docDarmowy fragment www.bezkartek.pl
download 
Reklamacja Transkrypt
Darmowy fragment www.bezkartek.pl
t en m l ragek.p f wy kart o rm.bez a D ww w W. Radziwiłłowicz, Depresja u dzieci i młodzieży, Kraków 2010 ISBN: 978-83-7587-581-2, © Copyright by Uniwersytet Gdañski, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2010 © Copyright by Uniwersytet Gdański © Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010 Recenzent: prof. dr hab. Irena Obuchowska Redakcja wydawnicza: Radosław Doboszewski Projekt okładki: Dariusz Sieradzki t Publikacja sfinansowana z funduszu działalności statutowej en m l g Wydziału Nauk Społecznych oraz Instytutu Psychologii ra ek.p Uniwersytetu y fGdańskiego rt ow zka m r be częściowo sfinansowane Badania empiryczne Daww.zostały z grantu badawczego Uniwersytetu Gdańskiego (BW 7400-5-0073-5) w ISBN 978-83-7587-581-2 Uniwersytet Gdański ul. Bażyńskiego 1A 80-952 Gdańsk Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie II, Kraków 2010 W. Radziwiłłowicz, Depresja u dzieci i młodzieży, Kraków 2010 ISBN: 978-83-7587-581-2, © Copyright by Uniwersytet Gdañski, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2010 Spis treści Wprowadzenie ................................................................................................................. 9 Część teoretyczna Rozdział 1 Główne zagadnienia psychopatologii rozwojowej ..................................................... 15 1.1. Co to jest psychopatologia rozwojowa? ........................................................ 16 1.2. Cele psychopatologii rozwojowej ................................................................... 18 1.3. Własności zmian rozwojowych ..................................................................... 19 nt e 1.4. Mediatory: jak i dlaczego występuje zaburzenie? gm.pl ...................................... 22 a r f 1.5. Moderatory: kto jest narażony i ykiedy tpojawia ek się ryzyko? ...................... 23 r w a o zk moderacyjna: 1.6. Moderacja mediacyjna lubmmediacja r a .be w określonych warunkach? .................. 26 dlaczego osoby są podatne D wwtylko 1.7. Odporność i czynnikiwochronne .................................................................... 27 1.7.1. Odporność a kompetencja ................................................................... 27 1.7.2. Odporność jako dynamiczny i wielowymiarowy konstrukt .......... 29 1.7.3. Czynniki i procesy leżące u podstaw odporności ............................ 31 Rozdział 2 Epidemiologia depresji u dzieci i młodzieży ............................................................... 37 2.1. Rozpowszechnienie depresji u dzieci i młodzieży w Polsce ..................... 37 2.2. Rozpowszechnienie depresji u dzieci i młodzieży na świecie..................... 41 2.3. Przyczyny uzyskiwania zróżnicowanych wyników badań nad epidemiologią depresji u dzieci i młodzieży ....................................... 44 2.3.1. Utożsamianie nastroju depresyjnego z epizodem depresyjnym .................................................................... 44 2.3.2. Różnice kulturowe i społeczne ........................................................... 48 2.3.2.1. Wzorce socjalizacji ................................................................ 48 2.3.2.2. Style przywiązania ................................................................ 51 2.3.2.3. Hierarchia celów wychowawczych ..................................... 53 2.3.2.4. Przemiany społeczno-polityczne ........................................ 55 W. Radziwiłłowicz, Depresja u dzieci i młodzieży, Kraków 2010 ISBN: 978-83-7587-581-2, © Copyright by Uniwersytet Gdañski, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2010 6 Spis treści 2.4. Przyczyny częstszego występowania depresji u dziewcząt .................... 2.4.1. Negatywny styl atrybucji ................................................................. 2.4.2. Negatywny obraz ciała i jego związek z postawami rodzicielskimi .............................................................. 2.4.3. Dostosowanie się do kulturowego stereotypu roli płciowej ....... 2.4.4. Zadania rozwojowe i negatywne wydarzenia życiowe ................ Rozdział 3 Obraz kliniczny depresji u dzieci i młodzieży ........................................................ 3.1. Obraz kliniczny depresji w jej różnych postaciach .................................. 3.2. Związek obrazu klinicznego depresji z wiekiem i płcią ......................... 3.3. Związek obrazu klinicznego depresji u dzieci i młodzieży z uwarunkowaniami społeczno-kulturowymi ......................................... 