koncepcja jedynego boga w islamie
Transkrypt
koncepcja jedynego boga w islamie
R O C Z N I K I KULTUROZNAWCZE Tom III – 2012 KRZYSZTOF MODRAS OP * KONCEPCJA JEDYNEGO BOGA W ISLAMIE ALLAH – BÓG JEDEN I JEDYNY Podstawow ide w islamie jest tawd, czyli wiara w absolutny monoteizm. Wyznajc j, muzumanin zawiadcza, e Bóg jest Jeden i Jedyny (wid/aad)1, nic nie jest do niego podobne i nie ma niczego, z czym mona by Go porówna. On jest Stwórc wszechwiata, a wszystko poza Nim jest stworzeniem2. Jest Wszechmogcy, Wszechobecny i Wszechwiedzcy. Jest prawdziwym bytem, rzeczywistoci transcendentn, wieczn i niezalen od stworzenia, które cechuje si przypadkowoci. Bóg, który nie podlega adnym procesom waciwym stworzeniu, a zwaszcza aktowi rodzenia, bdzie absolutnym Panem wiatów i przeznaczenia oraz Sdzi w Dniu Ostatecznym. Koncepcja tawd jest fundamentem caej kultury muzuma skiej i siga czasów Muhammada, który jako ostatni z proroków przekaza ludzkoci Dr KRZYSZTOF MODRAS OP – adiunkt Katedry Dialogu Kultur i Religii w Instytucie Kulturoznawstwa na Wydziale Filozofii KUL; adres do korespondencji: ul. Droga Mczenników Majdanka 70/3, 20-325 Lublin; e-mail: [email protected] 1 W jzyku arabskim wid jest uywany w rachunkach, tj. zakada istnienie innych liczb. Aad, nie posiadajc takiej funkcji, odnosi si tylko do Boga i bardziej podkrela Jedyno Boga (bez wspótowarzyszy, bez równych sobie, bez drugiego, niepowtarzalny, niepodzielny); zob. Tafseer Surat al-Ikhlâs. http://thequranblog.wordpress.com/2008/04/22/tafseer-surat-al-ikhlas [dostp: 10.08.2011]. Aad ponadto moe oznacza Jedyno w bycie, istnieniu (nikogo nie mona przydawa Bogu jako towarzysza), a wid kadzie nacisk na wyczno w atrybutach; zob. A m i n A h s a n I s l a h i. Surah Ikhlas. http://www.renaissance.com.pk/febqurex99.html [dostp: 10.08. 2011]. 2 Zob. Sura 42, 11: „Stwórca niebios i ziemi. On uczyni dla was z was samych – pary, i tak samo z trzód – pary. On was rozmnaa w ten sposób. Nic nie jest do Niego podobne [laysa kamilihi šay]. On jest Syszcy, Widzcy!” Tekst polski Koranu jest cytowany wedug tumaczenia J. Bielawskiego: Koran. Warszawa: PIW 1986. 84 KRZYSZTOF MODRAS OP waciwe pojcie Boga, otrzymane za porednictwem objawienia. Jego misja nie rónia si w tym wzgldzie od przesania poprzednich proroków: wszyscy wzywali do adoracji Jedynego Boga3. Oba te elementy, Jedyno Boga i prorockie przesanie Wysannika Allaha, stanowi tre wiadectwa (šahda), zwanego te podwójnym wiadectwem (šahdatn), jakie kady muzumanin skada przez cae swoje ycie: l ilha ill (A)llh, wa-Muammadun raslu (A)llh („Nie ma boga prócz Allaha, a Muhammad jest wysannikiem Allaha”). Dla muzumanów ta formua staa si tekstem o niezwykej wartoci i znakiem rozpoznawczym, wiadczcym o przynalenoci do ich religii4: Przekaza Ubayy ibn Ka’b: Wysannik Allaha powiedzia: O Abu al-Munzir, czy wiesz, jaki werset z Ksigi Allaha, wedug ciebie, jest najwikszy? Odpowiedziaem: Bóg i Jego Wysannik wiedz najlepiej. On znowu zapyta: Abu al-Munzir, czy wiesz, jaki werset z Ksigi Allaha, wedug ciebie, jest najwikszy? Odpowiedziaem: Allah! Nie ma boga, jak tylko On – yjcy, Istniejcy. Wtedy uderzy mnie w piersi i powiedzia: niech ta wiedza sprawia ci przyjemno, o Abu al-Munzir!5 Tekst koraniczny, do którego odsya cytowany hadis, w nastpujcy sposób opisuje Boga Jedynego: Bóg! Nie ma boga, jak tylko On – yjcy, Istniejcy [al-qayym]! Nie chwyta Go ni drzemka, ni sen. Do Niego naley to, co jest w niebiosach, i to, co jest na ziemi! A któ bdzie si wstawia u Niego inaczej jak za Jego zezwoleniem? On wie, co byo przed nimi, i On wie, co bdzie po nich. Oni nie obejmuj niczego z Jego wiedzy, oprócz tego, co On zechce. Jego tron jest tak rozlegy jak niebiosa i ziemia; Jego nie mczy utrzymywanie ich. On jest Wyniosy, Ogromny! (Sura 2, 255) 3 Zob. Sura 43, 45: „Zapytaj tych sporód Naszych posa ców, których posalimy przed tob: Czy My ustanowilimy jakich bogów poza Miosiernym, którym naleaoby oddawa cze?” 4 To wyznanie wiary jest wymawiane w momencie przejcia na islam i jest te czsto uywane w yciu codziennym przy wielu okazjach. Ma ono te warto prawn, np. w przypadku dugu, cudzoóstwa lub rozwodu. 5 Sahih Muslim 4, 1768. Zbiory hadisów (opowieci stanowice sunn, czyli tradycj Proroka Muhammada): Sahih Bukhari, Sahih Muslim, Malik's Muwatta, Shama-il Tirmidhi, Fiqh-us Sunnah, Abu Dawud s dostpne na Hadith Collection. http://www.hadithcollection.com/ [dostp: 10.08.2011]. Na temat sunny zob. K. K o c i e l n i a k. Sunna, hadisy i tradycjonalici: wstĊp do tradycji muzumaskiej. Kraków: Wydawnictwo UNUM 2006. Pytanie postawione przez Muhammada w cytowanym hadisie przypomina ewangeliczn dyskusj w sprawie ustalenia najwikszego przykazania w Prawie – zob. Mt 22, 34-40. Najwaniejszym przykazaniem w Prawie bya mio Boga i bliniego; w Koranie jest nim wyznanie wiary w Jedyno Boga. KONCEPCJA JEDYNEGO BOGA W ISLAMIE 85 Jak przekazuje tradycja, to jedno krótkie wyznanie wiary w Jedynego Boga jest zasadnicz treci Koranu6: Przekaza Abu Darda: Wysannik Allaha powiedzia: Czy kto z was jest w stanie wyrecytowa jedn trzeci cz Koranu w cigu jednej nocy? (Towarzysze) zapytali: Jak mona wyrecytowa jedn trzeci cz Koranu (w cigu jednej nocy)? Na to (Prorok) odpowiedzia: „On – Bóg Jeden” (Sura 112, 1) jest równoznaczne z jedn trzeci czci Koranu7. Powyszy hadis odwouje si do jednej z najkrótszych sur Koranu, zwanej Al-Il („Szczero wiary”), zawierajcej tylko 4 wersety: Mów: „On [huwa] – Bóg Jeden [al-lhu aad], Bóg Wiekuisty [al-amad]! Nie zrodzi i nie zosta zrodzony! Nikt Jemu nie jest równy [kufuwan]!” (Sura 112, 1-4) Abdullah Ysuf Al w swoim komentarzu do tej sury8 zauwaa, e uycie zaimka huwa (On) wskazuje, e Boga naley traktowa jako osob, a nie teoretyczne pojcie. Bóg przekracza nasze ludzkie ograniczone pojcia, niemniej jednak pozostaje w bliskim zwizku ze swoim stworzeniem. Pierwszy werset, który podkrela Jedyno Boga, sprzeciwia si bdowi politeizmu 9. Bdc Wiekuistym, Bóg róni si od tego, co jest czasowe i przypadkowe, czyli nie jest uwarunkowany pocztkiem i ko cem, czasem i przestrzeni czy te zachodzcymi w nich procesami. Termin al-amad (wiekuisty) kadzie nacisk na absolutn niezaleno Boga od stworzenia, podczas gdy ono samo cakowicie si na Nim opiera. Sowo to te wyraa ide, e Bóg sam w sobie nie podlega adnym zewntrznym wpywom i jest niezmienny10. W zwizku z tym nie odnosz si do Boga ludzkie pojcia 6 Na temat nauczania koranicznego zob. J. N o s o w s k i. Teologia Koranu. Wykad systematyczny. Warszawa: ATK 1970. 7 Sahih Muslim 4, 1769. 8 A. Y s u f A l . The Meaning of the Holy Qurn. Beltsville, Maryland: Amana Publications 2008 n. 6296-6298 do Sury 112, 1-4. Abdullah Ysuf Al (1872-1953) by muzuma skim uczonym pochodzcym z Indii (dzisiaj Pakistan). Jego angielski przekad Koranu i komentarz w poprawionej wersji jest szeroko rozpowszechniony w wiecie anglojzycznym. 9 Zob. wyej na temat rónicy midzy terminami wid/aad. Bóg jest Jeden (aad), bo nie ma sobie równych ani nic nie jest do Niego podobne. Tytu al-Aad moe by uywane tylko do Allaha, „poniewa On jest doskonay we wszystkich swoich atrybutach i dziaaniach”. Zob. Tafsr ibn Kar do Sury 112, 1. http://www.qtafsir.com oraz Tafsr al-star. http://www.altafsir.com [dostp: 10.08.2011]. 10 Zob. R. A r n a l d e z. Le Coran. Guide de lecture. Paris: Desclée 1983 s. 63-64. 86 KRZYSZTOF MODRAS OP opisujce akty poczcia i rodzenia11. Ostatni werset podsumowuje rozwaania stwierdzeniem, e nikt Jemu nie jest równy 12, by zwalczy antropomorfizm. Absolutny monoteizm muzuma ski sprzeciwia si wic zarazem politeizmowi, jak i wszelkiemu pojmowaniu Boga na wzór zaczerpnity ze wiata ludzi 13. Wedug szyickiego islamu, Ali (ok. 599-661), kuzyn Proroka Muhammada, w ten sposób mia tumaczy pewnemu beduinowi tajemnic Jedynego Boga: Dla poznania Boga istotne jest poznanie jego Jednoci. Boga mona okrela jako Jeden w czterech znaczeniach: dwa z nich s faszywe, a dwa s poprawne. Co si tyczy dwóch faszywych, pierwsze jest wtedy, gdy si mówi: „Bóg jest jeden”, mylc o liczbie i liczeniu. Jest to faszywe, poniewa to, co nie ma drugiego, nie moe nalee do kategorii liczby. Czy nie widzisz, e ci, którzy mówi, e Bóg jest trzecim z Trójcy, popadaj w t niewierno? W drugim znaczeniu mówi si, e „kto jest jednym ze swego ludu”, czyli naley do gatunku tego rodzaju lub jest czonkiem tego gatunku. To znaczenie jest równie faszywe w stosunku do Boga, poniewa zakada porównywanie czego do Boga, podczas gdy Bóg jest ponad wszelkim podobie stwem. Jeli chodzi o dwa znaczenia poprawne odnoszce si do Boga, pierwszym jest stwierdzenie „Bóg jest jeden” w tym sensie, e nie ma adnego podobie stwa do niego wród rzeczy. W drugim znaczeniu „Bóg jest jeden” znaczy, e nie ma w Nim adnej wieloci lub moliwego podziau ani na zewntrz, ani w umyle, ani w wyobrani. Tylko Bóg posiada tak Jedno14. KULT BOGA JEDYNEGO Istnienie Boga jest gwarancj porzdku panujcego we wszechwiecie. Dla czowieka niezmienno praw jest jednym z gównych znaków i dowodów na istnienie Jedynego Boga (Sura 28, 70-72). Harmonii istniejcej 11 Islam nie przyjmuje chrzecija skiej koncepcji Boga Ojca i Jego Jednorodzonego Syna. Zob. Y s u f A l . The Meaning of the Holy Qurn n. 6299; zob. Sura 5, 73: „Nie uwierzyli ci, którzy powiedzieli: «Zaprawd, Bóg – to trzeci z trzech!» A nie ma przecie adnego boga, jak tylko jeden Bóg! A jeli oni nie zaniechaj tego, co mówi, to tych, którzy nie uwierzyli, dotknie kara bolesna”. 12 Kufw znaczy „równy” z racji pozycji i rangi. W przypadku Boga chodzi o jedno atrybutów. Istota Boga jest wolna od cech, braków i ogranicze cechujcych stworzenie. Bóg jest Jedyny pod kadym wzgldem: w istocie, atrybutach i dziaaniu; zob. Sura Ikhlas. http://www.alseraj.net/ maktaba/kotob/english/quran/TheLight/english/quran/light/112/112_1-4.htm [dostp: 10.08.2011]. 13 Zob. Y s u f A l . The Meaning of the Holy Qurn n. 6300 do Sury 112, 4. 14 Hadis pochodzi z szyickiego zbioru Bir al-anwr („Ocean wiate”). Tum. wasne z jzyka angielskiego za: Shi’ah. http://www.momin.com/Books/Shi039ah-26/Chapter+Four-164.html [dostp: 10.08.2011]. KONCEPCJA JEDYNEGO BOGA W ISLAMIE 87 w wiecie fizycznym odpowiada take ad w wiecie duchowym i moralnym, czego wyrazem jest prawo kierujce wiatem ludzi i ksztatujce relacje czowieka z Bogiem. Podobnie jak caa natura zaley od Boga, tak i czowiek stoi wobec Niego jako suga przed absolutnym Panem. Ju w samej nazwie islm wyraa t ide cakowitego posusze stwa: „Powiedz: Zostao mi tylko objawione, i wasz Bóg jest Bogiem Jedynym [ilhun wid]. Czy jestecie wic cakowicie poddani [muslimn]?” (Sura 21, 108) Waciwa postawa wiernego polega wic na nalenym oddawaniu czci Jedynemu Bogu, czynieniu dobra i unikaniu tego, co naganne: „Zaprawd, Ja jestem Bogiem! Nie ma boga, jak tylko Ja! Czcij Mnie wic [fabud-ni] i odprawiaj modlitw, wspominajc Mnie!” (Sura 20, 14). W islamie kult przybra konkretn form w przestrzeganiu piciu filarów15, przez które muzumanie wyraaj jedno wspólnoty i cakowite posusze stwo woli Boej: A wierzcy mczyni i wierzce kobiety s dla siebie nawzajem przyjaciómi [awliy]. Oni nakazuj sobie to, co uznane, a zakazuj sobie tego, co naganne [yamurna bil-marf wa-yanhawna an-il-munkar]16. Oni odprawiaj modlitw i daj jamun, s posuszni Bogu i Jego Posa cowi. Tym Bóg okae miosierdzie. Zaprawd, Bóg jest potny, mdry! (Sura 9,71) Oddawanie czci Jedynemu Bogu nie jest czym narzuconym czowiekowi z zewntrz, ale stanowi wrodzon cech ludzkiej natury: „Abraham nie by ydem ani chrzecijaninem, lecz by szczerze wierzcym hanifem17, cakowicie poddanym [musliman], i nie by on z liczby bawochwalców [almušrikn]” (Sura 3, 67). Tradycja za Proroka precyzuje: Przekaza Abu Huraira: Wysannik Allaha powiedzia: Kade dziecko rodzi si w prawdziwej wierze islamu [tj. czczcej tylko Jedynego Boga], ale jego rodzice nawracaj go na judaizm, chrzecija stwo i zoroastryzm, na wzór zwierzcia, 15 S nimi: wyznanie wiary (šahda), modlitwa (alt), post (awm), jamuna (zakt) i pielgrzymka do Mekki (a). 16 To czsto powtarzane w Koranie sformuowanie (np. Sura 3, 104. 110. 114; 7, 157) jest jednym z piciu gównych zaoe doktryny mutazylitów. Zob. J. D a n e c k i. Podstawowe wiadomoci o islamie. Wyd. 2. Warszawa: Dialog 2007 s. 184. Stanowi ono gówne zaoenie doktryny islamu zarówno u sunnitów, jak i szyitów i jest podstaw dla islamskiej instytucji zwanej isbah, która ma czuwa nad przestrzeganiem szariatu. Na przykad w Arabii Saudyjskiej jest ni ustanowiony przez pa stwo Komitet Krzewienia Cnót i Zapobiegania Zu, zatrudniajcy „policj religijn” (muawin); zob. Dictionnaire du Coran. Red. Mohammad Ali Amir-Moezzi. Paris: Robert Lafont 2007 s. 568. 17 anf oznacza czowieka, który zachowa wiar w Jedynego Boga w czasach politeizmu przed nadejciem islamu, zwanych hiliyya (okres niewiedzy). 88 KRZYSZTOF MODRAS OP które wydaje na wiat doskonae potomstwo. Czy dostrzegasz w nim jakie okaleczenie? Nastpnie Abu Huraira wyrecytowa wite wersety: „Czysta islamska natura [fira]18 Allaha [prawdziwa religia islamu, tj. oddajca cze tylko Allahowi] jak Bóg obdarzy ludzi przy stworzeniu. Nie ma adnej odmiany w religii Allaha! [przez dodawanie Mu wspótowarzyszy w oddawaniu czci]. To jest religia prawdziwa [islam], lecz wikszo ludzi nie wie. (Sura 30, 30)19 Czowiek, który w swej niewiedzy nie uznaje Boga Jedynego i suy innym rzeczom, odchodzi od pierwotnego stanu otrzymanego w chwili stworzenia. Wszelki politeizm ujmuje godnoci ludzkiej, dlatego e czowiek zosta powoany przez Boga jako Jego namiestnik (alfah) na ziemi (Sura 2, 30; 38, 26), a nie jako ten, który ma suy stworzeniu. POLITEIZM W islamie Bóg jest rzeczywistoci istniejc cakowicie poza wiatem stworzonym, jest Jedyny i niepodobny do niczego. Uznawanie innych bogów poza Nim albo te stosowanie do Niego jakichkolwiek cech charakterystycznych dla stworzenia jest „przypisywaniem Bogu towarzyszy” (šark, pl. šurak). W islamie ten grzech, zwany širk, jest uznawany za najciszy i nieprzebaczalny. Istot za ordzia Muhammada byo wezwanie ludzkoci do adoracji Boga Jedynego: Powiedz: „Ja jestem tylko miertelnikiem, tak jak wy. Zostao mi objawione, e Bóg wasz jest Bogiem Jedynym [ilhun wid]. Idcie wic prosto ku Niemu i procie Go o przebaczenie! I biada bawochwalcom [mušrikn]”. (Sura 41, 6) Zaprawd, Bóg nie przebacza tym, którzy Jemu dodaj wspótowarzyszy, podczas gdy On przebacza, komu chce, mniejsze grzechy. A kto dodaje Bogu wspótowarzyszy, ten wymyli grzech ogromny. (Sura 4, 48) 18 Tekst Sury 30, 30 w caoci jest nastpujcy: „Przeto zwró swoje oblicze ku religii, jak czowiek gorliwie pobony [anfan], zgodnie z natur, jak Bóg [firata (A)llh] obdarzy ludzi przy stworzeniu [faara]. – Nie ma adnej odmiany [tabdl] w stworzeniu Boga! – To jest religia prawdziwa, lecz wikszo ludzi nie wie”. Fira oznacza wrodzon natur czowieka skonn do tawd. Islam jest powrotem do czystego pierwotnego stanu czowieka. 19 Sahih al-Bukhari 2, 23, 441. Sahih Muslim 33, 6426 podaje ten hadis w nieco zmienionej formie: „Przekaza Abu Huraira: Wysannik Allaha powiedzia: Kade dziecko rodzi si zgodnie z natur [fira]. Dopiero jego rodzice czyni go ydem, chrzecijaninem lub politeist. Kto zapyta: Wysanniku Allaha! Co wedug ciebie si stanie, gdy oni wczeniej umr [przed osigniciem wieku dojrzewania, w którym mog odróni dobro od za]? On odpowiedzia: Tylko Allah wie, co oni mieli zamiar uczyni”. KONCEPCJA JEDYNEGO BOGA W ISLAMIE 89 Powrót do absolutnego monoteizmu wynika z kontekstu historycznego, zarówno religijnego jak i politycznego, jaki panowa na Pówyspie Arabskim przed powstaniem islamu. Zamieszkiway go liczne plemiona, czsto walczce ze sob i wyznajce wiele bóstw20. Wród nich pojawiao si imi Allaha, pochodzce z dawnego semickiego rdzenia21. Nie by on odosobnionym bogiem i Koran zarzuca Mekka czykom „przypisywanie” mu towarzyszy: A jednak oni przypisali Bogu [li-llh] diny jako wspótowarzyszy [šurak]; a przecie On je stworzy. I faszywie przypisali Mu synów i córki22, bez adnej wiedzy. Niech Mu bdzie chwaa! On jest wyniosy ponad to, co Jemu dodaj jako wspótowarzyszy! (Sura 6, 100) Reforma religijna Muhammada zmierzaa do uznania Allaha jako Jedynego i absolutnego Boga23. Koran argumentuje, e „przypisywanie Bogu wspótowarzyszy” jest sprzeczne samo w sobie z pojciem Boga i doprowadzioby do chaosu: A gdyby na niebie i ziemi byli bogowie, poza Bogiem, to one ulegyby zniszczeniu. Chwaa Bogu, Panu Tronu! On jest ponad to, co Jemu przypisuj! (Sura 21, 22) Bóg nie wzi Sobie adnego syna i nie byo z Nim adnego boga. Bo wówczas kady bóg zabraby to, co stworzy, i jeden z nich wyniósby si ponad innych. Chwaa niech bdzie Bogu! On jest ponad to, co Jemu przypisuj! (Sura 23, 91) Pokusa politeizmu jest duo gbsza ni zwyke uznawanie istnienia innych bogów oprócz Jedynego Boga, dlatego e czowiek moe odej od monoteizmu z rónych racji. Dopuszcza si bawochwalstwa za kadym razem, gdy w swym wartociowaniu stawia na pierwszym miejscu to, co nie jest bogiem. Ysuf Al, opierajc si na rónych tekstach Koranu, zwraca uwag, e tymi obcymi bogami zniewalajcymi czowieka mog by naturalne zjawiska lub ciaa niebieskie, doczesna wadza, wiedza, bogactwo, 20 Na temat rozwoju religii na Pówyspie Arabskim, zob. Shakir K i t a b. Rozwój koncepcji Boga w kulturze arabskiej przed islamem. Toru : Wydawnictwo UMK 2002. 21 Por. biblijne imi Boga – Elohim, np. w Rdz 1, 26. Zob. P. W a r r e n. Is the Word Allah Similar to Elohim? http://www.plim.org/1Allah.html [dostp: 10.08.2011]. Na temat imienia Allah zob. np. D. G i m a r e t. Les noms divins en Islam. Exégèse lexicographique et théologique. Paris: Les Éditions du Cerf 1988 s. 121-131; Dictionnaire du Coran s. 40-43. 22 Sura 53, 19-20 wymienia trzy przedmuzuma skie boginie: AI-Lat, Al-Uzza i Manat. 23 R. Brown widzi duy wpyw chrzecija stwa na powstanie koncepcji Jedynego Boga – Allaha w islamie: Who was ‘Allah’ before Islam? http://www.themicahmandate.org/2009/03/ who-was-%E2%80%98allah%E2%80%99-before-islam-1/#identifier_0_1394 [dostp: 10.08.2011]. 90 KRZYSZTOF MODRAS OP a take wasne namitnoci i pragnienia. Takie boki w ludzkiej wyobrani staj si równe Bogu i sprzeciwiaj si zasadzie jednoci, jak Bóg nada caemu stworzeniu. Serce czowieka sprawiedliwego za powinno by pochonite cakowicie przez mio Jedynego Boga24. Politeizm jest pokus Szatana, który zosta przeklty i odpad od jednoci z Bogiem, gdy okaza Mu nieposusze stwo i nie odda pokonu czowiekowi. Jako stworzony z ognia, uwaa si za lepszego od tego, który pochodzi z muu ziemi (Sura 15, 26-42). Takie wartociowanie nie zostao ustanowione przez wol Boga, ale pochodzio z wasnej decyzji Szatana. Taka zmiana hierarchii wartoci oznacza popadnicie w grzech politeizmu. Zwraca na to uwag synny muzuma ski teolog i mistyk, Al-Ghazali (1058-1111): Gdy bogacz uwaa si za lepszego od biednego, a biay za lepszego od czarnego, wtedy okazuj sw wynioso. Przyjmuj takie same hierarchiczne zasady, jakie przyj Iblis [Szatan] w swej ignorancji [ahl], i popad w širk [bawochwalstwo jako przeciwie stwo do tawd]25. Ta nowa hierarchia wartoci jest faszywa, dlatego e inni bogowie nie istniej. Oto jak Koran podsumowuje bdne idee politeizmu i wykazuje, e wszystko pochodzi ze stwórczego aktu Boga26: Iblis sprawdzi na nich swoj myl i oni poszli za nim, oprócz nielicznych sporód wierzcych. Mia on nad nimi wadz tylko po to, abymy mogli rozpozna tych, którzy wierz w ycie ostateczne, od tych, którzy w nie powtpiewaj. A twój Pan strzee kadej rzeczy. Powiedz: „Wzywajcie tych, których uznajecie poza Bogiem! Oni nie wadaj nawet ciarem pyku, ani w niebiosach, ani na ziemi. Oni nie maj tam adnego uczestnictwa ani te Bóg nie ma wród nich pomocnika”. Nie pomoe przed Nim adne wstawiennictwo, oprócz wstawiennictwa za tymi, na kogo On si godzi. A kiedy strach zostanie oddalony od ich serc, oni powiedz: „Co powiedzia wasz Pan?” Powiedz: „Prawd!” On jest Wyniosy, Wielki! Powiedz: „Kto wam daje zaopatrzenie z niebios i ziemi?” Powiedz: „Bóg. Zaprawd, my lub wy albo jestemy na drodze prostej, albo te jestemy w bdzie oczywistym!” (Sura 34, 20-24) 24 Zob. Y s u f A l . The Meaning of the Holy Qurn n. 41; 167; 629-631; 2107; 2332; 2680; 4244; 4268; 4448; 6140. O mioci do Jedynego Boga zob. n. 167. 25 A l - G h a z a l i. Iy ulm al-dn (Oywienie nauk religijnych); cyt. za http://en.wikipedia.org/ wiki/Tawhid [dostp: 12.08.2011]. Dzieo jest dostpne na http://www.ghazali.org/site/ihya.htm [dostp: 12.08.2011]. 26 Koran sprzeciwia si dualizmowi uznajcemu dwa czynniki sprawcze – dobro i zo; zo nie ma mocy stwórczej. Zob. Y s u f A l . The Meaning of the Holy Qurn n. 835; 5180; 5205. KONCEPCJA JEDYNEGO BOGA W ISLAMIE 91 BÓG JAWNY I UKRYTY Koran uywa dwóch rónych i czasami rozbienych rodzajów okrele , by opisa Boga Jedynego. On jest pierwszy i ostatni, jawny i ukryty (Sura 57, 3), jest w niebiosach (Sura 67, 16) i na ziemi (Sura 50, 16). Jest cakowicie niepodobny do rzeczy stworzonych, ale te siedzi na tronie (Sura 20, 5; 57, 4), posiada rce (Sura 48, 10; 51, 47), twarz (Sura 55, 27) i oczy (Sura 11, 37; 52, 48; 54, 14)27. Jest niedostpn tajemnic (ayb; Sura 2, 3), ale te objawia si przez dziaanie w stworzeniu. Jest miosierny, niemniej jednak jest wolny w swoich decyzjach i karaniu: „Twój Pan jest bogaty [wystarczajcy sam sobie], jest wadc miosierdzia. Jeli On zechce, to was usunie i zastpi, czym zechce, tak jak sprawi, e zrodzilicie si z potomstwa innego ludu” (Sura 6, 133). Bóg jest cakowicie oddzielony od stworzenia i niedostpny, ale te jest Wszechobecny i bardzo bliski czowiekowi: Wysawia Boga to, co jest w niebiosach, i to, co jest na ziemi. On jest Potny, Mdry! Do Niego naley królestwo niebios i ziemi. On daje ycie i On powoduje mier. On jest nad kad rzecz wszechwadny! On jest Pierwszym i Ostatnim, On jest Jawnym i Ukrytym [wal-hiru wal-bin]. On jest o kadej rzeczy wszechwiedzcy! (Sura 57, 1-3) Ta rozbieno w opisach pochodzi std, e w teologii muzuma skiej pojcie Boga Jedynego zakada jedno Jego planu, wyraajcego si w harmonii istniejcej w stworzeniu. Ten dostrzegalny dla czowieka ad jest znakiem, który ujawnia Boga i wskazuje na Jego istnienie i Opatrzno. Nie sprzeciwia si to jednak stwierdzeniu, e Bóg nadal pozostaje ukryty, a obserwujc natur (Sura 27, 59-64) czowiek szuka stale niewidzialnego (Sura 2, 3; 50, 33. 37). Bóg jest zawsze ukryty, bo umys ludzki nie jest zdolny poj jego istoty28. W ten sposób sunna Proroka wyjania t niezgbion tajemnic Boga: Wedug przekazu Suhaila, Abu Salih poleca nam: Kiedy kto z was ma zamiar uda si do snu, powinien lee na ou na prawym boku i mówi: „O Boe, Panie Nieba i Panie Ziemi, Panie Wspaniaego Tronu, Panie nasz i Panie wszystkiego, Rozupujcy ziarno kukurydzy i pestk daktyla, Objawiajcy Tor i Ewangeli oraz Kryterium [Koran], chroni si do Ciebie przed wszelkim zem, nad którym Ty masz doskona kontrol [ujmujesz za kosmyk]. O Boe, Ty jest pierwszy, bo nie ma niczego przed Tob, Ty jest Ostatni, bo niczego nie ma po Tobie. Jeste 27 W teologii muzuma skiej te antropomorficzne wyraenia okrela si terminem tašbh. Zob. Dictionnaire du Coran s. 42. 28 Zob. Y s u f A l . The Meaning of the Holy Qurn n. 5276. 92 KRZYSZTOF MODRAS OP Jawny [wstpujcy], bo nie ma niczego nad Tob; Ty jest Ukryty [znajcy gbi, ukryte rzeczy], bo nie ma nic poza Tob. Zdejm z nas ciar dugu i uwolnij nas od niedostatku”. Abu Salihowi przekaza to Abu Huraira, który z kolei usysza to od Wysannika Allaha29. Poczenie obrazu Boga rozupujcego ziarno kukurydzy i pestk daktyla (Sura 6, 95) z Objawieniem Tory, Ewangelii i Koranu wskazuje jeszcze na inny znak, w którym Bóg ujawnia swoje tajemnice. Jest nim Objawienie Boe. Niezgbiona wielko Boga i Jego Wiedza s opisane w powyszym tekcie w wymiarach zaczerpnitych ze wiata ziemskiego. Przypomina to poniekd opis bogactwa kryjcego si w Jezusie Chrystusie, o którym mówi List w. Pawa do Efezjan. Adresaci powinni „ogarn duchem, czym jest Szeroko, Dugo, Wysoko i Gboko, i pozna mio Chrystusa, przewyszajc wszelk wiedz”. Zostan wtedy „napenieni ca Peni Bo” (Ef 3,18-19)30. O peni, która zostanie udzielona przez Boga czowiekowi wierzcemu i czynicemu dobro, mówi w wielu miejscach te Koran (np. Sura 4,173), ale ludmi posiadajcymi prawdziw wiedz s ci, którzy wyznaj wiar w Jedynego Boga: „Zawiadcza Bóg31, i nie ma boga, jak tylko On, – i anioowie, i ludzie posiadajcy wiedz – utrzymujc ze susznoci: Nie ma boga, jak tylko On, Potny, Mdry!” (Sura 3, 18). NAJPIKNIEJSZE IMIONA BOGA W islamie jednym ze rodków sucych do przyblienia czowiekowi istoty Boga s Jego atrybuty, na które wskazuj „najpikniejsze imiona”: „Do Boga nale imiona najpikniejsze [al-asmu al-usn]! Wzywajcie Go wic nimi, a pozostawcie tych, którzy bluni Jego imionom! Oni niebawem otrzymaj zapat za to, co czynili” (Sura 7, 180; por. 20, 8, 59, 24). Tradycyjnie wymienia si 99 imion Boga, którymi s przymiotniki z rodzajnikami, tumaczonymi w stopniu najwyszym 32. Pochodz one w wik29 Sahih Muslim 35, 6551. Biblia jest cytowana wedug wydania: Pismo wiĊte Starego i Nowego Testamentu. Biblia tysiąclecia. Wyd. 5. Pozna : Pallottinum 2002. 