K O M E N T A R Z
Transkrypt
K O M E N T A R Z
KOMENTARZ DO MAPY SOZOLOGICZNEJ W SKALI 1:50 000 ARKUSZ N-34-99-A KSIĄŻKI Opracował zespół w składzie: Mieczysław Kunz, Leon Andrzejewski, Wojciech Wysota, Bożena Pius, Rafał Kot OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO OBSZARU Położenie fizycznogeograficzne Zgodnie z podziałem Polski na regiony fizycznogeograficzne opracowanym przez Kondrackiego (2000), obszar objęty arkuszem mapy Książki położony jest w granicach podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie (315) i makroregionu Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie (315.1). Na opisywanym obszarze wyróżnić można trzy mezoregiony: Pojezierze Chełmińskie (315.11) dominujący na opisywanej powierzchni, Dolina Drwęcy (315.13) na południowym-wschodzie oraz fragmentaryczny Pojezierze Dobrzyńskie (315.14) w skrajnie południowym-wschodzie. Zasięgi poszczególnych jednostek fizycznogeograficznych na tle schematycznej sieci hydrograficznej oraz ważniejszych miejscowości przedstawia poniższa rycina. Budowa geologiczna Pod względem budowy geologicznej starszego podłoża obszar arkusza Książki wchodzi do segmentu warszawskiego synklinorium kościerzyńsko-puławskiego (dawniej niecka brzeżna) (Żelaźniewicz i in. 2011). Podłoże krystaliczne leży tu prawdopodobnie na głębokości ponad 4000 m (Galon i in. 1978, Marek 1983). Powyżej skał krystalicznych zalegają osady paleozoiczne, mezozoiczne i kenozoiczne. Najstarszymi, rozpoznanymi dotychczas na tym obszarze utworami są wapienie i margle kredy górnej, najpewniej mastrychtu (Marek 1983, Drozd, Trzepla 2005). Zostały one stwierdzone w okolicy Osieczka i Grabowca na rzędnej około 60–70 m p.p.m. Powyżej kredy górnej zalegają utwory paleogenu i neogenu. Znane one są z 9 otworów wiertnicznych, ale zostały przewiercone jedynie w okolicy Osieczka i Grabowca. Z osadów paleogenu rozpoznano utwory oligocenu, obejmujące iły i mułki z węglem brunatnym, o miąższości 6–10 m, które korelowane są z tzw. iłami toruńskimi (Grabowska, Piwocki 1975). Utwory te prawdopodobnie wychodzą na powierzchnie podłoża czwartorzędu w dnie kopalnego obniżenia dolinnego w rejonie Dębowej Łąki i Osieczka. Osady oligocenu przykryte są przez utwory miocenu, występujące powszechnie w podłożu czwartorzędu na tym obszarze (Drozd, Trzepla 2005). Spąg osadów mioceńskich występuje prawdopodobnie na wysokości około 60 m p.p.m. Są to głównie iły i mułki z przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych, w stropie mułki ilaste i mułki z przewarstwieniami mułków ilastych i iłów, o miąższości do 60 m (Drozd, Trzepla 2005). Na utworach mioceńskich zalega ciągła pokrywa osadów czwartorzędu o zmiennej miąższości od 8 do 143 metrów, co wynika ze zróżnicowania ukształtowania powierzchni podłoża czwartorzędu (Drozd, Trzepla 2005). Są to przeważnie osady plejstoceńskie. Osady holoceńskie są mniej rozpowszechnione. Ich występowanie jest ograniczone do dolin i obniżeń na powierzchni terenu. W profilu osadów plejstoceńskich występują kompleksy osadowe kilku zlodowaceń: Narwi, południowopolskich, środkowopolskich i zlodowacenia Wisły, a także serie rzeczne, prawdopodobnie z interglacjałów augustowskiego, mazowieckiego i eemskiego oraz ze schyłku ostatniego zlodowacenia (Drozd, Trzepla 2005). Osady zlodowacenia Narwi, najstarsze osady czwartorzędowe na obszarze arkusza Książki, obejmują gliny zwałowe o miąższości do 17 m (Drozd, Trzepla 2005). Od osadów zlodowaceń południowopolskich oddzielone są przez piaski i żwiry rzeczne o miąższości kilku metrów, prawdopodobnie należące do interglacjału augustowskiego. Kompleks osadów zlodowaceń południowopolskich obejmuje dwie warstwy glin zwałowych (zlodowacenie Nidy i Sanu I), łącznie o miąższości do około 50 m. W osadach tych w rejonie Osieczka wycięta jest kopalna dolina rzeczna wypełniona piaskami i żwirami rzecznymi o miąższości do 20 m, prawdopodobnie z interglacjału mazowieckiego (Drozd, Trzepla 2005). Na osadach zlodowaceń południowopolskich i interglacjału mazowieckiego, a miejscami na utworach mioceńskich podłoża, leży kompleks osadów zlodowaceń środkowopolskich. Obejmuje on dwie, względnie trzy warstwy glin zwałowych oraz serie piasków i żwirów wodnolodowcowych, rzadziej mułków zastoiskowych, łącznie o miąższości do 60 metrów, najprawdopodobniej reprezentujące zlodowacenia Odry i Warty (Drozd, Trzepla 2005). W interglacjale eemskim powstały piaski i żwiry rzeczne występujące dość powszechnie na obszarze arkusza Książki, wypełniając kopalne doliny wyerodowane w osadach starszych do głębokości 25 metrów, m.in. w okolicy Osieczka, a prawdopodobnie także Gałczewka, Tokar, Grabowca, Nieżywięcia i Feliksowa (Drozd, Trzepla 2005). Osady zlodowacenia Wisły występują powszechnie na powierzchni obszaru i pod osadami holoceńskim (Drozd, Trzepla 2006). Kompleks osadów tego zlodowacenia obejmuje dwie warstwy glin zwałowych, rozdzielone przez piaszczysto-żwirowe osady wodnolodowcowe oraz mułki zastoiskowe, a także utwory o innej genezie, o miąższości do 30 m. Warstwy glin zwałowych najprawdopodobniej reprezentują fazy leszczyńską (około 22–20 tys. lat temu) i poznańską (około 19–18 tys. lat temu) stadiału głównego ostatniego zlodowacenia (Wysota 2002, Wysota, Molewski 2011). Osady lodowcowe występujące na powierzchni obszaru arkusza powstały podczas recesji lądolodu w subfazie dobrzyńskiej (około 17,5 tys. lat temu) oraz krótkotrwałego jego postoju w młodszej subfazie wąbrzeskiej (około 17,5 tys. lat temu) (Niewiarowski 1959, Wysota 2002, Drozd, Trzepla 2005). Na powierzchni wysoczyzn morenowych powszechnie występują gliny zwałowe, miejscami tylko przykryte przez piaski wodnolodowcowe (Drozd, Trzepla 2006). W czasie postoju lądolodu w subfazie wąbrzeskiej powstały gliny zwałowe, piaski i żwiry, głazy moren czołowych oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe (sandrowe) w północnej i południowo-zachodniej części arkusza (Drozd, Trzepla 2005, 2006). Podczas zaniku lądolodu utworzyły się iły i