3.4. Współwystępowanie depresji z innymi zaburzeniami psychicznymi ..... Rozdział 4 Konsekwencje psychospołeczne depresji u dzieci i młodzieży ............................. nt e 4.1. Ryzyko podjęcia próby samobójczej .......................................................... gm.pl a r f 4.2. Schorzenia somatyczne ................................................................................ y artek w o k 4.3. Przebieg przewlekły orazmnawroty r .bez epizodów depresji w ciągu życia ... a D ww jako predyktor innych zaburzeń 4.4. Depresja u dzieci i młodzieży w dorastania i dorosłości ....................................... psychicznych w okresie 4.5. Późniejsze funkcjonowanie w relacjach społecznych .............................. Rozdział 5 Modele depresji u dzieci i młodzieży ........................................................................ 5.1. Mechanizmy biologiczne w etiologii depresji u dzieci i młodzieży ...... 5.1.1. Czynniki genetyczne ......................................................................... 5.1.2. Zaburzenia struktury i funkcji ośrodkowego układu nerwowego .......................................................................................... 5.1.3. Podłoże hormonalne zaburzeń depresyjnych ............................... 5.2. Teorie psychologiczne .................................................................................. 5.2.1. Teorie psychodynamiczne ................................................................ 5.2.2. Teorie poznawcze .............................................................................. 5.2.3. Teorie interpersonalne ...................................................................... 5.2.4. Model rozwojowy – synteza wszystkich podejść ......................... 56 57 57 58 59 61 66 71 76 78 93 93 99 102 105 108 113 113 113 115 120 126 126 131 142 149 W. Radziwiłłowicz, Depresja u dzieci i młodzieży, Kraków 2010 ISBN: 978-83-7587-581-2, © Copyright by Uniwersytet Gdañski, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2010 Spis treści 7 Rozdział 6 Strategia badań własnych ............................................................................................ 6.1. Przedmiot i cel badań ................................................................................... 6.2. Charakterystyka badanych grup ................................................................ 6.2.1. Charakterystyka socjodemograficzna badanych grup ................ 6.2.2. Charakterystyka kliniczna badanych grup ................................... 6.2.3. Obraz kliniczny depresji u dzieci i młodzieży .............................. 6.3. Metody badań ................................................................................................ 6.4. Procedura badań ........................................................................................... 6.5. Analiza statystyczna ..................................................................................... 159 159 166 166 169 173 181 183 184 Rozdział 7 Relacje emocjonalne w rodzinie ................................................................................. 7.1. Założenia teoretyczne .................................................................................. 7.2. Pytania i hipotezy badawcze ....................................................................... nt e m l 7.3. Narzędzie badawcze ..................................................................................... ragek.p f 7.4. Wyniki badań ................................................................................................ wy kart o 7.5. Dyskusja wyników ........................................................................................ rm ez 187 187 191 192 194 229 Rozdział 8 Jakość związku małżeńskiego rodziców ................................................................... 8.1. Założenia teoretyczne .................................................................................. 8.2. Pytania i hipotezy badawcze ....................................................................... 8.3. Narzędzie badawcze ..................................................................................... 8.4. Wyniki badań ................................................................................................ 8.5. Dyskusja wyników ........................................................................................ 245 245 247 248 249 255 Rozdział 9 Systemowe zasoby rodziny ......................................................................................... 9.1. Założenia teoretyczne .................................................................................. 9.2. Pytania i hipotezy badawcze ....................................................................... 9.3. Narzędzie badawcze ..................................................................................... 