5. program działań dla rzeki szreniawy, jako przykład wdrażania

123
Wody
5. PROGRAM DZIAŁAŃ DLA RZEKI
SZRENIAWY, JAKO PRZYKŁAD
WDRAŻANIA RAMOWEJ
DYREKTYWY WODNEJ
W poszczególnych obszarach związanych z częściami
wód, równocześnie trwa proces planowania związany z
wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej oraz realizowane są inne inicjatywy, np. rozwój regionalnych stref przemysłowych, budowa domów, rozbudowa infrastruktury,
restrukturyzacja rolnictwa, tworzenie terenów rekreacyjnych, itd., z których mogą wyniknąć konflikty z celami
RDW. Proces planowania musi być w związku z tym elastyczny, dynamiczny oraz wybiegający w przyszłość, tak
aby był w stanie uwzględniać potrzeby rozwijających się
społeczności lokalnych oraz przewidywać nieoczekiwane
zjawiska, takie jak powódź czy susza. Podstawowym celem
planowania jest więc doprowadzenie do powstania dokumentu, uwzględniającego możliwie wszystkie sposoby
użytkowania, który stanowić będzie podstawę dla podejmowania decyzji mających wpływ na przyszłość.
Pewne formy użytkowania gruntów uzależnione są
bezpośrednio od wody. I odwrotnie, sposób użytkowania
gruntu wpływa na przepływające wody i może zmienić ich
charakterystykę, na przykład poprzez wprowadzanie zanieczyszczeń punktowych czy obszarowych. Właściwe gospodarowanie wodami jest niezbędne, aby uniknąć niepożądanych skutków ubocznych. Rolą planowania, określoną w
RDW jest wdrożenie programów działań mających na celu
poprawienie i utrzymanie dobrego stanu wód.
Programy działań, które mają zostać przyjęte do końca
2009 roku będą dla każdego obszaru definiowały działania
podstawowe i uzupełniające, które powinny być wdrożone
dla osiągnięcia celów określonych dla roku 2015.
Program działań powinien:
– być skuteczny i realny,
– „redukować” ryzyko nieosiągnięcia celów środowiskowych,
– zapobiegać pogarszaniu się stanu wód,
– obejmować wszystkie aspekty konieczne do realizacji,
mające za zadanie osiągnięcie celów środowiskowych
określonych w RDW,
– stanowić kombinację działań dla wód powierzchniowych, wód podziemnych i obszarów chronionych.
Rys. 33. Scalone części wód powierzchniowych - województwo małopolskie
Obecnie Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w
124
Krakowie wkroczył w fazę przygotowania i opracowywania programów działań dla każdej części wód regionu Górnej Wisły oraz dorzecza Dniestru i Dunaju. W granicach
RZGW w Krakowie znajdują się 132 scalone części wód
powierzchniowych (SCW), stanowiące obszary zlewni
całych rzek bądź ich odcinków. W całym obszarze województwa małopolskiego znajdują się łącznie 63 scalone
części wód w całości lub w części.
Etapem początkowym przygotowania programów działań dla każdej ze 132 SCW było opracowanie „Katalogu
działań podstawowych i uzupełniających”, który został
wstępnie zatwierdzony przez Krajowy Zarząd Gospodarki
Wodnej. Katalog ten stanowi bazowy zbiór zdefiniowanych
działań z zakresu gospodarki komunalnej, rolnictwa, przemysłu oraz poprawy stanu hydro – morfologicznego części
wód.
Zgodnie z harmonogramem wdrażania RDW, do końca
2007 roku powinny zostać sporządzone wstępne programy
działań dla wszystkich części wód dla całego obszaru Polski, natomiast do czerwca 2008 roku wykonana analiza
efektywności kosztowej programów działań w regionach
wodnych.
W związku z powyższym, rok 2007 będzie dla RZGW
w Krakowie rokiem intensywnych prac związanych z przygotowaniem 132 programów działań dla wszystkich części
wód leżących w granicach obszaru jego działania. Dotychczas, w ramach prac związanych opracowaniem wstępnych
Rys. 34. Jednolite części wód w obszarze zlewni rzeki Szreniawy GW215
programów działań, sporządzono pilotażowy program działań dla zlewni rzeki Szreniawy. Jednym z jego elementów
była ocena efektywności wdrożenia działań podstawowych
z zakresu gospodarki komunalnej.