mułki zastoiskowe na południe od Książek i w okolicy Nieżywięcia, piaski kemów koło Dylewa na zachód od Lipnicy oraz piaski i żwiry ozów nad Jeziorem Wądzyńskim. U schyłku zlodowacenia Wisły w okresie późnego glacjału powstały piaski i żwiry rzeczne teras nadzalewowych Drwęcy (Drozd, Trzepla 2005, 2006). W tym czasie powstały również piaski eoliczne na obszarze wysoczyzny morenowej koło Radzików w południowowschodniej części arkusza. Osady holoceńskie występują na obszarze arkusza Książki głównie w dnach rynien subglacjalnych, w dnie doliny Drwęcy oraz w dnach licznych dolinek i zagłębień bezodpływowych (Drozd, Trzepla 2005, 2006). Są to głównie piaski i żwiry rzeczne oraz iły i mułki, miejscami z domieszką piasków (mady) tarasów zalewowych, kreda jeziorna, gytie i torfy, namuły oraz piaski i gliny deluwialne. Ukształtowanie powierzchni terenu i geomorfologia Rzeźba terenu kartowanego obszaru arkusza Książki jest urozmaicona i cechuje się występowaniem form o różnej genezie. Podstawowymi jednostkami geomorfologicznymi na tym obszarze są fragmenty Wysoczyzny Chełmińskiej oraz doliny Drwęcy (Drozd, Trzepla 2005). Południowo-wschodni skrawek obszaru arkusza zajmuje Wysoczyzna Dobrzyńska. Występujący na północ od doliny Drwęcy rozległy fragment Wysoczyzny Chełmińskiej położony jest na wysokości 90–115 m n.p.m. Na południe od Osieczka i Nieżywięcia rozciąga się wysoczyzna płaska o deniwelacjach rzędu 1–2 m, położona na wysokości 95–100 m n.p.m. Część północną arkusza zajmuje wysoczyzna falista i pagórkowata o deniwelacjach 2–7 m, która znajduje się na wysokości 100–107 m n.p.m. w obszarze na zachód od Książek oraz 105–115 na wschód od Nieżywięcia. Na obszarze wysoczyzny morenowej falistej od Książek po Nieżywięć rozciąga się strefa moren czołowych subfazy wąbrzeskiej (Niewiarowski 1959). Są to przeważnie pagórki o wysokości 5–10 m, lokalnie również wzgórza nawet do 20 m wysokości, układające się w kilka łukowatych ciągów generalnie o przebiegu W-E: moren południowowąbrzeskich w okolicy Jaworza, Osieczka i Nieżywięcia, moren środkowowąbrzeskich na południe od Książek i Kruszyn oraz moren północnowąbrzeskich na północ od Książek i Kruszyn (Niewiarowski 1959, Drozd, Trzepla 2005). Na zapleczu moren południowowąbrzeskich między Osieczkiem i Książkami znajduje się depresja końcowa, zajęta przez równinę zastoiskową. Niewielka równina zastoiskowa znajduje się też w okolicy Nieżywięcia. Lokalnie występują tu również pagórki moren martwego lodu. Na zachód od Lipnicy znajduje się pojedyncze wzgórze kemowe, a po wschodniej stronie Jeziora Wądzyńskiego występuje wał ozowy. Na południe od moren czołowych rozpościera się sandr wąbrzeski, który zajmuje obszar między Osieczkiem a Niedźwiedziem i dalej kontynuuje się wąskim szlakiem na południe w kierunku Lipnicy, a następnie ku dolinie Drwęcy (Niewiarowski 1959, 1968, Drozd, Trzepla 2005). Niewielkie równiny sandrowe znajdują się również w rejonie Wrocek oraz na wschód od Kruszyn. Wysoczyzna morenowa oraz równiny sandrowe rozcięte są przez wąskie i kręte rynny subglacjalne i doliny wód roztopowych, szczególnie w obszarze między Lipnicą, Niedźwiedziem i Wrockami, w Osieczku (rynna jezior Wielkie i Szenwaldzkie) oraz na wschód od Kruszyn (rynna Jeziora Wądzyńskiego) (Drozd, Trzepla 2005). Rynny subglacjalne i doliny wód roztopowych zostały częściowo przekształcone przez rzeki i niewielkie cieki. Do licznych form rzeźby terenu na badanym obszarze należą zagłębienia powstałe po martwym lodzie oraz występujące w ich dnie równiny torfowe. Szczególnie rozległe formy tego typu występują między Książkami i Kruszynami, na południowy zachód od Książek, na północ od Nieżywięcia i na południe od Dębowej Łąki. Dolina Drwęcy ma obszarze arkusza ma szerokość 2–5,0 km. Jej wcięcie, licząc od powierzchni sąsiadujących wysoczyzn morenowych do dna doliny wynosi około 40 m (Niewiarowski 1968, Drozd, Trzepla 2005). W dolinie Drwęcy znajduje się pięć nadzalewowych teras rzecznych: I – 24 m, II – 15 m, III – 9 m , IV – 6 m i V – 3 m nad poziomem rzeki. Dno doliny Drwęcy zajmuje taras zalewowy o wysokości 0,5–1,0 m n.p. rzeki z licznymi starorzeczami. Strefy krawędziowe doliny Drwęcy są rozcięte przez dolinki o różnej genezie, z których najliczniejsze to dolinki i niecki denudacyjne. Wody powierzchniowe Obszar objęty arkuszem mapy Książki w całości należy do dorzecza Wisły, rozdzielonego na zlewnię Osy (około 60%) oraz Drwęcy, której 6 km odcinek znajduje się w jego południowo-wschodnim skraju. Drwęca to rzeka silnie meandrują, płynąca doliną dawnych wód roztopowych. Jej obszar źródłowy znajduje się w obrębie Wzgórz Dylewskich, natomiast ujście w Złotorii koło Torunia (Pius 2015). Kujawka jest prawym dopływem Drwęcy. Jej powierzchnia zlewni wynosi 50,7 km2, długość 17,6 km, a średni spadek 1,6‰. Kujawka bierze swój początek z obszaru bifurkacyjnego, z którego wypływa także drugi ciek – Wawrzonka (Mrózek 1984) i w górnym biegu wykorzystuje równoleżnikowo przebiegającą rynnę. W okolicach miejscowości Wrocki rzeka zmienia gwałtownie kierunek płynięcia ze wschodniego na południowy. W górnym biegu Kujawka zasilana jest głównie podczas roztopów wiosennych, a wypływy wód podziemnych w postaci wysięków funkcjonują jedynie w wilgotnych okresach. Dolny ujściowy odcinek cieku, w odległości 120 m od Drwęcy tworzy niewielki wodospad. Cechą charakterystyczną zlewni Kujawki jest jej wielka asymetria oraz rolniczy charakter w której grunty orne w wielu miejscach dochodzą bezpośrednio do linii brzegowej. Rzeka została uregulowana w 1952 roku (Mrózek 1984). Na zachód od zlewni Kujawki znajduje się dolny odcinek (bez ujścia do Drwęcy) Struga, której źródłem są niewielkie mokradła powyżej Jeziora Zamkowego i Frydek (poza arkuszem). Struga płynie rynną otoczoną sandrem wąbrzeskim i uchodzi ona do Drwęcy na wysokości 60 m n.p.m. Powierzchnia zlewni całkowitej wynosi 179,2 km2, jej długość 29,8 km, a spadek 1,3‰. Północna część obszaru odwadniana jest przez Lutrynę oraz jej