Udział środowiska hodowlanego w etiologii chorób świń

Udział środowiska hodowlanego w etiologii chorób świń
Zygmunt Pejsak, Artur Jabłoński
Państwowy Instytut Weterynaryjny-Państwowy Instytut Badawczy w Puławach
Streszczenie
W artykule zwrócono uwagę na problemy związane z nieprawidłowym
zarządzaniem środowiskiem hodowlanym.
Niekorzystne warunki środowiskowe mogą brać udział w etiologii chorób w
trzech różnych układach. Po pierwsze sprzyjając namnażaniu się drobnoustrojów
chorobotwórczych w środowisku, w którym przebywają świnie. Po drugie,
ograniczając sprawność barier ochronnych odporności nieswoistej. Po trzecie,
osłabiając sprawność układu immunologicznego.
Przedstawione parametry środowiska: nadmierna gęstość populacji,
obecność zakaźnych i toksycznych czynników immunosupresyjnych w stadzie,
warunki termiczne, wentylacja; mogą najbardziej oddziaływać na stan zdrowotny
i efekty produkcyjne stada.
Influence of environment on swine diseases etiology
SUMMARY
The article is characterizing the problems associated with improper
management of the farm environment.
The unfavorable environmental conditions may be involved in the etiology
of disease in three different layouts. Firstly, favoring the multiplication of
pathogens in the pig’s environment. Secondly, by limiting the efficiency of nonspecific immunity. Thirdly, reducing the efficiency of the immune system.
The presented parameters of the environment: high density, the presence of
infectious and toxic immunosuppressive agents in the herd, thermal conditions and
ventilation; can affect the health status and herd production effects.
V
Key words: swine disease, environment
2
W artykule zwrócono uwagę na problemy związane z nieprawidłowym zarządzaniem
środowiskiem hodowlanym.
Oddziaływanie środowiska na produkcyjność i stan zdrowotny zwierząt jest
bardzo dobrze - w aspekcie naukowym - rozpracowane jednak przez zdecydowaną
większość producentów świń jak i „uzyskujących wynagrodzenie” najczęściej z
lecznictwa części lekarzy weterynarii nie zawsze doceniane. Niekorzystne warunki
środowiskowe oraz związane z tym stresy oddziaływają na organizm świń w sposób
bezpośredni i pośredni. Jednoznacznie wykazano wpływ stresów środowiskowych jako
bezpośredniej przyczyny śmierci sercowej, wrzodów żołądka czy też nagłych padnięć
związanych z jednostką chorobową określaną jako zespół stresu (porcine stres
syndrome). Udowodniono również, że nadmierne stężenie amoniaku sprzyja
potęgowaniu się problemów zdrowotnych związanych z zakaźnym zanikowym
zapaleniem nosa.
Można stwierdzić, że niekorzystne warunki środowiskowe mogą brać udział w etiologii
chorób w trzech różnych układach.
Po pierwsze sprzyjając namażaniu się drobnoustrojów chorobotwórczych w
środowisku, w którym przebywają świnie.
Po drugie, ograniczając sprawność barier obronnych organizmu dzięki którym powinien
on być chroniony przed infekcją (np. nadmierne stężenie amoniaku osłabia sprawność
nabłonka migawkowego w górnych drogach oddechowych).
Po trzecie, osłabiając sprawność układu immunologicznego.
Należy podkreślić, że każdy osobnik reaguje odmiennie na stresy środowiskowe.
Odpowiedź na stres zależna jest przede wszystkim od predyspozycji genetycznych i
wieku. W konsekwencji można uogólnić, że skutki oddziaływania niekorzystnych
warunków
środowiskowych
na
zwierzę
są
wypadkową
różnych
czynników
środowiskowych, predyspozycji zwierzęcia oraz związanej z cechami osobniczymi jego
odmiennej reakcji na stresy.