9.4. Wyniki badań ................................................................................................ 9.5. Dyskusja wyników ........................................................................................ 265 265 268 268 269 273 Część empiryczna Daww.b w W. Radziwiłłowicz, Depresja u dzieci i młodzieży, Kraków 2010 ISBN: 978-83-7587-581-2, © Copyright by Uniwersytet Gdañski, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2010 8 Spis treści Rozdział 10 Negatywne wydarzenia życiowe ................................................................................ 10.1. Założenia teoretyczne ............................................................................... 10.2. Pytania i hipotezy badawcze .................................................................... 10.3. Narzędzie badawcze .................................................................................. 10.4. Wyniki badań ............................................................................................. 10.5. Dyskusja wyników ..................................................................................... Rozdział 11 Związki między zmiennymi charakteryzującymi funkcjonowanie systemu rodzinnego ..................................................................................................... 11.1. Współzależność między jakością związku małżeńskiego rodziców i relacjami emocjonalnymi w rodzinie .................................................... 11.2. Współzależność między systemowymi zasobami rodziny i relacjami emocjonalnymi w rodzinie .................................................... 11.3. Współzależność między relacjami emocjonalnymi w rodzinie t n.............................................. i negatywnymi wydarzeniami życiowymi e m pl . 11.4. Współzależność między negatywnymi życiowymi ragekwydarzeniami f t y r i jakością związku małżeńskiego ow zkarodziców ............................................ m r 11.5. Współzależność między zasobami rodziny a wsystemowymi .be D i jakością związku małżeńskiego rodziców ............................................ ww 11.6. Współzależność między negatywnymi wydarzeniami życiowymi i systemowymi zasobami rodziny ............................................................ 279 279 281 281 282 287 299 300 311 317 326 330 335 Rozdział 12 Analiza wszystkich zmiennych – ranking predyktorów w klasyfikacji badanych do grupy z rozpoznaniem depresji lub grupy kontrolnej ..................................................................................................... 341 Rozdział 13 Podsumowanie wyników badań własnych. Implikacje teoretyczne i praktyczne ................................................................................................................... 351 Aneksy ............................................................................................................................ 361 Bibliografia ..................................................................................................................... 389 Summary ....................................................................................................................... 427 W. Radziwiłłowicz, Depresja u dzieci i młodzieży, Kraków 2010 ISBN: 978-83-7587-581-2, © Copyright by Uniwersytet Gdañski, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2010 Wprowadzenie Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) do 2020 roku depresja może stać się drugim co do wielkości zagrożeniem zdrowotnym po chorobach układu krążenia. Na świecie i w Polsce prowadzone są liczne kampanie społeczne, które mają na celu zwiększenie świadomości społecznej na temat częstości występowania, objawów, przyczyn i konsekwencji depresji. Dzięki nim osoby cierpiące na depresję i ich rodziny mogą też uzyskać informacje, gdzie szukać specjalistycznej pomocy. Począwszy od 23 lutego 2004 jest obchodzony Ogólnopolski Dzień Walki z Depresją, a od 1 lutego 2006 roku Fundacja Itaka prowadzi serwis internetowego programu „Depresja jest chorobą. Lecz depresję”t (www.leczdepresje.pl) oraz en uwagi opinii społecznej kampanię „Żyć, nie umierać!”, której celem jest m zwrócenie .pl na problem samobójstwa jako najpoważniejszej nieleczonej depresji. ragekonsekwencji k f t y r Działa również Antydepresyjny Telefon którym dyżurujący lekarze ow zZaufania, kaporadni wzdrowia m psychiatrzy udzielają porad, podają adresy psychicznego, nakłae r a w.b niają do podjęcia leczenia, a D rodzinom chorych wskazują, jak mogą sobie radzić w w z cierpiącymi bliskimi. Od 2007 roku prowadzona jest również Kampania „Forum Przeciw Depresji” (www.forumprzeciwdepresji.pl), mająca na celu poszerzenie wiedzy na temat depresji i uświadomienie społeczeństwu, że depresja stanowi jeden z najpoważniejszych problemów zdrowotnych na świecie. W psychiatrii i psychologii klinicznej osób dorosłych koncepcja depresji jako zespołu chorobowego i jednostki nozologicznej jest powszechnie akceptowana, natomiast w badaniach dzieci i młodzieży nawet opis obrazu klinicznego depresji nastręcza wiele trudności. Zagadnienie depresji u dzieci i młodzieży pojawiło się w podręcznikach psychiatrii dziecięcej dopiero pod koniec lat 70. XX wieku i obecnie stanowi jeden z najtrudniejszych problemów diagnostycznych i terapeutycznych. Epizod dużej depresji rzadko występuje w dzieciństwie, a jego ryzyko wzrasta około 12 r.