Ocena efektywności wstępnego programu działań
dla zlewni rzeki Szreniawy – gospodarka
komunalna
Szreniawa jest lewobrzeżnym dopływem Wisły o powierzchni zlewni 712,87 km2. Zgodnie z podziałem na
jednolite części wód wg RDW, w ramach zlewni Szreniawy
wydzielono 10 JCW, które wyznaczają jedną scaloną część
wód GW215 Szreniawa. Kod JCW wraz z ogólną charakterystykę podano poniżej:
długość cieków istotnych
Kod nazwa JCW
w JCW w km
222 Szreniawa do Piotrówki
59,2
223 Dopływ spod Granowa
5,2
224 Pokojówka
23,6
225 Ścieklec
42,4
226 Dopływ spod Szczytnik
7,3
227 Potok Jakubowicki
10,7
228 Dopływ z Mniszowa
6,9
229 Kantorówka
9,5
230 Łękawa
5,9
Szreniawa od Piotrówki
64,2
231
do ujścia
125
Wody
Dominującym typem rzeki w zlewni Szreniawy, jest
typ 6 – potok wyżynny węglanowy z substratem drobnoziarnistym. Pozostałe części wód: Szreniawa od Piotrówki
do ujścia zostały sklasyfikowane jako typ 9 – mała rzeka
wyżynna węglanowa, a JCW Szreniawa do Piotrówki oraz
Dopływ spod Granowa jako typ 7 – potok wyżynny węglanowy z substratem gruboziarnistym.
Pod względem administracyjnym, scalona część wód
GW215 Szreniawa obejmuje powiaty: proszowicki (37,8%
powierzchni SCW), miechowski (34,4%), krakowski
(21,6%) oraz kazimierski (2,5%) i olkuski (3,7%). Obszar
zlewni Szreniawy zamieszkuje ok. 64 tys. ludności, z tego
w miastach: Słomniki, Proszowice, Miechów - łącznie 22,3
tys. ludności.
Zlewnia ma charakter typowo rolniczy. W SCW 72,7%
powierzchni terenu stanowią grunty orne (518,5 km2),
13,8% (98 km2) strefy upraw mieszanych a zaledwie 1,6%
strefy zurbanizowane i przemysłowo-handlowe. Pozostałą
część obszaru obejmują łąki i lasy. Uprawia się tu głównie: pszenicę i jęczmień, warzywa, buraki cukrowe i tytoń.
Wysoki udział czarnoziemów i mad nadrzecznych, należących do najwyższych klas bonitacyjnych, stanowią bardzo
korzystną rolniczą przestrzeń produkcyjną. Niekorzystnym
natomiast czynnikiem jest duże, charakterystyczne dla
regionu małopolski, rozdrobnienie gospodarstw rolnych.
Obecnie w regionie obserwuje się odchodzenie od uprawy
tytoniu wynikające z ogólnych tendencji rynkowych i
zmian w przemyśle tytoniowym (przejście na tytonie "jasne", które w naszych warunkach są bardzo podatne na
choroby i szkodniki, ograniczanie kontraktowanych powierzchni). Wiele gospodarstw prowadzi natomiast intensywne uprawy warzywnicze, wprowadzając wczesne uprawy pod osłonami.
W okresie gwałtownych wezbrań notuje się znaczne
przekroczenia stężeń zawiesin. Sposób użytkowania gruntów rolnych (sposób prowadzenia zabiegów agrotechnicznych – oranie wzdłuż skłonów, brak stref buforowych
wzdłuż rzek, prowadzenie uprawy do samego brzegu rzeki),
to główne czynniki wpływające na przekroczenie norm
jakościowych w zakresie ilości dopuszczalnej zawiesiny,
której wysoka zawartość m.in. utrudnia procesy uzdatniania
wody na ujęciu wody pitnej dla Proszowic.
Pod względem infrastruktury komunalnej w gminach
leżących na obszarze GW215 występują znaczne braki. W
analizowanym obszarze do sieci wodociągowej podłączonych jest ok. 80% mieszkańców (występuje znaczne zróżnicowanie w poszczególnych gminach, które waha się od
ok. 95% na obszarach miejskich do 40% w gminie Koszyce). Natomiast do sieci kanalizacyjnej przyłączonych jest
zaledwie 30% wszystkich mieszkańców obszaru. Najgorzej
sytuacja przedstawia się w gminach: KocmyrzówLuborzyca oraz Racławice – brak kanalizacji, Iwanowice –
4,8% mieszkańców korzysta z kanalizacji.