dopływy. Początek Lutryny znajduje się niedaleko Brodnicy (poza analizowanym obszarem). Płynie ona głęboką rynną glacjalną, przepływając przez jeziora i mokradła, a na opisywanym obszarze występuje jedynie niewielki jej fragment. Poniżej Jeziora Wądzyńskiego następuje wyraźny wzrost odpływu tej rzeki. Lutryna na 14 km jest recypientem Dużej Bachy, która poniżej Jeziora Wielkiego ma charakter cieku stałego. Znajdują się tutaj również fragmenty Kanału Siecińskiego – dopływu Lutryny. Większość dopływów Lutryny na rozpatrywanym obszarze jest pogłębiona i stanowią one część systemu melioracyjnego. Na obszarze wysoczyzn zbudowanych z glin zwałowych drobne cieki mają charakter okresowy, co wiązać można również z powszechnie występującymi tutaj zdrenowanymi obszarami użytków rolnych. W granicach opisywanego obszaru znajduje się tylko 5 jezior o powierzchni przekraczającej 1 ha (Tabela 1). Do największych z nich należą jeziora: Wądzyńskie oraz Wielkie. Tabela 1. Jeziora i ich cechy morfometryczne. Lp. Nazwa jeziora 1. 2. 3. 4. 5. Jaśmierek Jezioro Szenwaldzkie Praczka Jezioro Wielkie Jezioro Wądzyńskie Powierzchnia [ha] Wys. Głęb. Głęb. Objętość [m śred. maks. plani[tys. m3] IRŚ KJP AJP n.p.m.] [m] [m] metr 1,5 1,2 89,5 8,0 7,5 5,4 4,0 89,2 30,2 30,0 30,2 28,8 701,5 2,3 4,0 81,3 170,4 163,5 170,4 166,8 13270,5 7,8 34,6 IRŚ – Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie KJP – Katalog Jezior Polski A. Choiński (2006) AJP – Atlas Jezior Polski, praca zbiorowa pod red. J. Jańczaka (1997) Jezioro Wądzyńskie, którego wschodni fragment występuje w północnowschodniej części arkusza posiada genezę rynnową, co odzwierciedlone jest w morfometrii dna oraz urozmaiconej linii brzegowej. Misa jeziorna składa się z dwóch równoległych rynien połączonych wąskim przesmykiem. Strefa litoralu jest wąska i stroma. Jezioro jest przepływowe, a jego oś hydrograficzną stanowi rzeka Lutryna. Zlewnia jeziora zdominowana jest przez grunty orne, które pokrywają około 83% jej powierzchni (Pius 2015). Wody podziemne Wody podziemne o znaczeniu użytkowym na obszarze objętym arkuszem Książki występują w utworach czwartorzędowych. Najpowszechniej występuje międzymorenowy poziom wodonośny w piaskach wodnolodowcowych fazy leszczyńskiej zlodowacenia Wisły (Uścinowicz 2002). Poziom ten nie występuje w części północno-zachodniej analizowanego obszaru w rejonie Łopatek oraz w części wschodniej. Strop utworów wodonośnych występuje na głębokości 20–30 m, natomiast w obniżeniach terenu i w dolinie Drwęcy na głębokości 10 m. Miąższość warstwy wodonośnej wynosi około 15 m. Średnia wartość współczynnika filtracji wynosi 14 m/24h. Przewodność na ogół przekracza 200 m2/24h, miejscami nawet 500 m2/24h, co przekłada się na dobre potencjalne wydajności studni. Na pozostałym obszarze przewodność zawiera się w przedziale 100–200 m2/24h. Ze względu na przewagę występowania glin na powierzchni zwierciadło wody na ogół jest napięte. W związku z tym, że obszar ten znajduje się na wododziale, wody podziemne zasilane są głównie przez opady atmosferyczne. Ponadto w nachyleniu zwierciadła wód podziemnych zaznacza się wyraźnie występowanie działu wodnego pomiędzy Drwęcą i Lutryną. Wody podziemne wykazują wyraźne nachylenie w kierunku doliny Drwęcy, gdzie zwierciadło wód podziemnych obniża się z 95 m n.p.m. do 70 m n.p.m. Podobnie zaznacza się drenaż wód podziemnych przez Lutrynę (Uścinowicz 2002). Na obszarze objętym arkuszem Książki występują dwa rejony w których nie stwierdzono głównych użytkowych poziomów wodonośnych. W północno-zachodniej części obszaru jest to związane z występowaniem 20 m miąższości glin oraz iłów i mułków, pod którymi zalegają iły oraz mułki paleogeńsko-neogeńskie. Natomiast w północno-wschodniej części analizowanego rejonu występują znaczne miąższości glin i iłów polodowcowych (o miąższości ponad 100 m). Na tym obszarze również nie występuje użytkowy poziom wodonośny (Pius 2015). Szacunkowy pobór wód podziemnych na tym obszarze wynosi około 1100 m3 na dobę, co stanowi zaledwie 6% zatwierdzonych zasobów. Największe ujęcia wód podziemnych znajdują się w południowej części obszaru w Gałczewku oraz Wrockach (Uścinowicz 2002). Gleby Zróżnicowana rzeźba terenu, utwory powierzchniowe oraz uwarunkowania klimatyczne i roślinne mają zasadniczy wpływ na wykształcenie się charakteru pokryw glebowych i ich przydatność rolniczą. Najlepszy kompleks przydatności rolniczej (pszenny dobry) występuje płatami na podłożu glin lekkich w obrębie wysoczyzn Pojezierza Chełmińskiego, jako gleby brunatne właściwe, wyługowane oraz kwaśne. Gleby takie stwierdza się głównie w zachodniej i północnej części arkusza, w okolicach miejscowości Książki, Kruszyny, Kurkocin oraz na południe od Dębowej Łąki. Na podłożu piasków gliniastych mocnych i piasków gliniastych lekkich, wykształciły się gleby pseudobielicowe oraz brunatne właściwe, wyługowane i kwaśne, należące do nieco słabszych kompleksów żytnich bardzo dobrych i dobrych. Gleby te występują w centralnej części arkusza, np. w rejonie wsi Osieczek i Nieżywięć. W południowej części arkusza, w dolinie Drwęcy, występują gleby wykształcone na piaskach różnoziarnistych, należące do kompleksów żytnich słabych i bardzo słabych, np. w okolicach Kujawy i Zawady. W dnach dolin Drwęcy na południu, Lutryny na północnym-wschodzie i rynien subglacjalnych oraz w obniżeniach wytopiskowych, wykształciły się gleby mułowo-torfowe i torfowe, które są wykorzystywane jako użytki zielone średnie i słabe. Na analizowanym arkuszu znaczne obszary gruntów ornych (kompleksy od 2 do 5 i 8 podlegają ochronie. Występują one na przeważających obszarach wysoczyzny morenowej (Mapa glebowo-rolnicza województwa toruńskiego…1980). Szata roślinna Naturalne zbiorowiska roślinne omawianego obszaru wykształciły się stopniowo w okresie późnego glacjału ostatniego zlodowacenia i w holocenie. Według geobotanicznego podziału Polski (Szafer, Zarzycki 1972) analizowany obszar leży w granicach Państwa Holarktyda, Obszaru