ż. Większość osób doświadcza pierwszego epizodu w wieku młodzieńczym albo wczesnej dorosłości. Pojawiające się w okresie dzieciństwa i dorastania zaburzenia o obrazie depresyjnym zależnie od kontekstu wystąpienia depresji zaliczane są w klasyfikacjach zaburzeń psychicznych (ICD–10, DSM–IV) do kategorii zaburzeń afektywnych, zaburzeń zachowania i emocji lub zaburzeń posttraumatycznych. Literatura specjalistyczna akcentuje także konieczność odróżniania W. Radziwiłłowicz, Depresja u dzieci i młodzieży, Kraków 2010 ISBN: 978-83-7587-581-2, © Copyright by Uniwersytet Gdañski, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2010 10 Wprowadzenie smutku i rozpaczy jako naturalnej odpowiedzi dziecka lub dorastającego na obecne traumatyczne doświadczenia życiowe od reakcji patologicznych. Badania i praktyka kliniczna wskazują, że niezależnie od poziomu rozwoju dziecka, jego wieku i płci oraz źródła informacji na temat stanu psychicznego (dziecko, jego rodzeństwo, rodzic, nauczyciel) depresję u dzieci i młodzieży charakteryzuje obniżenie aktywności, objawy somatyczne, lękowe, zaburzenia uwagi i myślenia oraz zachowania agresywne bądź przestępcze. Wszystkie wymienione objawy mogą występować razem lub rozłącznie. Dzieci z depresją czują się osamotnione i niekochane, są płaczliwe, smutne, nieśmiałe, konformistyczne, zalęknione i nerwowe. Mają potrzebę bycia doskonałym i zyskania aprobaty otoczenia, jednocześnie zaś czują się bezwartościowe, przeżywają poczucie winy, rani je krytyka i obawiają się własnych błędów. W niniejszej publikacji przedstawiono obecny stan wiedzy na temat biologicznych, psychologicznych i społecznych czynników i procesów rozwojowych, które odgrywają rolę w etiologii depresji u dzieci i młodzieży oraz utrzymywaniu się jej objawów. Pojedyncze czynniki ryzyka rzadko prowadzą do depresji, natomiast szczególna wielopoziomowa i bardzo złożona organizacja procesów biologicznych i psychospołecznych powoduje wystąpienie objawów t choroby. Zatem klinicyści en depresję u dzieci i młodzieży. kontynuują badania, by efektywnie zapobiegać im leczyć .pl muszą wynikać ze zrozumieNależy podkreślić, że zarówno prewencja,fjak ragleczenie k e nia mechanizmów, jakie leżą u podłoża wyzaburzenia. art o k z m bezawierających łącznie trzynaście rozdziałów. Książka składa się z dwóch arczęści D w. Pierwszy rozdział wprowadza w problematykę psychopatologii rozwojowej i zawiew ra krótką analizę czynnikówwzwiązanych z rozwojem normatywnym, jak i prowadzącym do powstania zaburzenia. Zaakcentowano w nim użyteczność diagnozy funkcjonalnej i podejścia kontekstualnego, a także omówiono definicje czynników ryzyka i czynników ochronnych. Kolejne rozdziały przedstawiają dotychczasowe teorie i studia empiryczne nad depresją u dzieci i młodzieży. Pierwszy z nich prezentuje badania nad rozpowszechnieniem omawianego zaburzenia w Polsce oraz na świecie, a także próbę wyjaśnienia dużych różnic między wynikami uzyskanymi przez klinicystów, jak również różnic w częstości występowania depresji u dziewcząt i chłopców. Kolejnym omawianym zagadnieniem jest obraz kliniczny depresji, jej różne postaci uzależnione od wieku zachorowania, dominującego czy przyjmowanego w danym społeczeństwie wzoru przywiązania i sytuacji ekonomiczno-społecznej. Źródłem trudności diagnostycznych i terapeutycznych może być także współwystępowanie depresji z innymi zaburzeniami, zarówno internalizacyjnymi (np. lękowymi, zaburzeniami odżywiania się), jak eksternalizacyjnymi (zaburzeniami zachowania, ADHD, nadużywaniem substancji psychoaktywnych itp.). Następny rozdział przedstawia konsekwencje psychospołeczne depresji u dzieci i młodzieży. Depresja ma przede wszystkim negatywny wpływ na funkcjonowa- W. Radziwiłłowicz, Depresja u dzieci i młodzieży, Kraków 2010 ISBN: 978-83-7587-581-2, © Copyright by Uniwersytet Gdañski, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2010 Wprowadzenie 11 nie w różnych relacjach społecznych. Jej epizod jest związany również z wysokim ryzykiem podjęcia próby samobójczej, powtarzaniem się epizodów depresji w ciągu całego życia, wystąpieniem innych niż afektywne form psychopatologii oraz obniżeniem funkcjonowania w wielu obszarach życia, gdyż