rola_spojnikow_w_strukturze_teks_zarebina_maria_000207

U n iw e r s y t e t G d a ń s k i
1992r.
Filologia Polska - Prace Językoznawcze
Nr 16
Maria Zarębina
Kraków
Rola spójników w strukturze tekstu mówionego.
Analiza statystyczna
Ponieważ spójniki należą do tzw. wyrazów gramatycznych i z punktu widzenia
leksykalnego stanowią znikomy procent słownictwa, możemy założyć, że przy
podobnym typie tekstu ich rola będzie podobna1, niezależnie od tego, jakim
zbiorem się posłużymy. Za taki jednorodny typ tekstu możemy uznać wypowiedź
mówioną.
Mając w zamiarze badawczym analizę statystyczną musimy się posłużyć zbio­
rami przygotowanymi statystycznie. Mamy takich zbiorów cztery: dwa dotyczą
współczesnej polszczyzny mówionej, jeden opracowany przez H. Zgółkową23,drugi
przez M. Zarębinę'; za trzeci uznamy ostatni tom „Współczesnego języka polskie­
1
Pouczający w tej mierze jest przykład tekstu Lalki B. Prusa, gdzie przy długości 235 718 wyrazów
mamy słownik złożony z 14 382 haseł, w tym na hasła spójnikowe przypada zaledwie 61 jednostek,
co stanowi 0,4% słownika, podczas gdy frekwencja ogólna w tekście obejmuje 20 999 form
tekstowych, czyli 8,9%. Por. T. S m ó ł k o w a, Słownictwo i fleksja „Lalki” Bolesława Prusa.
Badania statystyczne, Wrocław 1974, s. 75. Spójniki z natury rzeczy budują tekst. Jak wykazała M.
R a c h w a ł o w a w artykule Pokrewieństwo leksykalne humanistycznych tekstów naukowych.
PorJęz. 1980, nr 1, s. 5-10 dla tekstów naukowych humanistyki pokrewieństwo leksykalne w
zakresie spójników między tekstami literaturoznawczymi, językoznawczymi, historycznymi i
pedagogicznymi wynosi 90-96%. Przewyższał te dane jedynie przyimek wykazujący w tej mierze
pokrewieństwo w 92-98%.
2
Por. H. Z g ó ł k o w ą , Słownictwo współczesnej polszczyzny mówionej, Poznań 1983.
3
Por. M. Z a r ę b i n a, Próba statystycznej analizy polszczyzny mówionej, Wrocław... 1985
274
Maria Zarębina
go”4 czterech autorów, za czwarty H. Zgółkowej i K. Bułczyńskiej „Słownictwo
dzieci w wieku przedszkolnym”5. Te listy frekwencyjne wymagają kilku słów objaś­
nień. Pierwsza lista opiera się na tekstach języka potocznego, druga na tekstach
mówionych zróżnicowanych socjalnie i sytuacyjnie (face to face, przez telefon,
dialogi oficjalne i nieoficjalne), trzecia to dialogi we współczesnym dramacie
artystycznym, czyli stylizowane na mówioność. Z osobna zajmiemy się czwartą listą
frekwencyjną z powodu niejednorodnego materiału, na jakim się opiera. Mamy tu
bowiem do czynienia z wypowiedziami dzieci od lat trzech do siedmiu, a więc o
różnym stopniu przyswojenia języka, w szczególności słownika. Teksty te są w 2/3
dialogowe (i polilogowe), a w 1/3 monologowe6. Jednak monologi z wypowiedzi
dorosłych są czym innym niż monologi dziecięce, które często są wypowiedziami
„do siebie”, czyli uzewnętrznioną mową wewnętrzną, podczas gdy monologi w
pozostałych tekstach to po prostu dłuższe wypowiedzi jednego rozmówcy, jednak
w obecności odbiorcy.