31 Bóg daje takie wiadectwo poprzez Objawienie przekazane za porednictwem anioów i poprzez stworzenie. Wszystko wskazuje na Jedno Boga. Zob. Y s u f A l . The Meaning of the Holy Qurn n. 358 do Sury 3,18. 32 Muzumanie nie uywaj jako nazwisk 99 imion Boga w ich dokadniej formie, dlatego e stworzenie nie moe równa si Bogu. Mona je natomiast uywa bez rodzajnika albo w zoeniach. Czstym przykadem s imiona zoone z terminu abd (suga, niewolnik) i imienia 30 KONCEPCJA JEDYNEGO BOGA W ISLAMIE 93 szoci z Koranu, ale s te inne, których ródem jest sunna33: Przekaza Abu Huraira: Wysannik Allaha powiedzia: Jest dziewidziesit dziewi imion Allaha; kto je zachowuje w pamici [w przekazie Ibn Umara: kto je wylicza], wejdzie do Raju. Zaprawd, Bóg jest Nieparzysty (On jest Jedyny, a to jest liczba nieparzysta) i lubi nieparzysto34. Mówi si te o najwspanialszym setnym imieniu (al-ism al-aam), któremu Tradycja nadaa szczególn moc. Wzywanie Boga tym imieniem gwarantowaoby wysuchanie prób35. Takie przekonanie opiera si na dawnych wierzeniach semickich36, wedug których znajomo imienia oznaczaa posiadanie wadzy nad dan rzecz 37. Tradycja muzuma ska nie jest jednomylna w kwestii najwyszego imienia Boga38. W niektórych rodowiskach, zwaszcza szyickich, mówiono, e jego znajomo miaa by przywilejem kilku proroków, witych lub szyickich imamów. Sufi za twierdzili, e Bóg objawia swoje imi tym, którzy postpuj na drodze mistycznej 39. Szukano najwyszego imienia wród znanych imion bd te w surach koranicznych albo te mówiono, e jest ono znane tylko Bogu. Dla uniknicia tego rodzaju spekulacji wielu uczonych muzuma skich uwaa, e tym imieniem jest wasne imi Boga – Allah, które jest syntez wszelkich imion; 99 pikne imiona s synonimami imienia Allah i s mu równe w godnoci. Wskazuje na to sam Koran, który nie rozrónia imienia Allaha od innych: Powiedz: „Módlcie si do Boga [Allh] albo módlcie si do Miosiernego [alRamn]! Jakkolwiek bycie Go wzywali, On posiada najpikniejsze imiona”. Nie bd zbyt gony w swojej modlitwie ani te nie bd w niej za cichy! Poszukaj drogi poredniej. (Sura 17, 110) Boga, np. Abd Allh (Suga Allaha), Abd ar-Ramn (Suga Miosiernego); zob. D a n e c k i. Podstawowe wiadomoci o islamie s. 107. 33 Tradycyjna lista imion pochodzi od Wald ibn Muslim al-Dimašq (zm. 810), ale istniej te inne, które nie pokrywaj si i wymieniaj imiona w rónej kolejnoci. Na temat imion Boga, zob. G i m a r e t. Les noms divins en Islam. 34 Sahih Muslim 35, 6475. 35 Do takiego przekonania zachca sam Koran, np. Sura 56, 74: „Wysawiaj wic imi twego Pana, Monego [al-am]!” Zob. te Sura 56, 96; 69, 52. 36 Zob. np. Ps 99, 3: „Niech wielbi imi Twoje wielkie i straszliwe: ono jest wite”. 37 W tradycji ydowskiej jednak imi Boga, oparte na spógoskach h-w-h, nie byo wymawiane, a w tekcie biblijnym wstawiano tam samogoski ze sowa imieniem Adonaj (Pan). Zob. Pismo wiĊte Starego i Nowego Testamentu. T. 1: Stary Testament. Pozna : Ksigarnia w. Wojciecha 2003 s. 85 przypis do Wj 3, 15. 38 Zob. np. G i m a r e t. Les noms divins en Islam s. 85-94. 39 Bdzie o tym mowa w dalszej czci artykuu. 94 KRZYSZTOF MODRAS OP Oznacza to, e mona zwraca si do Boga poprzez Jego wasne imi (Allah) albo jedno z imion odnoszce si do danego atrybutu, który uatwia, w stopniu dostpnym dla natury ludzkiej, poznawanie Boga w tym aspekcie. Cytowana sura wymienia dwa imiona Boga: Allh i al-Ramn (Miosierny). Koran czsto zwraca uwag na Boski atrybut Miosierdzia, moe dlatego, e spotyka si on ze szczególnym sprzeciwem ze strony poga skich Arabów 40. W Arabii tytu al-Ramn oznacza bóstwo i wystpowa w rodowisku ydowskim i chrzecija skim41. Mekka czycy unikali wic tego terminu i wyej stawiali imi Allah na oznaczanie Boga Najwyszego42. Uczeni muzuma scy na róne sposoby wyjaniali zwizek przymiotów Boga z Jego istot. Grupa zwana aar43, opowiadajca si za literalnym sensem Koranu, pojmuje atrybuty w sposób dosowny. Odróniaj oni atrybuty od istoty, ale nie wchodz w gbsze spekulacje teologiczne44. Mutazylici, zwani te ahl al-tawd (ludmi Boej Jednoci), reprezentuj kierunek racjonalny. Bronili absolutnej transcendencji Boga Jedynego oraz niepodzielno Jego istoty. Utrzymywali wic, e atrybuty nie róni si od istoty Boga, ale s tylko werbalnymi terminami. Równie antropomorficzne okrelenia, takie jak: rka, oblicze, tron Boga, s tylko metaforami. Bóg nie ma pozytywnych atrybutów, ale jest mdry przez swoj istot, a nie przez wiedz45. Wedug mutazylitów Koran nie jest odwieczny, ale zosta stworzony46. Al-Aszari (874936)47 przytacza nastpujcy opis Boga w ujciu mutazylitów: Bóg jest jeden, nic nie jest do niego podobne, nie jest ani ciaem, ani jednostk, ani substancj, ani akcydensem. Istnieje poza czasem. Nie moe przebywa 40 Zob. Sura 25, 60: „Kiedy im si powie: Wybijajcie pokony Miosiernemu [lil-Ramn]!, oni mówi: Có to jest ten Miosierny? Czy my mamy wybija pokony na twój rozkaz? I to tylko powiksza ich niech”. Zob. Sura 21, 36. Zob. Y s u f A l . The Meaning of the Holy Qurn n. 2321 do Sury 17, 110. 41 Zob. M. G a u d e f r o y - D e m o m b y n e s. Narodziny islamu. Prze. H. Oldzka. Warszawa: PIW 1988 s. 39-40. 42 Zob. G i m a r e t. Les noms divins en Islam s. 376. 43 Sowo aari pochodzi od aar oznaczajcego „pozostao, lad; opowiadanie, tradycja”. 44 Tak metodologi w aqdah (dziedzina nauki zajmujca si artykuami wiary islamu), opart na dosownym rozumieniu tekstu, wybieraj czsto hanbalici, czyli przedstawiciele najcilejszej z czterech sunnickich szkó prawa islamskiego. 45 Równie dla szyitów, dla uniknicia politeizmu, atrybuty i imiona Boga nie istniej niezalenie poza istot Boga. Bóg poznaje nie przez wiedz, która jest w jego istocie, ale przez wiedz, która jest jego istot. Zob. Tawhid. http://en.wikipedia.org/wiki/Tawhid [dostp: 12.08. 2011]. 46 Wikszo muzumanów uwaa Koran za odwieczny i niestworzony. 47 Al-Aszari jest zaoycielem jednej z czterech sunnickich szkó prawa islamskiego. Jednym z najbardziej znanych przedstawicieli tej szkoy by Al-Ghazali (1058-1111). KONCEPCJA JEDYNEGO BOGA W ISLAMIE 95 w jakim miejscu ani w jakim bycie, nie podlega adnym atrybutom ani okreleniom odnoszcym si do stworze . Nie jest uwarunkowany ani okrelony, nie jest sprawc poczcia ani nie jest poczty. Pozostaje poza percepcj zmysow. Oczy nie widz Boga, spojrzenie go nie dosiga, wyobrania go nie obejmuje. Jest rzecz, lecz nie tak jak inne rzeczy, jest wszechwiedzcy i wszechmogcy, lecz jego wszechwiedzy i wszechmocy nie mona porówna do niczego stworzonego. Stworzy wiat bez wczeniejszego archetypu i bez pomocnika48. Al-Aszari uzna atrybuty Boga za róne od Jego istoty, niemniej jednak twierdzi, e nie istniej one poza ni. Sam Koran bowiem mówi, e u Boga jest wiedza (Sura 46, 23) i sia (Sura 51, 58). Równie Koran jest jednym z Jego wiecznych atrybutów. Te za nie s tylko ludzkimi nazwami, ale wyraaj rzeczywist doskonao Boga. Al-Aszari uznaje te stosowanie do Boga okrele znanych ze wiata ludzkiego, ale ostrzega przed antropomorfizmem. W zwizku z tym stao si synne jego powiedzenie: bila kayfa (bez pytania o to, jak), które oznacza, e nie naley pyta si, w jaki sposób Bóg posiada rce, twarz czy te siedzi na tronie49. Dobrym koranicznym przykadem obrazujcym imiona Boga jest fragment sury 59, który w kilku wersetach gromadzi wiele z nich: On jest Bogiem! Nie ma boga, jak tylko On [huwa llhu l ilha ill huwa]! On zna skryte i widzialne. On jest Miosierny, Litociwy [ar-ramnu r-ram]! On jest Bogiem! Nie ma boga, jak tylko On!; – Król [al-malik], Przenajwitszy [alqudds], Pokój [as-salm], Wierny [al-mumin], Zachowujcy [al-muhaymin], Potny [al-azz], Przemony [al-abbr], Wyniosy [al-mutakabbir]! Chwaa niech bdzie Bogu! On jest ponad to, co dodaj Mu jako wspótowarzyszy [yušrikn]! On jest Bogiem! Stworzycielem [al-liq]50, Twórc [al-bri]51, Ksztatujcym [al-muawwir]52! Do Niego nale najpikniejsze imiona! Gosi Jego chwa to, co jest w niebiosach, i to, co jest na ziemi! On jest Potny, Mdry [alazzu al-akm]! (Sura 59, 22-24) 48 Cyt. za: H. C o r b i n. Historia filozofii muzumaskiej. Prze. K. Pachniak. Warszawa: Dialog 2009 s. 103. Konsekwencj rozwaa mutazylitów bya negacja moliwoci widzenia Boga w przyszym wiecie. Tak postaw nazwano tatil (agnostycyzm). 49 Zob. C o r b i n. Historia filozofii muzumaskiej s. 107-108. 50 Stworzenie (badaa, pocztek procesu stworzenia z niczego) obejmuje powstanie pierwszej materii (faara) oraz stopniow ewolucj (alaqa), dotyczc rzeczy materialnych, jak i abstrakcyjnych (idee). Termin alaqa zawiera pojcie mierzenia i dostosowania do pewnego schematu. Zob. Y s u f A l . The Meaning of the Holy Qurn n. 120 do Sury 2, 117. 51 Termin ten oznacza wyprowadzenie nowych form z uprzednio stworzonej materii lub stanu. Zob. Y s u f A l . The Meaning of the Holy Qurn n. 120; 5406. 52 Bóg jako Ksztatujcy nadaje okrelon form albo kolor, odpowiadajce danemu celowi. Jest to zako czenie widzialnego etapu stworzenia. 96 KRZYSZTOF MODRAS OP Imiona wymienione w powyszej surze pozwalaj wyrobi sobie pewn ide o Bogu53. Tekst podkrela dwa razy jedno Boga. Oznacza to, e do Boga nic nie jest podobne, ale On nad wszystkim panuje. Jest to podstawowa prawda, bez której nie mona zrozumie idei Boga. Ma On absolutn wiedz o tym, co widzialne i niewidzialne, o teraniejszoci i przyszoci. Podobnie te Jego aska i Miosierdzie s bezgraniczne. Z kolei tekst mówi o Jego królewskim autorytecie, zaprowadzajcym Prawo i Sprawiedliwo oraz zobowizujcym do penego posusze stwa. Jako Przenajwitszy, Bóg jest wolny od wszelkiej skazy za. Pojcie Pokoju oznacza nie tylko brak wojny, ale przede wszystkim doskonao woln od wszelkiego braku. Bóg jest Wiernym w tym sensie, e podtrzymuje wiar i jest godny cakowitego zaufania. To On zachowuje od wszelkiego niebezpiecze stwa i jako Potny wykonuje swoj Wol. Jemu, który jest Przemony, nic nie moe si sprzeciwi. On jest Wyniosy nad cae stworzenie i dlatego nie mona mu dodawa wspótowarzyszy (bawochwalstwo). Kolejne atrybuty opisuj stwórcz moc Boga, która wyraa si w trzech aspektach: w stworzeniu pierwszej materii, w ksztatowaniu nowych form i w cigym podtrzymywaniu wszelkich zdolnoci i energii, które da stworzeniu poprzez nadanie praw 54. Dokonuje si to w wymiarze tak fizycznym, jak i duchowym55. Wspomniane w poprzednim paragrafie atrybuty podkrelaj przede wszystkim wielko Boga. Warto zauway, e ostatni werset cytowanej sury, czc z sob ide stworzenia, najpikniejsze imiona, goszenie chway przez wszystkie rzeczy stworzone oraz wymieniajc na ko cu dwa atrybuty: Potny i Mdry, opiera si na zaoeniu, e atrybuty Boga pozostawiaj w stworzeniu lady (immanencja), po których mona doj do odkrycia Potgi i Mdroci Jedynego Boga (transcendencja). W zwizku z tym wszystkie imiona Boga mona podzieli na dwie grupy. Pierwsza wskazuje na atrybuty istoty, które przedstawiaj Boga takim, jakim jest sam w sobie, np. jedyno, wieczno, doskonao, wszechmoc, wszechwiedza, moc stwórcza, suwerenno. Inna grupa opisuje Jego relacj ze stworzeniem (atrybuty dziaania). Mówi one o sprawiedliwoci, hojnoci i dobroci, przebaczeniu i mioci do wiernych. Uczeni muzuma scy idcy za nurtem aszaryckim wymieniali atrybuty woli (postano53 Zob. Y s u f A l . The Meaning of the Holy Qurn n. 5400-5404; por. n. 19 do Sury 1, 1. Okrelaj to atrybuty razq, razzq, np. Sura 35, 3: „O ludzie! Przypomnijcie sobie dobro Boga wzgldem was! Czy jest jaki stwórca poza Bogiem? On wam daje zaopatrzenie [yarzuqu-kum] z nieba i z ziemi. Nie ma boga, jak tylko On! Jake wic moecie by odwróceni?”. Por. Sura 51, 58. 55 Zob. Y s u f A l . The Meaning of the Holy Qurn n. 3874 do Sury 35,3; n. 4554 do 54 Sury 42,19. KONCEPCJA JEDYNEGO BOGA W ISLAMIE 97 wienie Boga, któremu nikt nie moe si oprze) i atrybuty mioci (wola yczliwoci wobec stworzenia)56. Mistyczni sufi za woleli dzieli je na atrybuty majestatu i pikna. Podziay te odpowiadaj w zachodniej duchowoci dwóm dobrze znanym terminom okrelajcych dowiadczenie sacrum: mysterium tremendum (grozy) i mysterium fascinans (fascynacji)57. TRANSCENDENCJA I IMMANENCJA Bóg w islamie, zgodnie z zasad tawd, jest absolutnie transcendenty, nieporównywalny ze stworzeniem. W wietle tej doktryny równie biblijne stworzenie czowieka na obraz Boga (Rdz 1, 27) okazao si niewaciwe, dlatego e Bóg nie ma adnego obrazu czy formy, które mogyby by objte ludzkim rozumem58. Transcendencja znaczy, e Bóg jest jedyn wieczn rzeczywistoci, jest Wszechmogcy, Wszechobecny i Wszechwiedzcy. To On w swojej woli decyduje o istnieniu jakie rzeczy, a ona si staje (Sura 3, 47), to on ustanawia Prawo, a czowiek ma mu odpowiedzie posusze stwem 59. Bóg decyduje te o przeznaczeniu wiata, o biegu historii, o yciu i mierci, o dobru i zu, które spotyka czowieka60. O tym przypomina wiernym Wysannik Allaha: „Powiedz: Nie dosignie nas nic innego, jak tylko to, co zapisa dla nas Bóg. On jest naszym Panem! Niech ufaj Bogu ludzie wierzcy!” (Sura 9, 51). Ta absolutna transcendencja Boga jest okrelana w Koranie terminami „Wyniosy”, „Najwyszy”, w rónych formach pochodzcych od czasownika al (‘by wysokim, wyniosym, przewysza’)61. Sowa te wyraaj niepokonan odlego, jaka oddziela Boga od stworzenia62: 56 Teologia aszarycka wyróniaa siedem atrybutów podstawowych: ycie, Wiedza, Potga, Wola, Widzenie, Syszenie i Sowo. Zob. Dictionaire du Coran s. 602-607. 57 Terminy te pochodz z dziea lutera skiego teologa, Rudolfa Otto (1869-1937): Otto and the Numinous. http://academic.brooklyn.cuny.edu/english/melani/gothic/numinous.html [dostp: 12.08.2011]. 58 Prorocy mog by obrazem Boga tylko w tym sensie, e s Jego namiestnikami (Sura 2, 30) i wypeniaj w peni Jego wol; zob. R.M. Z u b e r i. The Image of God. http://home.comcast.net/ ~rzuberi/articles/The_Image_of_God.pdf [dostp: 12.08.2011]. 59 Te nakazy i zakazy pochodzce z absolutnej woli Boga (al-irda) s zawarte w prawie szariatu. Zob. Dictionnaire du Coran s. 821. 60 Zob. A.Th. K h o u r y, L. H a g e m a n n [et al.]. Dictionnaire de l’Islam. Histoire – Idées – Grandes figures. Belgique: Brepols 1995 s. 115-119. 61 W teologii islamskiej uywa si tu terminu tanzh (‘by odlegym; czystym, nieskalanym’). 62 Zob. Y s u f A l . The Meaning of the Holy Qurn n. 4529 do Sury 42, 4. 98 KRZYSZTOF MODRAS OP Do Niego naley to, co jest w niebiosach, i to, co jest na ziemi. On jest Wyniosy, Wspaniay [al-aliyyu al-am]! (Sura 42, 4; 2, 255) On zna to, co jest ukryte, i to, co jest jawne. On jest Wielki, Wyniosy [almutal]! (Sura 13,9) Wysawiaj imi twego Pana, Najwyszego [isma rabbika al-al]63, który stworzy i uksztatowa harmonijnie, który wyznaczy los i poprowadzi. (Sura 87,1-3) W ostatnim wersecie wystpuje imi Boga – al-Rabb (Pan)64 w poczeniu z terminem „Najwyszy”. To zczenie dwóch imion jeszcze bardziej uwidocznia ide, e Bóg jest transcendentym absolutem i Stworzycielem, od którego wszystkie zaley, i któremu czowiek jest winien cakowite posusze stwo. Ten arabski termin jednak, znaczcy równie ‘opiekun, obro ca, kustosz’, uwydatnia trosk, a nawet mio, jak Bóg okazuje wobec swego stworzenia 65. Oznacza to, e transcendenty Bóg pozostaje w relacji ze stworzeniem, jest immanentny i obecny w stworzonym wiecie. To pojcie Boga, niesko czenie przewyszajcego rzeczy stworzone, ale te obecnego w wiecie, nieustannie powraca w Koranie: w swoim Miosierdziu absolutny Bóg troszczy si o stworzenie, którego porzdek i istnienie zale od Jego cigej obecnoci i cigego stwarzania. Wszechobecno Boga w wiecie stworzonym jest wyraana w Koranie terminem „oblicze Boga” 66: „Do Boga naley Wschód i Zachód! I gdziekolwiek si obrócicie, tam jest oblicze Boga [wahu Allh]! Zaprawd, Bóg jest wszechobejmujcy, wszechwiedzcy!” (Sura 2, 115). Oznacza to, e Bóg jest w peni wiadomy tego wszystkiego, co si dzieje w wiecie stworzonym. Koran w swoisty sposób opisuje t ide: On jest Tym, który stworzy niebiosa i ziemi, który spuci z nieba wod dla was – dziki której sprawilimy, i wyrosy ogrody pene blasku. Wy nie potrafilibycie spowodowa, iby wyrosy w nich drzewa. Czy jest jaki bóg obok Boga? Tak, owszem! Oni s ludem, który przypisuje równych. On jest Tym, który uczyni ziemi miejscem staym i utworzy w jej szczelinach rzeki, i utworzy na 63 Al-aal jest elatiwem z rodzajnikiem odpowiadajcym stopniu najwyszemu: najwzniolejszy, najwyszy. 