depresja najczęściej powoduje przewlekłe cierpienie dzieci i ich rodzin. Ostatni rozdział w części teoretycznej książki przedstawia główne mechanizmy biologiczne w etiologii depresji, w tym badania genetyczne, nad strukturą i funkcją ośrodkowego układu nerwowego oraz badania hormonalne. Opisano również koncepcje psychodynamiczne, poznawcze, interpersonalne oraz model rozwojowy dokonujący syntezy różnorodnych podejść psychologicznych. Stanowią one również przesłanki teoretyczne poszczególnych szkół terapeutycznych. W drugiej części pracy zamieszczono opis badań własnych. Ich podłożem teoretycznym była głównie teoria przywiązania (do niej odwoływano się również w każdym rozdziale z części teoretycznej) i inne modele, które ją przyjęły i rozwinęły, oraz teorie systemowe rodziny. Prowadzone na świecie badania nad związkami między systemem rodzinnym i depresją u dzieci i młodzieży koncentrują się na charakterystyce dzieci depresyjnych rodziców oraz rodzin z depresyjnym dzieckiem. Najwięcej badań dotyczy związków między depresyjnością matki i zwiększonym nt e ryzykiem wystąpienia zaburzeń w rozwoju emocjonalno-społecznym dziecka. m pl g a . Zaprezentowane w książce badania własne w populacji klir eprzeprowadzono t k y fparadygmat, r nicznej, co w znacznym stopniu określa ich a także stawia pewne ograw a o zk m e r niczenia metodologiczne, tzn. eliminuje stosowanie eksperymentu (np. nieetyczna a w.b D byłaby manipulacja nastrojem) i w zawęża liczebność badanych grup, do których dostęp jest często utrudniony. w Celem podjętych badań było poszerzenie wiedzy klinicznej o rodzinie z dziećmi cierpiącymi na depresję oraz charakterystyka procesów wewnątrzrodzinnych, czyli relacji emocjonalnych w rodzinach dzieci z depresją, ocena systemowych zasobów rodziny, jakości związku między rodzicami oraz analiza współzależności między powyższymi zmiennymi i próba wyodrębnienia najważniejszych predyktorów, będących czynnikami ryzyka depresji bądź czynnikami ochronnymi. Książkę kończy syntetyczne omówienie wyników wraz z implikacjami dla dalszych badań i praktyki klinicznej. Praca powstała dzięki kompetencji, wiedzy i zaangażowaniu wielu osób. Serdecznie dziękuję prof. dr hab. Leszkowi Bidzanowi, kierownikowi Kliniki Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych i Wieku Podeszłego Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego w Gdańsku, za wyrażenie zgody na przeprowadzenie badań w Oddziale Dziecięco-Młodzieżowym Wojewódzkiego Szpitala Psychiatrycznego im. prof. T. Bilikiewicza w Gdańsku, dr med. Anicie Sumile za badania psychiatryczne hospitalizowanych dzieci, dr Annie Cieślukowskiej za wykonanie części badań psychologicznych, gdy nie mogłam ich przeprowadzić osobiście, oraz dr. Karolowi Karasiewiczowi za cierpliwość i pomoc w analizie statystycznej wyników. W. Radziwiłłowicz, Depresja u dzieci i młodzieży, Kraków 2010 ISBN: 978-83-7587-581-2, © Copyright by Uniwersytet Gdañski, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2010 12 Wprowadzenie Serdeczne podziękowania składam Pani prof. dr hab. Irenie Obuchowskiej za życzliwą recenzję i cenne uwagi, dzięki którym publikacja jest bardziej klarowna. Pani prof. dr hab. Gabrieli Chojnackiej-Szawłowskiej, mojej promotor pracy magisterskiej i doktorskiej, jestem wdzięczna za życzliwość, nieustanne wspieranie mojego rozwoju zawodowego i naukowego oraz dzielenie się swoim bogatym doświadczeniem klinicznym. Byłemu dziekanowi Wydziału Nauk Społecznych UG prof. dr. hab. Henrykowi Machelowi, obecnej dziekan Wydziału Nauk Społecznych UG prof. dr hab. Beacie Pastwie-Wojciechowskiej, dyrektor Instytutu Psychologii UG prof. dr hab. Hannie Brycz, wieloletnim dyrektorom Instytutu Psychologii UG prof. dr hab. Marcie Bogdanowicz i prof. dr hab. Mieczysławowi Plopie – dziękuję za wsparcie, które umożliwiło mi ukończenie publikacji. Spokojną pracę nad materiałami opracowywanymi w trakcie pisania książki zawdzięczam rektorowi UG poprzedniej kadencji prof. dr. hab. Andrzejowi Ceynowie oraz Radzie Wydziału Nauk Społecznych UG, dzięki którym otrzymałam urlop i stypendium naukowe. W szczególny sposób dziękuję badanym dzieciom, ich rodzicom oraz bliskim za otwartość i gotowość dzielenia się doświadczeniami życiowymi, często bolesnymi. Książka adresowana jest głównie do psychologów, psychoterapeutów, psychotraumatologów, lekarzy psychiatrów i pedagogów, n a ttakże studentów powyższych e kierunków. Podstawą skutecznego zapobiegania i m plleczenia depresji występującej g a u dzieci i młodzieży jest bowiem rozumienie i złożoności przyczyn, k. fr tróżnorodności e y r objawów oraz wielu innych danychoi w faktów, jakie może dostrzec osoba, której zaa zk m benadejdzie daniem jest niesienie pomocy,arkiedy czas i warunki, umożliwiające jej D ww. przyjęcie. w