Warto dodać, że podobnie jak mówimy o synergistycznym działaniu niektórych leków
tak samo do czynienia mamy z nakładającym się na siebie działaniem szeregu
niekorzystnych warunków środowiskowych. Przykładowo, skutki wysokiej temperatury
w kojcu, w którym gęstość populacji świń mieści się w normie będą zupełnie inne od
tych, które obserwować będziemy w kojcu, w którym zagęszczenie przekracza
2
3
wymagane parametry. Jeszcze gorsze konsekwencje przegrzania zarejestrujemy w
pomieszczeniu, w którym nie doszło jeszcze do ustabilizowania hierarchii w stadzie w
związku z czym zwierzęta są na etapie walk o zajęcie jak najwyższej pozycji w tym
zakresie. Wybitny naukowiec angielski Done (1991 ) uważa, że w przypadku
podejmowania działań związanych ze zwalczaniem chorób układu oddechowego przed
zastosowaniem leków konieczne jest przeanalizowanie 20 różnych parametrów
środowiskowych. Wspomniany autor uważa jednocześnie, że w zasadzie w każdym
przypadku „środowiskowym czynnikiem etiologicznym” jest więcej niż jeden
niekorzystny parametr.
Poniżej przedstawiono parametry środowiska, które w określonych niekorzystnych
sytuacjach mogą najbardziej oddziaływać na stan zdrowotny i efekty produkcyjne stada.
1.
Nadmierna gęstość populacji. Ponad normatywna gęstość w grupach prosiąt,
warchlaków i tuczników jest ważną przyczyną postępującego różnicowania wagowego
zwierząt, technopatii związanej z obgryzaniem uszu i ogonów oraz szybkiego szerzenia
się przede wszystkim, chorób układu oddechowego. Konsekwencją nadmiernego
zagęszczenia wśród starszych tuczników bywają wybuchy ostrej postaci różycy lub
pleuropneumonii. Dyskomfort związany z ograniczoną powierzchnią legowiskową
doskwiera głównie prosiętom, warchlakom, tuczników czy luźnym lub prośnym lochom
odstającym wagowo od pozostałych świń w grupie. Prowadzi to do postępującego
różnicowania się masy ciała między najsilniejszymi a najsłabszymi zwierzętami w
grupie.
Zbyt małe kojce na porodówkach, są jedną z ważnych przyczyn zwiększonego odsetka
przygnieceń prosiąt.
Ponad normatywne zagęszczenie, o co najmniej 5%, ogranicza dynamikę przyrostów
m.c., co najczęściej związane jest z ograniczonym dostępem do paszy. Uważa się, że
wpływ na ograniczone przyrosty może mieć zmniejszony apetyt świń przebywających
w długo utrzymującym się stresie związanym z nadmiernym zagęszczeniem.
Szczególnie niekorzystne konsekwencje zagęszczenia rejestruje się w miesiącach
letnich, dlatego w tym czasie należy poprawić komfort zwierząt w omawianym
zakresie.
Zagęszczenie zwierząt ma ważne znaczenie w sektorze rozrodu. Wykazano, że w
grupach loszek, w których powierzchnia na świnię wynosiła 1 metr2 odsetek loszek
wykazujących objawy rujowe był wyraźnie niższy niż tam gdzie powierzchnia ta
wynosiła 2 m2. Wśród samic odchowywanych w nadmiernym zagęszczeniu poziom
3
4
kortykosteroidów (hormonów związanych ze stresem) był wyraźnie wyższy niż u loszek
utrzymywanych
w
komforcie.
Długotrwały
stres
związany
z
nadmiernym
zagęszczeniem z pewnością niekorzystnie wpływa na rozród. Uważa się, że w
przypadku grupowego utrzymywania samic powierzchnia kojca przypadająca na jedną
świnię powinna wynosić co najmniej 2 m 2.
Omawiając niniejszy problem warto pamiętać, że ważna jest nie tylko wielkość
powierzchni legowiskowej ale także jej szeroko pojęta jakość.
Ważnym elementem jest wielkość grupy świń. Wykazano, że w przypadku
tuczników, odchowywanych w dobrze zarządzanych chlewniach, w tym tam gdzie nie
ma problemów z dostępem do paszy, nie obserwuje się niekorzystnego wpływu
wielkości grupy do chwili gdy jej liczebność nie przekracza 40 osobników W
tuczarniach, w których zamontowane są automaty do karmienia świń na jedno miejsce
nie powinno przypadać więcej niż 4 tuczniki. Tam gdzie świnie karmione są z koryt
długość koryta przypadająca na jedno zwierzę powinna wynosić około 35 cm w
odniesieniu do tuczników, 25 cm w dla warchlaków i 14 cm dla prosiąt odsadzonych.
Tabela 1.
Kategoria
Prosięta
- 1-3 dniowe
- 4-14 dniowe
- 15-21 dniowe
Lochy:
- niskoprośne
- karmiące
Warchlaki
- 28-56 dniowe
Tuczniki:
- 65 kg
Temperatura w oC
min.
opt.
max.