Nieco więcej mieszkańców (33%) korzysta z oczyszczalni ścieków, jednak jest to nadal 1/3 populacji całego
analizowanego obszaru. Statystyka wyraźnie pokazuje brak
skutecznego egzekwowania obowiązku wywożenia i ewidencjonowania ścieków z przydomowych zbiorników na
nieczystości płynne. Zgodnie z zapisem art. 3 ust. 3 ustawy
o utrzymaniu czystości i porządku w gminach, każda gmina
powinna prowadzić ewidencję zbiorników bezodpływowych w celu kontroli częstotliwości ich opróżniania. Egzekwowanie zapisów w/w artykułu przez odpowiednie służby
gminne, powinno skutkować podpisaniem umowy z podmiotem realizującym wywóz nieczystości płynnych na
oczyszczalnie ścieków przez każde gospodarstwo domowe
wyposażone w „szambo”.
W zlewni rzeki w 2006 roku zlokalizowanie były 4
punkty pomiarowe. W związku z tym, w celu określenia
ładunków zanieczyszczeń w rzece oraz rozkładu i wielkości
generowanych zanieczyszczeń punktowych i obszarowych,
w zlewni Szreniawy obszar SCW podzielono na mniejsze
części zgodnie z zamknięciem obszaru przez punkt monitoringowy:
obszar
PM1
Szreniawa do Piotrówki (część JCW kod 222
do Gołczanki)
obszar
PM2
Szreniawa do Piotrówki (część JCW kod 222
od Gołczanki)
Dopływ spod Granowa
obszar
PM4
Ścieklec
obszar
PM3
Pokojówka
Dopływ spod Szczytnik
Szreniawa od Piotrówki do ujścia (część JCW
kod 231 do Ścieklca)
obszar
PM5
Potok Jakubowicki
Dopływ z Mniszowa
Kantorówka
Łękawa
Szreniawa od Piotrówki do ujścia (część JCW
kod 231 od Ścieklca)
Jednym z elementów programu działań jest ocena efektywności, którą określa się pośrednio poprzez wskaźniki
redukcji zanieczyszczeń, wpływ działania na poprawę stanu
wód.
Przy ocenie skuteczności wdrażanych działań z zakresu
budowy sieci kanalizacyjnej, poprawy stopnia oczyszczania
ścieków czy budowy nowej oczyszczalni ścieków, można
posłużyć się wskaźnikami wyrażonymi np. wielkością
redukcji zrzutów BZT5. W ramach prac związanych z programem działań dla zlewni pilotowej, dokonano obliczeń
m.in. sumy ładunków BZT5 produkowanych w poszczególnych obszarach PM1-PM5 w oparciu o dane statystyczne przypisane do obszaru lub części obszaru gmin leżących
w SCW GW215. W tabeli 23 zestawiono wielkości ładunku
BZT5 jaki pochodzi od mieszkańców obszaru zlewni rzeki
Szreniawy w podziale na obszary PM1, PM2, PM3, PM4 i
PM5 – stan na rok 2006.
126
12
Tabela 23. Wielkośc ładunku BZT5 – stan na rok 2006
obszar
WE
ludność nie
ludność
korzystająca z korzystająca z
WY
oczyszczalni oczyszczalni
[kg/rok]
[kg/rok]
BZT5 [mg/l]
10
ogółem
[kg/rok]
8
6
PM1 0
PM2
3 925
273 750
277 675
4
PM2 PM1
PM3
13 064
165 345
178 409
2
PM3 PM2+PM4 PM5
11 833
320 835
332 668
38
176 952
176 990
PM4 0
PM3
0
2003
2004
Szreniawa;
pon. Cichego
i Gołczanki
Następnie, w oparciu o uchwały „aglomeracyjne” poszczególnych gmin oraz informacje zawarte w Krajowym
Programie Oczyszczania Ścieków Komunalnych, dokonano
prognozy ilości ładunku BZT5 na rok 2015 w zamknięciach
punktów monitoringowych (tabela 24).