64 Arabskie sowo rabb, znaczce ‘pan, wadca, waciciel’, wyraa te ide pielgnowania, utrzymywania, wychowania dziecka i doprowadzenia go do dojrzaoci. Zob. E.W. L a n e. An Arabic-English Lexicon. Beirut: Librairie du Liban 1968 v. 3 s. 1004. 65 Zob. Y s u f A l . The Meaning of the Holy Qurn n. 6080 oraz n. 20 do Sury 1, 2. 66 W stosunku do czowieka, sowo to oznacza osobowo i wntrze czowieka, a w odniesieniu do Boga, Jego natur, istot. Zob. Y s u f A l . The Meaning of the Holy Qurn n. 114 do Sury 2, 112. KONCEPCJA JEDYNEGO BOGA W ISLAMIE 99 niej solidnie stojce góry, i utworzy midzy dwoma morzami przegrod. Czy jest jaki inny bóg obok Boga? Ale nie! Lecz wikszo ludzi nie wie! On jest Tym, który wysuchuje ucinionego, kiedy Go wzywa, który odsuwa zo i który czyni was namiestnikami na ziemi. Czy istnieje jaki inny bóg obok Boga? Jake mao oni sobie przypominaj! On jest Tym, który prowadzi was drog prost w ciemnoci, na ldzie staym i na morzu, i który posya wiatry jako radosn wie zwiastujc Jego miosierdzie. Czy istnieje jaki inny bóg obok Boga? Bóg jest wyniosy ponad to, co Jemu przypisuj jako wspótowarzyszy! On jest Tym, który daje pocztek [yabdau] stworzeniu, a potem je ponawia [yuduhu]67, i który daje wam zaopatrzenie z nieba i z ziemi. Czy istnieje jaki inny bóg obok Boga? Przyniecie wic wasz dowód, jeli mówicie prawd! (Sura 27, 60-64) Obecno Boga nie ogranicza si tylko do wiata materialnego, ale obejmuje równie wiat ludzki, a nawet przekracza wiadomo samego czowieka: Nie dosigaj Go spojrzenia, lecz On dosiga spojrzenia. On jest Przenikliwy, wiadomy! (Sura 6, 103) I w jakiejkolwiek byby sytuacji, i cokolwiek recytowaby z Koranu, i jakiekolwiek podejmujecie dziaanie – My jestemy przy was wiadkami, kiedy si w tym zagbiacie. I nie ujdzie uwagi twego Pana nawet ciar jednego pyku – ani na ziemi, ani w niebiosach; ani te co jeszcze mniejszego od tego, ani te wikszego – eby to nie byo w Ksidze jasnej. (Sura 10, 61) My stworzylimy czowieka i wiemy, co podszeptuje jemu dusza. My jestemy bliej niego anieli arteria jego szyi. (Sura 50, 16) Obraz ttnicy szyjnej, przenoszcej krew z serca do gowy, wyraa ide, e w akcie stworzenia Bóg da czowiekowi woln wol, ale On zna jego wewntrzne pragnienia i motywy lepiej ni sam czowiek. Uywajc obrazu krwi, która jest ródem ycia i wiadomoci, Koran podkrela fakt, e Bóg zna nasz wewntrzny stan doskonalej ni my sami 68. 67 Czsto pojawiajca si w Koranie idea ponawiania stworzenia oznacza nieustann obecno w wiecie stwórczej energii Boej, która podtrzymuje go w istnieniu; proces ten zako czy si nowym i doskonaym stworzeniem w Dniu Ostatecznym. Zob. Y s u f A l . The Meaning of the Holy Qurn n. 1428 do Sury 10,34 oraz n. 3440 do Sury 29,19. 68 Zob. tame n. 4952 do Sury 50,16. 100 KRZYSZTOF MODRAS OP MIO BOGA Immanencj Boga w wiecie moemy opisa, uywajc wyraenia „mio Boga” do swego stworzenia, które nabrao szczególnego znaczenia w muzuma skim mistycyzmie: Procie o przebaczenie waszego Pana! Nastpnie nawracajcie si do Niego! Zaprawd, mój Pan jest litociwy, kochajcy [wadd]! (Sura 11, 90) Oto On stwarza po raz pierwszy i powtarza stworzenie! On – Przebaczajcy, Miociwy [al-wadd]! On – Wadca Tronu Godnego Chway! (Sura 85, 13-15) Wród muzuma skich uczonych, mio kojarzy si zbytnio z uczuciami znanymi ze wiata ludzkiego69, i dlatego w stosunku do Boga usiuje si ogranicza znaczenie sowa wadd do pojcia „upodobania” w tych, co czyni dobro i sprawiedliwo. Mio Boga polegaaby na wynagrodzeniu sprawiedliwych w tym wiecie ziemskimi dobrami, a w przyszym, wspanialsz nagrod Raju, która przewysza ludzkie zasugi 70: „Bóg da im nagrod tego wiata oraz pikn nagrod ycia ostatecznego. Bóg kocha ludzi czynicych dobro!” (Sura 3, 148; 3, 76; 5, 42). Przeciwie stwem do takiej mioci, byby brak upodobania (mioci) Boga do tych, którzy czyni niesprawiedliwo: Zapat za zo jest zo jemu podobne. Ale kto przebaczy i naprawi, to znajdzie zapat u Boga. Zaprawd, On nie miuje niesprawiedliwych! (Sura 42, 40) Tej mioci Boga do stworzenia odpowiada mio ludzi do Boga: to ona jest najwyszym motywem postpowania i prowadzi do miowania Jego stworzenia 71. W ten sposób zdobywa si upodobanie i mio Boga, a zarazem Jego najwysz zapat: Nie jest pobonoci, e zwracacie twarze ku wschodowi i ku zachodowi. Lecz prawdziwie pobony jest: kto wierzy w Boga i w Dzie Ostatni; w anioów, w Ksig i w proroków72; i ten, kto rozdaje majtek – dla Jego Mioci [al ub- 69 Zob. A r n a l d e z. Le Coran. Guide de lecture s. 67-69. Zob. te Dictionnaire du Coran s. 47-48. 70 Zob. Tafsr allayn. http://altafsir.com [dostp: 12.08.2011]. 71 Zob. Y s u f A l . The Meaning of the Holy Qurn n. 4582 do Sury 42,40. 72 Jest to tzw. pi dogmatów islamu, w które kady muzumanin powinien wierzy. KONCEPCJA JEDYNEGO BOGA W ISLAMIE 101 bihi]73 – bliskim krewnym, sierotom i biedakom, podrónemu i ebrzcym, i wykup niewolników74; i ten, kto odprawia modlitw; i ten, kto daje jamun; i którzy wypeniaj swoje zobowizania, kiedy si zobowizali; i ci, którzy cierpliwi w nieszczciu i przeciwnoci, i w czasie niebezpiecze stwa; oto którzy s szczerzy w wierze. Oni s prawdziwie bogobojni! (Sura 2,177) na ci, s ci, W prawdziwej pobonoci zatem zasadniczym motywem jest mio Boga i bliniego. Wyraa si ona zarówno w wierze, jak i w konkretnych czynach mioci wobec innych osób i instytucji75. Niektóre teksty koraniczne mówice o mioci s do gbokie, co zostao zauwaone w mistycznych komentarzach: A wród ludzi s tacy, którzy sobie bior, poza Bogiem, Jemu równych, miujc ich, jak si miuje Boga. Ale ci, którzy wierz; s gorliwsi w mioci do Boga. O, gdyby ci, którzy czyni niesprawiedliwo, mogli wiedzie, kiedy zobacz kar, e moc naley w caoci do Boga i e Bóg jest straszny w karaniu! (Sura 2,165) Ibn Kathir (1301-1373), komentujc ten tekst, wyjania, e gorliwo w mioci do Boga wyraa si w wierze w Niego i w Jego Jedyno, w oddawaniu czci tylko Jemu i w nieprzydawaniu Mu adnych towarzyszy oraz w poznaniu Jego wielkoci. Miujcy s wiadomi, e zale tylko od Niego i dlatego w kadej potrzebie prosz Go o pomoc76. Wczesny za sufi z Persji, al-Tustari (818-896) wie niewiar z niewiedz (ahl), a mio z prawd (aqq) oraz z wiedz (marifa). Miujcy mistycy (rifn muibbn) otrzymuj od Boga skonno (af) kierujc ich ku czystej rzeczywistoci prawdy (khliat alaqq). Znakiem tej mioci jest posusze stwo i wyrzeczenie si wszelkiej rzeczy, która nie jest Bogiem. W tym sensie Bóg niegdy skierowa swoj mio na Mojesza, bo ten szuka Jego upodobania (masarra). Odpowiedzi ze strony czowieka na trosk Boga jest staa pami o Bogu (ikr)77. 73 J. Bielawski, tumaczc zwrot „mimo umiowania go”, odnosi go do majtku, a nie do Boga. Por. jednak Sura 76,8: „Oni dawali poywienie – z mioci do Niego (al ubihi) – biednemu, sierocie i niewolnikowi”. 74 Ysuf Al rozszerza te terminy na biednych, sieroty i niewolników w sensie duchowym, potrzebujcych wsparcia intelektualnego lub moralnego. Do „niewolników” nale te zwierzta podlege czowiekowi, o które naley si troszczy. Zob. Y s u f A l . The Meaning of the Holy Qurn n. 5839 do Sury 76, 8. 75 Zob. Y s u f A l . The Meaning of the Holy Qurn n. 177-181. 76 Tafsr ibn Kar do Sury 2, 165. 77 Tame. 102 KRZYSZTOF MODRAS OP MISTYCZNE POZNANIE JEDYNEGO BOGA Nurt mistyczny w islamie, zwany sufizmem78, opierajc si na imionach Boga oraz tekstach mówicych o mioci, wytyczy tarqa, czyli drogi prowadzce do bliskoci z Bogiem. Bya to praktyczna realizacja idei tawd, polegajca na uwolnieniu si od wiata wieloci i dojciu do jednoci. Etapy tego procesu zostay opracowane przez perskich sufich, takich jak Dunajd Bagdadi (830-910) i Al-Ghazali (1058-1111). Dunajd zauway, e sowne wyznanie wiary w Jedynego Boga jest tylko pocztkiem mistycznej drogi, a jej uwie czeniem jest al-fan f (a)l-tawhd, czyli zatopienie si i unicestwienie w Jednoci. Jest to stan, w którym czowiek zatraca wasne „ja”, cechy oraz istnienie, by odzyska na nowo prawdziwe „ja” i istnienie od Boga. Nabiera on wtedy wiadomoci, e to, czym jest, jest jakby promieniem atrybutów Boga. Ta koncepcja, zwana wadat al-wud (jedno istnienia), zostaa opracowana zwaszcza przez andaluzyjskiego sufiego i filozofa Ibn Arabiego (1165-1240). Dla wczeniej yjcego Al-Ghazaliego, istnienie naleao do Jedynego Istniejcego, a sufi mia na swej drodze zawiadczy, e istnienie jest tylko w Bogu i e wszystko przeminie oprócz oblicza Boga (Sura 28, 88). Naley jednak zaznaczy, e zgodnie z doktryn aszaryck nie zatraca to rónicy midzy Stworzycielem a stworzeniem, dlatego e atrybuty nie s Bogiem, ani te czym innym ni Bóg. Dziki nim rzeczy stworzone staj si znakami (ayat) i ladami (aar) Boga. Na tym polega tajemnica Boga ukrytego i obecnego, transcendentnego i immanentnego w wiecie79. Wedug Ibn Arabego cae stworzenie jest teofani imion Boga i im zawdzicza swoje istnienie. Sufi wic w czasie swej drogi mistycznej poznaje zwizki midzy imionami, proroctwem koranicznym i sercem ludzkim. Prorocy, a take i inni, staj si bowiem sugami jakiego imienia Boego 80. 78 Z sufizmem wie si termin irfn, oznaczajcy poznanie, zwaszcza mistyczne, bezporednie poznanie duchowe, gnoz. Okrelenie to jest znane szczególnie u szyitów, gdzie ideologiem irfn by w XVII wieku Mua Sadra w Iranie. Zob. Muhammad T a q i M i s b a h Y a z d i. Islamic Gnosis (Irfan) and Wisdom (Hikmat). „Al-Tawhid Islamic Journal” vol. 14: Fall 1997 no. 3. Qum-Iran. http://www.al-islam.org/al-tawhid/islamic_gnosis_wisdom/title.htm [dostp: 8.08.2011]. Na temat sufizmu zob. take artykuy J. Nosowskiego oraz A b u a l - Q a s i m a a l Q u s a y r i. Ar-Risala al-Qusayriyya czyli Traktat o sufizmie. Prze. J. Nosowski. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog 1997. 79 Zob. Tawhid. http://en.wikipedia.org/wiki/Tawhid [dostp: 14.08.2011]. 80 W jzyku arabskim tak osob okrel si terminem marbb od rabb (by panem). Wedug przekonania muzumanów, Muhammad, który wypenia misje wszystkich proroków, jest sug wszystkich imion Boga. KONCEPCJA JEDYNEGO BOGA W ISLAMIE 103 Poprzez wzywanie imienia Boga czowiek otrzymuje energi Bo, wypenia misj i powraca do pierwotnej formy otrzymanej od Boga. Imiona Boga oznaczaj stany mistyczne, które s zwane aart (obecnoci Boskie), czyli aspekty, w których objawia si istota Boga 81. Skoro za imiona nie istniej poza istot Boga, staj si one sposobem na jej opis, bo „wszystko jest Nim, wiat jest peny Boga”82. Sufi lubi to opisywa, posugujc si metafor oceanu i jego fal83. Imi wasne Boga – Allah – jest pojciem abstrakcyjnym. Inne imiona pozwalaj na poznanie istoty Boga pod rónymi aspektami, w sposób bardziej odczuwalny przez serce czowieka. S one te rodkami, dziki którym sufi uzyskuje odpowied od Boga na swoj modlitw i wierzy, e na pewnym etapie otrzymuje szczególne imi bezporednio od Boga84. Praktycznie, postp na drodze mistycznej wyraa si we wspominaniu imion Boga (ikr Allh) w sposób okrelony przez mistrza, w zalenoci od stopnia wtajemniczenia ucznia85. Kade imi bowiem jest „królestwem”, które ma swoj wadz, rady, tajemnice i dary86. BÓG JEDYNY W YCIU MUZUMANINA Idea tawd, uznajca najwysz wadz Jedynego Boga, rozcigajc si na cay wszechwiat, wpyna na ca kultur islamu 87: teologi88, filo81 Wielo imion opisujcych istot Boga nie zmienia jednak faktu, e jest ona jedna. Takie twierdzenia s charakterystyczne dla kierunku zwanego monizmem, wedug którego stworzenie nie ma wasnej istoty, oddzielnej od Jedynego Boga. wiadomo wasnej odrbnoci jest subiektywnym przekonaniem danej osoby. Zob. Dictionnaire du Coran s. 605. 83 Zob. M. Lings. What is suffism? Lahore: Suhail Academy 2005 s. 11. Pragnieniem sufich jest wejcie do gbin oceanu niesko czonej Jedynoci Boga. Ocean jest celem ich de . Drog s fale, które symbolizuj Boe Objawienia, posyane z oceanu niesko czonoci ku brzegowi sko czonego wiata. Sufi zanurza si w odpywajc fal, by dotrze do wiecznego i niesko czonego róda. 84 Zob. Dictionnaire du Coran s. 606. 85 Sam Koran, w którym wersety ko cz si czsto imionami Boga, zachca do takiej praktyki. W sposobie recytacji imion Boga sufi wykorzystuj cyfrow warto liter wchodzcych w skad imion. 86 Jest to opinia At-Tirmi (824-892), perskiego tradycjonisty (osoba gromadzca hadisy). Zob. D a n e c k i. Podstawowe wiadomoci o islamie s. 107. 87 Na temat rozwoju islamu w rónych aspektach zob. J. B i e l a w s k i. Islam, religia pastwa i prawa. Warszawa: Wiedza Powszechna 1973. 88 W teologii muzuma skiej podkrela si fakt, e porzdek wszechwiata wskazuje na Jedynego Stwórc. Stanowi to jeden z dowodów na istnienie Boga. 82 104 KRZYSZTOF MODRAS OP zofi89, ycie moralne i prawo 90, mistycyzm, sztuk 91 oraz polityk92. Koran cigle przypomina, e Bóg jest Jeden, a wszelkie inne byty s zalene od Niego. Czowiek powinien Mu oddawa cze jako suga. Bóg jest jednak te miosierny. ycie codzienne muzumanina jest przeniknite tymi dwoma aspektami tajemnicy Boga, co wyraa si w powtarzaniu pewnych tradycyjnych wyrae koranicznych. Pierwszym z nich jest: subna (A)llh (chwaa Bogu), które wyraa oddalenie Boga, wolno od wszelkiej niedoskonaoci, nieczystoci i za 93, i nieprzypisywanie Bogu antropomorficznych poj: „Czy oni maj jakiego boga poza Bogiem? Chwaa niech bdzie Bogu bdcemu ponad to, co Jemu przypisuj jako wspótowarzyszy [subna Allhi amm yušrikn]!” (Sura 52, 43; 37, 159; 12, 108). Inne wyraenie, al-amdu li-llh (chwaa Bogu)94, uzewntrznia uczucie wdzicznoci za ask Boga okazan stworzeniu. To zawoanie, czsto uywane w wiecie muzuma skim, stao si dzikczynieniem za Jego miosierdzie, mio i przebaczenie i jest popularn odpowiedzi na zapytanie o zdrowie i samopoczucie: „W Imi Boga Miosiernego i Litociwego [ar- 89 W dziedzinie filozofii naley wymieni przede wszystkim Awicenn (965-1037) i jego teori bytu koniecznego (wib (a)l-wud), którego istot jest istnienie. Przej on grecki model pierwszej przyczyny, która wprawia wszechwiat w ruch. Zob. A. K r p i e c, A. M a r y n i a r c z y k. Powszechna Encyklopedia Filozofii. Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu 2000-2009 – hasa: „Islamu filozofia” (t. 5 s. 20-41), „Awicenna” (t. 1 s. 441-445), „Byt” (t. 1 s. 746-785), „Byt konieczny” (t. 1 s. 785-786), „Istnienie” (t. 5 s. 44-85), „Istota” (t. 5 s. 85-112), „Pierwszy poruszyciel” (t. 8 s. 190-191). 90 Moralno zakada istnienie jednolitych Boskich norm ustalajcych to, co jest dobre, i to, co ze. Dla islamu wyraa si to w szariacie. 91 W sztuce nie przedstawiano Boga, by zachowa Jego transcendencj. Unikano te przedstawienia proroków, zwaszcza Muhammada, a w póniejszym okresie zakaz rozszerzano te na inne istoty ywe, by unikn bawochwalstwa. Gównym motywem w sztuce islamu staa si kaligrafia i arabeski. Obok wersetów koranicznych i inskrypcji na cze Proroka najczciej s umieszczane imiona Boe. 92 Koncepcja tawd zakada, e wiat jest harmonijn caoci, nakierowan na Jedynego Boga, do którego naley wszelka wadza. Wpyno to na klasyczny system spoeczno-polityczny islamu. Jedno Boga wyraa si w istnieniu jednej wspólnoty, któr jest jedna muzuma ska umma, kierowana przez kalifa. Ta wspólnota jest gwarantem zachowania prawdziwej moralnoci opartej na prawie Boym, szariacie: „Wy jestecie najlepszym narodem [umma], jaki zosta utworzony dla ludzi: wy nakazujecie to, co jest uznane, a zakazujecie tego, co jest naganne; i wierzycie w Boga. A jeliby uwierzy lud Ksigi, to byoby dla niego lepiej. Wród nich s wierzcy, lecz wikszo z nich to ludzie szerzcy zepsucie” (Sura 3,110). Zob. Ysuf Al. The Meaning of the Holy Qurn n. 4518 do Sury 41,45; n. 1406-1407 do Sury 10,19. 93 L a n e. The Arabic-English Lexicon v. 4 s. 163. 94 Na tym rdzeniu zostay te utworzone popularne w islamie imiona, takie jak Muammad, Mamd i Amad. KONCEPCJA JEDYNEGO BOGA W ISLAMIE 105 ramni ar-ram]! Chwaa Bogu [al-amdu li-llh], Panu wiatów, Miosiernemu i Litociwemu” (Sura 1, 1-3). Trzecie wyraenie, zwane takbr, czyli uwielbienie Boga sowami Allhu akbar („Bóg jest Najwikszy”), jest elementem kadej obowizkowej czy te dobrowolnej modlitwy. Wymawia si go take w yciu codziennym, w chwilach szczcia, w niebezpiecze stwie lub w walce, lub te w okazywaniu pochway wobec mówcy. Oto tekst, w którym sunna, czc transcendencj i immanencj Boga w trzech wspomnianych wyej aklamacjach, zachca wiernych muzumanów do doskonaego 95 adorowania Jedynego Boga: Yahya przekaza mi od Malika, od Abu Ubayda – mawla Sulajmana ibn Abd alMalik, od Ata ibn al-Yazid al-Laythi, e Abu Hurayra powiedzia: Kto mówi: Subna (A)llh) trzydzieci trzy razy i Allhu akbar trzydzieci trzy razy oraz alamdu li-llh trzydzieci trzy razy, i zamyka liczb sto mówic: L ilha ill (A)llh wadahu l sharika lah, lahu (a)l-mulku wa-lahu (a)l-amd, wa-huwa ala kulli šayin qadr [Nie ma boga prócz Allaha, on nie ma wspótowarzyszy. Do niego naley królestwo i Jemu chwaa, i On ma wadz nad wszystkim] po kadej modlitwie, jego ze czyny bd mu przebaczone, nawet jeli s liczne jak piana na morzu96. Koncepcja Jedynego Boga w islamie na Pówyspie Arabskim pojawia si w VII wieku w kontekcie wielu struktur politycznych i religijnych. Prorok Muhammad przez jej goszenie pragn zjednoczy panujc w tamtych czasach wielo w spoecze stwie, wyraajc si w podziaach plemiennych, w politeizmie i rónych formach monoteizmu, wyznawanego przez ydów, chrzecijan i zaratusztrian. Uksztatowanie jednej wspólnoty w Arabii dokonao si w oparciu o koncepcj Jedynego Boga, który gwarantowa harmoni wiata w wymiarze materialnym, duchowym, moralnym i politycznym. Caa nowa kultura miaa wskazywa na Jedynego Boga. To co istnieje, zostao podzielone na prawdziwy, transcendentny i wieczny byt oraz na cakowicie zalene od niego stworzenie, charakteryzujce si przypadkowoci. Ten transcendentny Bóg jest jednak równie immanentny, jest obecny w wiecie, jest Bogiem ukrytym i jawnym. Czowiek, jako istota rozumna i wolna w zakresie udzielonym mu przez Boga, idc po Jego „ladach” w stworzeniu, moe doj do doskonaej Jednoci, poddajc si woli Boga i Jego uniwersalnemu planowi. Odpowiadajc mioci na obecno Boga w wiecie, czowiek uwalnia si od wiata wieloci i zatapia si w Jednoci. Jego zwy95 96 Ta doskonao wyraa si w liczbie „sto”. M a l i k i b n A n a s. Al-Muwaa 15, 7, 22. 106 KRZYSZTOF MODRAS OP ka codzienno staje si wtedy wychwalaniem Boga Jedynego za Jego transcendencj, dzikczynieniem za Jego immanencj i Miosierdzie oraz uwielbieniem Jego wielkoci. BIBLIOGRAFIA A b d u l l a h Y s u f A l : The Meaning of the Holy Qurn. Beltsville, Maryland: Amana Publications 2008 (http://islamicbulletin.org; http://www.quran4u.com/Tafsiraya [dostp: 10.08.2011]). A b u a l - Q a s i m a a l - Q u s a y r i: Ar-Risala al-Qusayriyya czyli Traktat o sufizmie. Prze. J. Nosowski. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog 1997. A l - G h a z a l i: Iy ulm al-dn. http://www.ghazali.org/site/ihya.htm [dostp: 12.08.2011]. A m i n A h s a n I s l a h i: Surah Ikhlas http://www.renaissance.com.pk/febqurex99.html [dostp: 10.08.2011]. A r n a l d e z R.: Le Coran. Guide de lecture. Paris: Desclée 1983. B i e l a w s k i J.: Islam, religia pa stwa i prawa. Warszawa: Wiedza Powszechna 1973. B r o w n R.: Who was ‘Allah’ before Islam? http://www.themicahmandate.org/2009/03/who-was%E2%80%98allah%E2%80%99-before-islam-1/#identifier_0_1394 [dostp: 10.08.2011]. C o r b i n H.: Historia filozofii muzuma skiej. Prze. K. Pachniak. Warszawa: Dialog 2009. D a n e c k i J.: Podstawowe wiadomoci o islamie. Wyd. 2. Warszawa: Dialog 2007. Dictionnaire du Coran. Red. Mohammad Ali Amir-Moezzi. Paris: Robert Lafont 2007. G a u d e f r o y - D e m o m b y n e s M.: Narodziny islamu. Prze. H. Oldzka. Warszawa: Pa stwowy Instytut Wydawniczy 1988. G i m a r e t D.: Les noms divins en Islam. Exégèse lexicographique et théologique. Paris: Les Éditions du Cerf 1988. Hadith Collection (Sahih Bukhari, Sahih Muslim, Malik’s Muwatta, Shama-il Tirmidhi, Fiqh-us Sunnah, Abu Dawud). http://www.hadithcollection.com/ [dostp: 10.08.2011]. K h o u r y A. Th., H a g e m a n n L. [et al.]: Dictionnaire de l’Islam. Histoire – Idées – Grandes figures. Belgique: Brepols 1995. K i t a b Sh.: Rozwój koncepcji Boga w kulturze arabskiej przed islamem. Toru : Wydawnictwo UMK 2002. Koran. Tum. J. Bielawski. Warszawa: PIW 1986. K o c i e l n i a k K.: Sunna, hadisy i tradycjonalici: wstp do tradycji muzuma skiej. Kraków: Wydawnictwo Unum 2006. K r p i e c A., M a r y n i a r c z y k A. (red.): Powszechna Encyklopedia Filozofii. Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu 2000-2009. L a n e E.W.: An Arabic-English Lexicon. Beirut: Librairie du Liban 1968. L i n g s M.: What is suffism? Lahore: Suhail Academy 2005. M u h a m m a d T a q i M i s b a h Y a z d i: Islamic Gnosis ('Irfan) and Wisdom (Hikmat). „AlTawhid Islamic Journal” vol. 14: Fall 1997 no. 3. Qum – Iran. http://www.al-islam.org/altawhid/islamic_gnosis_wisdom/title.htm [dostp: 8.08.2011]. N o s o w s k i J.: Teologia Koranu. Wykad systematyczny. Warszawa: ATK 1970. Otto and the Numinous. http://academic.brooklyn.cuny.edu/english/melani/gothic/numinous.html [dostp: 12.08.2011]. Pismo wite Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiclecia. Wyd. 5. Pozna : Pallottinum 2002. KONCEPCJA JEDYNEGO BOGA W ISLAMIE 107 Pismo wite Starego i Nowego Testamentu: Stary Testament. Pozna : Ksigarnia w. Wojciecha 2003. Shi’ah. http://www.momin.com/Books/Shi039ah-26/Chapter+Four-164.html [10.08.2011]. Sura Ikhlas. http://www.alseraj.net/maktaba/kotob/english/quran/TheLight/english/quran/light/112/ 112_1-4.htm [dostp: 10.08.2011]. Tafseer Surat al-Ikhlâs. http://thequranblog.wordpress.com/2008/04/22/tafseer-surat-al-ikhlas [dostp: 10.08.2011]. Tafsr al-star. http://www.altafsir.com [dostp: 10.08.2011]. Tafsr allayn. http://altafsir.com [dostp: 12.08.2011]. Tafsr ibn Kar. http://www.qtafsir.com [dostp: 10.08.2011]. Tawhid. http://en.wikipedia.org/wiki/Tawhid [dostp: 10.08.2011]. W a r r e n P.: Is the Word Allah Similar to Elohim? http://www.plim.org/1Allah.html [dostp: 10.08.2011]. Z u b e r i R.M.: The Image of God. http://home.comcast.net/~rzuberi/articles/The_Image_of_ God.pdf [dostp: 12.08.2011]. THE CONCEPT OF ONE GOD IN ISLAM Summary The Islamic doctrine of the One and Unique God introduces the concept of a transcendent God, the true being, the absolute Lord of the worlds to whom everything will return at the Last Day. The denial of this truth and associating with Him partners is idolatry, and it is an unpardonable sin. Such a concept of God guarantees the unity of the material and spiritual world. Man, discovering the Law of Unity, acquires a knowledge of the one God and consciously submits to His will according the innate Religion of Islam. God who is Almighty, Hidden, and full of wisdom (transcendence) is close to His creation and reveals himself through His “remnant” (immanence), which are the “Excellent Names of God”. The man answers to His presence with the love that he feels in mystical experience. In this way, the mystic frees himself from the world of multiplicity in order to be annihilated in Unity. Everyday life of a Muslim is the praise of the One God for His transcendence, thanksgiving for His immanence and mercy, and worship for His greatness. Summarised and translated by Krzysztof Modras OP Sowa kluczowe: Bóg, immanencja, islam, mio, mistycyzm, monoteizm, politeizm, transcendencja. Key words: God, immanence, Islam, love, monotheism, mysticism, polytheism, transcendence.