Słowniki trzech tekstów oznaczymy kolejno: Pot(potoczne), Mów (mówione),
DA (dramat artystyczny); w słowniku Pot wystąpiło 46 spójników, obejmujących 10
194 formy w tekście, w słowniku Mów - 67 spójników, obejmujących 7 446 form, w
DA - 58 spójników - 8 323 formami. Każdy ze zbiorów ma długość N= 100 000
form wyrazowych, ich słowniki obejmują kolejno V Pot - 7 361 haseł, V Mów 9 365 haseł, V DA - II 217 haseł. Jeżeli całość słownika podzielimy na cztery
warstwy według frekwencji względnej (N/V), otrzymamy w pierwszym przedziale
hasła z frekwencją wyrażoną liczbą czterocyfrową, w drugim trzycyfrową, w trze­
cim - dwucyfrową, w czwartym - jednocyfrową, czyli dla I : fr = 9 999 - 1 000, dla II
fr = 999 -100, dla III fr = 99 -10, dla IV fr = 9 -1. W poszczególnych przedziałach
występują więc wyrazy najczęstsze, częste, rzadkie i bardzo rzadkie. Przedstawmy
teraz szczegółowo zawartość trzech przedziałów frekwencyjnych:
Pot
l.i+
2 526
Mów
1. i+
1 645
DA
1. i+
1807
4
I, K u r c z , A. L e w i c k i, L S a m b o r , J . W o r o n c z a k , Słownictwo współczesnego języka
polskiego. Ust)' frekwencyjne. T.V. Dramat artystyczny, Warszawa 1977.
5
H. Z g ó ł k o w a, K. B u ł c z y ń s k a , Słownictwo dzieci w wieku przedszkolnym. Listy frekwencyinc
Poznań 1987.
6
Ibidem, s. 7.
Rola spójników w strukturze tekstu mówionego...
Pol
2. że+
3. a+
4. bo+
5. ale+
6. to+
7. żeby+
8. więc+
9. czy
10. by
11. jak+
12. albo+
13. jeśli+
14. jednak+
15. gdyby+
16. jeżeli-ł17. jakby+
18. ponieważ+
19. aż+
20. niż+
21. czyli
22. ani+
23. chociaż
24. natomiast
25. jako
26. gdy+
27. choćby
28. aby+
29. zanim
30. mianowicie
1 696
1 180
1 053
1049
716
358
322
176
144
138
106
86
85
64
56
49
38
36
34
33
31
31
27
26
16
15
13
13
11
Mów
2. że+
3. ale+
4. bo+
5. a+
6. żeby+
7. jak+
8. czy
9. więc+
10. to+
11. jeżeli+
12. albo+
13. jeśli+
14. niż+
15. czyli
16. tylko
17. gdyby+
18. ani+
19. ponieważ+
20. natomiast
21. aby+
22. gdy+
23. chociaż
24. aż+
25. lub
26. jakby+
27. skoro
28. mianowicie
29. ażeby
30. oraz
275
DA
2. że+
3. a-f
4. ale+
5. jak+
6. to+
7. bo+
8. żcby+
9. więc-t10. ani+
11. albo+
12. gdyby+
13. jakby+
14. jednak
15. jeśli+
16. aż+
17. jeżeli+
18. niż+
19. gdy+
20. aby421. choć
22. skoro
23. choćby
24. lecz
25. zanim
26. lub
27. o ile
28. oraz
29. ponieważ+
30. byle
1557
799
764
602
338
233
221
160
147
130
107
77
65
59
57
49
44
43
40
30
29
25
23
19
15
15
14
11
11
l 357
1 156
828
757
450
376
334
177
116
105
103
89
81
79
70
69
51
41
37
30
23
21
15
15
11
11
11
11
10
A oto dystrybucja spójników w całym tekście, tj. z uwzględnieniem również
przedziału wyrazów najrzadszych (bez cgzemplifikacji szczegółowej).