Eurosyberyjskiego, Prowincji NiżowoWyżynno-Środkowoeuropejskiej, Działu Bałtyckego (A), Poddziale Pasa Równin Przymorskich i Wysoczyzn Pomorskich (A1), Krainie Pomorskiego Południowego Pasa Przejściowego (6), Okręgu Wysoczyzny Dobrzyńskiej (d). Jedynie skrajnie południowowschodni fragment przynależy do Krainy Pojezierza Mazurskiego (5), Okręgu Iławskiego (d). Zgodnie z podziałem Polski na regiony geobotaniczne zaproponowanym przez Matuszkiewicza (2002) obszar arkusza położony jest w Dziale Mazowiecko-Poleskim (E), Krainie Chełmińsko-Dobrzyńskiej (E.1) i Okręgu Pojezierza Chełmińskiego (E.1.3). W ramach podziału na jednostki niższego rzędu można wyróżnić dwa Podokręgi – Radzyński (E.1.3.a) na północy i w części środkowej oraz Golubski (E.1.3.c) na południu. Opracowana przez Tramplera i in. (1990) regionalizacja przyrodniczo-leśna, oparta na podstawach ekologiczno-fizjograficznych, wydziela regiony o podobnych warunkach dla hodowli lasu. Według tego podziału obszar arkusza położony jest w całości w Krainie Wielkopolsko-Pomorskiej (III) i Dzielnicy Pojezierza ChełmińskoDobrzyńskiego (III.3). Obszar objęty arkuszem mapy Książki charakteryzuje zdecydowana przewaga krajobrazu rolniczego. Obszary leśne stanowią około 17% powierzchni arkusza (około 5200 ha) i występują zasadniczo w postaci kilku zwartych skupisk: na południe od drogi krajowej nr 15, na południe od Jaworza, na wschód od Kawek oraz na północ od Wądzyna. Całość obszaru zarządzana jest przez Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Toruniu i leży w większości w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Golub-Dobrzyń. Jedynie północno-wschodnie jego fragmenty przynależą do Nadleśnictwa Brodnica. W największym zwartym kompleksie leśnym w południowej części arkusza dominują siedliska boru mieszanego świeżego i lasu mieszanego świeżego z dominacją sosny, w otoczeniu Drwęcy siedliska łęgowe z łęgami i olsami, na zachód od Kawek lasu świeżego z dominację dębu i buka, a na południe od Jaworza żyzne siedliska leśne – lasu mieszanego świeżego i lasu świeżego oraz lasu olszowego z sosną, olszyną, brzozą i dębem. W krajobrazie rolniczym występują liczne szpalerowe zadrzewienia przydrożne (wzdłuż wybranych dróg lokalnych) oraz pasy zadrzewień śródpolnych, które urozmaicają monotonny krajobraz pól uprawnych. Szata roślinna obszarów użytkowanych rolniczo reprezentowana jest przez agrocenozy pól uprawnych oraz przez roślinność łąk i pastwisk. Na uwagę pod względem florystycznym zasługują parki podworskie (m.in. w Dębowej Łące, Niedźwiedziu, Wrockach, Książkach, Zaskoczu, Kruszynach, Kawkach, Nieżywięciu, czy Wądzynie), a także park kolejowy w miejscowości Kawki. Klimat Opisywany obszar jest położony w strefie klimatu umiarkowanie ciepłego – przejściowego, który kształtowany jest na styku morskich mas powietrza znad Oceanu Atlantyckiego oraz mas kontynentalnych znad Europy Wschodniej, a nawet Azji. Ścieranie się tych głównych mas powietrza, przemieszczanie się różnych ośrodków barycznych oraz frontów atmosferycznych powoduje w tym rejonie dużą zmienność pogody w krótkich okresach oraz warunków klimatycznych z roku na rok. Biorąc pod uwagę podział obszaru Polski na regiony klimatyczne według Wosia (1999), analizowany obszar usytuowany jest w Regionie Chełmińsko-Toruńskim. W tym regionie charakterystyczna jest nieco większa częstość występowania dni z pogodą bardzo ciepłą i z dużym zachmurzeniem, których w roku może być 16 oraz dość liczne występowanie dni z pogodą przymrozkową bardzo chłodną, z dużym zachmurzeniem, bez opadów, których w roku może być około 7. Na podstawie Atlasu Klimatu Polski (Lorenc 2005) można stwierdzić, iż w latach 1971–2000 na tym obszarze, średnie ciśnienie atmosferyczne wynosiło 1015–1016 hPa, dominowały wiatry z sektora zachodniego, o dość znacznych prędkościach (średnio 3,5–4,0 m/s), usłonecznienie sięgało 1550–1600 godz./rok, a średnia temperatura powietrza była dość wysoka i wynosiła około 7,5–8°C. Najchłodniejszym miesiącem w cyklu rocznym jest styczeń (od -2,0°C do -1,5°C), natomiast najcieplejszym lipiec, którego średnie wieloletnie wynoszą od 17,5 do 18,0°C. Region charakteryzuje się stosunkowo niską sumą rocznych opadów (około 550 mm). Bardzo duże zróżnicowanie rzeźby terenu Pojezierza Chełmińskiego, zboczy doliny Drwęcy, czy głęboko wciętych rynien, sprzyja występowaniu dużego zróżnicowania topoklimatów. FORMY OCHRONY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Opisywany obszar charakteryzuje rolnicze użytkowanie, ale mimo wszystko w jego zasięgu zinwentaryzowano kilka cennych obiektów objętych ochroną prawną. Gleby chronione zdecydowanie dominują wśród gruntów ornych, a niewielkie fragmenty lasów, zwłaszcza w otoczeniu Drwęcy w południowo-wschodnim skraju arkusza oraz sąsiedztwie Jeziora Wądzyńskiego pełnią funkcję wodochronną. Ponadto niewielki fragment łąk na wschód od wsi Zarośle, w stronę wschodniej granicy arkusza objęto także ochroną. W zasięgu analizowanego arkusza zlokalizowano 12 pomników przyrody ożywionej (Tabela 2) z dominacją pomnikowych dębów, rezerwat przyrody, kilkadziesiąt użytków ekologicznych, w tym 4 o znacznej powierzchni, a także 2 obszary chronionego krajobrazu (OChK) oraz wyznaczony w ramach Europejskiej sieci Ekologicznej Natura 2000 obszar specjalnej ochrony siedlisk (SOO). Wzdłuż rzeki przepływającej w południowo-wschodnim skraju arkusza ustanowiony został rezerwat wodny Rzeka Drwęca. Ten szczególnej wagi obszar chroniony, położony przestrzennie w granicach dwóch województw (warmińskomazurskiego i kujawsko-pomorskiego) obejmuje Drwęcę z jej wybranymi dopływami wraz z pięciometrowym pasem zieleni przyległym po obu stronach do ich brzegów. Przedmiotem ustanowionej ochrony jest środowisko wodne i siedliska wraz z tarliskami licznych gatunków ryb (Rąkowski 2005). Na całym występującym w zasięgu przestrzennym opisywanego arkusza odcinku Drwęcy, na podstawie tzw. Dyrektywy Siedliskowej utworzono specjalny obszar ochrony siedlisk – „Dolina