Prognoza uwzględnia modernizację oraz budowę łącznie 11 oczyszczalni ścieków. W efekcie realizacji planów
budowy i rozbudowy infrastruktury ściekowej z oczyszczalni ścieków korzystać będzie ok. 56 tys. mieszkańców
zlewni Szreniawy, co stanowi 86% ludności zamieszkującej
ten obszar, a liczba osób podłączonych do kanalizacji wzrośnie z 18,6 tys. do 40,6 tys. mieszkańców.
Przeprowadzona analiza, oparta na rzeczywistych informacjach dotyczących ilości podłączonych mieszkańców
do oczyszczalni ścieków, której źródłem były uchwały
„aglomeracyjne”; uzupełniona przez KPOŚ, pozwoliła na
zaprognozowanie stanu wód w roku 2015 w zakresie gospodarki komunalnej wyrażonej wskaźnikiem „wielkość
redukcji BZT5”.
Tabela 24. Wielkośc ładunku BZT5 – prognoza na rok 2015
obszar
WE
ludność nie
ludność
korzystająca z korzystająca z
WY
oczyszczalni oczyszczalni
[kg/rok]
[kg/rok]
ogółem
Szreniawa; pon.Słomnik
Ścielkec; M akocice,
powyżej ujęcia dla Proszowic
2006
2015
Szreniawa; Proszowice
"dobry stan"
Rys. 35. Prognoza stanu wód rzeki Szreniawy na rok 2015
Podsumowanie
Wprowadzenie uporządkowanej gospodarki ściekowej
w gminach jest podstawowym działaniem mającym na celu
zwiększenie skuteczności ochrony wód przed zanieczyszczeniami. Jednak, obecnie prowadzone oraz zaplanowane
działania i inwestycje zakresie gospodarki komunalnej
mogą być niewystarczające, aby w roku 2015 osiągnąć
„dobry stan” w obszarze części PM1 zlewni rzeki Szreniawy.
W związku z tym konieczne będzie wdrożenie dodatkowych działań w zakresie np. sektora rolniczego, pozwalających na redukcję „zagrożeń”. Działania te, wynikające
m.in. z Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej, powinny obejmować m.in. tworzenie stref buforowych wzdłuż cieków
wodnych, zmiany sposobu prowadzenia zabiegów agrotechnicznych (redukcja zawiesiny).
W efekcie wdrożenia pełnego programu zapisanych w
nim działań, obejmujących sektor komunalny, rolnictwo,
przemysł oraz poprawę warunków hydromorfologicznych,
które są niezbędne dla poprawy i zapobiegania pogarszania
się stanu części wód, wszystkie części wód powinny osiągnąć założone na 2015 rok cele środowiskowe.
[kg/rok]
PM1
0
PM2
50 368
26 510
76 878
PM2
PM1
PM3
23 324
12 276
35 601
PM3
PM2+PM4 PM5
32 293
143 786
176 078
PM4
0
34 461
9 069
43 530
PM3
2005
Osiągnięcie założonych celów środowiskowych uwarunkowane jest osiągnięciem odpowiednich, unormowanych prawnie, wartości poszczególnych wskaźników zanieczyszczeń określających dobry stan wód. Dla wskaźnika
BZT5 przyjęto „wartość dobrego stanu wód” na poziomie 6
mg O2/dm3 (Obecnie brak jest zatwierdzonego rozporządzenia dotyczącego klasyfikacji stanu wód. Wartości
wskaźników zanieczyszczeń przyjęto zgodnie z projektem
rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie kryteriów i
sposobu oceny stanu wód powierzchniowych.).
6. MONITORING JAKOŚCI
ŚRÓDLĄDOWYCH WÓD
PODZIEMNYCH
Wody podziemne są jedynym odnawialnym surowcem
strategicznym, a równocześnie jako jeden z nielicznych
surowców naturalnych nie mają substytutu. Są one wyłącznym źródłem zasilania rzek i jezior w okresach bezopadowych oraz w znacznym stopniu kształtują warunki siedliskowe roślinności łąkowej i bagiennej obszarów
podmokłych, a przede wszystkim stanowią 97% ogólnych
zasobów wód pitnych na naszej planecie, nie licząc zasobów zmagazynowanych w pokrywie lodowej. Zatem zasoby wód podziemnych muszą pokrywać nie tylko potrzeby