25
24
18
32
28
23
34
32
27
12
18
15
20
20
27
18
21
25
15
18
22
2. Obecność zakaźnych i toksycznych czynników immunosupresyjnych w stadzie.
Program zwalczania choroby w stadzie musi uwzględnić obecność innych,
najważniejszych poza środowiskowymi czynników immunosupresyjnych. Pod uwagę
należy wziąć przed wszystkim: cirkowirusy (PCV2), wirus PRRS (PRRSV), bakterie
Mycoplama hyopneumoniae (M. hyopneumoniae) i niektóre mykotoksyny. Brak
stabilizacji immunologicznej stada w zakresie wymienionych czynników decyduje
między innymi o mniej efektywnym – od spodziewanego - stosowaniu szczepionek.
4
5
Zarządzanie produkcją w chlewniach w których występują wymienione wyżej czynniki
immunosupresyjne powinno być ukierunkowane na ochronę przede wszystkim młodych
organizmów przed ich patogennym działaniem. Należy pamiętać o tym, że w im
późniejszym wieku dojdzie do zakażenia świń tym mniejsze będą tego niekorzystne
konsekwencje. Ważna jest również taka organizacja produkcji, która ograniczy
możliwości intensywnego namnażania się i krążenia wymienionych mikroorganizmów.
Osiąga się to przede wszystkim poprzez odpowiednio zorganizowaną aklimatyzację lub
szczepienie nowo wprowadzonych zwierząt do stada, wszystkimi tym szczepionkami,
które stosowane są w chlewni.
3.
Warunki
termiczne.
Niekorzystne
warunki
termiczne
są
jednym
z
najczęstszych stresów oddziaływujących na świnie. Prosięta ssące oraz prosięta w
okresie około 2 tygodni po odsadzeniu są szczególnie wrażliwe na stres cieplny co
wynika z faktu, że ich układ termoregulacyjny wykształca się dopiero po 3 tygodniu
życia. Dlatego też ta grupa wiekowa świń szczególnie gwałtownie reaguje na
niekorzystna temperaturę środowiska. Oziębieniu powłok towarzyszy ich niedokrwienie
i niedotlenienie, co istotnie zmniejsza odporność tkankową. Ochłodzenie organizmu
prowadzi do wzmożonych procesów spalania węglowodanów, czego następstwem jest
hiperglikemia z następową hipoglikemią i śpiączką. Śpiączka u osesków jest przyczyną
zaburzeń w ssaniu. Wykazano, że w prawidłowych warunkach cieplnych w pierwszym
dniu życia prosięta wypijają od 300 do 500 ml siary. W przypadku gdy rodzą się w
niedogrzanym środowisku wypijają zaledwie 110 – 140 ml siary. Ograniczone
pobieranie siary, a wraz z nią immunoglobulin i innych komórek odpornościowych w
sposób zasadniczy wpływa na poziom odporności biernej prosiąt. Nie wyssanie
odpowiedniej ilości siary przez oseski prowadzić może do zapaleń gruczołu
mlekowego. W przypadku oziębienia noworodków spada poziom hemoglobiny we krwi
co powoduje niedotlenienie tkanek m.in. ścian jelit. Sprzyja to, w przewodzie
pokarmowym, rozwojowi procesu chorobowego w ślad za ewentualnymi infekcjami
bakteryjnymi i wirusowymi.
Warto pamiętać, że utrata ciepła z organizmu prosiąt może ulec gwałtownemu
zwiększeniu nawet w temperaturach optymalnych ale, przy dużym ruchu powietrza (np.
w kojcach pod wentylatorami, nieszczelnymi oknami czy drzwiami). Niezwykle
niekorzystne jest zmoczenie prosiąt zimna wodą. Dużym błędem jest mycie kojców w
których przebywają oseski wodą. Zmoczenie prosiąt wzmaga utratę ciepła o około 30%.
5
6
Aby wyrównać straty ciepła będące konsekwencją zmoczenia prosiąt temperatura
powietrza musi wzrosnąć o 8 stopni C.
Tuczniki. W odniesieniu do świń starszych optymalizacja termiczna środowiska
wynika przede wszystkim z potrzeby efektywnego wykorzystania paszy, optymalizacji
dziennych przyrostów m.c. i zabezpieczenia przed stresem sprzyjającym, w tym
przypadku, ujawnieniu się chorób układu oddechowego. Dla przykładu spadek
temperatury o 1 stopień C poniżej dolnej temperatury krytycznej dla danej grupy
wagowej świń może spowodować spadek dziennych przyrostów m.c. o 13 – 19 gram.
Zużycie paszy wzrasta w tym przypadku o 25 – 30 g na przyrost kg m.c. Przy
temperaturach wyższych od górnej temperatury krytycznej świnie reagują niższymi
przyrostami dziennymi m.c. średnio o 40 gram dziennie na 1 stopień C powyżej górnej
temperatury krytycznej
Lochy. Wysoka temperatura oddziaływująca na samice karmiące, co ma miejsce
najczęściej, na porodówce, prowadzi do dysfunkcji hormonalnej oraz ograniczonego
spożycia paszy. Wpływa to istotnie na obniżenie mleczności. Wykazano, że wzrost
temperatury na porodówce o 1 stopień C, powyżej 18 stopni C ( optymalna temperatura
dla loch) powoduje spadek mleczności o 0,12 kg/ dzień. Obniżeniu ulega również
wartość immunologiczna siary. Parametry dotyczące ciepłoty pomieszczeń w
odniesieniu do poszczególnych grup świń przedstawiono w tabeli 2.
Tabela 2.
Wydajność wentylacji (m3/min)
Masa świń (kg)
4.
zimą
latem
18
18
58
68
29
135
Lochy lub knury
90
630
Wentylacja. W tym zakresie praktyczna wiedza lekarzy weterynarii jest
zazwyczaj szczątkowa. Należy pamiętać, że wentylacja należy do podstawowych
funkcji mikroklimatycznych pomieszczeń dla świń. Od intensywności wymiany
powietrza (tabela 3.) zależy układ parametrów termiczno- wentylacyjnych, a także
stopień zanieczyszczenia powietrza CO2, NH3, pyłami i bakteriami. Przy ocenie
sprawności wentylacji należy pamiętać, że w okresie jesieni, zimy i wczesnej wiosny –
6
7
przy niskich temperaturach – zwiększenie wentylacji bez dogrzania budynków, nie
prowadzi do obniżenia wysokiej wilgotności względnej, a jedynie powoduje obniżenie
temperatury powietrza, co stwarza niekorzystny układ warunków termicznowilgotnościowych ujemnie wpływający na zdrowotność i produkcyjność zwierząt. W
naszym klimacie w wymienionych okresach przy prawidłowej wymianie powietrza
konieczne jest dogrzanie pomieszczeń. Jest to szczególnie ważne w warchlakarniach.
Tabela 3.
Masa świń (kg)
Powierzchnia podłogi (m2/zwierzę)
< 10
0,15
20-30
0,30
85-110
0,65
locha w kojcu grupowym
2,25
Knur
6
kojec porodowy
3,5
Reasumując, zarówno lekarze weterynarii, jak i producenci i hodowcy, muszą
zdawać sobie sprawę z wpływu gwałtownie zmieniających się zasad chowu świń na
zmiany w zakresie przyczyn i mechanizmów wpływających na ujawnianie się
problemów zdrowotnych przede wszystkim w średnio- i wielkotowarowych fermach
trzody chlewnej. Wieloczynnikowość problemów determinuje złożoność działań, które
muszą być podjęte do ich rozwiązania. Oczywistym jest, że bez szczepionek i leków,
narastających problemów nie da się rozwiązać. Należy jednak podkreślić, że nie
możliwe jest uporanie się w sposób satysfakcjonujący i uzasadniony ekonomicznie, z
wpływającymi na opłacalność produkcji chorobami świń, bez istotnego udziału lekarzy
weterynarii we właściwym zarządzaniu stadem loch i środowiskiem, w którym
przebywają zwierzęta. Powyższe jest związane - niestety ze zwracaniem uwagi
zarządzającym na błędy przez nich popełniane.
Nie docenianie tego niezwykle ważnego elementu w wielu przypadkach
decyduje o wysokich kosztach produkcji, a niekiedy wręcz jej nieopłacalności.
7
8
Z pewnością nie przypadkowo prowadzona przez stosowne organizacje w Unii
Europejskiej specjalizacja z zakresu chorób świń określana jest mianem European
College of Pig Heath Management (ECPHM) – Europejska Szkoła Specjalistów z
Zakresu Zarządzania Zdrowiem Świń
Piśmiennictwo u autora i w redakcji
8