Drwęcy” (PLH280001). Stanowi on cenny zasób zróżnicowanych siedlisk dla wielu gatunków zwierząt rzadkich i poddanych ochronie związanych ze środowiskiem wodnym. Występują w nim liczne i zróżnicowane siedliska przyrodnicze wymienione w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej, a także gatunki roślin i zwierząt wymienione w Załączniku II tej Dyrektywy (Rąkowski i in. 2012). Nieznaczną powierzchnię arkusza w jego zachodniej części, pomiędzy wsiami Wlk. Radowiska a Mł. i Wlk. Pułkowo zajmuje OChK torfowiskowo-jeziorno-leśny Zgniłka – Wieczno – Wronie. Ten położony w centralnej jego części obszar chroniony obejmuje największy w województwie kompleks torfowiskowy ze zbiorowiskami roślinnymi torfowisk przejściowych i niskich oraz zbiorowisk zaroślowych i leśnych, a także wodnych, z szeregiem gatunków chronionych i rzadkich (Przyroda województwa…1992). Na południu graniczy on z OChK Dolina Drwęcy, który jest ważnym, o znaczeniu ponadregionalnym kompleksem przyrodniczym. Wspomniany OChK pokrywa się z korytarzem ekologicznym o znaczeniu krajowym wyznaczonym w ramach sieci ECONET. Tabela 2. Pomniki przyrody. Lp.* 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. Lokalizacja Łopatki Kruszyny Zaskocz Leśniczówka Dębowa Łąka okolice wsi Niedźwiedź Dębowa Łąka Dębowa Łąka Dębowa Łąka Dębowa Łąka Leśniczówka Małki Kurkocin Wrocki Pomnik przyrody dąb (2 szt.) dąb (3 szt.) dąb modrzew europejski (7 szt.) dąb (2 szt.) dąb buk pospolity (2 szt.) platan klonolistny dąb dąb dąb (2 szt.) dąb * numeracja zgodna z numeracją na mapie Użytkami ekologicznymi zostały objęte pozostałości ekosystemów o istotnym znaczeniu dla zachowania unikalnych zasobów genowych i środowiskowych. Na obszarze arkusza formy takiej ochrony spotykane są głównie w kompleksach leśnych, ze znacznym ich nagromadzeniem na południowy-zachód od Karczewa, na południe od Jaworza oraz w otoczeniu Małek. Formy tej ochrony objęły głównie śródleśne bagna oraz podmokłe łąki i pastwiska. Cały obszar arkusza przynależy do obszaru funkcjonalnego Zielonych Płuc Polski, który został wyodrębniony w planie przestrzennego zagospodarowania kraju ze względu na szczególne znaczenie dla funkcjonowania przyrody w Polsce i występowaniu na nim wielu cennych obiektów przyrodniczych. Formy ochrony środowiska uzupełnia 8 ujęć wód podziemnych oraz 1 ujęcie wód powierzchniowych. Na opisywanym obszarze nie wytypowano obszarów najwyższej ochrony w obrębie Głównego Zbiornika Wód Podziemnych (Kleczkowski 1990). Udokumentowane złoża, głównie kruszyw naturalnych występują w kilku wybranych miejscach arkusza, w tym w sąsiedztwie Jaworza, Lipnicy i na wschód od Lipnicy. Degradacja lasów Lasy są trwałym i ważnym elementem szaty roślinnej, który istotnie oddziałuje na krajobraz obszaru. Kompleksy leśne na opisywanym obszarze występują głównie w obrębie poziomów terasowych doliny Drwęcy, na północ od wsi Niedźwiedź oraz wsi Wymokłe. Lasy wykazują zróżnicowany stan degradacji, a klasy ich uszkodzeń zaliczane są do silnych i średnich, a lokalnie słabych. Silne uszkodzenia aparatu asymilacyjnego występują na ogół w obrębie doliny Drwęcy. Do głównych przyczyn degradacji lasów należą czynniki biotyczne i antropogeniczne. Obszary leśne narażone są także lokalnie na zaśmiecanie. REKULTYWACJA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Degradacja wód powierzchniowych Na obszarze objętym arkuszem Książki funkcjonują 4 oczyszczalnie ścieków (Tabela 3), z których oczyszczone wody pościekowe zrzucane są do rowów melioracyjnych charakteryzujących się niewielkim przepływem. Przy rozwiniętej sieci wodociągowej obszar ten narażony jest na punktowe rzuty ścieków nieoczyszczonych, jak również na zanieczyszczenia wód podziemnych. Tabela 3. Ważniejsze zrzuty ścieków. Lp.* Miejscowość 1. 2. 3. 4. Rodzaj ścieków Zakład Spec. Ośrodek Dębowa Łąka Szkol-Wych. Małe punkt Pułkowo weterynaryjny Małe Ośrodek Pułkowo Zdrowia oczyszczalnia Wrocki ścieków 3 Ilość [m /d] Urządzenie max/aktual. oczyszczające komunalne b.d./15,0 b.d. komunalne b.d./1,5 b.d. komunalne b.d./1,0 b.d. komunalne b.d./190,0 biologicznomechaniczne Kierunek zrzutu rów melioracyjny rów melioracyjny rów melioracyjny rów melioracyjny * numeracja zgodna z numeracją na mapie Rozpoznanie stanu czystości rzeki Drwęcy prowadzono w Szabdzie na stanowisku poniżej Brodnicy i stwierdzono dobry stan wód w zakresie fizykochemicznym, biologicznym oraz morfologicznym. Stan ekologiczny oceniono jako dobry, natomiast stan sanitarny – niezadowalający. W porównaniu do lat wcześniejszych zanotowano niewielką poprawę jakości wód w zakresie fizykochemicznym. Badania Lutryny WIOŚ z Bydgoszczy prowadził na zamknięciu jednolitej części wód w Lembargu (Tabela 4). Wyniki badań wykazały dobry stan ekologiczny (II klasa), o czym zdecydowała wielkość indeksu makrofitowego. Wyniki badań fizykochemicznych spełniały wymogi klasy I. Stan ekologiczny zaliczono do dobrego. Wody Strugi badanie były w 2011 roku na stanowisku Lisak przy ujściu do Drwęcy (Raport o stanie środowiska…2012). Struga w górnym biegu jest odbiornikiem ścieków z Oczyszczalni Miejskiej w Wąbrzeźnie, w której proces ich oczyszczania jest niezadowalający. Aktualnie ta oczyszczalnia ścieków jest w rozbudowie i modernizacji mającej na celu przyjęcie większej ilości cieków, a także dostosowanie technologii do obowiązującej w przepisach ochrony środowiska. W Wąbrzeźnie – Struga badana była w 2008 roku i stwierdzono przekroczenie wielu parametrów fizykochemicznych, natomiast na stanowisku przy ujściu do Drwęcy zarówno w 2008 i 2011 roku jakość wód ulegała znaczącej poprawie w stosunku do poprzednich badań. Wyniki badań fizykochemicznych Kujawki wykazały, że wody spełniały wymogi klasy I i w porównaniu z badaniami z 1999 roku ich jakość się poprawiła (Pius 2015). Tabela 4. Stan czystości badanych cieków i jezior. Lp. 1. 