Mów
Pot
V
1
5
DA
N
V
N
V
N
7 504
2
3 202
3
4 320
276
Maria Zarębina
II
7
III
IV
10
18
3 501
9
3 246
18
1 960
664
626
18
675
16
46
66
10194
37
67
117
28
58
82
8 323
7446
Na czym w świetle tej analizy polegają p o d o b i e ń s t w a tekstów
mówionych w zakresie użycia spójników? Wszystkim trzem tekstom wspólna jest
zgodność w zakresie dwóch pierwszych przedziałów słownictwa, warstw z często­
ścią 9 999 - 1 000 oraz 999 -100. Spójniki znajdują się już wśród najczęstszych
wyrazów tekstu, następnie również wśród częstych, czyli istotnie one budują tekst,
biorą udział w jego strukturze. We wszystkich trzech rodzajach tekstu mówionego
pierwszym spójnikiem jest parataktyczne /, a drugim hipotaktyczne że. Dalej suma
haseł w obu przedziałach łącznic wynosi 12 haseł wyrazowych; w próbie Pot mamy
przesunięcie w kierunku wyrazów najczęstszych, co jest spowodowane uboższym
słownikiem tej próby i wyższą w nim koncentracją tekstu. Z pięciu pierwszych
haseł wszystkie w wypowiedziach autentycznych są zgodne brzemieniowo, w próbie
DA jedynie hasło bo jest dalsze na liście. Dalej: w przedziale III suma haseł na
wszystkich trzech listach wynosi zgodnie 18, a ich pokrycie tekstowe jest bardzo
zbliżone (664, 626, 675). W obrębie 30 haseł słownikowych trzech przedziałów
zgadza się aż 20 poszczególnych haseł (oznaczone + ). Są to prócz wymienionych
poprzednio i, że: a, bo, ale, to, żeby, więc, jak, albo, jeśli, gdyby, jeżeli, jakby, ponieważ,
aż, niż, ani, gdy, aby. Częściowa zgodność występuje przy hasłach: czy, czyli, chociaż,
mianowicie, natomiast (Pot i Mów); jednak, choćby i zanim (Pot i DA), skoro i oraz
(Mów i DA).
R ó ż n i c e ujawniają się w hasłach charakterystycznych wyłącznie dla jednej
odmiany tekstu: dla Pot są nimi hasła: by (fr = 144) i w mniejszym stopniu;'aAw (fr
= 26). Mają one w próbie Mów fr by = 8, w DA również 8; jako w Mów - 1, w DA
- 2. W tekście Mów charakterystyczne są hasła spójnikowe: tylko “ale” (57) i ażeby
(11). W Pot tylko brak, ażeby ma fr = 3. Wyraz tylko na liście frekwencyjnej
występuje, ale nie jest odróżniona jego funkcja spójnikowa od zwykłej przysłówko­
wej w cząstkowej partykule. DA ma jako charakterystyczne hasła: choć (30),
którego w Mów brak, a w Pot ma fr = 8; dalej lecz (15), o ile (11), byle (10). Tych
haseł brak w Pot, a w Mów lecz i o ile mają kolejno frekwencje: 4 i 9, byle brak.
Różnice polegają też na wartościach frekwencyjnych poszczególnych haseł, o
czym już częściowo wspomnieliśmy. Tekst Pot ma 5 spójników wśród wyrazów
Rola spójników w strukturze tekstu mówionego...
277
najczęstszych, Mów tylko 2, DA - 3; suma ich frekwencji szczegółowych, czyli
pokrycie tekstu wynosi dla I przedziału Pot 7 504, dla Mów - 3 202, dla DA 4 320.
Widać zatem, że koncentracja tekstu w zakresie wyrazów gramatycznych, którym
tekst zawdzięcza swoją strukturę składniową, tu reprezentowanych przez spójniki,
jest największa w próbie Pot. Pozostaje to w zgodzie z najuboższym słownikiem
tego tekstu (7 361). Natomiast najbogatsza słownikowo próba DA (V = 11 217)
ma w zakresie spójników koncentrację większą niż uboższy od niej leksykalnie
tekst Mów (V = 9 365). Ten układ stosunków jest prawdziwy nawet wtedy, gdy
rozpatrzymy koncentrację spójników łącznie w przedziale I i II:Pot: pokrycie
tekstu przez spójniki wynosi 8 464, w Mów - 6 703, w DA 7 566. Przedział IV
wyrazów rzadkich (które dla struktury całości mogłyby mieć znaczenie dopiero po
odpowiednim zwiększeniu rozmiarów próby) w zakresie ilości haseł wykazuje te
same tendencje liczbowe: Pot: 16 haseł, Mów 37, DA 28, a potwierdza je sumary­
czne pokrycie tekstu przez spójniki: Pot: 10 194, Mów 7 446, DA 8 323 (przy takiej
samej długości tekstów: N = 100 000), a także średnia frekwencja spójników w
danej próbie (N/V spójnika): Pot: 221, 6, Mów: 111, 1, DA 143, 5.
Pozostaje nam ustosunkować się do „Słownictwa dzieci w wieku przedszkol­
nym”. Dane liczbowe nie zostały zestawione bezpośrednio z poprzednimi trzema
tekstami, ponieważ przedstawiają inny typ materiału: niejednolity. Tfekst długości
100 000 form wyrazowych obejmuje tym razem wypowiedzi dzieci od lat trzech do
siedmiu, czyli użytkowników języka nie w pełni przyswojonego i o różnym stopniu
przyswojenia, zwłaszcza w zakresie słownictwa.
Przytaczam dane, jakie udało mi się uzyskać dla trzech przedziałów z listy
rangowej, dla czwartego przedziału hasła wyszukane z listy frekwencyjnej w ukła­
dzie alfabetycznym, obejmującej formy fleksyjne7, a więc teoretycznie jakieś hasło
z frekwencją 8 - 1 (bo do fr = 9 znajdujemy je na liście rangowej) mogło ujść
uwadze autorki.
I
1. i
2. a
5 488
2 524
3. bo
1 213
7
Ibidem; Lisia rangowa (f = 9)s. 324-338; Lista frekwencyjna w układzie alfabetycznym s. 17-323.
278
Maria Zarębina
11
737
4. jak
5. ale
6. to
7. że
8. co
655
636
489
9. żeby
159
10. albo
107
191
III
11. aż
12. by
55
48
13. więc
35
27
23
19
14. gdy
15. ani
16. czy
17. aby
IV
10
18. chociaż
19. choć
20. ponieważ
21. jakby
9
7
5
22. jeżeli
4
23. lecz
24. dopóki
25. natomiast
3
1
26. oraz
27. zanim
28. zatem
1
4
1
1
1
Tak ustalona lista wymaga pewnych korekt. Otóż co do hasła co (z okodowaniem 9 = spójnik) znajdujemy we wstępie wyjaśnienie: w funkcji zaimka względ­
Rola spójników w strukturze tekstu mówionego...
279
nego8. Należy więc to hasło skreślić z naszej listy. Dalej w haśle gdy z fr 27 mieści
się również hasło gdyby z fr = 49. Hasło tylko istnieje i ma fr = 30610, ale nie jest
wyróżniona jego funkcja spójnikowa (figuruje bez okodowania, czyli chyba jako
przysłówek, choć w liście form fleksyjnych ma okodowanie 0, czyli uznane za
partykułę). Możemy zatem dystrybucję spójników w tekście dzieci przedstawić
następująco:
I
V
N
11
3
6
9 225
2 783
III
8
217
IV
11
28
37
12 262
Widzimy więc, że dzieci przyswoiły sobie mało haseł spójnikowych (28; całość
słownika V = 6 115), natomiast te spójniki pokrywają znaczną część tekstu (12 262
N = 100 000). Ilość haseł stanowi zaledwie nieco ponad 60% w stosunku do ilości
występującej w Pot (46), mniej niż połowę (48,27%) odnalezionych w DA (gdzie
jest ich 58), a ok. 42% haseł spójnikowych próby Mów (gdzie jest ich 67). Z haseł
trzech przedziałów w liczbie łącznej 17 -15 jest wspólnych z polszczyzną dorosłych,
pozostałe dwa to czy i by, pierwsze jest wspólne z oboma próbami języka natural­
nego (Pot i Mów), a drugie z Pot.
Wysokie pokrycie tekstu (12 262) wynika z frekwencji trzech pierwszych haseł:
i, a, bo (kolejność inna niż w języku dorosłych), łącznie obejmujących 9 225 form
tekstowych. Th łączna frekwencja przewyższa całość tekstu pokrytego przez spójni­
ki w Mów i DA, a niemal dorównuje tejże całości w Pot. Sam tylko spójnik i
obejmuje niemal połowę (ok. 45%) wszystkich użyć spójnikowych. Wynika z tego,
że w języku dzieci powtarzają się w kółko takie same typy składniowe zdań (łączne,
przeciwstawne, przyczynowe), przy czym zdania z próby dziecięcej są krótsze od
zdań w próbach dorosłych. Średnia frekwencja spójnika w próbie dzieci wynosi
437,67 (wobec 221,6 dla Pot, 143,5 dla DA i 111,1 dla Mów). Jest to pewnego
rodzaju wskaźnik braku wyrobienia stylistycznego.
8
Ibidem, s. 15.
9
Ibidem, s. 70.
10
Ibidem, s. 263.
SUMMARY
This 16 fascicle of the Papers of the Linguistics Department of the University
of Gdańsk has been devoted to prof. dr hab. Ludwik Wierzbowski on the occasion
of his 65-th birthday. At the beginning, therefore, his pupils B. Rocławski and
E.Breza have discussed his life and variety of achievements; there has been
inserted as well a bibliography of the celebrators works and the names of the B.Sc-s
promoted by him. The authors, who have dedicated their works to the cclebrator,
consider: M. Bańko the numeric data in the Polish-English vocabulary minimum;
J. Bień- the conception of the letter; M. Biolik - the derivativc of the names of
seven bodies of water near Elbląg that are of a difficult and complicated ethymology; A. Bochnakowa - XVIII century French-Latin-Polish dictionary elaborated
by Kola (Kola in the nominative); E. Breza - the Pomeranian name Cherek or
Herek (and similar variants), derived either from the name Hieronim or from the
common word cherek „an ill man”; J. Bukowski - linguistics problems connected
with machinę translation; E. Czerniakowska - Cashubian names for the willow tree
(Salix fragilis) in E.G. Mrongowiusz’s dietionaries; W. Iwicki - dimunitive names
among the inhabitants Baborowo, the Opole district; W. Gruszczyński - order of
entries in grammar dietionaries on the example of the Rumanian language; E.
Jakus-Borkowa - ethnic name with the suffix - any in western Slovania; U. Kęsiknames of places of cult in K.Przcrwa-Tetmajer’s poetry; B. Kreja - the basc and
geography of Polish local names ending with the sauffix - nik\ J. Mackiewicz - area
on which there occur certain internationalisms; B. Mossakowska - names ending
with the suffix - ak in Blichowo, the Płock district from XVII - XIX c.; R.
Pawłowska - a grammatic and semantic analyses of the sentence „Jan pożyczył
książkę Ewie”, B. Rocławski - a comparison of the phonetics of the Polish and
Esperanto languages; E. Rogowska - several botanical names in the plural, treating the botanical name as the result of pluralizing (type ha - łzy' śnieguliczka,
Symphoricarpos albus); Z. Saloni - description of the Polish declenstion of the
adjective; W.P. Schmid - ethymology of the ethnic name o f Kurowie ( ^ praindoeur
- core = kf s, “biec, Latin - curro")\ G.Surma - historical and contemporary names
of the village population in the Opoczyn district; B, Szczepińska - gender indicating variations in the language of her own 2,5 years old daughter; J. 'ft-eder ethymology of the names of smali Cashubian regions „so called”choronyms”);
Zabory: beyond the forest (Thchola forests), Krubany: kurhan „a clay pot” and
Gachy, name of a person Gach; M. Zarębina - the role of conjunctions in the
structure ol'a spoken text, establishing the so-called rank of many Polish conjunc­
tions.
PE3KDME
Hacroamaa 16 h . t . Jl3hncoBeaHeuKHx pa6oT TY nocBamcHa npo<|). A_py
JIiOffBHKy Bex6oBCKOMy nocayaaro 65-oro roaa x h 3 h h . IIoaTOMy, b Hanaae, ero
yaeHHKH E.PoiiaaBCKH h 3.Epe3a oócyacaaiOT acH3Hb h BcecTopoHHHe
aocTH^eHHH lOÓHaapa; TaKxe noMemeHa 6H6jiHorpa4)na ero pa6oT h tJ)aMn;inn
BwnymeHHbix hm MarHcrpoB. A b t o p h , nocBaipaioipHe cboh paóoTH fOÓHJiapy
paccaMTpHBaiOT: M.BaHbKO - HHcaoBhie aaHHhie b nojibCKO-aHjiHHCKOM caoBapeMHHHMyM; E.BeHb - noHaTHe 6yKBbi; M .B hojihk - npoHCxoameHHe 7 BoaHMx
Ha3BaHHH b 6 jih 3 h 3ah6aoHra c TpyflHoń h cjioxhoh 3THMoaorHeń; A.EoxHaicoBa
- XyiII-BeKOBMH 4>paHU,yCKO-JTaTblHCKO-nOJlbCKMH CaOBapb B o6pa6oTKHe K ojih
/Koaa - b HMeHHTejibHOM naaeace/; 3.Bpe3a - noMopcKyio cjjaMManio Cherek
Han Herek / h cxoflHhie BapnaHTu/, npoHCxoflamHe to an ot hmchh Hieronim
Han ot HapHuaTeabHoro caoBa cherek ’6oabHOH neaoBeK ’; E.ByKOBCKH a 3 b iK O B h ie npoóaeMH, C B a 3 3 H H b ie c M a m H H H H M nepeBOflOM; S.HepHHKOBCtca Kamy6cKHe Ha3BaHHa h bh /Salix fragilis/ b caoBapax K.H,. MpoHroBaa;
B .H b h p k h - aacKaTeabHHe HMeHa cpean >KHTeaeń onoabCKoro ropoaa Ea6opoBo;
B.rnymHHbCKH - nopaaoK ao3yHroB b rpaMMaTHnecicoM caoBape Ha npHMepe
pyMHHCKoro a3Hxa; S.ilicyc - BopKosa - sTHHnecKHe Ha3BaHHa,
OKOHHHBaiomHeca cy(J)(})HKC0M -any b 3anaaHOM CaaBaHCTBe; Y.KeHCHKOBa HH3BaHHa MecT KyabTa b no33HH K.nacepBbi-TeTMańepa; B.Kpea - kophh h
reorpa(J)Hio noabCKHx MecTHhix na3BaHHH, OKOHHHBaiomHxca cytJwJiHKCOM -rtik;
E.MapKeBHw - TeppHTopHio HaaHHHa HeKOTopux MHTepHapHOHaan3MOB;
B.MoccaKOBCKa - (JiaMHaHH, oKOHHHBaiomHeca cyc}>(ł)HKC0 M -ak b uepKobHOM
npHxoae BaHxoBO b naopKOM noBaTe c XYII-XIX b .; P.riaBaoBCKa ceMaHTHHecKHH H rpaMMaTHMecKHH aHaaH3 npeaao*exHa: “5Ih oaoaasHa KHwry
3 bc” / noabCK.“Jan pożyczył książkę Ewie”/; B.PopaaBCKHH cpaBHMBaeT
4>0H0CTaTHCTHKy noabCKoro a3HKa c h3 hkom scnepaHTo; S.PoroBCica HecKoabKo 6oTaHH4CCKHx naropaabHHx Ha3BaHHń, oTHOcacb k óoTaHMnecKOMy
3HaaeHHio, Kaic k pe3yabTaTy naiopaaH3auHH /THn łza=łzy ’cHe*xoaroflHHK’,
Symphoricarpos albus’/; S.CaaoHH - onncaHHe noabCKoro cicaoHeHHa no
o6pa3py npHaaraTeabHbix; B.n. IIImha - STHMoaorHio eTHHnecicoro Ha3 Banna
Kypbi /noabUK. Kurowie// ^ npaHHfloeBpon. KopeHb = kfS ’6exaTb, cp. aaT.
curro/; T.CypMa - HcropHaecKHe h coBpeMeHHHe HMeHa aepeóeHCKoro
HaceaeHHa B6aH3H OnowHo; B.LU,enHHbCKa - BHaoByio BapnaHnio b a 3 bnce
coócTBeHHoń floycpH c 2,5 rewa x h 3 h h ; E.Tpeaep - 3THMOJiormo H33BaHHH
waJiHx Kaniy6cKHx pernoHOB / t . h 33 h b . xopohhmob / : 3a6opw: 3a óopaMM
/Tyxo^bCKHMH/, Kpy6aHw: KpyóaH 'rjiHHSHWH ropuiOK’ h raxu: jihmhocthoc
H33BaHHe Tax; M.3apeM6HHa - pojib cok>3o6 6 CTpyKType itpoH3HocHMoro
TeKCTa, ycTaHaBaHBaa T.Ha3WB. paHroBhtń nepeaeHb MHorax noabCKHx coio3o b .