2. Rzeka lub jezioro / km biegu rzeki Lutryna (km 20,0) Jezioro Wądzyńskie Punkt pomiarowokontrolny poniżej Jez. Wądzyńskiego - Rok Ocena stanu ekologicznego Kategoria podatności na degradację 2003 bardzo dobry - 2011 dobry - * w związku z obowiązującym rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 22 października 2014 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U. 2014, poz. 1482), które wprowadziło zmianę klasyfikacji wskaźników jakości wód w ciekach naturalnych, jeziorach i innych zbiornikach wodnych, na mapie nie stosuje się symboli dotyczących jakości wód powierzchniowych w punktach pomiarowych. Przeprowadzona ocena Jeziora Wądzyńskiego wskazuje na dobry jego stan ekologiczny, a wpływ na to ma korzystna morfometria zbiornika oraz położone w górnej części zlewni jeziora – Chojno, Grzywinek oraz Oleczno, spełniające rolę bufora dla zanieczyszczeń obszarowych. Na obszarze jego zlewni bezpośredniej nie występują punktowe źródła zanieczyszczeń (Pius 2015). Degradacja wód podziemnych Stopień zagrożenia jakości wód podziemnych dla przeważającej części omawianego obszaru ustalono na niski, co wynika z głębokiego występowania poziomów wodonośnych, które dodatkowo izolowane są glinami zwałowymi. Lokalnie, w dolinie Drwęcy i w obniżeniach terenu, gdzie nie występują gliny, wody charakteryzują się słabszą izolacją. Z tego względu ich stopień zagrożenia ustalono na średni. Podobny stopień zagrożenia występuje na północnym-wschodzie, ze względu na przebiegający nieopodal (fragment na arkuszu mapy) rurociąg produktów naftowych Płock-Gdańsk (Uścinowicz 2002). Wody użytkowych pięter wodonośnych charakteryzują się średnią i słabą jakością. Zaliczono je do klasy IIb i III, co związane jest z podwyższoną zawartością żelaza oraz manganu dla wód pitnych. Największe zawartości żelaza notowane były w okolicach Osieczka, Dębowej Łąki oraz Gałczewka (Pius 2015). Degradacja powietrza atmosferycznego Analizowany obszar cechuje się umiarkowanym nagromadzeniem lokalnych emitorów pyłowych i gazowych do atmosfery (Tabela 5). Do największych z nich należą: zakłady produkcyjne w Myśliwcu, Nieżywięciu i Dębowej Łące i Zaskoczy oraz kotłownia we Wrockach. Lokalnymi, uciążliwymi emitorami odoru są liczne gospodarstwa hodowlane, w tym m.in. w Kawkach, Niedźwiedziu, Łobdowie, Kurkocinie i Mł. Pułkowie, a także wysypisko odpadów komunalnych na północ od Niedźwiedzia. Hałas generują turbiny wiatrowe (Łopatki, Niedźwiedź, Pląchoty) oraz tartak w Osieczku i stolarnia w Cieszynach. W sezonie grzewczym zagrożenie stanowią źródła niskiej emisji gazów i pyłów z terenów zabudowanych, głównie z okolic Dębowej Łąki, Książek, Kruszyn, Wrocek, Cieszyna oraz Lipnicy a także innych mniejszych miejscowości na całym opisywanym obszarze. Na podstawie Raportu o stanie środowiska…(2012, 2013), na obszarze analiz nie zanotowano przekroczenia dopuszczalnych stężeń dwutlenku węgla, dwutlenku azotu i pyłu zawieszonego. Źródłem liniowych emisji zanieczyszczeń pyłowych, gazowych oraz hałasu są fragmenty wybranych dróg, w tym drogi krajowej nr 15 (Toruń – Brodnica) oraz dróg wojewódzkich nr 534 (Grudziądz – Rypin) i nr 548 (Niedźwiedź – Pląchoty), a także linia kolejowa relacji Toruń – Olsztyn. Tabela 5. Ważniejsze emitory przemysłowe zanieczyszczeń do atmosfery. Emisja w t/rok Lp.* Miejscowość 1. 2. 3. 4. 5. 6. Łopatki Zaskocz Osieczek Myśliwiec Niedźwiedź Nieżywięć 7. Dębowa Łąka 8. Kawki DEGRADACJA KOMPONETÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 9. Niedźwiedź Degradacja powierzchni terenu Na obszarze objętym arkuszem powierzchnia terenu narażona jest na niewielką degradację naturogeniczną i uprawową. Najbardziej zagrożonymi obszarami, szczególnie degradacją naturogeniczną są zbocza doliny Drwęcy oraz rynien subglacjalnych, szczególnie na wschód od Lipnicy i na południe od Wrocek oraz koło Tomkowa. Obszary te narażone są głównie na procesy spłukiwania, w tym erozję linijną (bruzdową) i wzmożoną erozję gleb (Niewiarowski 1968, Roszko 1973). Na wzmożoną degradację, głównie stokowymi procesami spłukiwania i orki, podatne są także pagórki i wzgórza moren czołowych występujących w północnej części obszaru arkusza. Niewielkie zmiany w ukształtowaniu powierzchni terenu dokonały się na obszarze większych miejscowości, jak Książki, Dębowa Łąka czy Nieżywięć. Polegały one przede wszystkim na wyrównywaniu powierzchni pod zabudowę poprzez stosowanie nasypów i łagodzeniu stoków form wypukłych. Nieliczne nieczynne wyrobiska po eksploatacji surowców mineralnych znajdują się na zachód od Osieczka i na północ od Wądzyna. Ze względu na rolniczy charakter analizowanego obszaru składowiska i skupiska surowców rolniczych występują powszechnie w jego obrębie i koncentrują się m.in. w otoczeniu Brudzaw, Książek, Dębowej Łąki, Zgniłobłot, Kawek, Łobdowa i Lipnicy. Składowiska surowców leśnych zinwentaryzowano w dwóch miejscach, tj. Cieszyn i Osieczka. W kilku miejscach składowane są surowce przemysłowe, w tym m.in. w sąsiedztwie Osieczek, Dębowej Łąki, Wrocek i Gałczewek. Składowiska paliw stałych zlokalizowane są w Kruszynach, Dębowej Łące i Wrockach, a stacje paliw w Lipnicy i Wrockach. Kontrolowane składowisko odpadów komunalnych w Niedźwiedziu (gmina Dąbową Łąka) wypełnione jest w 15% (Raport o stanie województwa…2013). W okolicach większości miejscowości występują cmentarze. 10. Dębowa Łąka 11. Kawki 12. Niedźwiedź 13. Kawki 14. 15. Kurkocin Łobdowo 16. Pląchoty 17. 18. 19. 20. Łobdowo Cieszyny Mł. Pułkowo Wrocki Zakład turbina wiatrowa Zaskocz Sp. z o.o. tartak PPH TOMEX EKOSYSTEM Sp. z o.o. Gralla&Rewald „Rol-Tucz” (skup trzody chlewnej) gospodarstwo rolne (hodowlane) gospodarstwo rolne (hodowlane) Alpha Dam Sp. z o.o. (zakład produkcyjny) Gospodarstwo rolne (hodowlane) turbina wiatrowa AMA – PHU (skup, suszenie, przechowywanie nasion) ferma drobiu gospodarstwo rolne elektrownia wiatrowa (2 turbiny wiatrowe) gospodarstwo rolne usługi stolarskie ferma drobiu kotłownia Źródło Źródło hałasu odoru pyły gazy z CO2 gazy bez CO2 b.d. - b.d. - - + + + + - - - - - + - - - - + - - - - + b.d. - - - - - - - - + - - + - b.d. - - + - - - - - + + - - b.d. - - + - + - + + - * numeracja zgodna z numeracją na mapie Rodzaje przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko Na obszarze objętym arkuszem Książki zinwentaryzowano 4 obiekty – fragment linii elektro-energetycznej na południowym-zachodzie, fragment linii kolejowej w skrajnie północno-zachodniej części, nieznacznej długości rurociąg produktów naftowych w skrajnie północno-wschodniej części oraz drogę krajową nr 15 (Toruń – Brodnica) będącą trasą przewozu materiałów niebezpiecznych, jako inwestycje mogące szczególnie szkodliwie oddziaływać na środowisko przyrodnicze. Kwalifikacja powyższych przedsięwzięć została dokonana na podstawie Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz. U. Nr 213, poz. 1397). PRZECIWDZIAŁANIE DEGRADACJI ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Degradacja gleb Gleby występujące na obszarach wysoczyznowych są intensywnie eksploatowane rolniczo i narażone na degradację uprawową. Natomiast gleby narażone na denudację naturogeniczną dotyczą głównie fragmentów zboczy doliny Drwęcy, Wawrzonki oraz rynny jezior: Wielkiego i Wądzyńskiego. Gleby zawodnione dotyczą głównie dna doliny Drwęcy. W wybranych miejscowościach (m.in. w Książkach, Dębowej Łące, Łobdowie, Nieżywięciu i Wrockach) występują gleby przekształcone antropogenicznie. Odsłonięte i wyniesione obszary wysoczyznowe cechują się brakiem większych zadrzewień śródpolnych oraz zwartych kompleksów leśnych i w związku z tym narażone są na przesuszenie gleb oraz erozję wietrzną. Niedźwiedziu, Wielkich Radowiskach i Mł. Pułkowie, a w pozostałych miejscowościach jest jej brak. Niepełna sieć kanalizacji burzowej funkcjonuje jedynie w Książkach. Na większości analizowanego obszaru gospodarka odpadami jest uregulowana, co nie zmienia konieczności zorganizowania kompleksowego systemu gromadzenia, segregacji i wywozu odpadów. W obrębie składowiska odpadów komunalnych na północ od wsi Niedźwiedź funkcjonuje stacja utylizacji odpadów metodą kompostowania. W jednym punkcie arkusza (Jezioro Wądzyńskie) prowadzony jest monitoring środowiska przyrodniczego w oparciu o sieć regionalną. Aktywność człowieka w zakresie przeciwdziałania degradacji środowiska przyrodniczego polega na właściwym wprowadzaniu podstaw przyrodniczych i proekologicznych do planowania przestrzennego oraz na umiejętnym stosowaniu instalacji technicznych i procesów technologicznych ograniczających lub likwidujących procesy degradacji środowiska. Działalność w tym kierunku obejmuje więc cały szereg zabiegów, procesów, nakazów i zaleceń, także podniesienie świadomości ekologicznej mieszkańców. W trzech miejscowościach arkusza zlokalizowano oczyszczalnie ścieków. Pełna sieć kanalizacji sanitarnej występuje w Kawkach i Tylicach a częściowa w Książkach, Brudzawkach, Zaskoczu, Nieżywięciu, Dębowej Łące, Na obszarze objętym arkuszem mapy Książki nie występują formy rekultywacji środowiska przyrodniczego. NIEUŻYTKI W zasięgu przestrzennym opisywanego arkusza zarejestrowano dwa obszary nieużytków naturogenicznych w sąsiedztwie Lipnicy w południowo-zachodniej jego części oraz Lembargu w północno-wschodniej. OGÓLNA OCENA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO I STOPNIA JEGO DEGRADACJI Stan środowiska przyrodniczego analizowanego arkusza wynika z funkcjonowania jednego zasadniczego geoekosystemu, tj. zwartej powierzchni wysoczyzny morenowej (Wysoczyzna Chełmińska), którą rozcina zalesiona dolina Drwęcy w południowowschodniej części. Wymieniony geokompleks wpływa na degradację całego analizowanego obszaru, co wynika z intensywnej gospodarki rolno-hodowlanej na tym terenie związanej m.in. z bardzo dobrymi i dobrymi kompleksami ornymi o najwyższej i wysokiej przydatności rolniczej, a także dużej tradycji uprawy ziemi w tym regionie. Stan ekologiczny wybranych komponentów środowiska przyrodniczego, takich jak: powietrze atmosferyczne i gleby oraz wody podziemne jest zadawalający. Wpływ na taki stan środowiska opisywanego obszaru ma także brak większych ośrodków miejskoprzemysłowych. Największe zróżnicowanie w ocenie stanu środowiska dotyczy wód powierzchniowych oraz lasów. Większość zdiagnozowanych zagrożeń i problemów w funkcjonowaniu wynika z intensywnej gospodarki rolnej i produkcji hodowlanej. Zlewnie rzek i jezior użytkowane intensywnie przez rolnictwo są szczególne narażone na zanieczyszczenia. Rozproszona zabudowa rolnicza, zazwyczaj bez kanalizacji oraz zanieczyszczenia obszarowe sprawiają, że do rzek dostają się znaczne ilości zanieczyszczeń. W wybranych miejscach występują składowiska surowców, głównie rolniczych, lokalnie przemysłowych oraz składowiska paliw stałych. Przebiegające przez opisywany obszar linie infrastruktury drogowej i energetycznej są lokalnymi emitorami hałasu i źródłem zróżnicowanych zanieczyszczeń. Liczne źródła niskiej emisji gazów i pyłów stanowią jedynie miejscowe zagrożenie dla stanu środowiska. Analizowany obszar wykazuje niski stopień degradacji form rzeźby terenu i budujących je formacji skał osadowych. Dotyczy to w szczególności obszarów sandrowych oraz teras nadzalewowych. WSKAZANIA DOTYCZĄCE KSZTAŁTOWANIA I OCHRONY ŚRODOWISKA Analizowany obszar pełni głównie funkcję rolniczą. Z tego też względu większość wskazań dotyczących kształtowania i ochrony środowiska dotyczy funkcjonowania krajobrazów rolniczych. W ich obrębie istotnym wskazaniem jest ochrona gleb, a także wód powierzchniowych przed szkodliwymi związkami związanymi z gospodarką rolną. W tym celu należy podjąć działania w sektorze rolnictwa i gospodarki wodnej, dotyczące m.in. okresów nawożenia i ograniczeń w stosowaniu nawozów, wielkości dawek i sposobów ich wprowadzania do środowiska, warunków przechowywania nawozów naturalnych oraz postępowania z odciekami. Szczegółowy wykaz takich zaleceń zawarty jest w Rozporządzeniu nr 2 Dyrektora RZGW w Gdańsku (2013). Budowa sieci kanalizacyjnej w miejscowościach jej pozbawionych oraz budowa oczyszczalni ścieków stanowią podstawowe elementy mające na celu przeciwdziałanie degradacji środowiska. Redukcja negatywnego wpływu rolnictwa na wody powierzchniowe oraz podziemne może odbywać się poprzez działania rolno-środowiskowe. Należy tworzyć biologiczne strefy ochronne wzdłuż ujęć wód oraz cieków i nielicznych jezior. Ponadto istotnym elementem ochrony wód może być odtwarzanie małej retencji, która przyczynia się do przechwytywania biogenów spływających z pół uprawnych. Ze względu na pozytywną rolę ekologiczną i krajobrazową, jaką odgrywa zwarty kompleks leśny w dolinie Drwęcy, wymaga on szczególnej dbałości w zakresie utrzymania jakości i stałości jego ekosystemów. Do innych zadań w zakresie kształtowania i ochrony środowiska zaliczyć można: zachowanie i funkcjonowanie drobnych hydrotopów, wysp leśnych i zadrzewień śródpolnych przy jednoczesnym tworzeniu nowych, ustabilizowanie lokalnych procesów stokowych w obrębie zboczy dolin, wzniesień i pagórków morenowych, rynien i zagłębień wytopiskowych, doskonalenie gospodarki odpadami, w tym polepszenie systemu odbioru odpadów komunalnych i ich deponowania na istniejących składowiskach, likwidację niekontrolowanych miejsc składowania odpadów w otoczeniu wsi, zmniejszenie emisji zanieczyszczeń do powietrza poprzez stopniową wymianę kotłowni węglowych na gazowe. Na arkuszu Książki występują nieliczne obiekty geologiczne/geomorfologiczne, które mogłyby być przedmiotem ochrony (geoochrony) dziedzictwa geologicznego tego obszaru. Są to głównie formy krajobrazu, będące świadectwem recesji i postoją ostatniego lądolodu oraz związane z późniejszą działalności rzeczną. Do obiektów o dużej wartości poznawczej należałoby zaliczyć zespół pagórków i wzgórz wąbrzeskich moren czołowych wraz z rynną jeziorną koło Osieczka. Obok form polodowcowych na większą ochronę zasługują też formy będące świadectwem procesów fluwialnych, szczególnie doliny Strugi Wąbrzeskiej i Strugi Kujawskiej oraz fragment doliny Drwęcy koło Tomkowa. Szczegółowe wytyczne i wskazania dotyczące kształtowania i ochrony środowiska przyrodniczego zawarte są w opracowywanych dla gmin strategiach rozwoju, planach gospodarki odpadami oraz programach ochrony środowiska. Literatura i materiały źródłowe Choiński A., 2006, Katalog Jezior Polski, Wyd. Naukowe UAM, Poznań. Drozd M., Trzepla M., 2006, Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Książki (284), PIG, Warszawa. Drozd M., Trzepla M., 2005, Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50000, arkusz Książki (284), PIG, Warszawa. Galon R., Kotarbiński J., Wójcik C., 1978, Objaśnienia do mapy geologicznej Polski 1:200 000, arkusz Brodnica, Inst. Geol., Warszawa. Grabowska I., Piwocki M., 1975, Wiek i geneza iłów toruńskich w okolicy Torunia na podstawie obserwacji palinologicznych i litologicznych, Biul. Inst. Geol. 284. Jańczak J. (red.), 1997, Atlas jezior Polski, T.2, Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań. Kleczkowski A.S., 1990, Mapa obszarów GZWP w Polsce wymagających szczególnej ochrony (1:500 000), Inst. Hydrogeol. i Geolog. Inż. AGH, Kraków. Kondracki J., 2000, Geografia regionalna Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Lorenc H. (red.), 2005, Atlas klimatu Polski, IMGW, Warszawa Mapa glebowo-rolnicza województwa toruńskiego w skali 1:100 000, IUNG w Puławach 1980. Marek S. (red.), 1983, Budowa geologiczna niecki warszawskiej (płockiej) i jej podłoże, Prace Instytutu Geologicznego 103, Warszawa. Matuszkiewicz J.M., 2002, Zespoły roślinne Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Mrózek W., 1984, Wody płynące, [W:] Galon R., (red.), Województwo toruńskie. Przyroda, ludność, i osadnictwo, gospodarka, PWN Warszawa-Poznań-Toruń. Niewiarowski W., 1968, Morfologia i rozwój pradoliny i doliny dolnej Drwęcy, Stud. Soc. Sci. Torunensis Sect. C 6. Niewiarowski W., 1959, Formy polodowcowe i typy deglacjacji na Wysoczyźnie Chełmińskiej, Stud. Soc. Sci. Torunensis Sec. C 4 (1). Pius B. 2015, Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50 000, arkusz N-34-99-A Książki, Główny Geodeta Kraju, InterTIM, Warszawa. Przyroda województwa toruńskiego, 1992 (oprac. zbiorowe), Oficyna Wyd. Turpress, Toruń. Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2012 roku, 2013, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz. Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2011 roku, 2012, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz. Rąkowski G. (red.), 2005, Rezerwaty przyrody w Polsce Północnej, IOŚ-PIB, Warszawa. Rąkowski G., Walczak M., Smogorzewska M., 2012, Obszary Natura 2000 w Polsce II, Specjalne obszary ochrony siedlisk w Polsce Północnej, IOŚ-PIB, Warszawa. Roszko L., 1973, Zagrożenie erozją gleb obszaru województwa bydgoskiego ze szczególnym uwzględnieniem doliny dolnej Wisły, Acta Univ. Nicol. Coper. 9. Rozporządzenie nr 2/2013 Dyrektora RZGW w Gdańsku z 24 kwietnia 2013 r. w sprawie wprowadzenie programu działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych, Dziennik Urzędowy Woj. Kujawsko-Pomorskiego, poz. 1807. Szafer W., Zarzycki K. (red.), 1972, Szata roślinna Polski, Tom II, PWN, Warszawa. Trampler T., Mąkosa K., Girżda A., Bąkowski J., Dmyterko E., 1990, Siedliskowe podstawy hodowli lasu, PWRiL, Warszawa. Uścinowicz S., 2002, Objaśnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Książki, PIG, Warszawa. Woś A., 1999, Klimat Polski, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Wysota W., 2002, Stratygrafia i środowiska sedymentacji zlodowacenia wisły w południowej części dolnego Powiśla, Wyd. UMK w Toruniu. Wysota. W., Molewski P, 2011, Chronologia i zasięgi nasunięć lądolodu na obszarze lobu Wisły podczas stadiału głównego ostatniego zlodowacenia, Przegl. Geol. 59 (3). Żelaźniewicz A., Aleksandrowicz P., Buła Z., Karnowski P.H., Konon A., Oszczypko N., Ślączka A., Żaba J., Żytko K., 2011, Regionalizacja tektoniczna Polski, Komitet Nauk Geologicznych PAN, Wrocław. © Copyright by Mieczysław Kunz, Leon Andrzejewski, Wojciech Wysota, Bożena Pius, Rafał Kot, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu