Teoria - Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie

Wenancjusz Kujawiński
Centrum Doradztwa Rolniczego
w Brwinowie
Oddział w Poznaniu
Poznań 2013
Materiały kursowe
cz. I. PODSTAWY DORADZTWA ROLNICZEGO
Zmiana systemu społeczno-gospodarczego, jaka miała miejsce w 1989 r. i pojawienie się wolnego rynku wymusiły zmianę polityki państwa względem wspierania rozwoju indywidualnych gospodarstw rolnych. Jej głównym przejawem było utworzenie
organizacji, której podstawowym zadaniem jest pobudzanie i wspieranie aktywności
rolników poprzez odpowiednio prowadzoną edukację, zwłaszcza kształtowanie osobowości1 przedsiębiorczej, zdolnej do samodzielnego i sprawnego kierowania rozwojem
gospodarstwa rolnego. To właśnie doradca rolniczy pracujący w wojewódzkim ośrodku
doradztwa rolniczego w skutecznym procesie doradczym2 zmienia rolnika-producenta
w rolnika-przedsiębiorcę, tj. osobę zdolną do samodzielnego oraz sprawnego rozpoznawania i rozwiązywania własnych problemów zawodowych.
Aktualnie instytucję doradztwa rolniczego w Polsce tworzy 16 wojewódzkich
ośrodków doradztwa rolniczego (WODR). Jednostki te zostały utworzone w 1991 r.
- pod nazwą ośrodki doradztwa rolniczego (ODR) - w miejsce istniejących dotąd
w każdym z ówczesnych 49 województw - wojewódzkich ośrodków postępu rolni1
2
Osobowość [łac. personalitas]: termin psychologiczny definiowany w wieloraki sposób,
często zamiennie używany z terminami psychika, charakter; ogólna charakterystyka człowieka. W psychologii najczęściej określa się ją jako:
zbiór względnie stałych, charakterystycznych dla danej jednostki cech i właściwości,
które wyznaczają jej zachowania i pozwalają odróżnić ją od innych,
zespół warunków wewnętrznych wpływających na sposób, w jaki człowiek przystosowuje się do otoczenia,
zespół psychologicznych mechanizmów (np. tożsamość, mentalność, potrzeby, postawy, inteligencja, uznawane wartości), które powodują, że człowiek jest zdolny do
kierowania własnym życiem, a jego zachowania są zorganizowane i względnie stałe
[R. Smolski i in. 1999].
Najnowsze ujęcia akcentują, że wprawdzie cechy biofizyczne człowieka i zewnętrzne oddziaływanie są podstawą osobowości, ale jej nie determinują; decydujący wpływ na jej
kształtowanie się ma aktywność samej jednostki.
Pojęcie procesu doradczego zostanie przybliżone we wprowadzeniu do rozdziału
V. Proces doradczy i jego etapy.
czego (WOPR). Zgonie ze znowelizowaną Ustawą z dnia 22 października 2004 r.
o jednostkach doradztwa rolniczego3 [Dz. U. 2004, nr 251, poz. 2507] aktywność
wojewódzkich ośrodków doradztwa rolniczego przejawia się głównie w świadczeniu na rzecz rolników bezpłatnych usług doradczych, informacyjnych, kształceniowych i upowszechnieniowych. Natomiast podstawowym zadaniem wojewódzkich ośrodków postępu rolniczego było rozwijanie i wdrażanie do praktyki postępu rolniczego, organizowanie upowszechniania tego postępu, a także koordynacja
działalności prowadzonej w tym zakresie przez inne organizacje.
3
Ostatnią z tych nowelizacji (weszła w życie 1.07.2009 r.) wprowadza Ustawa z dnia 23
stycznia 2009 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze zmianami w organizacji i podziale zadań administracji publicznej w województwie [Dz. U. 2009, nr 92, poz. 753].
Ustawa ta podporządkowuje wojewódzkie ośrodki doradztwa rolniczego samorządowi
województwa, jako samorządowe wojewódzkie osoby prawne. Stanowi też, że właściwym
organem w zakresie tworzenia, przekształcania i likwidacji wojewódzkich ośrodków doradztwa rolniczego jest sejmik województwa, a w zakresie powoływania dyrektora wojewódzkiego ośrodka i powoływaniu składu Rady Społecznej Doradztwa Rolniczego zarząd województwa. Wreszcie zaś - że zarząd województwa może w drodze porozumienia przekazać prowadzenie wojewódzkiego ośrodka doradztwa rolniczego samorządowi
rolniczemu, tj. właściwej miejscowo izbie rolniczej.
2
I. Pojęcie rozwoju i postępu w rolnictwie
Podstawową właściwością istot żywych, sposobem ich istnienia jest aktywność
[M. Tyszkowa 1990, s. 6]. Aktywność ludzką mogą wzbudzać i ukierunkowywać
zarówno racje zewnętrzne (zadania4), jak i wewnętrzne (potrzeby5). Potrzeba jest
zaspokajana dzięki zdobywaniu określonych dóbr, takich jak: pokarm, mieszkanie,
odzież, bezpieczeństwo, samorealizacja, doznania estetyczne itp. Jeśli dobra te były
niegdyś posiadane, a aktualnie są lub mogą być utracone, to działania6 podejmowane
przez jednostkę dla ich odzyskania czy zachowania nazywa się działaniami przystosowawczymi. Jeśli zaś dobra te były dotąd niedostępne, to działania podejmowane
w celu ich osiągnięcia nazywa się działaniami rozwojowymi. Dobra te są ludziom
niezbędne, aby mogli normalnie funkcjonować w otaczającym świecie. W przypadku
ich deficytu powstaje rozbieżność między stanem pożądanym a stanem rzeczywistym
i pojawia się naturalna potrzeba jej usunięcia. Stany pożądane są zakodowane genetycznie lub powstają w toku społecznego uczenia się, określają niezbędny do życia,
typowy poziom wartości materialnych czy duchowych. Ponieważ w tym samym czasie ludzie mogą mieć różne dążenia, porządkują je zwykle układając hierarchicznie,
od mniej do bardziej ważnych i tym ostatnim poświęcają więcej czasu i energii. Aktywność stanowi też podstawowy warunek rozwoju człowieka.
Pojęcie7 postępu wprowadzono do filozofii w celu określenia procesu kierunkowych przemian, podczas którego dokonuje się przechodzenie obiektów (zjawisk)
danego układu ku formom lub stanom wyższym, doskonalszym8.
Z kolei rozwój to zjawisko obiektywne, dotyczące jednostki ludzkiej i jej otoczenia, nierozerwalnie łączone z pojęciem zmiany. Tę zaś najogólniej ujmuje się
4
5
6
7
8
Zadania – „działania o określonej treści, podejmowane i wykorzystywane w ściśle określonych warunkach” [J. Guibert 1983, s. 149].
Potrzeba to stan napięcia wewnętrznego organizmu człowieka, inicjujący i ukierunkowujący
własną aktywność na zdobywanie tego, co jest ważne dla jego normalnego funkcjonowania.
Potrzeby wywierają decydujący wpływ na życie i działania jednostki” [W. Kujawiński
2008, s. 51].
Pod terminem działanie należy rozumieć „mniej lub bardziej złożony zespół dowolnie
podjętych czynności, zorientowanych na cel i wolicjonalnie kontrolowanych; składa się
z czynności, te zaś - z operacji na przedmiotach lub ich reprezentacjach. Jeżeli cel jest
znany przed rozpoczęciem działania, to ma ono charakter świadomy (tak jest w przypadku
człowieka), jeżeli nie jest znany - charakter instynktowny” [W. Kujawiński 2002].
Pojęcie to podstawowa struktura poznawcza, stanowiąca formę odzwierciedlenia
w świadomości człowieka cech i stosunków charakteryzujących przedmioty i zjawiska
rzeczywistości, a także stany odczuć i doznań wyrażane za pośrednictwem określających
je słów. „Pojęcie” odgrywa ważną rolę w procesie poznania i edukacji, w budowaniu
wyobrażeń i artykułowaniu potrzeb.
Proces ten określa się też mianem progres lub rozwój progresywny.
3
jako różnicę w stanie danego obiektu (układu) obserwowaną wraz z upływem czasu.
Zmiana jest więc funkcją czasu, co można zapisać w postaci następującej formuły:
Z = ƒ(C),
gdzie:
Z- zmiana, ƒ - funkcja, C - czas9
Współczesna filozofia ujmuje rozwój jako wszelki długotrwały proces kierunkowych zmian, w którym można wyróżnić prawidłowo po sobie następujące etapy
przemian (fazy rozwojowe) danego obiektu (układu), wykazujące obiektywnie
stwierdzalne różnicowanie się tego obiektu (układu) pod określonym względem
[Wielka Encyklopedia Powszechna 1967, tom 10, s. 148].
A zatem nie każda zmiana oznacza rozwój. Zmiany przejściowe, odwracalne
i cykliczne nie są rozwojowe, ponieważ nie prowadzą do przeobrażeń danego układu. Natomiast zmiany rozwojowe to takie, które są jednokierunkowe, nieodwracalne, trwałe, autonomiczne (pochodzące z wnętrza zmieniającego się układu).
Pojęcie rozwój - niesłusznie często jest utożsamiane z jednym tylko rodzajem
zmian, tj. ze zmianami o charakterze progresywnym, wartościowanymi pozytywnie.
W filozofii oraz innych naukach społecznych10 dla określenia właściwego stanu
rozwoju danego obiektu używa się jednego z następujących pojęć:
progres (inaczej postęp lub rozwój progresywny) - dla określenia zmiany rozwojowej ocenianej pozytywnie,
regres (inaczej rozwój regresywny) - dla określenia zmiany rozwojowej ocenianej negatywnie,
stagnacja (inaczej degresja) - dla określenia stanu zatrzymania się w rozwoju.
Biorąc pod uwagę przywołane wcześniej definicje wydaje się słuszne twierdzić,
że pojęcie rozwój w rolnictwie oznacza ciąg długotrwałych, nieodwracalnych
zmian zachodzących w sferze produkcji rolniczej w zakresie struktury gospodarstw
rolnych (np. obszarowej, czy własnościowej) jak i rozmiarów produkcji, ukierunkowanych na uzyskiwanie przez rolników efektów pracy wpływających na jakość ich
życia oraz mogących mieć wymiar finansowy lub pozafinansowy (efekty emocjonalne, prestiżowe itp.).
Jeśli zmiany te mają wpływ jednoznacznie pozytywny, to można je określić mianem
postępowych.
Czyli przez pojęcie postęp w rolnictwie (inaczej progres lub rozwój progresywny) należy rozumieć ciąg długotrwałych nieodwracalnych zmian zachodzących
9
10
Porównaj: M. Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkowa 1996, s. 46-49.
Nauki społeczne to grupa nauk empirycznych, wyodrębniona wg aktualnej formalnoprawnej systematyki nauk w Polsce, zajmujących się systematycznym badaniem zjawisk
i procesów społecznych; tworzy ją m.in.: socjologia, ekonomia, psychologia, pedagogika, filozofia, antropologia, nauki o zarządzaniu.
4
w sferze produkcji rolniczej, ukierunkowanych na uzyskiwanie przez rolników efektów pracy pozytywnie wpływających na jakość ich życia a mogących mieć wymiar
korzyści finansowych lub pozafinansowych (emocjonalnych, prestiżowych itp.).
Zmiany te mogą dotyczyć zarówno przekształceń w zakresie struktury gospodarstw
rolnych (np. obszarowej, czy własnościowej), jak i rozmiarów produkcji.
Należy tu wyjaśnić, że jakość życia to kategoria filozoficzna utożsamiana z subiektywną oceną stopnia zaspokojenia potrzeb w dłuższym okresie czasu. Każdy
człowiek jest władny do oceny jakości tylko swego życia i dokonuje tego według
przyjętych przez siebie kryteriów, posługując się wybranymi miernikami i sposobami pomiaru. Próba znormalizowania tych ocen nie jest możliwa, albowiem każda
ingerencja z zewnątrz w ocenę jakości życia innej osoby jest tylko zewnętrznym
punktem widzenia, który zawsze jest nieadekwatny do immanentnej samooceny
osoby ludzkiej. Każda osoba ludzka jakość życia pojmuje inaczej i postrzega w inny
sposób wartości, które jej zdaniem wpływają na poziom jej jakości życia11.
Jednym z kluczowych czynników postępu w sferze produkcji rolniczej są innowacje. W. Grudzewski i I. Hejduk [2001, s. 451-452] uważają, że dzięki innowacjom następuje m.in. poprawa i unowocześnienie procesów wytwórczych, podniesienie produktywności, wydajności i jakości pracy, wzrost jakości wyrobów i ich konkurencyjności,
zwiększenie ogólnej sprawności i efektywności działania, udoskonalenie organizacji
i metod pracy, zlikwidowanie barier i aktywizacja zasobów, poprawa bezpieczeństwa
i warunków pracy, zastępowanie pracy żywej w efekcie lepszej organizacji i wyższej
wydajności opartej na bogatszym i bardziej nowoczesnym wyposażeniu technicznym
oraz zwiększenie zdolności eksportowych.
Innowacje, a ściślej innowacje rolnicze jako istotny czynnik postępu w rolnictwie
będą przedmiotem naszych rozważań w dalszej części niniejszej pracy.
11
Porównaj: T. Wawak 2009.
5
II. Doradztwo rolnicze jako samodzielna dyscyplina naukowa
Za naukę - w znaczeniu treściowym - uważa się system uzasadnionych pojęć,
twierdzeń12 i hipotez13 będących wytworem odkrywczej działalności badawczej
i stanowiących najwyżej rozwiniętą postać świadomości społecznej [W. Okoń 1987,
s. 197].
Współcześnie ogólnie przyjęty podział nauk stosuje na jego różnych szczeblach
dwa odmienne kryteria kwalifikacyjne: rodzaj oraz przedmiot badań.
Uwzględniając kryterium pierwsze, czyli rodzaj badań, wyodrębnia się: nauki
formalne i nauki empiryczne.
W odniesieniu do nauk formalnych (dedukcyjnych) istotne jest, by teorie14
i poszczególne twierdzenia udowodniono w sposób kontrolowany formalnie, logicznie czy matematycznie, ważne by dedukcyjnie wynikały z innych, udowodnionych już twierdzeń lub też z pewnych założeń naczelnych, zwanych aksjomatami
[S. Nowak 1985, s. 20]. Do nauk formalnych należy między innymi logika, matematyka, cybernetyka, informatyka.
Co do nauk empirycznych (indukcyjnych) twierdzenia w nich uznawane muszą
być uzasadnione przez wyniki najszerzej pojętej obserwacji dziedziny rzeczywistości,
która stanowi przedmiot zainteresowań danej nauki, a także przez odpowiednią interpretację tych wyników [S. Nowak 1985, s. 21]. Z uwagi na przedmiot badań nauki
empiryczne dzieli się na przyrodnicze (fizyczne i biologiczne) oraz społeczne. Do tej
ostatniej grupy zalicza się między innymi nauki pedagogiczne.
12
13
14
Twierdzenie - ogólne sformułowanie, określające klasę zjawisk i związki występujące
pomiędzy nimi. Twierdzenia mogą przyjmować postać praw i generalizacji.
Prawa posiadają charakter ściśle ogólny, bezwyjątkowy; są nieograniczone względem
czasu i przestrzeni. Generalizacje, inaczej prawa probabilistyczne, mówią o zjawiskach,
które zachodzą z określonym prawdopodobieństwem.
Hipoteza [gr. hypothesis „podłożenie”]: niesprawdzone założenie przyjęte w celu wyjaśnienia jakiegoś zjawiska. [W. Kujawiński, 2002
Teoria [gr. theōría „obserwacja, oglądanie, pogląd oparty na faktach oglądalnych”]:
1) „w znaczeniu szerokim: wiedza wyjaśniająca daną dziedzinę rzeczywistości,
2) w znaczeniu węższym, ścisłym: teoria naukowa, system twierdzeń logicznie uporządkowanych, niesprzecznych wewnętrznie” [W. Szewczuk, 1985].
6
1. Miejsce doradztwa rolniczego w strukturze nauk
pedagogicznych
Powszechnie przyjmuje się, że doradztwo rolnicze jest samodzielną nauką pedagogiczną.15
Pedagogika (z gr. paidagōgikē), to dziedzina nauki zajmująca się badaniem szeroko rozumianych procesów edukacyjnych oraz uwarunkowań dyskursu edukacyjnego. Można też powiedzieć, że pedagogika to nauka, która zajmuje się wspieraniem rozwoju człowieka. Przedmiotem jej badań jest przede wszystkim świadoma
działalność pedagogiczna, a więc procesy wychowania, kształcenia, samowychowania i uczenia się, ich cele, treści, przebieg, metody, środki i organizacja a także
zjawiska zachodzące w zbiorowościach ludzkich i zależności zachodzące między
nimi.
Pedagogika należy do nauk społecznych i ze względu na jej przedmiot badań
jest ściśle powiązana z naukami współdziałającymi, tj.: filozofią, psychologią, socjologią wychowania, biologią, antropologią, cybernetyką, informatyką i matematyką.
Polska Akademia Nauk wyodrębnia kompleks nauk pedagogicznych uporządkowanych hierarchicznie w czterech działach.
Dział 1 tworzą podstawowe dyscypliny pedagogiczne, czyli: pedagogika
ogólna, historia oświaty, wychowania i doktryn pedagogicznych, teorie wychowania moralnego, estetycznego, społecznego, religijnego, fizycznego
oraz dydaktyka.
Dział 2 tworzą szczegółowe dyscypliny pedagogiczne wyznaczane rozwojem człowieka, czyli: pedagogika rodziny, pedagogika przedszkolna i wczesnoszkolna, pedagogika szkolna, pedagogika szkolnictwa wyższego, pedagogika dorosłych (andragogika), pedagogika specjalna w tym resocjalizacja
i rewalidacja, teoria kształcenia równoległego, teoria kształcenia ustawicznego (edukacja permanentna), pedagogika ludzi starszych.
Dział 3 tworzą dyscypliny pedagogiczne związane z różnymi obszarami
działalności człowieka, czyli: pedagogika społeczna, pedagogika kultury, pedagogika pracy, pedagogika zdrowotna, teorie wychowania technicznego, teorie wychowania obronnego, pedagogika czasu wolnego i rekreacji.
Dział 4 tworzą dyscypliny z pogranicza (pomocnicze), czyli: pedagogika
porównawcza, pedeutologia (nauka o nauczycielu), polityka oświatowa,
ekonomika oświaty, organizacja oświaty i wychowania, filozofia wychowania, psychologia wychowawcza, socjologia wychowania, biologiczne podstawy wychowania, informatyka i cybernetyka edukacyjna.
15
Patrz m.in. Cz. Maziarz [1984, s. 10] i Z.J. Przychodzeń [1992, s. 15]
7
Według tego podziału, jedną ze szczegółowych dyscyplin pedagogicznych wyznaczanych rozwojem człowieka (dział 2) jest andragogika, zwana też pedagogiką
dorosłych.
Andragogika (z gr. anēr, andrόs „mężczyzna, człowiek” i ágō „prowadzę”) to
ogólna teoria procesów edukacyjnych ludzi dorosłych - dział pedagogiki zajmujący
się zagadnieniami związanymi z procesem kształcenia i wychowywania ludzi dorosłych, oraz ich samokształcenia i samowychowania. Andragogika określa cele tych
procesów, warunki optymalizujące ich przebieg i skutki, jak również rozwiązania
w zakresie: doboru treści kształcenia, form organizacyjnych, metod i środków.16
Nauka ta dzieli się na andragogikę ogólną i andragogiki szczegółowe.
Andragogika ogólna zajmuje się uniwersalnymi prawidłowościami procesu
kształcenia i wychowania oraz samokształcenia i samowychowania ludzi dorosłych i
na tej podstawie formułuje prawa rządzące tymi procesami. W obrębie tej nauki wyróżnić można trzy tworzące ją subdyscypliny, tj.: dydaktykę dorosłych, teorię wychowania dorosłych oraz historię oświaty dorosłych i myśli andragogicznej.17
Dydaktyka dorosłych, to teoria kształcenia i uczenia się ludzi dorosłych.
W jej obrębie prowadzone są badania w zakresie kształcenia ogólnego i zawodowego, oraz procesu uczenia się (w tym samokształcenia).18 Głównym
przedmiotem badań tej subdyscypliny andragogicznej są: systemy dydaktyczne, teorie doboru treści i metod kształcenia, system kształcenia zawodowego szkolnego i pozaszkolnego, w tym praca i zawód jako główne kategorie.
Teoria wychowania dorosłych - uogólnia i systematyzuje wyniki badań
andragogik szczegółowych oraz twierdzenia wyprowadzone z dorobku naukowego takich nauk jak: filozofia, historia, socjologia wychowania, psychologia człowieka dorosłego. [L. Turos 1999, s. 268] Przedmiotem badań
tej subdyscypliny naukowej są cele, organizacja, przebieg, dynamika i wyniki procesu wychowania oraz samowychowania ludzi dorosłych.
Historia oświaty dorosłych i myśli andragogicznej - bada genealogię
współczesnych koncepcji edukacji dorosłych, analizuje programy kształcenia i wychowania różnych instytucji na przestrzeni dziejów, odsłania historię minionych idei wychowawczych, ujawnia prawidłowości procesu edukacyjnego w kontekście historycznym. Subdyscyplina ta ukazuje również
społeczno-ekonomiczne, kulturowe i cywilizacyjne uwarunkowania mające
16
17
18
Porównaj M. Marczuk [1994, s. 69], L. Turos [1999, s. 7].
Lucjan Turos [1999, s. 259] wyróżnia w obrębie andragogiki ogólnej (dyscyplina podstawowa andragogiki) następujące działy: historię oświaty dorosłych i myśli andragogicznej,
dydaktykę dorosłych, teorię wychowania dorosłych, andragogiki szczegółowe, subdyscypliny.
Porównaj: T. Wujek [1996, s. 400].
8
wpływ na losy oświaty dorosłych, instytucji, programów i efektów ich działania.
Z kolei andragogiki szczegółowe zajmują się konkretnymi dziedzinami życia
społecznego i zawodowego, w których występować może edukacja (kształcenie
i wychowanie) oraz samoedukacja (samokształcenie i samowychowanie) ludzi dorosłych, np.: andragogika turystyczna, resocjalizacyjna, rolnicza itp. Andragogiki szczegółowe wyodrębniły się z nauk pedagogicznych w XX w. z powodu potrzeby przygotowania ludzi dorosłych do funkcjonowania w różnych rolach społecznych i zawodowych. W obrębie andragogik szczegółowych występuje andragogika rolnicza.
(Patrz rys. 1.)
Ogólnie ujmując andragogika rolnicza19, to nauka o celach, przebiegu, warunkach, prawidłowościach i skutkach intencjonalnego kształcenia i wychowania rolników
oraz ich samokształcenia i samowychowania.20 Z subdyscypliny tej wydzielić można: andragogikę rolniczą szkolną, andragogikę rolniczą pozaszkolną i rolniczą
dydaktykę dorosłych.
19
20
Andragogika rolnicza wyrosła na gruncie przedwojennej agronomii społecznej, nauki określanej przez Antoniego Wojtysiaka jako: „mającej na celu badanie i poznawanie wszelkich
zjawisk społecznych w życiu rolniczym oraz podawanie środków i sposobów dla podnoszenia społeczeństwa wiejskiego na wyższy poziom kultury rolnej” [A. Wojtysiak 1937, zeszyt
11, s. 291].
Agronomię społeczną traktowano również jako szeroki nurt działań praktycznych
i definiowano ją jako:
− „wychowawczo-oświatowe oddziaływanie na rolników poprzez odpowiednie instytucje i działaczy, mające wespół z innymi środkami polityki gospodarczej wpływać
w kierunku podnoszenia ludności rolniczej na wyższy stopień kultury materialnej,
społecznej i częściowo duchowej” [W. Bronikowski 1938, s. 75],
− „działalność obejmującą wszelkie prace oświatowe, zawodowe, gospodarcze
zmierzające do zorganizowania rolnictwa i utrzymania produkcji rolnej na potrzebnym dla narodu poziomie ilościowym i jakościowym” [A. Wojtysiak 1937,
zeszyt 11, s. 291],
− „działalność społeczno-oświatową opartą na inicjatywie prywatnej, zrzeszeń, instytucji samorządowych lub państwa, polegającą na upowszechnianiu wiedzy rolniczej
w celach ogólnospołecznych wsi - a nie w interesie pojedynczego rolnika – realizowaną przy pomocy właściwych sobie metod i środków różnych od metod i form pracy szkolno-nauczycielskiej i urzędniczej w administracji rolnej” [W. Bronikowski
1934, s. 23].
Z analizy przytoczonych definicji wynika, że agronomia społeczna to działalność organizowana przez państwo, samorządy czy osoby prywatne, głównie o charakterze
oświatowym, mająca na celu motywowanie rolników indywidualnych i zorganizowanych
w różnych formach współpracy do działań rozwojowych (aspekt wychowawczy) oraz
uzupełnianie brakujących im wiadomości (aspekt poznawczy) i umiejętności (aspekt
sprawczy).
Porównaj L. Turos [1975, s. 106].
9
Rysunek 1
Miejsce teorii doradztwa rolniczego w strukturze nauk andragogicznych
Andragogika
Andragogika ogólna
Historia oświaty
dorosłych
i myśli andragogicznej
Andragogika
rolnicza
Dydaktyka
dorosłych
Andragogiki szczegółowe
Teoria
wychowania
dorosłych
Andragogika
Andragogika Andragogika
Andragogika Andragogika
Inne andraprzemysłu
szkolnictwa działalności
szkolna
porównawcza
gogiki
i rzemiosła
wyższego
kulturalnej
Andragogika rolniczą
szkolna
Teoria pozaszkolnego
kształcenia rolników
Andragogika rolnicza
pozaszkolna
Teoria doradztwa
rolniczego
Rolnicza dydaktyka
dorosłych
Teoria upowszechniania innowacji rolniczych
Źródło: opracowanie własne
Andragogika rolnicza szkolna, to subdyscyplina andragogiki rolniczej. Jej
przedmiotem badań jest proces szkolnej edukacji rolników w zakresie uzupełniania posiadanego wykształcenia i podnoszenia kwalifikacji zawodowych.
10
Andragogika rolnicza pozaszkolna, to subdyscyplina andragogiki rolniczej. Jej przedmiotem badań jest proces pozaszkolnej edukacji rolników w
zakresie uzupełniania posiadanego wykształcenia i podnoszenia kwalifikacji
zawodowych oraz proces ich samokształcenia i samowychowania.
Rolnicza dydaktyka dorosłych formułuje podstawowe i najogólniejsze
problemy, pojęcia, hipotezy i twierdzenia związane z zawodowym kształceniem i uczeniem się rolników. Koncentruje się m.in. na osobach nauczyciela dorosłych (andragoga) i dorosłego ucznia (zawodowo czynnego rolnika) oraz podstawowych składnikach procesu dydaktycznego, tj. kształcenia
rolniczego dorosłych oraz przebiegającego równolegle z nim procesem ich
uczenia się. Wiedza ta służy optymalizacji tych procesów dla podwyższania
kompetencji zawodowych rolników. [Z.J. Przychodzeń 1992, s. 11].
Z kolei na andragogikę rolniczą pozaszkolną składają się: teoria doradztwa
rolniczego, teoria pozaszkolnego kształcenia rolników i teoria upowszechniania
innowacji rolniczych.
Doradztwo rolnicze (teoria doradztwa rolniczego), to o nauka andragogiczna, która posiada własny wyodrębniony przedmiot badań, własne podstawowe
pojęcia, narzędzia badawcze21, zaplecze badawcze i kadrę pracowników naukowych oraz wykorzystuje w swoisty sposób metody badań nauk społecznych.
Przedmiotem badań doradztwa rolniczego, jako dyscypliny badań naukowych, są „funkcje zawodowe doradców rolniczych, typologia rolników jako
partnerów doradcy w procesie doradczym oraz takie podstawowe składniki
tego procesu jak: cele, treści, formy, metody i środki”. Jego głównym zadaniem jest „badanie i ustalanie zależności, jakie warunkują optymalizację procesu doradczego a w szczególności związków zachodzących pomiędzy potrzebami, stanem i gotowością rolników do uczestniczenia w procesie doradczym, czynnościami metodyczno-organizacyjnymi doradców rolniczych oraz
różnorodnymi treściami doradztwa rolniczego” [Z.J. Przychodzeń 1992,
s. 16].
Doradztwo rolnicze obejmuje także wiedzę na temat efektów procesu doradczego, tj. zmian, jakie dokonały się pod wpływem tego procesu w osobowości
rolnika, jego gospodarstwie, „domu” oraz najbliższym otoczeniu.
Teoria upowszechniania innowacji rolniczych formułuje podstawowe
i najogólniejsze problemy, pojęcia, hipotezy i twierdzenia związane z procesem
upowszechniania innowacji rolniczych. Wiedza ta służy optymalizacji procesu upowszechniania innowacji, podnoszeniu kompetencji upowszechnie-
21
Według Zbigniewa Skornego [1984, s. 94] narzędzie badawcze, to „środek pomocniczy, wykorzystywany przy gromadzeniu materiałów przydatnych przy rozwiązywaniu
podjętego problemu badań”. Np. kwestionariusz wywiadu, arkusz obserwacyjny, magnetofon i dyktafon.
11
niowych uczestników tego procesu oraz sprawnemu sterowaniu przekazem
22
innowacji do gospodarstw rolnych.
Teoria pozaszkolnego kształcenia rolników formułuje podstawowe i najogólniejsze problemy, pojęcia, hipotezy i twierdzenia związane z procesami
pozaszkolnego kształcenia rolników, tj. ich dokształcania, doskonalenia
zawodowego i szkolenia. Przedmiotem badań tej subdyscypliny andragogicznej jest organizacja, przebieg i wyniki procesów pozaszkolnego kształcenia rolników w tym także oba uczestniczące w nich podmioty, tj. doradca
występujący w roli nauczyciela i rolnik – w roli ucznia.
22
Na podstawie założeń sformułowanych przez Z.J. Przychodzenia [1991, s. 6].
12
2. Nauki wspierające doradztwo rolnicze
Z uwagi na to, iż zjawiska doradzania muszą być przedmiotem refleksji różnych
dyscyplin naukowych, doradztwo rolnicze nie może opierać się wyłącznie na własnych obserwacjach i analizach. Coraz częściej powinno uwzględniać wyniki badań
przeprowadzonych w dyscyplinach pokrewnych, a niekiedy nawet dość odległych.
Są to nauki wspierające doradztwo rolnicze.
Nauki pedagogiczne, do których należą dydaktyka ogólna i dydaktyki szczegółowe, wzbogacają doradztwo rolnicze o system podstawowych form, metod i środków edukacyjnych, a także określają warunki ich efektywnego stosowania w edukacji.
Nauki socjologiczne, szczególnie zaś socjologia wsi, odsłaniają społeczne tło
działalności doradczej poprzez zgromadzoną wiedzę dotyczącą między innymi:
formalnej i nieformalnej organizacji zbiorowości i grup społecznych w środowisku wiejskim,
przywództwa i rodzajów więzi społecznych23 na wsi,
uznawanych wartości24,
struktur komunikowania się.
Nauki psychologiczne, a szczególnie psychologie osobowości, motywacji, działania, myślenia i uczenia się dostarczają danych pozwalających między innymi poznać:
osobowość partnera doradcy i wywoływać w niej oczekiwane zmiany,
proces podejmowania decyzji,
metody poszukiwania oryginalnych rozwiązań (inwentyka).
Nauki rolnicze i ekonomiczne pozwalają określać cele oraz dobierać treści doradztwa rolniczego. Celami są konkretne zmiany w gospodarstwach rolniczych,
stymulowane poprzez intencjonalne (świadome, celowe) oddziaływania doradcze
na osobowości rolników.
W Polsce bazę badawczą dla doradztwa rolniczego tworzą na ogół zakłady lub
katedry doradztwa rolniczego wyższych uczelni rolniczych, niektóre instytuty nau23
24
Wg Jana Szczepańskiego więź społeczna to: „zorganizowany system stosunków, instytucji
i środków kontroli społecznej, skupiający jednostki, podgrupy i inne elementy składowe w
funkcjonalną całość zdolną do utrzymania się i rozwoju” [J. Szczepański 1963, s. 119].
Janusz Mariański przez wartości rozumie „wszystko to, co wiąże się z pozytywnymi
emocjami, co skupia na sobie pragnienia i dążenia człowieka, co uważa się za ważne i
istotne w życiu, godne pożądania, na zdobyciu czego jednostce najbardziej zależy oraz
czego się na co dzień w istocie jako rzeczy cennej poszukuje” [J. Mariański 1990,
s. 167].
Pojęcie wartość stanowi podstawową kategorię aksjologii (nauki o wartościach).
13
kowe działające w obszarze rolnictwa (np. Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN,
Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej), a także pracownie metodyczne wojewódzkich ośrodków doradztwa rolniczego oraz - w skromnym zakresie Centrum Doradztwa Rolniczego.
Kadrę naukową dla doradztwa rolniczego stanowią zaś pracownicy naukowi
wyżej wymienionych jednostek.
14
III. Doradztwo rolnicze jako działalność praktyczna
Szczególnie ważną wartością jaką dzisiaj powinni dysponować polscy rolnicy,
aby poprzez zastosowanie jej w pracy we własnych gospodarstwach rolnych mogli
osiągać coraz wyższy poziom zaspokojenia różnorodnych potrzeb życiowych jest
zdolność samodzielnego rozpoznawania i rozwiązywania swoich problemów zawodowych oraz podejmowania skutecznych działań, zapobiegających niepowodzeniom w ich pracy we własnych gospodarstwach rolnych.
Zdolność ta jest pożądanym ale nie zawsze posiadanym dobrem polskich rolników. Niewątpliwie jedną z głównych przyczyną tego stanu jest niewłaściwa edukacja (szkolna lub pozaszkolna) jakiej poddani byli niektórzy dzisiejsi rolnicy - inną
zaś, brak podjęcia przez z nich intencjonalnej samoedukacji.
Wydaje się oczywistym, że szybka zmiana w osobowościach25 rolników pozwalająca im sprawnie podejmować oczekiwane działania może nastąpić poprzez udział
w intencjonalnie zorganizowanej i prowadzonej edukacji w tym zwłaszcza doradczej.
1. Pojęcie doradztwa rolniczego
Dokonując przeglądu polskich definicji doradztwa rolniczego znaleziono, że
jedną z najwcześniejszych jest opracowana w latach trzydziestych ubiegłego wieku
przez Jana Sondela. Jej autor przez doradztwo rolnicze uważał: „proces oddziaływania na osobowość rolnika i takie sterowanie zachowaniem producentów, aby oni
podejmowali decyzje zgodne z oczekiwaniem społecznym i wdrażali postęp rolniczy w oparciu o system norm i wartości, panujący w danym środowisku” [J. Sondel
1935].
Pięćdziesiąt lat później Czesław Maziarz postrzegał doradztwo rolnicze jako udzielanie „pomocy fachowej rolnikom - producentom w konkretnych sprawach zawodowych, związanych z dążeniem do racjonalnego prowadzenia gospodarstwa. Pomoc
ta polega na przekazywaniu rolnikom odpowiednich informacji oraz instruktażu
z zakresu przyrodniczych, technicznych i ekonomicznych zagadnień produkcji rolniczej, jak też przekonywaniu i nakłanianiu do racjonalnego działania w kierunku nieu25
Osobowość - termin psychologiczny różnie definiowany; najczęściej określa się ją jako:
zbiór względnie stałych, charakterystycznych dla danej jednostki cech i właściwości,
które wyznaczają jej zachowania i pozwalają odróżnić ją od innych,
zespół warunków wewnętrznych wpływających na sposób, w jaki człowiek przystosowuje się do otoczenia,
zespół psychologicznych mechanizmów (np. tożsamość, mentalność, potrzeby, postawy, inteligencja, uznawane wartości), które powodują, że człowiek jest zdolny do kierowania własnym życiem, a jego zachowania są zorganizowane i względnie stałe
[R. Smolski i in. 1999].
15
stannego ulepszania organizacji gospodarstw i technologii produkcji” [Cz. Maziarz
1984, s. 12].
Zdaniem tego autora „praca doradcza jest swoistym oddziaływaniem na osobowość rolników, w którym splatają się ze sobą elementy nauczania i wychowania
dorosłych z procesem podejmowania racjonalnych decyzji gospodarczych i ich
urzeczywistniania” [Cz. Maziarz 1984, s. 12].
Uważał on też, że doradztwo rolnicze jest częścią składową szerszego systemu
społeczno-oświatowego, określanego mianem systemu upowszechniania wiedzy rolniczej i postępu w rolnictwie [Cz. Maziarz 1984, s. 23]. Natomiast poprzez postęp
w rolnictwie rozumiał „to wszystko, co wprowadza się do produkcji rolniczej i życia społecznego wsi, jako nowe w danym miejscu i czasie, i jako racjonalne, w celu
uzyskania wyższych efektów produkcyjno - ekonomicznych oraz podnoszenia poziomu kultury i dobrobytu” [Cz. Maziarz 1984, s. 14].
Do systemowej definicji Maziarza nawiązywał wówczas między innymi Józef
Kuźma, który uważał, że „doradztwo rolnicze w szerokim słowa znaczeniu stanowi
całokształt organizacji i metodyki upowszechniania wiedzy i postępu technicznego”
[J. Kuźma 1986, s. 11] oraz nieco wcześniej Marek Urban, dla którego doradztwo
rolnicze było - w ścisłym słowa znaczeniu - „nakłanianiem rolnika (klienta) do pożądanego działania w sposób ciągły, trwały i zorganizowany przez wykrywanie
i usuwanie z rolnikiem błędów w gospodarstwie” [M. Urban 1966, s. 17].
W innych państwach działalność tą samą lub podobną do uprawianej w Polsce pod
nazwą doradztwo rolnicze, określa się stosując własne terminy. Np. w:
USA terminem extension (upowszechnianie),
Wielkiej Brytanii - advisory (doradztwo),
Holandii - voorlichting (oświetlenie ścieżki),
Niemczech - beratung (praca doradcza),
Francji - vulgarisation (ułatwianie),
Hiszpanii - capacitacion (rozwijanie umiejętności).
Zwrócenia większej uwagi, z racji znaczenia i zakresu stosowania, wymagają
terminy upowszechnianie i doradztwo.
Termin upowszechnianie po raz pierwszy został użyty na określenie programów
kształcenia dorosłych w Anglii w drugiej połowie XIX wieku. Później wprowadzono go w Stanach Zjednoczonych Ameryki, natomiast w Wielkiej Brytanii zastąpiono terminem doradztwo.
Dzisiaj najogólniej przyjmuje się, że upowszechnianie to „proces edukacyjny
ukierunkowany na spowodowanie pożądanych zmian w wiadomościach, nastawieniach i umiejętnościach ludzi, które przyczynią się do lepszego działania w gospodarstwie i domu oraz lepszego życia rodziny” [I. Janelid 1972]. Uważa się też, iż
upowszechnianie rolnicze mieści się w ramach obszerniejszego systemu wiedzy,
16
który obejmuje badania i edukację rolniczą. Organizacja FAO26 i Bank Światowy27
określa go jako: „System Wiedzy Rolniczej i Informacji dla Rozwoju Obszarów
Wiejskich”. Kraje zrzeszone w OECD28 po prostu jako: „System Wiedzy Rolniczej”.
W pierwszym wydaniu „Agricultural Extension” poradnika FAO z 1972 roku
Addison H. Maunder podał następującą definicję upowszechniania rolniczego. „Jest
to usługa lub system wspomagania rolników poprzez działalność oświatową w poprawianiu metod i technik gospodarowania, zwiększający wydajność produkcyjną
oraz dochód, poprawiający poziom życia rolników i podnoszący socjalne i edukacyjne standardy życia na wsi” [A.H. Maunder 1972, s. 8].
Uwe Jeny Nagle (Uniwersytet Humboldta, Niemcy) definiuje upowszechnianie
rolnicze jako: „zorganizowaną wymianę informacji i celowy przekaz umiejętności”
[U.J. Nagel 1997].
26
27
28
Organizacja do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa (ang. Food and Agriculture Organization –
FAO). Jest to organizacja międzynarodowa powstała w 1945 r. i funkcjonująca obecnie pod
egidą narodów zjednoczonych – ONZ, która zajmuje się stanem wyżywienia ludności
świata oraz programami zwalczania głodu. W zakresie opracowywania oceny substancji
dodatkowych, a także kodeksu żywnościowego współdziała ze Światową Organizacją
Zdrowia – WHO.
Ściślej Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (ang.: The International Bank for
Reconstruction and Development - IBRD) rozpoczął działalność 25 czerwca 1946 r.
Główną przesłanką dla jego utworzenia była przede wszystkim chęć odbudowy zniszczonych II wojną światową Europy i Japonii. Istotnym celem statutowym było również
wsparcie dla rozwijających się krajów Azji, Ameryki Łacińskiej i Afryki. Obecnie zrzesza on 124 kraje członkowskie.
IBRD nie jest bankiem w ścisłym tego słowa znaczeniu. Zapewnia długoterminowe pożyczki o preferencyjnym oprocentowaniu dla najbardziej potrzebujących krajów członkowskich oraz przedsiębiorstw publicznych (po otrzymaniu gwarancji rządowych), dotacje,
pomoc techniczną – obecnie wszystko do celów walki z ubóstwem i finansowania rozwoju
takich dziedzin życia społecznego jak ochrona zdrowia, edukacja, ochrona środowiska
czy też rozbudowa infrastruktury. W zamian za to wymaga jednak pewnych działań politycznych, takich jak walka z korupcją, rozwój demokracji, czy też najważniejszego –
rozwoju sektora prywatnego.
Fundusze na udzielanie kredytów państwom słabiej rozwiniętym pochodzą ze składek
państw członkowskich, spłaty przez państwa wcześniejszych długów oraz dzięki emisji
obligacji na światowych rynkach kapitałowych.
Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (ang. Organisation for Economic Cooperation and Development - OECD). Jest to organizacja międzynarodowa skupiająca 30
wysoko rozwiniętych i demokratycznych państw, powstała 30 września 1961 roku
z przekształcenia Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej (OEEC). Została
założona przez 20 państw, które podpisały Konwencję o Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju z 14 grudnia 1960 r. Celem OECD jest wspieranie państw członkowskich w osiągnięciu jak najwyższego poziomu wzrostu gospodarczego i stopy życiowej obywateli. OECD zajmuje się też pomocą dla najbiedniejszych państw. Siedzibą OECD
jest Paryż.
17
Martin E. Adams (Uniwersytet Cambridge, Anglia) uważa, że upowszechnianie
rolnicze „to wspieranie rolników, aby pomóc im zidentyfikować i przeanalizować ich
produkcyjne problemy i postrzegać okazje do poprawy” [M.E. Adams 1982].
Według Neuchâtel Group29 „istotą upowszechniania rolniczego jest pomaganie
w wzajemnym oddziaływaniu i współdziałaniu żywnościowym w ramach ogólnego
systemu informacyjnego włączając badania rolnicze, edukację rolniczą i obszerny
kompleks dostarczania informacji biznesowych” [Neuchâtel Group, 1999, s. 11].
William McLeod Rivera (Uniwersytet Maryland, USA), oraz ekspert FAO Kalim Qamar uważają, że „upowszechnianie rolnicze jest wielodyscyplinarne. To
połączenie metodyki kształcenia i komunikowania oraz technik grupowych w promowaniu rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich. Obejmuje ono transfer technologii, usługi doradcze, usługi informacyjne oraz kształcenie dorosłych. Upowszechnianie rolnicze zależne jest od sukcesu innych rolniczych procesów rozwoju, takich
jak marketing i usługi kredytowe, ale również polityki gospodarczej i infrastruktury
materialnej” [W. McLeod Rivera, M. Kalim Qamar 2003, s. 7].
Należy tu wyjaśnić, że rozwój obszarów wiejskich to „proces kierunkowych
przemian obszarów wiejskich, w którego toku przechodzą one od form lub stanów
prostszych, mniej doskonałych do form lub stanów bardziej złożonych, doskonalszych pod określonym względem. W procesie tym można wyróżnić prawidłowo po
sobie następujące etapy przemian obszarów wiejskich, wskazujące stwierdzane ich
zróżnicowanie się. Rozwój obszarów wiejskich może być rozpatrywany w aspekcie
rozwoju jednej lub wielu funkcji tych obszarów, czyli rozwoju jednofunkcyjnego
i rozwoju wielofunkcyjnego.30
W obydwu przypadkach rozwoju można wyodrębnić trzy jego poziomy:
rozwój nieuporządkowany, gdzie można zaobserwować trzy jego odmiany:
rozwój przypadkowy;
rozwój koniunkturalny;
rozwój nakazowo-administracyjny,
rozwój uwzględniający zasady ekologii - ekorozwój,
29
30
Utworzona w Szwajcarii w 1995 r. Neuchâtel Group jest nieformalnym ciałem obejmującym
reprezentantów głównych narodowych agencji rozwoju (amerykańską USAID, brytyjską
DFiD, duńską Danida, francuską CF, szwajcarską SDC, niemiecką GTZ i holenderską
NeDA), jak również reprezentantów Organizacja do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO),
Międzynarodowego Funduszu dla Rolniczego Rozwoju (IFAD), Komisji Europejskiej i Banku Światowego - powstałym dla wyjaśnienia niektórych podstawowych pojęć oraz ustalenia
jednolitej terminologii. Przez serię warsztatów i spotkań Neuchâtel Group wypracowała
„wspólne ramy dla upowszechniania rolniczego”.
W Polsce terminem obszar wiejski określa się: „terytorium pozostające poza granicami
administracyjnymi miast, co oznacza, że obszarem wiejskim są całe obszary gmin wiejskich i część wiejska gmin miejsko – wiejskich” [Program Rozwoju Obszarów Wiejskich
na lata 2007-2013. Warszawa, lipiec 2007, s. 7].
18
rozwój uwzględniający uwarunkowania ekologiczne, społeczne i ekonomiczne czyli rozwój zrównoważony” [R. Cymerman 2005].
Z kolei termin doradztwo używany jest przez wielu badaczy i praktyków z takich krajów europejskich, jak np.: Holandia, Niemcy, Dania czy Irlandia.
Hartmut Albrecht (Uniwersytet Hohenheim, Niemcy) definiuje doradztwo rolnicze jako „proces, w którym doradca poprzez pomoc umysłową kształtuje takie zachowania, które umożliwiają klientowi rozwiązanie istniejących problemów. Doradca
zobowiązany jest pamiętać o korzyściach dla klienta. Decyzja o przyjęciu bądź odrzuceniu porady, jak również odpowiedzialność za skutki podjętej decyzji, leży po
stronie klienta” [H. Albrecht 1969, s. 12.].
Gerhard Payr i Rolf Sülzer (Niemcy) definiują doradztwo rolnicze jako „proces,
w którym doradca usiłuje poprzez pomoc intelektualną umotywować i przystosować swojego partnera rolnika do takiego postępowania, które sprzyja skutecznemu
rozwiązywaniu palących problemów zawodowych i społecznych.
Poprzez doradztwo rolnicy:
uzyskują lepszy wgląd w problem i jego uwarunkowania,
rozpoznają istniejące warianty rozwiązań problemów,
podejmują racjonalne decyzje,
uzyskują motywację i ukierunkowanie do działań rozwiązujących problemy” [G. Payr, R. Sülzer 1981, t. 1, s. 30-36].
Anne Willem van den Ban i Wilhelm Wehland (Holandia) uważają, że doradztwo rolnicze to „świadoma, komunikatywnie przekazywana pomoc w znajdowaniu
poglądów i decyzji ludzi, którzy znajdują się w konkretnej sytuacji problemowej.
Obowiązują przy tym następujące zasady:
doradca jest zobowiązany w pierwszym rzędzie do działania dla dobra swego klienta,
decyzja o przyjęciu porady należy do klienta,
odpowiedzialność za następstwa wynikające z decyzji należy również do
klienta” [A.W. van den Ban, W.H. Wehland 1984, s. 9.].
Michael Giesecke (Uniwersytet w Erfurcie, Niemcy) uważa, że „dobra praca doradcza zależy zarówno od sposobu jak i treści. Metodyka pozwala kierować procesem rozwiązywania problemów w sposób planowy, który prowadzi do poprawy
sytuacji czy też rozwiązania w pełni dostosowanego do wymogów klienta. Może
też pobudzić do autorefleksji (która prowadzi do większej świadomości własnych
osiągnięć i braków - W.K.). Właściwa praca doradcza może także polegać na udzielaniu instrukcji, co wymaga, aby informacja została poprawnie przetworzona,
a brakująca wiedza fachowa - dodana i zintegrowana dla uzyskania lepszego wglądu w całą sytuację” [M. Giesecke 1998, s. 221-224].
19
Z przeglądu tych i innych definicji wynika, że upowszechnianie rolnicze podobnie jak doradztwo rolnicze określane są niejednakowo, co jest efektem rozwoju
właściwych teorii oraz adaptacji do warunków w jakich funkcjonują rolnicy, czy
szerzej społeczności wiejskie. Należy tu jednak zaznaczyć, że na ogół usługi określane terminem doradztwo rolnicze kierowane są wyłącznie do rolników i pozwalają dokonać w osobowościach rolników pożądane przez nich zmiany rozwojowe.
Przyjmując za punkt wyjścia wcześniejsze przemyślenia teoretyków doradztwa
rolniczego i mając informacje na temat aktualnej sytuacji polskiego rolnictwa, wydaje się słuszne przyjęcie następującej definicji.
Doradztwo rolnicze to swoisty rodzaj edukacji rolniczej, polegającej na automotywacyjnym i intencjonalnym współdziałaniu partnerskim rolnika z doradcą rolniczym,
zmierzającym do rozwiązania problemów zawodowych rolnika znajdującego się, bądź
mogącego się znaleźć, w określonej sytuacji problemowej oraz pozwalającym:
przygotować rolnika do podejmowania skutecznych działań zapobiegających
niepowodzeniom w jego pracy we własnym gospodarstwie rolnym,
nastawić i wdrożyć rolnika do samodzielnego rozpoznawania i rozwiązywania swoich problemów zawodowych.
Innymi słowy w ramach rolniczej działalności doradczej doradca oddziałuje
edukacyjnie na rolnika - swego partnera - podczas całego złożonego procesu identyfikowania i rozwiązywania problemu. Przez rozwiązanie problemu rozumie się
samodzielne oraz prawidłowe wdrożenie znalezionego i wybranego przez rolnika
wariantu decyzyjnego rozwiązania. Edukacja ta ma jednocześnie skutecznie wdrożyć rolnika do odpowiedniej samoedukacji, a przez to do samodzielnego prowadzenia gospodarstwa rolnego na poziomie własnych aspiracji czy oczekiwań.
W proponowanej definicji doradztwa rolniczego występują dwa pojęcia, które
wymagają stosownego wyjaśnienia. Są to problem i sytuacja problemowa.
Pojęcie problem nie jest jednoznacznie określone w literaturze fachowej.
Józef Kozielecki w swej książce „Rozwiązywanie problemów” podzielił
wszystkie definicje problemu na trzy następujące grupy:
określanie problemu jako sytuacji trudnej lub trudności, która powstaje
w trakcie ludzkiej działalności,
określanie problemu jako sytuacji nowej dla podmiotu,
określanie problemu jako sytuacji zawierającej niepewność, nieokreśloność.
Jednak każda z tych pogrupowanych definicji jest zbyt szeroka, ponieważ tylko
część wymienionych sytuacji stwarza rzeczywiste problemy „dla człowieka każdy
problem jest sytuacją trudną, niepewną i nową, ale nie każda trudność, niepewność
i nowość stanowią problem” [J. Kozielecki 1969, s. 14-15].
20
Kozielecki definiuje problem „jako rodzaj zadania, którego podmiot nie może
rozwiązać za pomocą swoich wiadomości, umiejętności i nawyków” [J. Kozielecki
1995, s. 119].
Jego zdaniem rozwiązanie problemu jest możliwe przede wszystkim dzięki myśleniu produktywnemu, tj. polegającemu na tworzeniu informacji zupełnie nowych
dla podmiotu [J. Kozielecki 1995, s. 119].
Przenosząc przytoczoną definicję na grunt rolnictwa można powiedzieć, że:
problem to rodzaj zadania, którego rolnik nie może rozwiązać za pomocą swoich wiadomości, umiejętności oraz przyzwyczajeń lub postaw31.
Problem rolnika można określić także jako:
powstałe w sytuacji problemowej pytanie o to, co rolnik musi przedsięwziąć, aby zlikwidować przeszkody uniemożliwiające przejście od niepożądanego stanu rzeczywistości „jest” do pożądanego stanu rzeczywistości „być
powinno” [A.W. van den Ban, W.H. Wehland 1984, s. 10-11],
niezadowalający rolnika stan rzeczy [W. Kujawiński 1994, s. 11], np. nieodpowiedni dochód, wysokość i jakość produkcji.
Problem ten staje się problemem doradczym, jeśli z powodu braku zdolności
do samoedukacji rolnik nie potrafi go samodzielnie rozwiązać i odczuwa potrzebę
doradczą.
Ogólnie ujmując, co stwierdzono we wstępie do przedmiotowej pracy, potrzeba to stan napięcia wewnętrznego organizmu człowieka, inicjujący i ukierunkowujący
własną aktywność na zdobywanie tego, co jest ważne dla jego normalnego funkcjonowania.
Odpowiednio więc do tego określenia, potrzeba doradcza - to stan napięcia wewnętrznego osoby rolnika aktywizujący i ukierunkowujący czynność nabywania przy
pomocy doradcy rolniczego kompetencji niezbędnych do podejmowania skutecznych
działań zapobiegających niepowodzeniom w pracy we własnym gospodarstwie rolnym
oraz samodzielnego rozpoznawania i rozwiązywania swoich problemów zawodowych.
31
Postawa - pojęcie wieloznaczne, stosowane w wielu dziedzinach nauki, takich jak np.
psychologia, socjologia, pedagogika. W niniejszej pracy przyjęto, że postawa to, względnie
trwała struktura (lub dyspozycja do pojawiania się takiej struktury) komponentów poznawczych, emocjonalnych i behawioralnych, w której wyraża się określony stosunek jednostki
wobec przedmiotu postawy. Por. St. Mika [1984, s. 115].
Przy czym:
− komponent poznawczy, to własne lub przyjęte od innych poglądy o przedmiocie postawy,
− komponent emocjonalny, to względnie trwałe uczucia, upodobania, uprzedzenia
negatywne bądź pozytywne względem przedmiotu postawy, oparte na doświadczeniach
własnych lub innych osób,
− komponent behawioralny (działaniowy), to mniej lub bardziej jednorodny zespół
dyspozycji do określonego zachowania się wobec przedmiotu postawy, wynikający z
poglądów jednostki i jej nastawienia emocjonalnego [W. Kujawiński 2011].
21
Z kolei rolnicza sytuacja problemowa to taki układ pomiędzy poszczególnymi
rolnikami a elementami ich otoczenia (środowiska32), w którym osoby te nie wiedzą,
jak się mają zachować.
Sytuacja ta rodzi problem, który może być rozwiązywany samodzielnie przez
odpowiednio wyedukowanego rolnika lub wspólnie z doradcą w procesie doradczym.
32
Środowisko rolnika to całość procesów przyrodniczych, społecznych, gospodarczych
i kulturowych, w ich wzajemnych związkach i zależnościach, oddziaływujących na rolnika oraz kształtujących jego osobowość i wpływających na jego zachowanie.
W tym rozumieniu środowisko jest przestrzenią, w obrębie której rolnik realizuje różne
formy działalności, tworząc w ten sposób warunki własnego życia oraz zaspokajania materialnych i duchowych potrzeb.
22
2. Cel i zadania doradztwa rolniczego
2.1. Analiza możliwości działań doradczych
W Polsce po 1989 roku na wsi i w rolnictwie zaszły głębokie zmiany, spowodowane zaistnieniem nieznanego wielu polskim rolnikom wolnego rynku. Konsekwencją tych zmian było pojawienie się zjawisk negatywnych takich jak:
trudności ze zbytem określonych produktów rolnych, spowodowane znacznym ograniczeniem naszego eksportu rolnego, zmniejszoną konsumpcją
wewnętrzną, napływem taniej żywności (często dotowanej przez kraje eksporterów),
nadmiar rąk do pracy, wywołany znacznym ograniczeniem zatrudnienia poza rolnictwem (tzw. chłopów-robotników),
upadek lub zła sytuacja finansowa wielu gospodarstw i przedsiębiorstw,
pracujących w obszarze rolnictwa.
Ponadto spodziewane przyłączenie Polski do Unii Europejskiej postawiło przed
polskim rolnictwem problem wyboru metody dostosowania jego struktury do standardów Unii i jej konsekwentnej realizacji. Ta sytuacja wywołała potrzebę nowego
działania, które rodziła i nadal rodzi (już po akcesji Polski do UE) kolejne trudności, często niełatwe do pokonania przez polskich rolników. Najogólniej przyczyn
tych trudności można poszukiwać:
w osobowościach rolników, np.:
brak postawy określanej jako przedsiębiorczość33;
niewystarczające kwalifikacje w zakresie podejmowania odpowiednich
decyzji oraz sprawnego identyfikowania i rozwiązywania problemów,
w otoczeniu rolników, np.:
zbyt skąpe wewnętrzne źródła informacji potrzebnych do podejmowania odpowiednich decyzji przez rolników;
trudny dostęp rolników do zewnętrznych źródeł informacji potrzebnych do podejmowania przez nich odpowiednich decyzji;
nieodpowiednia struktura organizacyjna wielu polskich gospodarstw
rolnych, a zwłaszcza ich struktura obszarowa.
A zatem możliwości działań doradczych, podejmowanych w Polsce przez publiczne rolnicze organizacje doradcze, należy poszukiwać w procesach transformacji rolników - producentów w rolników - przedsiębiorców, a przez to ich gospodarstw w przedsiębiorstwa rolne.
33
Ogólnie terminem przedsiębiorczość określa się zespół cech i zachowań właściwy przede
wszystkim przedsiębiorcom, będącym obok pracy, ziemi i kapitału istotnym czynnikiem
produkcji. Stanowią je m.in.: zadatek wrodzony zwany wrażliwością na problemy, aktywna, prorozwojowa postawa, zdolność do podejmowania uzasadnionego ryzyka, elastyczność myślenia, ekspansywność.
23
2.2. Ustalenie celu i zadań doradztwa rolniczego
Z dotychczasowych rozważań wynika, że interesy rolnika mogą w znacznym
stopniu wpływać na cele pracy doradczej. W ich treść mogą też ingerować doradcy,
posiadający określone wyobrażenie o tym, do jakich zmian należy dążyć, w zakresie aktywności gospodarczej swoich partnerów. Ponieważ działalność doradcza
wiąże się z kosztami, które nie zawsze w całości ponoszone są przez zainteresowanych rolników, dlatego ewentualny sponsor rolniczej organizacji doradczej (aktualnie budżet państwa) tylko wtedy zechce finansować koszty świadczonego przez nią
doradztwa, kiedy jego cele uzna za zasadne i głęboko przemyślane. Reasumując
trzeba zaznaczyć, że przy ustalaniu celów doradztwa rolniczego należy wprawdzie
preferować interesy rolnika, ale oprócz tego duże znaczenie mają tu wyobrażenia
doradców dotyczące pożądanych kierunków zmian oraz cele własne zarówno sponsora danej publicznej rolniczej organizacji doradczej jak i dysponenta przeznaczonych dla niej środków budżetowych (tj. jej organu założycielskiego34).
Ustalając cel nadrzędny doradztwa rolniczego w Polsce wydaje się, że w aktualnej sytuacji polskiego rolnictwa należy go zdefiniować jako umożliwienie rolnikom podejmowania i praktycznego realizowania samodzielnych, racjonalnych decyzji w zakresie rozwoju własnego gospodarstwa rolnego.
Tak sformułowany cel pozwala, poprzez udział w programie doradczym, uzyskać rolnikom możność samodzielnego rozpoznawania i rozwiązywania swoich
problemów. Po osiągnięciu założonego celu rolnicy mogą nadal współpracować
z publicznymi rolniczymi organizacjami doradczymi, jednak wówczas współpraca
ta powinna wiązać się z prowadzonymi przez te organizacje, obok doradztwa rolniczego innymi działaniami pozwalającymi im intencjonalnie wpływać na rozwój
osobowości rolników, tj.: kształceniowymi, informacyjnymi lub upowszechnieniowymi.
Oczekiwanie współdziałania z doradcą w zakresie działalności doradczej a także
brak aktywności samoedukacyjnej najczęściej świadczy o niepowodzeniu procesu
doradczego. 35
34
35
Organ założycielski - pojęcie stosowane wyłącznie do podmiotów sektora publicznego.
Jest to organ administracji publicznej (naczelny, centralny bądź terenowy), który działając w oparciu o przepisy prawa powołuje lub kontroluje i ocenia działalność danej jednostki organizacyjnej administracji publicznej. Aktualnie organem założycielskim dla
wojewódzkich ośrodków doradztwa rolniczego, będących samorządowymi wojewódzkimi osobami prawnymi, jest sejmik województwa.
Sejmik ten jest organem stanowiącym i kontrolnym samorządu województwa, który tworzą radni, wybierani w wyborach bezpośrednich. Jego kadencja trwa cztery lata, licząc od
dnia wyborów. Sejmik uchwala strategię rozwoju województwa oraz wieloletnie programy
wojewódzkie w tym służące realizacji ponadlokalnych i regionalnych celów publicznych.
Innym powodem oczekiwania wsparcia w zakresie działalności doradczej przez część
rolników, objętych uprzednio procesem doradczym, może być wystąpienie rewolucyjnych
zmian w ich rolniczym otoczeniu.
24
Do podstawowych zadań doradztwa rolniczego w Polsce należy dzisiaj:
zapewnienie rolnikom wsparcia edukacyjnego dla zapobiegania przewidywanym niepowodzeniom oraz samodzielnego rozpoznawania i rozwiązywania nurtujących ich problemów, głównie poprzez przekazywanie im brakujących wiadomości, kształtowanie pożądanych umiejętności i postaw,
zapewnienie rolnikom wsparcia edukacyjnego dla pełnego zrozumienia
wpływu na ich sytuację ogólnych zmian społecznych.
W konkluzji należy stwierdzić, że w sferze aktywności gospodarczej oczekiwane wsparcie ze strony doradztwa rolniczego winno umożliwić rolnikom - pożądającym tego i posiadającym odpowiedni potencjał rozwojowy - przekształcenie ich
gospodarstw w przedsiębiorstwa rolne.
25
3. Funkcja i zasady doradztwa rolniczego
Zgodnie z prakseologiczną definicją doradztwa rolniczego jego funkcję można
określić jako współdziałanie z rolnikami - partnerami publicznej rolniczej organizacji doradczej, które pozwala im na:
skuteczne zapobieganie niepowodzeniom w prowadzeniu gospodarstwa rolnego,
nabywanie zdolności samodzielnego rozpoznawania i rozwiązywania swoich problemów.
Doradztwo rolnicze uprawiane przez publiczne rolnicze organizacje doradcze
może być, o czym będzie mowa w rozdziale IV, uzupełniane o inne działania, przez
które można intencjonalnie wpływać na rozwój osobowości rolnika. Są to działania
kształceniowe, informacyjne i upowszechnieniowe. Ponadto, w sytuacji częściowego lub pełnego dofinansowywania działalności organizacji doradczych z budżetu
państwa, mogą być one nakłaniane do podejmowania działań polegających na wyjaśnianiu polityki rolnej państwa i współudziału w jej realizacji. Wydaje się oczywiste, że sponsor państwowy będzie oczekiwał od tych organizacji programów
zgodnych z jego ogólną koncepcją rolniczego rozwoju kraju.
Obecna sytuacja rolników, wymaga od organizacji doradczych pomocy edukacyjnej by mogli oni skutecznie zapobiegać niepowodzeniom oraz uzyskiwać zdolność samodzielnego rozpoznawania i rozwiązywania własnych problemów. Nie
oznacza to jednak, że ciężar i kierunki działań tych organizacji będą stałe i niezmienne. Będą się one zmieniać w zależności od celów doradztwa rolniczego i kierunku rozwoju polskiego rolnictwa.
Zasady doradztwa rolniczego wyznaczają podstawowe, koncepcyjne i funkcjonalne postępowanie publicznej rolniczej organizacji doradczej oraz współdziałających z nią rolników podczas realizacji jego zadań.
Oto sześć najważniejszych zasad:
publiczna rolnicza organizacja doradcza jest zobowiązana przede wszystkim
do działania na korzyść rolników, przy przestrzeganiu prawa i norm życia
społecznego,
publiczna rolnicza organizacja doradcza ponosi odpowiedzialność etyczną za
jakość udzielanego wsparcia,
rolnicy otrzymują wsparcie od publicznej rolniczej organizacji doradczej
w następstwie opracowania i realizacji rolniczych programów doradczych,
rolnicy aktywnie współuczestniczą w tworzeniu programów doradczych
i w ich realizacji,
rolnicy sami decydują o przyjęciu bądź odrzuceniu oferowanego wsparcia,
rolnicy ponoszą pełną odpowiedzialność za następstwa wynikające z podjęcia
samodzielnych decyzji podczas i w efekcie procesu doradczego.
26
4. Podmiot w doradztwie rolniczym
W nowej, polskiej definicji doradztwa rolniczego przyjęto, że ten swoisty rodzaj
edukacji jakim jest to doradztwo odbywa się z udziałem dwóch partnersko współdziałających ze sobą osób - doradcy i rolnika. Tak więc w doradztwie rolniczym
występują dwa równoprawne podmioty. W niniejszym podrozdziale przybliżono
ich sylwetki zawodowe.
Najogólniej ujmując doradca rolniczy to pracownik publicznej rolniczej organizacji doradczej, który realizuje zadania wynikające z funkcji doradztwa rolniczego.
Do najważniejszych składników osobowości doradcy, warunkujących właściwą realizację zadań wyznaczonych jego obszarem działania, można zaliczyć odpowiednie cechy osobowości, kompetencje oraz odpowiednią motywację do pracy.
Cechy osobowości to względnie stałe właściwości charakteryzujące daną osobę
i różniące ją od innych pod względem zachowania oraz przebiegu procesów psychicznych (np. odporność, wrażliwość, odwaga, mechanizmy kontroli, temperament) [W. Kujawiński 2002, s. 18].
Cechy te determinują reakcje danej osoby na jakikolwiek zespół zdarzeń, które
pozwalają na ujawnienie danej cechy. Dlatego też cechy te określają typowy schemat
myślenia i wynikające z niego cechy behawioralne danej osoby w różnych sytuacjach. Z obserwacji i doświadczeń autora wynika, że w zakresie cech osobowości
doradcy najważniejsze są tu: poziom moralny, stosunek do siebie i innych, wrażliwość na problemy, elastyczność myślenia, ekspansywność i zdolność36 do podejmowania uzasadnionego ryzyka, wyobraźnia, entuzjazm, realizm, łatwość komunikowania się, sumienność i pilność w codziennej pracy.
Natomiast do cech osobowości wykluczających możliwość prawidłowego spełnienia zadań doradcy uznać należy: niewydolność intelektualną, zachowanie postaw
sztywności przy poszukiwaniu rozwiązań, nietolerancję we wszelkich przejawach,
trudność w utrzymaniu właściwego kontaktu z rozmówcą.
36
Zdolność – „układ warunków wewnętrznych danej jednostki, umożliwiający wykonywanie
określonych czynności oraz decydujący o poziomie i jakości osiągnięć w realizowanej
przez jednostkę działalności. Wyróżnia się zdolności ogólne (do których zalicza się: inteligencję, spostrzegawczość, sprawność myślenia, pamięć, zręczność, wyuczalność) oraz
zdolności specjalne (takie jak: matematyczne, muzyczne, plastyczne, techniczne, sportowe itp.).
Rozwój zdolności zależy zarówno od wrodzonych (organicznych) właściwości układu
nerwowego, jak również od wpływu środowiska społecznego, od wychowania i wykształcenia, a także od własnej aktywności jednostki, jej motywacji, zainteresowań i postaw”
[Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna - Psychologia, 2001].
27
Z kolei kompetencja to zdolność wykorzystania przez człowieka własnych wiadomości, umiejętności, systemu wartości oraz cech osobowości, aby osiągać cele,
wyniki i standardy oczekiwane w związku z zajmowaniem przez siebie określonego
stanowiska pracy. Termin ten jest często stosowany zamiennie z terminem kwalifikacje. Kompetencje (w odróżnieniu od kwalifikacji) stanowią jednak pewien wewnętrzny potencjał, przejawiający się w zachowaniach człowieka przyczyniających
się do zaspokojenia wymagań otoczenia, szczególnie w nowych sytuacjach zawodowych. Potocznie mówiąc jest to coś, czym dana osoba „jest w stanie się wykazać”
[W. Kujawiński 2002, s. 67].
Niektóre zadania zawodowe wymagają kilku kompetencji, w innych przypadkach wystarczy jedna. I odwrotnie - czasem dana kompetencja jest związana z jedną
kategorią zadań, a inna może być wykorzystywana w wielu różnych zadaniach.
Podstawowymi właściwościami kompetencji są ich zmienność, czyli podleganie
rozwojowi oraz mierzalność - poddawanie się pomiarom przy zastosowaniu właściwych metod.
A zatem przez kompetencje doradcy rolniczego rozumieć należy zdolność wykorzystania własnej wiedzy, systemu wartości oraz cech osobowości, aby osiągać
cele, wyniki i standardy oczekiwane w związku z zajmowaniem właściwego stanowiska w publicznej rolniczej organizacji doradczej.
Na kompetencje doradcy rolniczego umożliwiające mu sprawną realizację jego
zadań doradczych składają się:
kompetencje poznawcze, czyli prezentowane wiadomości i umiejętności
doradcy (pozwalające mu być postrzeganym przez rolnika jako potencjalny,
wzorowy przedsiębiorca rolny); przede wszystkim w zakresie samodzielnego identyfikowania oraz rozwiązywania problemów rolniczych, samodzielnego gromadzenia i przetwarzania informacji potrzebnych przy podejmowaniu decyzji dotyczących prowadzenia gospodarstwa rolnego, własnego
samokształcenia,
kompetencje metodyczne doradcy w zakresie dostrzegania i trafnego odczytywania potrzeb doradczych rolnika, wyznaczania odpowiednich zadań
edukacyjnych i ich stosownej realizacji (w tym stosowania form edukacyjnych pracy rolników pod kierunkiem doradcy oraz współdziałania doradcy
z rolnikami i rolników ze sobą), a także posługiwania się metodami nauczania, wychowania i metodami dwustronnego wspierania edukacyjnego
itp.,
kompetencje komunikacyjne doradcy w zakresie nawiązania rozmowy
i skutecznego komunikowania się, kształtowania odpowiedniego klimatu do
współdziałania z pojedynczym rolnikiem czy grupą rolników,
kompetencje organizatorskie doradcy w zakresie sprawnego przygotowywania, realizowania, kontrolowania i oceniania wszelkich działań doradczych, zorientowanych zarówno na pojedynczego rolnika, jak i grupę rolników.
28
Trzecim istotnym składnikiem osobowości doradcy, warunkującym właściwą
realizację zadań wyznaczonych jego obszarem działania jest motywacja.
Przez motywację rozumie się „ogół procesów w systemie nerwowym człowieka, nadających energię jego zachowaniu i ukierunkowujących je. Procesy te przejawiają się tendencją lub przeciwtendencją do ukierunkowanej aktywności, którą
wywołują i pobudzają, tłumiąc inne tendencje oraz sygnalizują satysfakcją (lub jej
brakiem) stopień zaspokojenia potrzeb lub realizacji zadań; przebiegają na wielu
poziomach organizacji systemu nerwowego człowieka, a ich elementy można podzielić na świadome, podświadome i nieświadome, a także na krótko- i długotrwałe”. [T. Kocowski 1996, s. 384].
Można też powiedzieć, że motywacja wiąże się z satysfakcją uzyskiwaną przez
jednostkę w następstwie dobrze realizowanych zadań czy zaspokajaniem poprzez
nią potrzeb wyższych (samorealizacja, prestiż itp.), ale przede wszystkim z możliwością zaspokajania jej potrzeb egzystencjalnych, czego warunkiem niezbędnym
jest dysponowanie odpowiednimi środkami finansowymi. W przypadku doradcy
rolniczego głównym źródłem pozyskiwania tych środków jest i winno pozostać
miesięczne wynagrodzenie z tytułu świadczenia pracy w zatrudniającej go publicznej rolniczej organizacji doradczej.
Pomiędzy kompetencjami (K) a motywacją (M) zachodzą wzajemne zależności,
które ilustruje schemat:
K
M
Znaczy to, że realizacja w danych warunkach określonych zadań wymaga od
każdego doradcy rolniczego zarówno odpowiednich kompetencji, jak i motywacji.
Aby bowiem wykonać pewną pracę musi on nie tylko umieć, ale i chcieć działać.
Określone zależności występują również pomiędzy kompetencjami, motywacją
i cechami osobowymi doradcy rolniczego. Ilustruje to kolejny schemat:
K
M
Co
Ze schematu wynika, że cechy osobowości (Co) wywierają określony wpływ
(pozytywny, negatywny) na kompetencje i odwrotnie, że istnieje związek między
kompetencjami i motywacją oraz, że określone zależności występują między cechami osobowości i motywacją. Znaczy to, że np. łatwość komunikowania się doradcy z rolnikami jego partnerami zwiększa szanse wykorzystania posiadanych
kompetencji. Z kolei wysoki poziom kompetencji doradcy umożliwia wzrost skuteczności wzajemnych kontaktów. Ponadto zaś ukształtowana pilność w wykonywaniu wszelkich zadań ułatwia „chcenie”, a umotywowane działania sprzyjają rozwija-
29
niu cechy pilności.37 Można to ująć schematycznie za pomocą odpowiedniego wzoru:
Pn = f ( K , M , Co )
Wynika z niego, że przydatność doradcy rolniczego (Pn ) jest funkcją ( f ) jego
kompetencji (K ) , motywacji (M ) i cech osobowości (Co ) .
Z kolei rolnika - partnera doradcy rolniczego można określić następująco: jest
to zawodowo czynny rolnik, który znajdując się bądź mogąc się znaleźć w określonej sytuacji problemowej współdziała z doradcą (publiczną rolniczą organizacją
doradczą) w celu skutecznego zapobiegania swoim niepowodzeniom w prowadzeniu
gospodarstwa rolnego oraz nabywania zdolności samodzielnego rozpoznawania
i rozwiązywania swoich problemów.
Należy tu dodać, że problemy powstałe podczas pracy w gospodarstwach rolnych
rozwiązują samodzielnie - na poziomie własnych potrzeb i aspiracji - tylko ci rolnicy,
którzy dysponują odpowiednimi kompetencjami oraz obdarzeni są wystarczającym
potencjałem rozwojowym materialnym i tkwiącym w ich osobowościach.
Na potencjał rozwojowy, wynikający z posiadanej osobowości, składają się
przede wszystkim zadatki wrodzone (głównie wrażliwość na problem) oraz sprawności umysłowe (logicznego i abstrakcyjnego myślenia, zapamiętywania itp.), zaś
na potencjał materialny – jego gospodarstwo i zasoby finansowe.
Tak więc rolnicy, którzy mimo posiadania wystarczającego potencjału rozwojowego, nie radzą sobie ze swymi problemami, zmuszeni są nawiązać współpracę
z instytucją doradztwa rolniczego.38 Ich wybrane problemy będą wówczas przedmiotem postępowania doradczego, podczas którego dany rolnik uzyska nie tylko
rozwiązanie pojedynczego problemu. Co ważniejsze nabędzie kompetencji, aby
samodzielnie rozwiązywać wszystkie inne problemy, które pojawiają się podczas
prowadzenia własnego gospodarstwa rolnego.
Jeśli rolnicy, nie radzący sobie ze swymi problemami z racji braku wystarczającego potencjału rozwojowego, zwrócą się do instytucji doradztwa rolniczego
o pomoc, winni być kierowani do odpowiednich placówek poradnictwa społecznozawodowego, gdzie we współpracy z psychologiem powinni znaleźć odpowiedzi na
nurtujące ich pytania dotyczące własnej aktywności zawodowej.
37
38
Łatwość komunikowania się z innymi osobami a także pilność w wykonywaniu wszelkich zadań są cechami osobowości pożądanymi u doradcy rolniczego.
Brak aktywnego poszukiwania i rozwiązywania problemów prowadzi do zahamowania rozwoju oraz doświadczania wielu niepowodzeń.
30
5. Przedmiot i rodzaje doradztwa rolniczego
Wykorzystując podane wcześniej określenie „sytuacji problemowej” można
przyjąć, że przedmiotem działań obu podmiotów procesu doradczego jest występujący w określonym czasie taki układ stosunków partnera doradcy i jego otoczenia
(środowiska), który jest lub może być dla niego układem niekorzystnym, ze względu
na jego aspiracje dotyczące efektów pracy w gospodarstwie rolnym.
Natomiast porada doradcza to wszelkie intencjonalne, zorganizowane oddziaływanie doradcy, zdążające do tego, aby rolnik (rozwiązując wspólnie z doradcą dany problem) posiadł kompetencje niezbędne do podejmowania skutecznych działań zapobiegających niepowodzeniom w pracy we własnym gospodarstwie rolnym oraz samodzielnego rozpoznawania i rozwiązywania swoich problemów zawodowych.
A zatem udzielanie porady - postrzegane nie tylko jako proces zmierzający do
przekształcenia aktualnie niepożądanej dla rolnika sytuacji, ale i prowadzący do
nabycia przez rolnika kompetencji niezbędnych do podejmowania skutecznych działań
zapobiegających niepowodzeniom w pracy we własnym gospodarstwie rolnym oraz
samodzielnego rozpoznawania i rozwiązywania swoich problemów zawodowych może być rozumiane jako próba wpływu obu współdziałających podmiotów na
przebieg procesu rozwoju osobowości rolnika.
Rolnicze problemy doradcze różnią się między sobą, a każdy ich rodzaj wymaga
od doradcy oraz jego partnera innego podejścia i działania. Toteż z punktu widzenia
sprawności procesu doradczego bardzo ważna jest znajomość określonych kryteriów klasyfikacyjnych, pozwalających wyróżnić i sklasyfikować problemy, które
wiążą się z prowadzeniem własnego gospodarstwa rolnego.
Ze względu na charakter podejmowanych działań problemy można podzielić na:
poznawcze (orientacyjne),
decyzyjne,
realizacyjne (wykonawcze).
Problemy poznawcze pojawiają się podczas poznawania rzeczywistości związanej ze środowiskiem pracy w gospodarstwie rolnym, poznawania jej nowych
wartości lub nowych możliwości realizacji wartości już znanych.39
Problemy decyzyjne powstają podczas dokonywania wyboru określonej wartości
czy określonego działania w zakresie prowadzenia gospodarstwa rolnego.
Problemy realizacyjne powstają wówczas, kiedy wdrażanie podjętych decyzji
dotyczących wyboru określonej wartości czy określonego działania nie przynosi
spodziewanych efektów.
Problemy decyzyjno-realizacyjne stanowią przedmiot zainteresowania doradztwa rolniczego.
39
Problemy te stanowią przedmiot działalności kształceniowej publicznej rolniczej organizacji doradczej.
31
Z uwagi na stopień złożoności problemów można podzielić je na:
proste,
złożone.
Problemy proste są na ogół jednoprzyczynowe, a do ich rozwiązania potrzeba
jedynie odnalezienia i zastosowania jednego istniejącego algorytmu postępowania.
Jeśli zapotrzebowanie na ten algorytm kierowane jest do publicznej rolniczej organizacji doradczej, to może ona udostępnić go potrzebującemu rolnikowi w ramach
prowadzonych działań informacyjnych.
Problemy złożone są wieloprzyczynowe i występuje wiele różnych sposobów
usunięcia każdej z wywołujących je przyczyn. Odnalezienie i zastosowanie tych
sposobów wymaga nie tylko postępowania algorytmicznego, ale również heurystycznego (twórczego). Problemy te stanowią przedmiot podstawowej aktywności
publicznej rolniczej organizacji doradczej.
Ze względu na cel działania rolników, wynikający z przyjętego sposobu reagowania na zmiany w rzeczywistości, problemy dzieli się na:
przystosowawcze,
rozwojowe.
Z uwagi na siłę motywacji rolników problemy dzieli się na:
ważne,
mniej ważne,
nieważne.
Ze względu na ilość możliwych rozwiązań problemy dzieli się na:
problemy o jednym rozwiązaniu (konwergencyjne),
problemy o wielu lub nieskończenie wielu rozwiązaniach (dywergencyjne).
Problemy dywergencyjne mają wiele rozwiązań, których wartość może być taka
sama, lub które można uszeregować według określonej wartości. Problemy konwergencyjne posiadają tylko jedno trafne (poprawne, pożyteczne) rozwiązanie.
Z uwagi na określoność problemów oraz zakres i dostępność informacji potrzebnych do ich rozwiązania dzieli się je na:
zamknięte,
otwarte.
Problemy zamknięte zawierają zestaw możliwych rozwiązań, informacje prowadzące do nich są łatwo dostępne; istnieją też względnie dokładne algorytmy tych
rozwiązań.
W przypadku problemów otwartych występuje brak informacji co do liczby
możliwych rozwiązań, trudno też wykorzystać ubogie informacje zawarte w sytuacjach problemowych, by określić, jakie mogą być rozwiązania. Problemy otwarte
często bywają niewystarczająco określone, natomiast zamknięte - wystarczająco
określone.
32
Wyjaśnić tu należy, co kryje się pod pojęciem określoność. Określoność problemu to cecha jego struktury. Im mniej potrzebnych informacji zawiera sytuacja
problemowa, im bardziej złożony jest problem, im odleglejsza droga prowadzi do
uzyskania algorytmu rozwiązania problemu, tym większa jest jego nieokreśloność.
Doradca w ramach działalności doradczej winien swoją aktywność zawodową
koncentrować na współrozwiązywaniu problemów wystarczająco określonych,
ponieważ lepiej kształcić umiejętność rozwiązywania wszelkich problemów właśnie na tego typu problemach. Należy jednak pamiętać, że problem całkowicie
określony nie jest już problemem, a problem całkowicie nieokreślony nie jest jeszcze problemem.
Przechodząc teraz do rozpatrywania kwestii typologii doradztwa rolniczego należy stwierdzić, że istnieje praktycznie tylko jedna klasyfikacja spełniająca wymogi
prezentowanej metodyki a której kryterium podziałowym jest: rola jaką pełni doradca w procesie doradczym.
Z uwagi na kryterium roli jaką pełni doradca w procesie doradczym wyróżnia
się dwa rodzaje doradztwa rolniczego:
doradztwo rolnicze autorytatywne (autorytarne),
doradztwo rolnicze nieautorytatywne (nieautorytarne).
W doradztwie autorytatywnym doradca rolniczy sprawuje rolę kierownika
procesu doradczego i realizuje zadania edukacyjne stosując metody nauczania
i wychowania. W doradztwie nieautorytatywnym doradca rolniczy jest równoprawnym partnerem rolnika i wspólnie z nim realizuje zadania edukacyjne, głównie
za pomocą metod dwustronnego wspierania edukacyjnego.
Należy podkreślić, że jedynie doradztwo nieautorytatywne umożliwia pełną realizację sformułowanego uprzednio celu nadrzędnego i wynikających z niego zadań,
dlatego tylko ten rodzaj doradztwa rolniczego jest uzasadniony w odniesieniu do
działalności doradczej podejmowanej przez publiczne rolnicze organizacje doradcze.
W istniejących teoriach polskiego doradztwa rolniczego występują też inne podziały: np. z uwagi na liczbę osób uczestniczących w procesie doradczym, czy charakter rozwiązywanego problemu. W odniesieniu do prezentowanej w niniejszej
pracy teorii doradztwa rolniczego klasyfikacje te wydają się być jednak nieuzasadnione.
33
IV. DZIAŁANIA UZUPEŁNIAJĄCE DORADZTWO
ROLNICZE
Głębokie przemiany, jakie objęły polską wieś (w tym polskie rolnictwo), związane z wymogami gospodarki rynkowej, wywołały potrzebę zweryfikowania dotychczasowych poglądów na temat priorytetów w zakresie działań na rzecz wspierania ich rozwoju. W 1991 roku, w miejsce istniejących dotąd wojewódzkich
ośrodków postępu rolniczego (których działalność polegała głównie na wdrażaniu
i upowszechnianiu innowacji rolniczych) powołano w każdym z ówczesnych województw ośrodki doradztwa rolniczego (ODR), których działalnością podstawową
miało być doradztwo w obszarze produkcji rolniczej.
W 1998 roku, w związku z reformą administracyjną kraju, ośrodki doradztwa
rolniczego dostosowały swoją strukturę terytorialną do struktury nowych województw. Ponadto Minister Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej powołując w
styczniu 1999 roku Krajowe Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów
Wiejskich spowodował, że wchodzące w skład Krajowego Centrum struktury regionalne prowadziły samodzielną działalność na rzecz rolników na obszarze siedmiu tzw. starych województw, adekwatną do ośrodków doradztwa rolniczego.
Długo oczekiwana Ustawa o jednostkach doradztwa rolniczego z dnia 24 października 2004 r. określiła aktualną organizację, zadania i zasady działania jednostek doradztwa rolniczego. Zgodnie z Ustawą w Polsce występują następujące struktury
organizacyjne (jednostki doradcze): Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie
oraz 16 wojewódzkich ośrodków doradztwa rolniczego (WODR), których terytorialny zasięg działania obejmuje obszar województwa właściwy z uwagi na siedzibę
tego ośrodka. Centrum Doradztwa Rolniczego wykonuje przede wszystkim zdania koordynujące i wspierające działalność wojewódzkich ośrodków doradztwa
rolniczego, natomiast wojewódzkie ośrodki oprócz stymulowania rozwoju rolników działają na rzecz stymulowania rozwoju rodziny rolniczej a także społeczności
wiejskich.40
Wojewódzkie ośrodki doradztwa rolniczego dla realizacji swych podstawowych
zadań oprócz działań doradczych podejmują lub mogą podejmować inne działania
przez które można intencjonalnie wpływać na rozwój osobowości rolników, tj.
kształceniowe, informacyjne i upowszechnieniowe. Należy tu wyjaśnić, że działa-
40
Te podstawowe zdania wykonywane są bezpłatnie, jednak Ustawa daje też możliwość
świadczenia pewnych dodatkowych usług – komercyjnych, na rzecz rolników i środowiska
wiejskiego, np.: prowadzenie ksiąg rachunkowych, promowanie gospodarstw rolnych,
czy wypełniania wniosków lub innych dokumentów niezbędnych do ubiegania się
o przyznanie pomocy finansowanej lub współfinansowanej ze środków pochodzących
z funduszy Unii Europejskiej lub innych instytucji krajowych i zagranicznych.
34
nia upowszechnieniowe wchodzą w skład możliwych do podejmowania przez te
organizacje działań innowacyjnych.41
W niniejszej pracy działania kształceniowe, informacyjne i innowacyjne określono
wspólną nazwą: działania uzupełniające doradztwo rolnicze. (Rys. 2.)
Rysunek 2.
Działania doradcze i doradztwo uzupełniające
Działania doradcze
Działania kształceniowe
Działania informacyjne
Działania innowacyjne
Źródło: opracowanie własne.
Wszystkie mieszczą się w obszarze działań, które cytowani wcześniej autorzy
William McLeod Rivera oraz Kalim Qamar określają terminem „upowszechnianie
rolnicze” [W. McLeod Rivera, M. Kalim Qamar 2003, s. 7].42
41
42
Na przykład wdrożeniowych, a także związanych z generowaniem nowości.
Jednak wg tych autorów usługi określane terminem „upowszechnianie rolnicze” dotyczą nie
tylko problemów rolnictwa ale również rozwoju obszarów wiejskich” [W. McLeod Rivera,
M. Kalim Qamar 2003, s. 7].
35
1. Działania kształceniowe
1.1. Podstawowe pojęcia pedagogiczne
W naukach pedagogicznych istnieje duża rozbieżność w zakresie określania wielu stosowanych przez nie pojęć, również tych fundamentalnych. Dlatego dla celów
właściwego uprawiania działalności kształceniowej w publicznych rolniczych organizacjach doradczych przedstawia się własną propozycję próbującą uporządkować
zbiór podstawowych pojęć kształcenia, która może znacząco wpłynąć na poprawę
jakości pracy doradców rolniczych.
Jednym z dwóch najpojemniejszych pojęć pedagogicznych jest pojęcie edukacji.
Edukacja [łac. educatio] - zwana też wychowaniem szeroko pojmowanym - jest
praktyką oddziaływania na sferę intelektualną, emocjonalną i motywacyjnowolicjonalną psychiki człowieka. Na tę praktykę składają się procesy kształcenia i
wychowania. (Patrz rys. 3.)
Rysunek 3
Podstawowe procesy edukacji
Edukacja
Kształcenie
Wychowanie
(wąsko pojmowane)
Źródło: opracowanie własne
Kształcenie, zwane też wychowaniem intelektualnym, jest to wszelkie intencjonalne oddziaływanie na sferę intelektualną psychiki człowieka a przez to wpływanie na
sferę emocjonalną i motywacyjno-wolicjonalną, czyli cały rozwój jego życia psychicznego.
36
Oddziaływanie to może mieć charakter jednostronny - przyjmując postać nauczania, lub dwustronny - przyjmując postać wspierania kształceniowego. (Patrz rys.
4.)
Przy czym:
Nauczanie, to wszelkie intencjonalne, jednostronne świadczenie przez jedne
osoby (nauczycieli) skutecznej pomocy kształceniowej innym osobom (uczniom).
Wspieranie kształceniowe, to wszelkie intencjonalne, dwustronne świadczenie
skutecznej pomocy kształceniowej w warunkach interakcji społecznej, zapewniającej wszystkim jej uczestnikom (nauczycielom i uczniom) wzajemnie
życzliwe stosunki partnerskie oraz doznawanie poczucia współpodmiotowości.
Efektem kształcenia są określone zmiany w uczniu w zakresie jego wiadomości
i umiejętności. Według Wincentego Okonia [1987/1] wiadomość to „informacja
przyjęta świadomie przez podmiot i przechowywana w jego pamięci. Będąc wytworem poznania ludzkiego - zarówno zmysłowego (spostrzeżenia i wyobrażenia), jak i
umysłowego (pojęcia, prawa) - wiadomości umożliwiają nie tylko poznanie rzeczywistości, ale i jej przetwarzanie poprzez wykonywanie celowych działań”.
Z kolei umiejętność to „sprawność w posługiwaniu się odpowiednimi wiadomościami przy wykonywaniu określonych zadań” [W. Okoń 1987/1]. Wyróżnia się
umiejętności intelektualne, których treścią jest określanie różnic i podobieństw,
tworzenie pojęć, formułowanie sądów na podstawie abstrahowania, dowodzenia i
sprawdzania43 oraz umiejętności motoryczne (zwane też sprawnościami) stanowiące możliwość sprawnego i celowego wykonywania określonej czynności.
43
Umiejętności te zwane są niekiedy zdolnościami. Jednak z uwagi na to, że w psychologii
(ale również w pedagogice) występuje pojęcie „zdolności” o innym znaczeniu, dlatego dla większej przejrzystości niniejszego wywodu - zrezygnowano ze stosowania tego pojęcia, jako synonimu umiejętności intelektualnych (umysłowych) człowieka.
Toteż, w przedmiotowej pracy przez zdolności rozumie się jedynie układ warunków wewnętrznych danej jednostki, umożliwiający wykonywanie określonych czynności oraz decydujący o poziomie i jakości osiągnięć w realizowanej przez jednostkę działalności.
Wyróżnia się zdolności ogólne (do których zalicza się: inteligencję, spostrzegawczość,
sprawność myślenia, pamięć, zręczność, wyuczalność) oraz zdolności specjalne (takie jak:
matematyczne, muzyczne, plastyczne, techniczne, sportowe itp.). Rozwój zdolności zależy
zarówno od wrodzonych (organicznych) właściwości układu nerwowego, jak również od
wpływu środowiska społecznego, od wychowywania i kształcenia, a także od własnej aktywności jednostki, jej motywacji, zainteresowań i postaw [Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna - Psychologia, 2001].
Należy tu też dodać, że często zamiennie z pojęciem „zdolność” używa się pojęcia uzdolnienie a które określa się jako zespół zdolności warunkujący działalność na wysokim poziomie wykonawczym [W. Szewczuk, 1985].
37
Rysunek 4
Podstawowe postacie procesu kształcenia
Kształcenie
Nauczanie
Wspieranie kształceniowe
(Współkształcenie)
Źródło: opracowanie własne
Jak nadmieniono już wcześniej, drugim obok kształcenia procesem składającym
się na edukację jest wychowanie - wąsko pojmowane. Pod tym pojęciem rozumie
się intencjonalne oddziaływanie na sfery emocjonalną i motywacyjno-wolicjonalną
psychiki
człowieka,
ich
formowanie,
zmienianie
i
kształtowanie
a także wyzwalanie w drugiej osobie bądź grupie społecznej takich pożądanych
stanów, jak rozwój, samorealizacja czy wzrost samoświadomości.
Procesy kształcenia i wychowania (czyli edukacja) są ściśle powiązane z uczeniem
się - to jest „procesem zdobywania i gromadzenia doświadczeń, w wyniku czego
powstają nowe formy zachowania się i działania lub następuje modyfikacja zachowań i działań wcześniej nabytych; opanowany zostaje cały system wiadomości,
umiejętności, nawyków, przyzwyczajeń i przekonań” [Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna – Biologia, Psychologia, 2001].44
44
Przy czym:
− nawyk, to czynność nabyta w wyniku wielokrotnego powtarzania i ćwiczenia, przebiega w sposób zautomatyzowany lub zbliżony do zautomatyzowanego i nie wymaga
koncentracji uwagi czy myślenia. Zwykle wiąże się z aktywnością typu motorycznego
(ruchową), można też mówić o nawykach myślowych, poznawczych, językowych.
Przyswojenie sobie nawyku przebiega przez wiele faz, w których dana czynność automatyzuje się, uwalniając się stopniowo od świadomej kontroli [B. Milerski, B. Śliwerski, 2000];
− przyzwyczajenie, to skłonność do określonego zachowania się oparta na jakimś nawyku oraz wytworzonej potrzebie powtarzania tego zachowania (np. przyzwyczajenie
do jedzenia w określonych porach dnia, do mycia zębów wieczorem);
w razie niemożliwości postępowania zgodnie z przyzwyczajeniem człowiek ma nieprzyjemne odczucie [W. Kujawiński 2011];
− przekonanie, to mniej lub bardziej silne uznawanie prawdziwości lub fałszywości
jakiegoś sądu, teorii, doktryny [W. Kujawiński 2011].
38
Procesy kształcenia i wychowania (czyli edukacja) w połączeniu z procesem
uczenia się składają się na pojęcie procesu dydaktyczno-wychowawczego rozumianego jako intencjonalny, planowy oraz systematyczny ciąg czynności nauczycieli i
uczniów, ukierunkowany na opanowanie przez uczniów niezbędnych wiadomości,
umiejętności, nawyków, przyzwyczajeń i postaw.
Natomiast pojęcie kształcenie i powiązane z nim uczenie się tworzą razem pojęcie procesu dydaktycznego, tj. intencjonalnego, planowego oraz systematycznego
ciągu czynności nauczycieli i uczniów, ukierunkowanych na opanowanie przez
uczniów niezbędnych wiadomości i umiejętności.
Drugim obok edukacji najpojemniejszym pojęciem pedagogicznym jest będąca
jej przeciwieństwem samoedukacja.45
Samoedukacja, jest to działalność obejmująca procesy samokształcenia oraz
samowychowania. (Patrz rys. 5.) Może ona występować w dwóch postaciach, jako
samoedukacja indywidualna oraz samoedukacja nieindywidualna.
Rysunek 5
Podstawowe procesy samoedukacji
Samoedukacja
(indywidualna i nieindywidualna)
Samokształcenie
Samowychowanie
Źródło: opracowanie własne
Przy czym wg. Jerzego Kujawińskiego [2003, s. 24]:
samoedukacja indywidualna - to taka celowa działalność dydaktycznowychowawcza poszczególnych uczniów, która zmierza do samowywoływania w
ich osobowości pożądanych zmian w wiadomościach, umiejętnościach, za45
Procesy edukacyjne i samoedukacyjne wzajemnie się przenikają, uzupełniają i wspomagają, szczególnie wtedy, gdy zmierzają do realizacji wspólnych celów.
39
interesowaniach, zdolnościach, postawach itp. w zależności od ustalonego
lub wybranego celu.
samoedukacja nieindywidualna - to taka celowa działalność dydaktycznowychowawcza dwóch lub więcej uczniów, która zmierza do współwywoływania w osobowości każdej kooperującej jednostki pożądanych zmian w jej
wiadomościach, umiejętnościach, zainteresowaniach, poglądach itp. - w zależności od wspólnie ustalonego celu.
Składające się na samoedukację samokształcenie, to samodzielna praca nad sobą w zdobywaniu lub pogłębianiu wiadomości oraz nabywaniu umiejętności umysłowych i praktycznych. Podstawowym warunkiem samokształcenia jest posiadanie
dojrzałej osobowości osiąganej wraz z rozwojem biologicznym oraz pod wpływem
oddziaływań wychowawczych.
Natomiast samowychowanie, to samorzutne kształtowanie i doskonalenie własnych postaw, charakteru, poglądu na świat, zazwyczaj zgodne z przyjętymi wzorcami
osobowości (np. postaciami historycznymi, bohaterami literackimi, ludźmi wyróżniającymi się w środowisku społecznym). [Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna - Psychologia, 2001]
40
1.2. Kształcenie dorosłych, jego procesy i systemy
Kształcenie dorosłych może przebiegać w ramach dwóch podstawowych systemów kształcenia: stacjonarnego i niestacjonarnego. (Patrz rys. 6.)
Rysunek 6
Podstawowe systemy kształcenia i ich odmiany
SYSTEM KSZTAŁCENIA
Stacjonarny
Niestacjonarny
Kształcenie
zaoczne
Kształcenie na
odległość
Kształcenie
korespondencyjne
Kształcenie online
Kształcenie ekształcenie
inne odmiany
e-kształcenia
Źródło: opracowanie własne
Kształcenie stacjonarne cechuje jedność miejsca kształcenia, kształcenie niestacjonarne – jego brak.
Odmianami systemu niestacjonarnego występującymi aktualnie w Polsce są
kształcenie zaoczne i kształcenie na odległość.
Kształcenie zaoczne, to forma organizacji procesu kształcenia polegająca
na bezpośrednim ukierunkowywaniu przez nauczyciela (w ramach konsultacji
indywidualnych i zbiorowych) samodzielnej pracy ucznia dla opanowania
przewidzianych programem treści i przy wykorzystaniu przewodników meto-
41
dycznych oraz podręczników, poradników, zbiorów zadań dostarczonych lub
wskazanych przez organizatorów.
Kształcenie na odległość (kształcenie zdalne), to forma organizacji procesu
kształcenia stosowana, gdy jego uczestnicy (nauczyciel i uczniowie) pozostają względem siebie oddzieleni przez miejsce i niekiedy czas a ich wzajemne porozumiewanie się jest możliwe dzięki użyciu odpowiednich kanałów
komunikacji pośredniej, tj. poczty tradycyjnej (kształcenie korespondencyjne)
oraz radia, telewizji i Internetu (nazwa łączna: e-kształcenie albo e-learning).
Oprócz obu wcześniej opisanych systemów, w kształceniu dorosłych występuje
jeszcze tzw. system mieszany/komplementarny, czyli wspieranie kształcenia stacjonarnego poprzez uzupełnianie go wirtualnymi zajęciami organizowanymi przy użyciu wybranej technologii e-learningowej oraz poprzez kontakt, jaki zapewniają posiadające stały, bezprzewodowy dostęp do Internetu, przenośne urządzenia mobilne46 - tzw. m-learning. (Patrz rys. 7.)
Rysunek 7
Przestrzeń kształceniowa w kształceniu dorosłych
Źródło: opracowanie własne
46
Takie jak laptopy i palmtopy, a także nowoczesne telefony komórkowe, tzw. smartfony.
42
Aktualnie stosowanymi w Polsce pozostaje kształcenie korespondencyjne a w
ramach e-kształcenia, kształcenie przez Internet - zwane najczęściej kształceniem
online. Przy czym:
Kształcenie korespondencyjne polega na przesyłaniu uczniom pocztą tradycyjną wcześniej przygotowanych materiałów w postaci podręczników, zeszytów ćwiczeń, kaset audio i wideo, dyskietek, płyt CD-ROM itp., zaś nauczyciel tą samą drogą udziela uczniom niezbędnych wskazówek oraz kontroluje ich postępy w nauce, poprawiając i oceniając nadesłane przez nich
prace pisemne.
Kształcenie online polega na dostarczaniu uczniom materiałów za pośrednictwem ogólnodostępnej sieci Internet lub lokalnych sieci Intranet. Kształcenie to wykorzystuje wszystkie sposoby komunikacji, jakie daje Internet,47
pozwala też na aktywny udział nauczyciela w procesie dydaktycznym, ponieważ dysponuje on narzędziami komunikacji synchronicznej (zbieżnej w czasie), które umożliwiają mu prowadzenie wirtualnych zajęć.
Należy tu zaznaczyć, że kształcenie zdalne ma na celu przede wszystkim przełamanie takich barier kształcenia jak: miejsce pobytu ucznia, czy sztywne pory zajęć,
jakie stawiane są przez formy stacjonarne.
Wincenty Okoń [1989] wyróżnia trzy podstawowe typy kształcenia, tj. kształcenie
formalne, kształcenie nieformalne i kształcenie incydentalne.
W oparciu o wypracowane przez niego opisy tych 3 typów kształcenia w niniejszej pracy przyjęto, że:
Kształcenie formalne, to świadoma oraz zorganizowana działalność kształceniowa, o względnie stałych parametrach dotyczących jej celów dydaktycznych,
miejsca prowadzenia i czasu trwania a także pomocy dydaktycznej udzielanej uczniom. Jako element edukacji formalnej, tj. prowadzonej w systemie szkolnym, przebiega zgodnie opracowanymi dla niej i zatwierdzonymi programami edukacyjnymi
(kształcenia i wychowania).
Kształcenie nieformalne, to świadoma oraz zorganizowana działalność kształceniowa prowadzona poza systemem szkolnym, umożliwiająca objętym nią uczniom
osiągnięcie założonych celów kształcenia.
Kształcenie incydentalne, to trwający przez całe życie niezorganizowany i niesystematyczny proces nabywania przez każdego człowieka wiadomości i umiejętności
na podstawie codziennego doświadczenia oraz wpływów kształceniowych jego otoczenia.
47
Tj. korzystanie z poczty elektronicznej, udział w grupach dyskusyjnych, czatowanie.
43
W kształceniu dorosłych wyróżnia się trzy następujące procesy: dokształcania,
doskonalenia i szkolenia zawodowego.
Ponieważ pojęcia te są różnie pojmowane przez polskich przedstawicieli nauk pedagogicznych (w tym zwłaszcza andragogów), dlatego w przedmiotowej pracy
przyjęto - biorąc za podstawę definicje W. Okonia [1987/1] oraz St. Kaczora
i K. Stojka [1993, s. 8] - następujące ich rozumienie:
Dokształcanie, to proces w kształceniu dorosłych, związany najczęściej z niestacjonarnymi formami szkolnymi (ale również pozaszkolnymi, np. kursową), odnoszący
się do uzyskiwania wykształcenia ogólnego i zawodowego. Na danym etapie kończy
się uzyskaniem dokumentu poświadczającego formalne kwalifikacje ogólne lub zawodowe, tj.: świadectwa ukończenia szkoły, świadectwa potwierdzającego kwalifikację w zawodzie, dyplomu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe.
Doskonalenie zawodowe, to proces w kształceniu dorosłych, związany ze stacjonarnymi i niestacjonarnymi formami pozaszkolnymi, odnoszący się do odnawiania i uzupełniania wiedzy (wiadomości i umiejętności) niezbędnej do utrzymania się
na zajmowanym stanowisku pracy, uzyskania awansu poziomego i przystosowania
się do nowych warunków pracy w razie ich zmiany. Kończy się uzyskaniem zaświadczenia potwierdzającego udział w danej formie kształcenia (np. w kursie,
seminarium, kursokonferencji, warsztacie), w tym dającej określone uprawnienia
i licencje zawodowe.
Szkolenie to proces w kształceniu dorosłych, związany z krótkimi formami pozaszkolnymi na ogół stacjonarnymi (np. warsztatu, czy pokazu), odnoszący się do
zdobywania lub uzupełniania wiedzy umożliwiającej prawidłowe wykonywanie
zwykłych czynności zawodowych związanych z aktualnie wykonywaną pracą i zajmowanym stanowiskiem. Kończyć się może, co nie jest wymagane, uzyskaniem zaświadczenia potwierdzającego udział w danej formie kształcenia. Szkolenie inicjowane jest na ogół potrzebą uzupełnienia wiedzy przez dorosłego ucznia (np. rolnika)
ze względu na zmiany, jakie zaszły w oprzyrządowaniu jego stanowiska pracy48 lub
w technologii wytwarzania.
48
Stanowisko pracy: przestrzeń pracy wraz z wyposażeniem w środki i przedmioty pracy,
w której wykonuje się pracę.
44
1.3. Elementy procesu kształcenia dorosłych
Każdy z opisanych wcześniej trzech procesów kształcenia dorosłych (tj. dokształcania, doskonalenia zawodowego i szkolenia) przebiega w określonym środowisku
kształcenia, w ramach danej formy organizacyjnej oraz według przyjętego programu.
Środowisko kształcenia, to określona przestrzeń, w której przebiega proces
kształcenia i uczenia się. W wymiarze fizycznym tworzy ją układ obiektów i pomieszczeń, wraz z ich wyposażeniem, przystosowany do przebiegu obu tych procesów. 49
Każdy proces kształcenia, w tym kształcenia dorosłych, tworzą takie elementy
składowe jak: nauczyciel i jego uczniowie oraz cele, zasady, formy, metody, środki,
treści kształcenia i sposób jego ewaluacji. (Patrz rys. 8.)
Rysunek 8
Schemat procesu kształcenia dorosłych
Źródło: opracowanie własne
W dalszej części niniejszego podrozdziału przybliżone zostaną kolejno wszystkie elementy przedmiotowego procesu.
49
Odpowiednie środowisko kształcenia może być tworzone na bazie właściwych obiektów
pozostających w gestii WODR i organizacji współpracujących z tymi jednostkami (w
tym gospodarstw rolnych), czy z nimi niewspółpracujących.
45
1. Nauczyciel dorosłych i jego uczeń
Ogólnie ujmując nauczyciel to osoba posiadająca kompetencje do kształcenia
i wychowania dzieci, młodzieży i dorosłych tzn. wpływania (współwpływania) na stronę
intelektualną, emocjonalną i motywacyjno-wolicjonalną ich psychiki.
Nauczyciel, który kształci i wychowuje ludzi dorosłych nazywany jest andragogiem lub nauczycielem dorosłych.
Do podstawowych kompetencji nauczyciela - w tym nauczyciela dorosłych zaliczyć można cztery ich rodzaje, tj. kompetencje poznawcze, metodyczne, komunikacyjne i organizatorskie. Kompetencje poznawcze, odnoszą się do treści realizowanych zadań, kompetencje metodyczne, do metod ich realizacji, kompetencje
komunikacyjne, do sfery porozumiewania się nauczyciela z jego uczniami, zaś
kompetencje organizatorskie, do sprawnego przygotowywania, realizowania, kontrolowania i oceniania wszelkich podejmowanych przez niego działań edukacyjnych.
Z kolei uczeń, to każda osoba - czyli dziecko, młodzieniec i dorosły - która wchodzi
w interakcję edukacyjną z nauczycielem oraz z innymi uczniami i podejmuje (może
podejmować) aktywność samoedukacyjną.
Ponieważ uczniem andragoga (nauczyciela dorosłych) jest osoba dorosła, dlatego w niniejszej pracy przyjęto, że uczeń dorosły - to osoba dorosła, która wchodzi
w interakcję edukacyjną z nauczycielem oraz z innymi uczniami i podejmuje (może
podejmować) aktywność samoedukacyjną.50
Ucznia, będącego osobą dorosłą cechuje:
zdolność do funkcjonowania we wszystkich rolach społecznych,
dążenie do przyswajania jedynie tych wiadomości i umiejętności, które są
mu niezbędne dla prawidłowego rozwiązywania własnych problemów życiowych,
odrzucanie informacji i poglądów niezgodnych z jego własnymi przekonaniami,
poważny i odpowiedzialny stosunek do życia, równowaga wewnętrzna,
rozbudzona potrzeba samodzielności, na ogół duża odporność na trudności
życiowe, rozwinięty krytycyzm i ostrożność w wyrażaniu sądów, umiejętność
odróżniania cech trwałych, ważnych i typowych.
50
Z grupy uczniów dorosłych wyodrębnić można dwie podgrupy uczniowskie, tj. podgrupę dorosłych uczniów szkolnych i dorosłych uczniów pozaszkolnych.
46
Ponadto cechuje go też to, że:
zazwyczaj wykonuje pracę zawodową, a sposób w jaki planuje sobie czas
przeznaczony na naukę, narzucają mu jego obowiązki zawodowe
i rodzinne,
może mieć dużo wyższy status społeczny i ekonomiczny niż jego nauczyciel.51
51
Porównaj: Z. Pietrasiński [1992], L. Turos [1980, s.73].
47
2. Cele kształcenia
Zazwyczaj główny cel edukacji formułuje się jako wszechstronny i harmonijny
rozwój osobowości uczniów52 w sferze instrumentalnej (wiadomości, umiejętności)
oraz kierunkowej (motywy, postawy, ideały, wartości, uzdolnienia, zdolności).
Natomiast pod pojęciem cele kształcenia rozumie się świadomie założone stany
lub zdarzenia (efekty), jakie zamierza się osiągnąć w procesie kształcenia.53
Spośród wielu różnych klasyfikacji celów kształcenia najistotniejszą wydaje się
być ta, która ze względu na stopień ich konkretyzacji wyróżnia dwa rodzaje celów, tj.
cele ogólne i szczegółowe (operacyjne).
Cele ogólne wskazują kierunki dążeń (intencje) nauczyciela/ucznia na danym etapie kształcenia; wyznaczają perspektywę pracy kształceniowej w
dłuższym wymiarze czasowym; mają charakter wieloznaczny i mało konkretny.
Na przykład celem ogólnym kształcenia, postawionym w ramach wybranej
formy kursowej procesu doskonalenia zawodowego rolników, może być
następujący: „Przygotowanie rolników do produkcji mleka wysokiej jakości”.
Cele operacyjne, to jasno wyrażone, zamierzone osiągnięcia uczniów
w zakresie opanowywanych wiadomości i umiejętności.
Zawarte w opisie celu operacyjnego zachowania końcowe ucznia określają,
co uczeń będzie w stanie zrobić - aby wykazać, że założony cel osiągnął.
Według F. Bereźnickiego [2001, s. 110] przez „zachowanie końcowe rozumie się wszelką aktywność lub czynność, których przebieg można zaobserwować lub rejestrować. Dlatego też wymaga się, aby zachowanie końcowe było opisywane za pomocą czasowników operacyjnych tzn. opisujących czynności (operacje) obserwowalne, zewnętrzne, które można zarejestrować i dodatkowo zmierzyć”.
Zamiana celów ogólnych na operacyjne nosi nazwę operacjonalizacji. Podczas
tej zamiany cele ogólne zostają: sprecyzowane, uszczegółowione i skonkretyzowane a jednocześnie następuje upodmiotowienie ucznia, który ma osiągnąć dany cel.
Celami operacyjnymi kształcenia, na przykład wyprowadzonymi z podanego
wcześniej celu ogólnego „Przygotowanie rolników do produkcji mleka wysokiej
jakości”, mogą być następujące:
„Uczestnicy kursu będą wiedzieć, jak wpływa stan zdrowotny wymienia na
jakość mleka”;
52
53
M. Śnieżyński [1997, s. 197-199] proponuje uznać ten cel jako podstawową zasadę rozwoju ucznia.
Tj. w sferze instrumentalnej ich osobowości.
48
„Uczestnicy kursu będą wiedzieć, jak przygotować i przeprowadzić dój,
aby pozyskać mleko o najwyższej jakości”;
„Uczestnicy kursu będą wiedzieć, jak postępować z pozyskanym mlekiem,
aby jego jakość w momencie sprzedaży kwalifikowała je do najwyższej
klasy”;
„Uczestnicy kursu będą umieć prawidłowo wykonywać czynności związane
z pozyskiwaniem mleka wysokiej jakości.
Operacjonalizację celów kształcenia usprawnia ich hierarchiczne ujęcie zwane
taksonomią celów kształcenia. Wyraża się ono w tym, iż osiągnięcie celu wyższego wymaga wcześniejszego osiągnięcia celu niższego.
Spośród wielu istniejących taksonomii celów kształcenia na szczególną uwagę
zasługuje taksonomia autorstwa Bolesława Niemierko [1975, WSiP] zwana taksonomią ABC.
Taksonomia ta obejmuje dwa poziomy, tj. poziom wiadomości i poziom umiejętności.
Poziom wiadomości, czyli:
Zapamiętanie wiadomości - wiadomości mogą dotyczyć terminologii,
faktów, praw, teorii naukowych itd. Wiadomości są zapamiętane, gdy
uczeń jest w stanie odszukać je w pamięci, sprawdzić kompletność
i ewentualnie uzupełnić oraz przedstawić w formie ustnej lub pisemnej, albo wykorzystać w praktycznym działaniu.
Zrozumienie wiadomości - kategoria ta obejmuje podstawowy poziom
zrozumienia. Główne rodzaje wymaganych operacji są następujące:
− tłumaczenie, czyli przedstawienie wiadomości swoimi słowami lub
w innej formie, niż były podane (słownej, symbolicznej, graficznej,
ruchowej),
− interpretacja, polegająca na syntetycznym ujęciu (streszczeniu) danych wiadomości i porównaniu ich z innymi wiadomościami,
− ekstrapolacja, polegająca na „przedłużaniu” opisu zjawiska lub ciągu wydarzeń na inne sytuacje, równoległe lub przyszłe.
Poziom umiejętności, czyli:
Stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych - jest to osiągnięcie
oparte na prawidłowym rozumieniu sytuacji, dostępnych danych, zasad
i procedur działania oraz rodzaju oczekiwanego rozwiązania.
Stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych - obejmuje
złożone procesy umysłowe służące znalezieniu potrzebnego rozwiązania
w sytuacji nowej dla ucznia. Na zastosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych składają się trzy główne rodzaje czynności:
− analiza - polega na wyróżnieniu elementów i związków miedzy
elementami,
49
− synteza - polega na zbudowaniu modelu przeanalizowanej całości,
− ocena - polega na wartościowaniu stanu rzeczy i wyników działań
przez porównanie ich z odpowiednimi modelami oraz przez odwołanie się do właściwych kryteriów teoretycznych.54
Formułowanie celów kształcenia pozwala na odpowiedni dobór treści, metod,
form i środków kształcenia, ponadto stanowi podstawę planowania i organizowania
przebiegu procesu kształcenia dorosłych oraz umożliwia ocenę jego efektywności.
54
Na podstawie opracowania sygnowanego przez Serwis Humanistyczny „Hamlet”
[http://www.hamlet.edu.pl/naucz/?id=met_cele]
50
3. Zasady kształcenia dorosłych
Dla prawidłowej realizacji procesu kształcenia dorosłych niezbędne jest przestrzeganie przez wszystkich jego uczestników (tj. nauczyciela i uczniów) właściwych norm postepowania, zwanych w dydaktyce zasadami kształcenia.
Polscy dydaktycy wypracowali co najmniej kilka określeń pojęcia „zasady
kształcenia”.55 Dla potrzeb przedmiotowej pracy przyjęto następujące rozumienie
tego pojęcia.
Zasady kształcenia dorosłych, to ogólne normy postępowania nauczyciela
i uczniów dorosłych podczas ich kształcenia, wynikające z podstawowych prawidłowości procesu dydaktycznego (tj. kształcenia i uczenia się), których przestrzeganie umożliwia sprawną realizację założonych celów kształcenia.
Wydaje się, że warto jeszcze raz powtórzyć to, co zawiera podane wcześniej
określenie, że zasady kształcenia dorosłych odnoszą się nie tylko do aktywności
kształceniowej nauczycieli, ale też do objętych tą aktywnością ich uczniów.
W literaturze przedmiotu można znaleźć różne zestawy zasad kształcenia. Zdaniem autora, spośród tych zasad w kształceniu dorosłych szczególnie ważnym wydaje się stosowanie 11 następujących:56
1) zasady poglądowości, która głosi, że w procesie kształcenia koniecznym jest
tworzenie warunków ułatwiających zapamiętywanie i rozumienie udostępnianych treści,
2) zasady przystępności - zwanej zasadą stopniowania trudności, która głosi, że
w procesie kształcenia udostępniane treści, a także stosowane formy, metody i środki kształcenia powinny być dostosowane do możliwości uczniów,
3) zasady świadomego i aktywnego udziału uczniów, która głosi, że w procesie
kształcenia powinno się odpowiednio pobudzać i ukierunkować aktywność
uczniów, aby mogła ona być wykorzystana do urzeczywistnienia założonych i wcześniej uświadomionych oraz zaakceptowanych celów kształcenia,
4) zasady partnerskiego współdziałania uczniów i nauczyciela57, która głosi, że w procesie kształcenia należy tworzyć klimat do wzajemnego, intencjonalnego dzielenia się posiadanymi wiadomościami przez wszystkich jego
55
Niektórzy z nich zasady kształcenia nazywają zasadami nauczania, bądź zasadami dydaktycznymi.
56
Przybliżone tu zasady kształcenia dorosłych zostały wypracowane i upublicznione
w opracowaniach zwartych przez W. Okonia [1987/2, s. 178-202], Cz. Kupisiewicza
[1988, s. 111-130], J. Półturzyckiego, [1991, s. 141-156] i T. Nowackiego [1996].
57
Zasadę tę określono na podstawie ustaleń J. Kujawińskiego przedstawionych w szeregu
jego publikacji metodycznych, takich jak np. „Twórczość metodyczna nauczyciela”. [J.
Kujawiński 2001].
51
współuczestników (tj. nauczyciela i uczniów), przyjmującego formę kooperacji partnerskiej, na co pozwala stosowanie metod dwustronnego wspierania
kształceniowego,
5) zasady systematyczności (systemowości), która głosi, w procesie kształcenia
wiedza powinna być udostępniana zgodnie z racjonalnym planem, systematycznie i konsekwentnie oraz tak wiązana z już posiadaną, aby stanowiła
pewną logiczną całość,
6) zasady trwałości wiedzy uczniów, która głosi, że w procesie kształcenia
powinny być podejmowane i stosowane czynności umożliwiające uczniom
trwałe zapamiętanie poznanych przez nich wiadomości i ukształtowanie
umiejętności, aby można było je w każdej chwili odtworzyć oraz posługiwać
się nimi w praktyce,
7) zasady operatywności wiedzy uczniów, która głosi, że w procesie kształcenia
powinno się tworzyć sytuacje wymagające od uczniów, oprócz przyswajania i
odtwarzania wiadomości i umiejętności, także wykorzystywania ich w pracy
zawodowej,
8) zasady wiązania teorii z praktyką, która głosi, że w procesie kształcenia
powinno się przygotowywać uczniów do racjonalnego korzystania z wiedzy
teoretycznej w różnego rodzaju sytuacjach praktycznych oraz w przekształcaniu i tworzeniu nowej rzeczywistości,
9) zasady indywidualizacji i zespołowości, która głosi, że procesie kształcenia
powinno się łączyć podejście indywidualne do poszczególnych uczniów z
uczeniem ich pracy zespołowej, w taki sposób, aby każdy z nich miał możliwość wykorzystania swojej wiedzy,
10) zasady kształcenia umiejętności uczenia się, która głosi, że w procesie
kształcenia powinno się wdrażać uczniów do samodzielnego zdobywania
wiedzy, rozwijania umiejętności uczenia się, poznawania i doskonalenia
podstaw organizowania własnej pracy umysłowej, doskonalenie technik uczenia się,
11) zasady wykorzystywania doświadczeń osób dorosłych, która głosi, że w
procesie kształcenia powinno się korzystać, nie tylko z wiedzy nauczyciela,
ale również z doświadczeń innych uczestników procesu kształcenia.
Należy pamiętać, że doświadczenia dorosłych mogą być względem prawidłowej realizacji tego procesu zarówno pozytywne jak i negatywne. Doświadczenia pozytywne pomagają zrozumieć treści kształcenia, szybciej je
opanować i utrwalić. Doświadczenia negatywne mogą stanowić przeszkodę
w realizacji celów kształcenia, którą trudno pokonać. Doświadczenia
uczniów mogą być wytwarzane przez sytuacje, w których praktyka odbiega
od wskazań naukowych, lub gdy opiera się na nieaktualnych założeniach.
52
4. Formy organizacyjne kształcenia dorosłych
Forma organizacyjna kształcenia, to „celowy oraz probabilistyczny układ
funkcjonalny (ponieważ związek między zmianami zachodzącymi na wejściach
a wynikami osiąganymi na wyjściach nie jest dokładnie ustalony58), świadomie
utworzony przez nauczyciela dla osiągania pewnych z góry założonych celów
kształcenia. W skład tego układu wchodzą: osoby, cele, treści, czynności oraz materiały i środki kształcenia” [J. Kujawiński 1998, s. 51].
Każda forma organizacyjna kształcenia, będąca probabilistycznym i celowym
układem funkcjonalnym, może przybierać - w zależności od realizowanych celów
i treści, stosowanych metod kształcenia, typu kontaktów nauczyciela z uczniami
i uczniów ze sobą - odpowiednio sprofilowaną strukturę, mniej lub bardziej sprzyjającą aktywności kształceniowej uczniów.
W kształceniu dorosłych mogą wystąpić różne podziały organizacyjnych form
kształcenia, dokonane według odmiennych kryteriów klasyfikacji.
Na przykład ze względu na kryterium:
miejsca, w jakim odbywa się kształcenie wyróżnia się formy:
szkolne tj. szkoły niestacjonarne ponadgimnazjalne i policealne, studia
niestacjonarne licencjackie i magisterskie oraz studia podyplomowe,
pozaszkolne np. studia podyplomowe (prowadzone przez jednostki badawcze i instytuty naukowe Polskiej Akademii Nauk) i zawodowe kursy kwalifikacyjne.
roli pełnionej przez nauczyciela wyróżnia się:
pracę pod kierunkiem nauczyciela,
współdziałanie nauczyciela z uczniami i uczniów ze sobą.
liczby uczestników kształcenia wyróżnia się:
pracę indywidualną - zadanie dydaktyczne jest realizowane niezależnie
od innych uczniów - w podziale na:
− indywidualną jednolitą (wszyscy uczniowie wykonują to samo zadanie),
− indywidualną zróżnicowaną (każdy uczeń wykonuje sobie przeznaczone zadanie);
58
Wejście - termin cybernetyczny, w znaczeniu dydaktycznym to stan wiedzy uczniów,
będący podstawą uczenia się nowych treści. Z kolei wyjście - to stan nowej wiedzy po jej
„przetworzeniu”, czyli opanowaniu przez uczniów.
53
pracę grupową - praca odbywa się w zespole złożonym z kilku
uczniów, który ma wspólne zadanie - w podziale na:
− grupową jednolitą (wszystkie grupy wykonują to samo zadanie),
− grupową zróżnicowaną (każda grupa wykonuje sobie przeznaczone
zadanie),
zbiorową - to samo zadanie jest realizowane przez wszystkich uczniów
razem.
W pozaszkolnym kształceniu dorosłych wyodrębnia się też kilka innych niż
wymienione wcześniej - pojemniejszych form organizacji procesu kształcenia,
które różnią się przede wszystkim stawianymi w nich celami kształcenia (a przez to
i stosowanymi metodami), ale też czasem ich trwania, stopniem sformalizowania
zajęć, czy poziomem - na którym badana jest efektywność przebiegającego w ich obrębie procesu kształcenia. Każda z tych form może mieścić w sobie i pracę zespołową
i grupową i indywidualną a ponadto stawiane w jej obrębie cele kształcenia mogą być
osiąganie wyłącznie poprzez pracę uczniów pod kierunkiem nauczyciela, bądź też
zamiennie - poprzez tę pracę oraz współdziałanie nauczyciela z uczniami i uczniów
ze sobą.
Z punktu widzenia potrzeb praktyki publicznych rolniczych organizacji doradczych do takich ważniejszych pozaszkolnych form kształcenia dorosłych zaliczyć
można: kurs, seminarium, wykład, warsztat i wycieczkę.59
59
Wszystkie te formy zostaną omówione w podrozdziale 5 „Formy i metody działalności
kształceniowej”.
54
5. Metody kształcenia i ich podział
Metoda [łac. methodus „sposób”], to systematycznie stosowany sposób postępowania, prowadzący do osiągnięcia zaplanowanego celu; składają się nań czynności
umysłowe i praktyczne, właściwie dobrane i stosowane w odpowiedniej kolejności.
Natomiast metoda kształcenia, to według Władysława Zaczyńskiego [1974,
s. 421]: „świadomie i konsekwentnie stosowany sposób oddziaływania nauczyciela na
jednostkę, grupę lub zbiorowość - by osiągnąć zamierzony cel kształcenia”.
Z uwagi na rolę, jaką pełni nauczyciel w procesie kształcenia, metody te można
podzielić na metody nauczania i metody dwustronnego wspierania kształcącego
a dalej oba te podzbiory metod - na podające (informacyjne) i niepodające (heurystyczne, operatywne i eksponujące).
W obu podzbiorach metod nauczania i dwustronnego wspierania kształceniowego
występują tak samo nazywane metody. (Patrz rys. 9.) Różnica między nimi wynika
z roli60, jaką pełni nauczyciel podczas procesu kształcenia. Jeżeli występuje w roli
kierownika tego procesu, to wykorzystuje metody kształcenia jako metody nauczania, a jeżeli pełni rolę równoprawnego partnera uczniów (oczekujących wsparcia) - jako metody dwustronnego wspierania kształceniowego.
Dlatego też można przyjąć, że:
metoda nauczania, to: celowo i systematycznie stosowany sposób kierowania pracą uczniów w procesie kształcenia użyty ze świadomością jego zastosowania, natomiast
metoda dwustronnego wspierania kształceniowego, to: celowo i systematycznie stosowany w procesie kształcenia sposób współdziałania nauczyciela
z uczniami oraz uczniów ze sobą, polegający na wzajemnym udzielaniu sobie
60
Jerzy Kujawiński [2006, s. 27] uważa, że w procesie dydaktyczno-wychowawczym rola ta
może być trojaka, ponieważ uczeń może:
1) podlegać kierownictwu nauczyciela, gdy ten kieruje jego działalnością indywidualną
lub nieindywidualną (diadyczną, grupową, zbiorową) za pomocą metod edukacyjnych nauczania;
2) współkierować z jedną lub wieloma osobami (z udziałem bądź bez udziału nauczyciela)
współdziałaniem partnerskim za pomocą metod edukacyjnych wspierania dwustronnego,
tzn. za pomocą dialogu, dyskusji, negocjacji i - niekiedy - polemiki;
3) samokierować własną działalnością indywidualną za pomocą samoedukacyjnych metod uczenia się samodzielnego.
Należy wyjaśnić, że pod pojęciem negocjacje rozumie się sekwencję wzajemnych posunięć, poprzez które strony dążą do osiągnięcia możliwie korzystnego rozwiązania częściowego konfliktu interesów [Z. Nęcki, 2000, s. 17], zaś polemika, to dyskusja na temat
sporny dla obu jej stron. Pozostałe pojęcia użyte w powyższym przywołaniu zostaną
przybliżone na dalszych stronach niniejszej pracy.
55
pomocy kształceniowej, w zależności od potrzeb i oczekiwań jego uczestników, z których każdy może być zarówno dawcą, jak i biorcą tej pomocy61.
Rysunek 9
Szczegółowa klasyfikacja metod kształcenia
Metody kształcenia
nauczania
podające
dwustronnego wspierania
kształceniowego
niepodające
podające
(np.: opis, wyjaśnianie,
narracja, pogadanka,
wykład informacyjny,
konsultacja)
heurystyczne
(np.: metoda
dialogu,
dyskusji,
problemowa,
giełdy
pomysłów,
przypadków,
sytuacyjna)
operatywne
(np.: metoda
ćwiczeń,
projektów,
tekstu przewodniego)
niepodające
(np.: opis, wyjaśnianie,
narracja, pogadanka,
wykład informacyjny,
konsultacja)
eksponujące
(np.: metoda
pokazu,
filmu,
instruktażu)
heurystyczne
(np.: metoda
dialogu,
dyskusji,
problemowa,
giełdy
pomysłów,
przypadków,
sytuacyjna)
operatywne
(np.: metoda
ćwiczeń,
projektów,
tekstu przewodniego)
eksponujące
(np.: metoda
pokazu,
filmu,
instruktażu)
Źródło: opracowanie własne
Ponadto, że podające metody kształcenia, to takie, które proces uczenia się
sprowadzają do przyswajania podawanych relewantnych informacji; są przeciwstawne metodom niepodającym.
61
Porównaj J. Kujawiński [2001, s. 143]
56
Do ważniejszych metod podających, szczególnie przydatnych w kształceniu
rolników można zaliczyć: wykład informacyjny, opis, narrację, pogadankę, wyjaśnianie i konsultację.
Do ważniejszych metod niepodających: z podgrupy metod heurystycznych metodę problemową, dyskusji, metaplanu, dialogu, pogadanki heurystycznej, przypadków, sytuacyjną, giełdy pomysłów, metodę 635, śnieżnej kuli i debaty, natomiast z podgrupy metod operatywnych - metodę ćwiczeń, metodę projektów
i metodę tekstu przewodniego a z podgrupy metod eksponujących - pokazu, filmu
i instruktażu62.
Wszystkie te metody zostaną omówione w podrozdziale piątym zatytułowanym
„Formy i metody działalności kształceniowej”.
62
Instruktaż, z uwagi na swą złożoność, zaliczany jest niekiedy do metod operatywnych.
57
6. Środki i treści kształcenia dorosłych
Nieodzownym elementem sprawnie zorganizowanego i realizowanego procesu
kształcenia są środki kształcenia. Spośród istniejących w naukach pedagogicznych
wielu określeń pojęcia „środki kształcenie” najlepiej jego istotę wydaje się oddawać
to, sformułowane przez Józefa Kusia.
Środki kształcenia, są to „przedmioty umożliwiające usprawnianie procesu
kształcenia, które dostarczają uczniom określonych bodźców sensorycznych oddziałujących na ich receptory wzroku, słuchu, dotyku itd. Przedmioty te ułatwiają im poznawanie bezpośrednie i pośrednie rzeczywistości, sposobów jej poznawania oraz
ułatwiają percepcję zjawisk będących w toku poznawania. Środki kształcenia służą
też opanowaniu różnego rodzaju umiejętności” [J. Kuś 1996, s. 811].
W naukach pedagogicznych istnieje wiele różnych typologii środków kształcenia. Spośród nich swą prostotą wyróżnia się podział dokonany przez Edwarda Fleminga i Jana Jacobyego [1969]. Badacze ci dzielą wszystkie środki kształcenia na
trzy zasadnicze grupy:
środki naturalne - różne okazy czy pomoce należące do przyrodniczego
i społecznego otoczenia człowieka, które bezpośrednio przedstawiają rzeczywistość
środki techniczne - te, które istniejącą rzeczywistość pokazują w sposób
pośredni (odtwarzają za pomocą rysunku, zdjęć, przeźroczy, filmu, nagrania
na taśmie magnetofonowej czy magnetowidowej itp.) tak, aby mogła być ona
przedmiotem zmysłowego poznania przez uczniów. Stosowanie ich umożliwia skrócenie trwania procesu kształcenia, a ponadto pozwala szybciej
przekazać uczącym się więcej informacji,
środki symboliczne (umowne) - przedstawiają rzeczywistość w sposób uogólniony, za pomocą przyjętych znaków (mapy, wykresy, schematy, książki, czasopisma, żywe słowo itp.). Poznanie rzeczywistości polega na przyjmowaniu wyników obserwacji i działania podanych w procesie kształcenia
za pomocą słów lub umówionych znaków.
Należy tu dodać, że środki kształcenia tylko wtedy mogą usprawniać proces
kształcenia, kiedy traktuje się je w powiązaniu z pozostałymi składnikami tego procesu (tj. celami, zasadami, formami, metodami i treściami kształcenia) oraz wyzna63
cza im określone zadania do spełnienia.
Z kolei pod pojęciem treści kształcenia rozumie się „to, co stanowi przedmiot
uczenia się (przez przyswajanie, odkrywanie, przeżywanie lub działanie). Treści
63
Podczas realizacji zadań edukacyjnych w procesie doradczym mogą być stosowane
środki, które spełniają nie tylko funkcję kształcącą (oddziałując na sferę intelektualną),
ale także wychowawczą (oddziałując na sferę emocjonalną i motywacyjno-wolicjonalną
psychiki człowieka). Tę grupę określa się terminem środki edukacyjne.
58
kształcenia są ściśle związane z założonymi w programie kształcenia celami,
z tworzeniem odpowiedniego klimatu podczas zajęć, z zastosowaniem najlepiej dobranych środków, form i metod kształcenia” [W. Puślecki 1999].
Treści kształcenia mogą być też rozumiane jako całokształt wiadomości, umiejętności z różnych dziedzin rzeczywistości przewidzianych do realizacji w procesie
kształcenia i wykorzystywanych dla osiągnięcia zakładanych celów. Takie rozumienie
pojęcia treści kształcenia wyraźnie podkreśla ich służebną rolę wobec celów. Ponieważ, to treści muszą być dobierane do celów kształcenia - a nie odwrotnie.
Treści kształcenia powinny być zgodne z aktualną, kreowaną czy odkrywaną
przez naukę wiedzą na dany temat i właściwie uporządkowane.
Istnieją następujące układy treści kształcenia: liniowy, koncentryczny i spiralny.
W układzie liniowym treści kształcenia układane są w postaci nieprzerwanego ciągu zagadnień następujących kolejno po sobie, ściśle ze sobą powiązanych i wzajemnie się warunkujących.
W układzie koncentrycznym te same treści powtarza się wielokrotnie, rozszerzając stopniowo ich zakres i wzbogacając o nowe elementy oraz pogłębiając omawiane związki i zależności.
W układzie spiralnym treści kształcenia układane są tak, aby główny problem można było scharakteryzować na początku zajęć, a następnie stale
nawiązując do niego omawiać związane z nim zagadnienia.
Wybór układu zależy tak od charakteru i stopnia złożoności treści, jak i od kompetencji zawodowych nauczyciela oraz poziomu kompetencji poznawczych uczniów.
Układy liniowy i koncentryczny są zdecydowanie prostsze niż układ spiralny.
59
7. Strategie kształcenia dorosłych
Warunkiem sprawnej realizacji celów kształcenia jest dobór oraz stosowanie w
procesie kształcenia (obok innych jego elementów) odpowiednich strategii kształcenia.
Ponieważ w dydaktyce występuje wiele niekiedy sprzecznych określeń pojęcia
„strategia kształcenia”64 w przedmiotowej pracy przyjęto następujące jego rozumienie.
Strategia kształcenia, to ogólna zarysowana procedura postępowania nauczyciela w procesie kształcenia, którą może on wykorzystywać dla sprawnego osiąganie założonych celów kształcenia.
Z uwagi na kryterium roli nauczyciela, jaką przyjmuje w procesie kształcenia
osób dorosłych można wyróżnić:
strategię nauczania,
strategię wspierania kształceniowego.
Strategia nauczania zakłada, że kierownikiem procesu kształcenia jest nauczyciel, który samodzielnie go realizuje poprzez dobór i stosowanie najsprawniejszych
(względem postawionych w nim celów) form i metod kształcenia. Właściwymi dla tej
strategii są formy pracy uczniów pod kierunkiem nauczyciela oraz metody nauczania.
Strategia wspierania kształceniowego zakłada, że w zależności od dysponowania wystarczającymi do tego kompetencjami, poszczególni uczniowie samodzielnie kierują niektórymi etapami procesu kształcenia - zastępując nauczyciela, który
przyjmuje wtedy rolę ucznia. Właściwymi dla tej strategii są formy współdziałania
nauczyciela z uczniami i uczniów ze sobą oraz metody dwustronnego wspierania
kształceniowego. Strategia wspierania kształceniowego jest szczególnie zasadna
w przypadku przygotowywania uczniów do prowadzenia aktywności samokształceniowej.
64
Np. Józef Skrzypczak [1996, s. 309] pod pojęciem „strategii kształcenia” rozumie „zbiór
reguł, określających jednoznacznie, w zależności od sytuacji, która wytworzyła się w
trakcie kształcenia, wybór określonego sposobu postępowania przez uczestników danego
procesu kształcenia”. Dla Elżbiety Goźlińskiej [1997] strategia kształcenia to „ogół celów, środków i metod przygotowywanych przez nauczycieli dla osiągnięcia najlepszych
efektów, sposób interpretacji ogólnych celów kształcenia i sposób ich wprowadzania”
Według Wincentego Okonia [1987/2, s. 347-349] strategia kształcenia, to bardzo ogólnie
zarysowany tok kształcenia. Strategie te zależne są od ogólnych założeń, celów i zadań
procesu dydaktycznego.
60
Z uwagi na kryterium aktywności ucznia w procesie kształcenia można wyróżnić:
strategię asocjacji,
strategię dotwarzania,
strategię działania,
strategię przeżywania.
Strategia asocjacji zakłada, że to nauczyciel pozostaje jedynym źródłem informacji dla swoich uczniów, które w procesie kształcenia przekazuje im w gotowej do
przyswojenia postaci. Właściwymi dla tej strategii są formy pracy uczniów pod kierunkiem nauczyciela oraz metody podające. Strategia asocjacji jest szczególnie zasadna
w przypadku, gdy samodzielne dochodzenie do informacji przez uczniów byłoby
zbyt długie albo dla nich za trudne czy wręcz niemożliwe z powodu braku dostępu do
jej źródeł.
Strategia dotwarzania zakłada, że w procesie kształcenia nauczyciel nie jest jedynym, ale jednym z dostępnych źródeł informacji potrzebnych uczniom do realizacji
określonego zadania, które to informacje, udostępniane przez niego uczniom czy
przez nich znajdowane w innych wskazanych im źródłach, poddawane być muszą
przetwarzaniu i twórczemu uzupełnianiu. Właściwymi dla tej strategii są zarówno
formy pracy uczniów pod kierunkiem nauczyciela, jak i formy współdziałania nauczyciela z uczniami i uczniów ze sobą oraz metody heurystyczne uzupełniane
w razie potrzeby metodami podającymi.
Strategia działania zakłada, że w procesie kształcenia należy stawiać takie zadania i dobierać takie metody i środki, które tworzą możliwie najlepsze warunki do
praktycznego stosowania posiadanych przez uczniów wiadomości z jednoczesnym
doskonaleniem ich różnych umiejętności i sprawności. Właściwymi dla tej strategii
są zarówno formy pracy uczniów pod kierunkiem nauczyciela, jak i formy współdziałania nauczyciela z uczniami i uczniów ze sobą oraz metody operatywne uzupełniane w razie konieczności metodami podającymi.
Strategia przeżywania zakłada, że w procesie kształcenia należy dobierać takie
metody i środki kształcenia, które umożliwiając przeżywanie eksponowanych treści,
ułatwiają uczniom szybkie i dokładne ich przyswajanie i długie pamiętanie. Właściwymi dla tej strategii są zarówno formy pracy uczniów pod kierunkiem nauczyciela,
jak i formy współdziałania nauczyciela z uczniami i uczniów ze sobą oraz metody
eksponujące uzupełniane w razie konieczności metodami podającymi czy innymi
metodami niepodajacymi (głównie z podgrupy metod operatywnych).
61
8. Ewaluacja procesu kształcenia
Ewaluacja stanowi ostatni etap procesu kształcenia. Pozwala nie tylko na jego
Ewaluacja stanowi ostatni etap procesu kształcenia. Pozwalać ona powinna nie
tylko na jego ocenę (ewaluacja konkluzywna), ale też na doskonalenie całości tego
procesu (ewaluacja formatywna).
W Polsce oceny efektywności form pozaszkolnego kształcenia dorosłych przyjmowanych w doskonaleniu zawodowym i szkoleniu dokonuje się najczęściej za
pomocą czteropoziomowego modelu opracowanego oraz przedstawionego przez
Donalda L. Kirkpatricka w 1858 r.
Zgodnie z tym modelem65 poziomami badania efektywności danej formy pozaszkolnego kształcenia dorosłych mogą być:
1) poziom reakcji,
2) poziom wyuczenia,
3) poziom zastosowania,
4) poziom efektów pracy.66
Każdy kolejny poziom dostarcza więcej informacji niż poprzedni, jest jednak
bardziej pracochłonny, skomplikowany i trudniejszy do oceny.
W niniejszym podrozdziale przybliżone zostaną wszystkie cztery poziomy oceny efektywności pozaszkolnego kształcenia dorosłych realizowanego w wybranych
formach procesu doskonalenia zawodowego i szkolenia.67
Poziom reakcji
Na tym poziomie można ustalić stopień zadowolenia uczestników z udziału
w wybranej formie doskonalenia zawodowego lub szkolenia.
Organizacje prowadzące pozaszkolne kształcenie dorosłych, dla zbadania
- w oparciu o metodę ankietową - jaki jest stopień zadowolenia uczestników
z udziału w danej formie doskonalenia zawodowego lub szkolenia najczęściej tworzą własne kwestionariusze (formularze), pozwalające uzyskać maksymalną ilość
informacji przy minimalnym nakładzie pracy ze strony wypełniających je osób.
Dążąc do maksymalnego uproszczenia tego narzędzia nie można jednak zapominać, co jest celem prowadzonych badań. W kwestionariuszu ankiety powinny
65
Patrz D.L. Kirkpatrick [2001 s. 40-45].
W przypadku dwóch pierwszych ocena dokonywana jest na poziomie indywidualnym
(np. rolnika), dwa następne badają efekty na poziomie organizacyjnym (np. gospodarstwa rolnego).
67
Za: A. Piechnik-Kurdziel [2000, s. 46], Z. Sekuła [1999, s.124], A. Pocztowski [1999, s.
214], P. Bohdziewicz [1999, s. 79].
66
62
znaleźć się pytania dotyczące tematyki wybranej formy pozaszkolnego kształcenia
dorosłych, umiejętności nauczyciela, warunków kształcenia i zakwaterowania, czasu
trwania zajęć oraz potrzeb uczniów w zakresie dalszego ich kształcenia.
Badania efektywności na poziomie reakcji przeprowadza się na zakończenie zajęć
zaś użyte do tego kwestionariusze mogą być imienne lub anonimowe.
Jak się uważa, podpisanie formularza skłania do głębszych przemyśleń na temat
zajęć, a uwagi uczestników stają się bardziej rzeczowe (co nie oznacza, że zupełnie
szczere). Anonimowość zachęca do większej otwartości. Jeśli uczestnicy podpisują
się na kwestionariuszu bez zachęty oznacza to, że albo są bardzo zadowoleni albo,
że bardzo niezadowoleni. W formularzach powinno stosować się pytania otwarte
oraz ocenę punktową.
Osoby odpowiedzialne za realizację danej formy doskonalenia zawodowego lub
szkolenia powinny być bardzo ostrożne w formułowaniu oceny zajęć tylko na podstawie formularzy. Przyjęcie założenia, że dobrymi zajęciami są tylko te, które uzyskały dobre oceny może być mylące. Dotyczy to zwłaszcza przypadku, kiedy poszczególni realizatorzy zajęć uważają, że nie są one po to, aby się podobały, ale aby
skutecznie realizowały założone cele kształcenia.
Należy też dodać, że ocena zadowolenia uczestników nie jest miarodajną metodą
badania rzeczywistej wartości danej formy pozaszkolnego kształcenia dorosłych.
Wszystkie punkty formularza oceny wypełnianie są tuż po zakończeniu zajęć, kiedy
uczestnicy stale jeszcze je przeżywają. Zajęcia te mogły wywołać u nich określone
emocje i pozwolić na zdobycie różnych doświadczeń. Uczestnicy niechętnie też krytykują tego nauczyciela, który starał się zdobyć ich zaufanie i przychylność.
Obok ankietyzacji właściwą metodą badania stopnia zadowolenia z udziału
w jakiejś formie pozaszkolnego kształcenia dorosłych jest również dialog nauczyciela z uczniami w trakcie ich kształcenia.
Poziom wyuczenia
Na tym poziomie można ustalić czy nastąpiła istotna zmiana w obszarze wiedzy
(tj. wiadomości i umiejętności) uczestników właściwej formy doskonalenia zawodowego lub szkolenia.
Przypomnieć należy, że oba wymienione procesy kształcenia mają na celu dokonanie pożądanych zmian w sferze intelektualnej psychiki człowieka tj. w zakresie
jego wiadomości lub umiejętności.
Niewątpliwie ocena efektywności doskonalenia zawodowego lub szkolenia na
tym poziomie jest o wiele trudniejsza i bardziej pracochłonna niż dokonywana na
poziomie reakcji.
Ocenę stanu przyrostu wiadomości umożliwiają testy przeprowadzone bezpośrednio przed rozpoczęciem danej formy pozaszkolnego kształcenia dorosłych i
zaraz po jej zakończeniu, przez porównanie ich wyników.
Podobnie sprawdzenia przyrostu umiejętności można dokonać poprzez ich pomiar przed, oraz - w uzgodnionym z uczestnikami czasie - po zakończeniu doskonalenia zawodowego lub szkolenia. Można tu też, po ustaleniu tzw. grupy kontrolnej,
63
porównać efekty pracy osób ją tworzących tj. nie objętych właściwą formą doskonalenia lub szkolenia zawodowego, z efektami pracy osób - uczestników takiego
procesu kształcenia i wykonujących tę samą pracę. Porównanie efektów pracy obu
wymienionych grup daje właściwy materiał do oceny efektywności danej formy
pozaszkolnego kształcenia dorosłych (eksperymentalna metoda oceny).
Poziom zastosowania
Pozwala ustalić, czy nastąpiła istotna zmiana w zakresie stosowania w praktyce
nabytych podczas doskonalenia zawodowego lub szkolenia wiadomości i umiejętności.
Na tym poziomie może pojawić się kilka uwarunkowań i zmiennych zakłócających ocenę. Na przykład przez to, że uczniowie mają bardzo różny czas przyswajania podawanych treści - efekty procesu doskonalenia zawodowego lub szkolenia mogą pojawić się od razu lub po upływie pewnego czasu. Niektórzy uczestnicy w ogóle
nie wdrożą nabytych wiadomości i umiejętności, ponieważ mogą uznać, że to, co
robili dotąd jest skuteczniejsze. (Nie oznacza to, że dana forma doskonalenia zawodowego lub szkolenia była zła. Po prostu dokonano niewłaściwego rozpoznania
potrzeb uczestników w tym zakresie.)
Do badania efektywności wybranej formy pozaszkolnego kształcenia dorosłych
na poziomie zastosowań stosuje się najczęściej:
porównanie wyników pomiarów zachowań uczniów przed i po udziale
w danej formie doskonalenia zawodowego lub szkolenia, przeprowadzanych
przez przełożonych i współpracowników68 przy wykorzystaniu odpowiedniego kwestionariusza zawierającego m. in. pytania:
− W jakim stopniu chciałbyś zmienić swoje zachowanie po zakończeniu
tej formy doskonalenia zawodowego (lub szkolenia)?
− W jakim stopniu ta forma doskonalenia zawodowego (lub szkolenia)
przygotowała Ciebie do wprowadzania zmian w sposobie działania?
obserwację uczestniczącą69 prowadzoną przez specjalistów ds. doskonalenia
70
zawodowego i szkolenia, współpracowników, przełożonych , a także przez
konsultantów zewnętrznych;
68
W przypadku pozaszkolnego kształcenia rolników przebiegającego w ramach działalności kształceniowej WODR - przez doradców rolniczych.
69
Metoda obserwacji jest „osobliwym sposobem postrzegania, gromadzenia i interpretowania poznawanych danych, w naturalnym ich przebiegu i pozostających w bezpośrednim
zasięgu widzenia i słyszenia obserwatora” [M. Łobocki, 1982, s. 117].
Z uwagi na kryterium jakim jest udział badacza w życiu grupowym wyróżnia się dwa
rodzaje obserwacji:
− uczestniczącą - odnosi się do takiej sytuacji badawczej, w której obserwator jest
składnikiem badanej zbiorowości - uczestniczy w sytuacjach, które są przedmiotem
jego badania;
− nieuczestniczącą - badacz pozostaje na zewnątrz funkcjonowania grupy, lecz ma on
swobodę poruszania się w badanym środowisku.
64
ocenę stopnia realizacji celów indywidualnych sformułowanych przez
uczestników przed wybraną formą doskonalenia zawodowego lub szkolenia.
Badanie efektywności na poziomie zastosowań powinno przeprowadzać się dopiero po kilku tygodniach, a w przypadku niektórych form doskonalenia lub szkolenia zawodowego po kilku miesiącach od momentu, kiedy uczestnicy zaczną stosować nowe rozwiązania. Celowym jest powtarzanie oceny w określonych odstępach czasu. Można wtedy ustalić głębokość oraz zakres zmian jakie zaszły w realizacji zadań zawodowych przez uczestników takiego kształcenia.
Poziom efektów pracy
Na tym poziomie można zbadać jaki wpływ na efekty pracy uczestnika wybranej
formy pozaszkolnego kształcenia dorosłych miało stosowanie nabytych wcześniej
wiadomości i umiejętności.
Jest to najtrudniejsze badanie ze wszystkich przybliżonych wcześniej. Bardzo
trudno bowiem jednoznacznie wskazać, które wyniki osoby są bezpośrednim efektem jego doskonalenia zawodowego czy szkolenia, a które rezultatem zmian w jej
środowisku pracy.
Do badania efektywności kształcenia na tym poziome można zastosować wymienioną wcześniej eksperymentalną metodę oceny. (Grupa kontrolna podlega tym
samym bodźcom zakłócającym, co grupa uczestnicząca w danej formie doskonalenia
zawodowego lub szkolenia.)
Na poziomie efektów pracy jak i poprzednich poziomach należy precyzyjnie określać cele stawiane w ramach wybranej formy pozaszkolnego kształcenia dorosłych.
Np. jeśli celem było, aby uczniowie potrafili prawidłowo sporządzać dokumentację
niezbędną dla ubiegania się o środki pomocowe UE a ilość odrzuconych wniosków
z tej grupy uczniów spadła o połowę, to należy przyjąć, że było to zasługą ich doskonalenia zawodowego (lub szkolenia).
Na koniec należy jednak zauważyć, że jednoznaczna ocena efektywności wybranej formy doskonalenia zawodowego lub szkolenia na poziomie efektów pracy
wydaje się być prawie niemożliwa.
70
W przypadku pozaszkolnego kształcenia rolników realizowanego w ramach działalności
kształceniowej WODR - przez doradców rolniczych.
65
1.3. Istota działalności kształceniowej WODR
W odniesieniu do podanych w poprzednim rozdziale ustaleń i definicji - w tym
zwłaszcza dotyczących pojęcia kształcenie - można było przyjąć, że działalność
kształceniowa publicznych rolniczych organizacji doradczych to, świadome świadczenie rolnikom różnych form kształcenia, w ramach procesów doskonalenia zawodowego lub szkolenia, będące odpowiedzią na ich potrzeby i aspiracje intelektualne.
W odniesieniu do podanej definicji należy wyjaśnić, że ustawa z dnia 22 października 2004 r. o jednostkach doradztwa rolniczego w artykule 4.1, punkt 4 dopuszcza
możliwość prowadzenia przez WODR-y „kursów przygotowujących do uzyskania
tytułów kwalifikacyjnych w zawodach przydatnych do prowadzenia działalności
rolniczej”. Kursy te będące właściwymi formami procesu dokształcania mogą przybierać dwie postacie:
sformalizowaną, czyli tzw. „kwalifikacyjnego kursu zawodowego” 71, którego ukończenie uprawnia każdą osobę po gimnazjum (lub ośmioletniej szkole podstawowej) do zdawania przed okręgową komisją egzaminacyjną egzaminu potwierdzającego kwalifikacje, zwanego egzaminem zawodowym
i uzyskanie świadectwa potwierdzającego kwalifikacje zawodowe,72
niesformalizowaną, czyli jakiegokolwiek innego kursu ułatwiającego osobom, posiadającym dokumenty potwierdzające co najmniej dwa lata kształcenia w zawodzie rolnika lub dwa lata pracy w gospodarstwie rolnym, zdanie egzaminu zawodowego w trybie eksternistycznym, zwanego egzaminem eksternistycznym zawodowym.73
Incydentalne zaangażowanie WODR w organizację i prowadzenie takich kursów a
zwłaszcza traktowanie ich (zgodnie z przywoływaną wcześniej ustawą o jednostkach
doradztwa rolniczego) jako dodatkowej płatnej usługi na rzecz zainteresowanych
nią osób, w naszej opinii nie pozwala uprawianej przez te organizacje działalności
kształceniowej rozszerzać o proces dokształcania, zaś wiązać wyłącznie ze szkoleniem i doskonaleniem zawodowym rolników.
71
Kwalifikacyjny kurs zawodowy, to pozaszkolna forma kształcenia ustawicznego, której
program nauczania uwzględnia podstawę programową kształcenia w zawodach w zakresie
jednej kwalifikacji. Jego ukończenie umożliwia przystąpienie do egzaminu potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie w zakresie tej kwalifikacji. [Kwalifikacyjne kursy zawodowe krok po kroku. KOWEZiU, Warszawa 2012, s. 5.]
72
Natomiast, aby uzyskać np. tytuł zawodowy rolnika, osoba ta musi mieć ukończoną
minimum zasadniczą szkołę zawodową lub kurs kompetencji ogólnych na poziomie zasadniczej szkoły zawodowej.
73
Jak wyżej.
66
1. Cel i zadania działalności kształceniowej
Ponieważ pod pojęciem „kształcenie” przyjęto rozumieć wszelkie intencjonalne
(tj. świadome i celowe) oddziaływanie na sferę intelektualną psychiki człowieka,
a przez to wpływanie na sferę emocjonalną i motywacyjno-wolicjonalną, czyli cały
rozwój jego życia psychicznego, to w odniesieniu do WODR i uprawianej przez nie
działalności kształceniowej można uznać, że jej celem jest intencjonalne wspomaganie
rolnika w jego rozwoju zawodowym poprzez przekazywanie potrzebnych mu wiadomości i wyrabianie pożądanych umiejętności.
Tak sformułowany cel sugeruje, że rozwój zawodowy rolników oparty jest przede wszystkim na samokształceniu, natomiast pomoc kształceniowa WODR nie jest
koniecznością a dogodnym uzupełnieniem tego samokształcenia.
Jednak nie każda osoba mająca wykształcenie rolnicze uzyskane w procesie
kształcenia zawodowego szkolnego czy pozaszkolnego została skutecznie wdrożona do samokształcenia. Dlatego wykształcony rolnik, który tej umiejętności nie
posiada swój rozwój zawodowy musi opierać przede wszystkim na świadczonej mu
pomocy kształceniowej i to trwającej czasem przez całe jego życie zawodowe.
Toteż, aby uniezależnić się od konieczności permanentnego doskonalenia lub
szkolenia zawodowego rolnik, który nie ma umiejętności samokształcenia powinien
móc ją posiąść w trakcie realizacji właściwych form kształcenia oferowanych przez
publiczne rolnicze organizacje doradcze w ramach prowadzonej działalności kształceniowej.
Ważnym jest tu jeszcze dodać, że aby taką umiejętność samokształcenia74 rolnik
mógł posiąść w ramach działalności kształceniowej WODR, musi być ona ukierunkowana na osiąganie nieco zmienionego celu.
Po uwzględnieniu powyższych uwag przyjęto, iż celem działalności kształceniowej, uprawianej przez publiczne rolnicze organizacje doradcze jest intencjonalne
wspomaganie rolnika w jego rozwoju zawodowym poprzez udostępnianie mu potrzebnej wiedzy w tym również pozwalającej skutecznie wdrożyć do samokształcenia.
Należy tu zauważyć, iż ten sposób wspomagania rolników (tj. przekazywanie
wiadomości i wyrabianie umiejętności), aby był sprawnym - musi odbywać się
w ramach odpowiednio dobranych form oraz przy użyciu właściwych metod i środków
kształcenia.
74
Umiejętność szczególnie istotną z punktu widzenia interesów państwa jako sponsora publicznych rolniczych organizacji doradczych.
67
Natomiast do podstawowych zadań działalności kształceniowej prowadzonej
przez przedmiotowe organizacje doradcze należy:
organizacja oraz realizacja różnych form kształcenia w ramach procesów
doskonalenia czy szkolenia zawodowego będąca odpowiedzią na potrzeby
i aspiracje intelektualne rolników, oraz
zachęcanie lub wdrażanie rolników do uprawiania aktywności samokształceniowej w zakresie podnoszenia własnych kwalifikacji zawodowych.
Należy tu zauważyć, że rolnicy wdrożeni do uprawiania działalności samokształceniowej, jeśli korzystają - z jak dotąd75 bezpłatnych różnych form działalności
kształceniowej WODR, to czynią to dla własnej wygody a nie z konieczności. Dlatego zasadnym jest postawić pytanie: czy w odpowiedzi na tę wygodę nie powinni
oni przynajmniej częściowo partycypować w kosztach WODR związanych z ich
uczestnictwem w określonej formie pozaszkolnego kształcenia zawodowego?
Tak postawione pytanie rodzi jednak kolejne: czy istnieje dziś narzędzie umożliwiające sprawne ustalenie w praktyce, który z rolników zainteresowanych pomocą
kształceniową świadczoną przez publiczne rolnicze organizacje doradcze jest zdolny do prowadzenia aktywności samokształceniowej, a który jeszcze takiej umiejętności nie posiada?
Jeśli odpowiedź na oba tak postawione pytania jest lub w najbliższej przyszłości
będzie pozytywna, to zdaniem autora wydaje się słusznym, aby aktualnie bezpłatna
działalność kształceniowa WODR pozostawała taką nadal, ale tylko w odniesieniu
do tych wybranych form doskonalenia zawodowego, które po ich właściwej realizacji pozwolą pożądającym tego rolnikom uzyskać pełną umiejętność samokształcenia.
75
Patrz Ustawa o jednostkach doradztwa rolniczego [Dz. U. 2004, nr 251, poz. 2507,
z późniejszymi zmianami].
68
2. Funkcja i zasady działalności kształceniowej
Kazimierz Marian Czarnecki [2004. s. 17] uważa, że „obecnie kluczową umiejętnością dorosłego człowieka jest umiejętność odnajdywania się w nowej rzeczywistości, chaosie informacyjnym i ciągłych zmianach, które w niej zachodzą. Jeżeli człowiek pragnie istnieć cywilizacyjnie, powinien przez całe życie pobierać naukę adaptacyjną (do rzeczywistości), akomodacyjną (modyfikacji schematów wewnętrznych)
oraz asymilacyjną (przyjmowanie czegoś)”.
Według Tadeusza Aleksandra [1996, s. 263] aktualnie w Polsce oświata dorosłych
pełni dwie zasadnicze funkcje:
zastępczą - polegającą na przekazywaniu ludziom dorosłym treści i kształtowaniu umiejętności, sił umysłowych, dyspozycji, czy cech charakteru, które
nie zostały przez nich zdobyte podczas obowiązkowego trybu nauczania
w szkole, oraz
właściwą - polegającą z jednej strony na stałym uzupełnianiu i aktualizowaniu wiadomości oraz umiejętności osób dorosłych w dziedzinach polityki,
ideologii, gospodarki, różnych dziedzin nauki, sztuki i techniki, w zakresie
nie objętym programem szkolnym, a zdecydowanie koniecznym do spełniania właściwych obowiązków społecznych i zawodowych. Z drugiej strony polegająca na dalszym doskonaleniu osób uczących się oraz kształtowaniu postaw społecznych adekwatnych do już obowiązujących bądź zmieniających się potrzeb edukacyjnych oraz aktywności zawodowej, społecznej
czy rodzinnej.
W odniesieniu do podanego podziału można uznać, że wojewódzkie ośrodki doradztwa rolniczego, stanowiące jeden z elementów systemu pozaszkolnej oświaty dorosłych, w obszarze prowadzonej działalności kształceniowej względem swego podstawowego klienta (tj. zawodowo czynnego rolnika) powinny swą aktywność ujawniać w zakresie wyznaczonym przez obie te funkcje. Tzn. w zakresie funkcji:
zastępczej - polegającą na uzupełnianiu rolnikowi potrzebnej mu wiedzy, której z różnych powodów nie pozyskał w pełni podczas zdobywania wykształcenia rolniczego w szkole lub poza szkołą76. Ściślej zaś wiedzy koniecznej do
sprawnego prowadzenia rozwojowego gospodarstwa rolnego, w tym umożliwiającej podejmowanie sprawnego samokształcenia;
właściwą - polegającą na permanentnym poszerzaniu i aktualizowaniu tej
wiedzy.
76
W tym drugim przypadku (o czym nadmieniono już wcześniej) poprzez ukończenie
prowadzonego przez właściwego organizatora pozaszkolnego kursu kształcenia zawodowego i zdanie stosownego egzaminu.
69
Reasumując można uznać, że funkcją działalności kształceniowej publicznych
rolniczych organizacji doradczych jest intencjonalne uzupełnianie, poszerzanie i
aktualizowanie wiedzy zawodowo czynnych rolników w zakresie niezbędnym do prowadzenia posiadanego gospodarstwa rolnego na poziomie własnych potrzeb i aspiracji, w tym również umożliwiającej im sprawne podejmowanie aktywności samokształceniowej.
Natomiast pod pojęciem zasady działalności kształceniowej, prowadzonej przez
publiczne rolnicze organizacje doradcze, należy rozumieć ogólne normy, które wyznaczają podstawowe, koncepcyjne i funkcjonalne postępowanie tych organizacji
podczas realizacji zadań wynikających z celu działalności kształceniowej.
Według autora do najważniejszych zasad postępowania publicznych rolniczych
organizacjach doradczych w obszarze podejmowanych przez nich działań kształceniowych należą następujące:
Organizacja doradcza świadczy usługi kształceniowe w odpowiedzi na rozpoznane bądź ujawnione potrzeby kształceniowe rolników.
Działalność kształceniowa prowadzona jest w sposób programowy i zorganizowany a wiedza udostępniana rolnikom przez kompetentną kadrę kształcącą
(doradców rolniczych) jest aktualna oraz relewantna względem potrzeb kształceniowych tych rolników.
Podczas świadczenia usług kształceniowych przestrzega się wszystkich
przytoczonych wcześniej 11 zasad kształcenia dorosłych, tj.: zasady poglądowości, przystępności, świadomego i aktywnego udziału uczniów, partnerskiego współdziałania uczniów i nauczyciela, systematyczności (systemowości), trwałości wiedzy uczniów, operatywności wiedzy uczniów, wiązania teorii z praktyką, indywidualizacji i zespołowości, kształcenia umiejętności uczenia się, wykorzystania doświadczeń osób dorosłych.
Organizacja doradcza zapewnia rolnikom wolny dostęp do swych usług
kształceniowych.
Za jakość udzielanej pomocy kształceniowej organizacja doradcza ponosi
odpowiedzialność etyczną.
70
3. Podmiot działalności kształceniowej
Zanim ustalony i opisany zostanie podmiot działalności kształceniowej uprawianej
przez publiczne rolnicze organizacje doradcze wydaje się ważne wyjaśnić pojęcie
podmiotowość.
W sferze nauki istnieje kilka określeń tego pojęcia. Według Doroty Kołodziejskiej
[2001, s. 11] podmiotowość oznacza „możliwość wpływania przez człowieka na to,
co dzieje się w świecie zewnętrznym, w nim i z nim samym, w mniej lub bardziej
autonomiczny sposób. Człowiek jest więc podmiotem wówczas, gdy może – opierając się na systemie własnych wartości – formułować cel lub kierunek działalności,
wybierać lub tworzyć program czynności i sprawować kontrolę poznawczą nad jego
realizacją, co oznacza, że rozumie to, co robi, przewiduje kolejne czynności, porównuje dotychczasowy i przewidywany przebieg działania z wyjściowym celem
oraz innymi własnymi wartościami, ocenia sposób realizacji celu i zaprzestaje działań lub kontynuuje czynności. Brak któregoś z tych elementów prowadzi do
uprzedmiotowienia człowieka”. Z kolei Mieczysław Łobocki [1999, s. 165] przez
podmiotowość rozumie „wolność, niezależność podejmowania decyzji i korzystania
z przysługujących praw, a także równorzędny czy równoprawny udział w kontaktach
interpersonalnych”.77
Przyjmując za podstawę przytoczone tu rozumienia pojęcia „podmiotowość” oraz
wcześniejsze ustalenia co do istoty, celu i zadań działalności kształceniowej uprawianej
przez publiczne rolnicze organizacje doradcze można przyjąć, że w przedmiotowej
działalności występują dwa równoprawne podmioty, z których jednym jest doradca rolniczy występujący w roli nauczyciela a drugim zawodowo czynny rolnik
występujący w roli ucznia.
3.1. Doradca rolniczy jako nauczyciel
Podchodząc do próby określenia pojęcia doradca rolniczy wyłącznie w aspekcie
podejmowanej przez tę osobę aktywności kształceniowej, można przyjąć, że jest to
pracownik publicznej rolniczej organizacji doradczej, który przyjmując rolę nauczyciela rolników realizuje zadania wynikające z funkcji działalności kształceniowej.
77
M. Łobocki wymienia m.in. następujące sposoby podmiotowego traktowania uczniów:
bycie samemu autentycznym, zabezpieczenie praw uczniów, głównie prawa do szacunku,
wyrażania własnych myśli i uczuć, dokonywanie samodzielnych wyborów i ponoszenie
odpowiedzialności, umiejętność porozumiewania się z uczniami, w tym przede wszystkim uważnego i aktywnego słuchania, a także zachowanie wobec uczniów umiaru swobody
i przymusu w edukacji [E. Kubiak-Szymborska 2002, s. 101–102].
71
Dla sprawnej realizacji tych zadań niezbędne jest posiadanie właściwej osobowości, na którą składają się odpowiednie cechy osobowości, kompetencje i motywacja
do pracy.
W odniesieniu do działalności doradczej i działalności kształceniowej należy
przyjąć, że o ile wymagane cechy osobowości doradcy oraz jego motywacja do
pracy w obu tych działalnościach muszą być identyczne, to dla sprawnego uprawiania
samej tylko działalności kształceniowej jego kompetencje mogą być mniejsze od
wymaganych względem osoby podejmującej się wykonywania zarówno zadań
kształceniowych jak i wychowawczych.
Na zbór kompetencji niezbędnych do pełnienia przez doradcę 5rolniczego roli
nauczyciela rolników składają się:
kompetencje poznawcze, współtworzone przez wiedzę niezbędną do
sprawnego prowadzenia rozwojowego gospodarstwa rolnego oraz wdrażania rolników do samokształcenia,
kompetencje metodyczne, współtworzone przez wiedzę niezbędną do
sprawnego dostrzegania i trafnego odczytywania potrzeb kształceniowych
rolnika, wyznaczania odpowiednich zadań kształceniowych i ich stosownej
realizacji (w tym stosowania form kształceniowych pracy rolników pod kierunkiem doradcy oraz współdziałania doradcy z rolnikami i rolników ze sobą), a także posługiwania się metodami nauczania i metodami dwustronnego wspierania kształceniowego itp.,
kompetencje komunikacyjne, współtworzone przez wiedzę niezbędną do
sprawnego nawiązania rozmowy i komunikowania się, kształtowania odpowiedniego klimatu do współdziałania z pojedynczym rolnikiem czy grupą rolników.
kompetencje organizatorskie, współtworzone przez wiedzę niezbędną do
sprawnego przygotowywania, realizowania, kontrolowania i oceniania
wszelkich podejmowanych przez doradcę działań kształceniowych.
3.2. Rolnik jako uczeń
Jak podano wcześniej, drugim podmiotem działalności kształceniowej uprawianej przez publiczne rolnicze organizacje doradcze jest zawodowo czynny rolnik
występujący w roli ucznia.
Ściślej zaś - w odniesieniu do podejmowanej przez wspomniane organizacje
działalności kształceniowej - pod pojęciem uczeń należy rozumieć każdego zawodowo czynnego rolnika, który wchodzi w interakcję kształceniową z doradcą rolniczym
oraz z innymi rolnikami i podejmuje aktywność samokształceniową lub jest do jej
uprawiania wdrażany.
Rolnika jako ucznia dorosłego cechuje między innymi:
ustabilizowany rozwój fizyczny i intelektualny,
72
względnie duże doświadczenie życiowe i często zawodowe,
poważny i odpowiedzialny stosunek do życia oraz podejmowanych decyzji,
równowaga wewnętrzna oraz duża odporność na trudności życiowe,
względnie duża podzielność uwagi i rozwinięta pamięć logiczna,
zdolność do myślenia abstrakcyjnego, stanowiącego istotę poznania oraz
podstawę skutecznego uczenia się,
rozbudzona potrzeba samodzielności, w tym samodzielności w uczeniu się
bez przymusu, nakazu, często drogą samokształcenia.
Ponadto cechuje go też to, że:78
nie musi się on kształcić, może rozpocząć kształcenie i w każdej chwili wycofać się z niego; jest wolny,
może być starszy i mieć dużo wyższy status społeczny czy materialny niż
jego doradca-nauczyciel,
ma ukształtowany obraz samego siebie, co doradca musi respektować,
jego czas poświęcony na naukę jest cenny, pragnie więc wykorzystać go
konstruktywnie i z pożytkiem,
odrzuca jako nieprzydatną wiedzę, którą nie będzie mógł od razu spożytkować
w swej pracy zawodowej czy życiu społecznym lub z której nie będzie miał
korzyści w najbliższej przyszłości,
zazwyczaj sam określa zakres swoich zainteresowań kształceniowych oraz
wybiera instytucję, w której ma zamiar doskonalić się zawodowo czy szkolić,
sposób planowania czasu na naukę narzucają mu jego obowiązki zawodowe
i rodzinne.
Rolnicy to grupa zawodowa zróżnicowana pod względem możliwości i tempa
przyswajania wiedzy, na które istotny wpływ mają indywidualne zdolności, posiadane doświadczenie, wcześniejsze kształcenie i samokształcenie oraz motywacja79 do
uczenia się samodzielnego i z udziałem doradcy.
Należy zauważyć, że kluczową umiejętnością dla samodzielnego rozwoju rolnika, jest jego umiejętność samokształcenia i będąc klientem WODR rolnik może tą
umiejętność albo posiadać, albo nie.
W pierwszym przypadku jego kształcenie można ograniczyć wyłącznie do udostępniania wiadomości w zakresie istniejących źródeł potrzebnej rolnikowi wiedzy oraz
78
79
Por. R. Gerlach [1997, s. 98–99].
Według M.S. Knowlesa [2009, s. 182] motywacja dorosłych do uczenia się zależy od
czterech czynników:.
− sukcesu - dorośli chcą odnosić sukcesy w uczeniu się,
− woli - dorośli chcą mieć poczucie wpływu na uczenie się,
− wartości - dorośli chcą mieć przekonanie, że uczą się czegoś wartościowego,
− przyjemności - dorośli chcą, aby uczenie się sprawiało im przyjemność.
73
wyrabiania niezbędnych umiejętności pozwalających mu samodzielnie z tych źródeł korzystać. Może też mieć ono zakres większy i być poszerzone w swych treściach np. o wiedzę trudnodostępną czy niełatwą do przyswojenia.
W drugim przypadku, należy najpierw ustalić, czy potencjał rozwojowy tkwiący
w osobowości rolnika jest wystarczający do uzyskania przez niego umiejętności
samokształcenia. Jeśli ocena tego potencjału będzie pozytywna, to rolnik, który
zwróci się o pomoc kształceniową do publicznej rolniczej organizacji doradczej
powinien ją uzyskać, ale w takim zakresie - jaki w konsekwencji pozwoli mu stać
się zdolnym do samokształcenia.
Jeśli zaś potencjał rozwojowy tkwiący w osobowości rolnika - zwracającego się
do instytucji doradztwa rolniczego o pomoc kształceniową - zostanie uznany za
niewystarczający, to taki rolnik powinien być kierowany przez publiczną rolniczą
organizację doradczą do odpowiedniej placówki poradnictwa społeczno-zawodowego,
gdzie we współpracy z doradcą zawodowym może znaleźć odpowiedź na nurtujące
go pytania, dotyczące dalszej własnej, ale raczej innej niż prowadzona dotąd, aktywności zawodowej.
74
4. Przedmiot działalności kształceniowej
Ogólnie ujmując przedmiotem aktywności obu podmiotów działalności kształceniowej uprawianej przez publiczne rolnicze organizacje doradcze jest zespół wiadomości i umiejętności (wiedza) niezbędnych rolnikowi dla właściwego rozwoju
zawodowego. 80
Aby być zdolnym do dokonywania ciągłych zmian w posiadanym gospodarstwie
rolnym a wynikających głownie z własnych potrzeb i aspiracji, rolnik - jego właściciel - musi nie tylko posiadać odpowiednie wiadomości i umiejętnie z nich korzystać, ale też zdobytą przez siebie wiedzę stale aktualizować i poszerzać.
Rozwojowy rolnik powinien znać i rozumieć m.in.:
podstawowe procesy zachodzące w glebie, roślinie i w organizmach zwierzęcych,
technologie uprawy i hodowli roślin oraz chowu i hodowli zwierząt,
rynek produktów rolnych i środków produkcji,
podstawy ekonomii, księgowości, prawa bankowego i inne aspekty nowoczesnego biznesu,
istniejące rozwiązania w zakresie materialnego wsparcia dla gospodarstw
rolnych.
Rozwojowy rolnik musi też posiadane wiadomości umieć wykorzystywać
w swej pracy i to zarówno w sytuacjach typowych jak i problemowych.
W szczególności zaś potrafić właściwie:
sporządzać wieloletnie i roczne plany działalności gospodarczej,
obsługiwać specjalistyczne maszyny i urządzenia rolnicze,
przeciwdziałać pogorszaniu się żyzności gleby (tj. przeprowadzać właściwy
dobór gleby pod uprawę, odpowiednio przygotować ziemię i ją nawozić),
pielęgnować rośliny i zwierzęta,
rozpoznawać choroby bądź szkodniki roślin i zwierząt oraz przeciwdziałać
ich wystąpieniu a w razie potrzeby zwalczać,
pozyskiwać produkty roślinne i zwierzęce o wysokiej jakości,
poruszać się na rynku środków do produkcji i produktów rolnych,
pozyskiwać środki z instrumentów wsparcia gospodarstw rolnych (wspólnotowych i krajowych) oraz z nich korzystać,
prowadzić wymagane prawem dokumenty,
80
Hanna Hamer [1998] wskazuje, że rozwój zawodowy to ilościowy przyrost wiadomości i
umiejętności, zdolność do opanowania emocji, odporność na stres, gotowość do podporządkowania się społecznym wymaganiom. Jest to przechodzenie od formy niedoskonałej
do doskonałej, są to ukierunkowane zmiany jakościowe.
75
gromadzić niezbędne dane i je przetwarzać dla potrzeb własnej oceny działalności gospodarczej oraz przyszłych decyzji,
samokształcić się.
Szeroka i stale aktualizowana wiedza oraz odpowiednie cechy osobowości rolnika stanowią o jego wysokich kompetencjach zawodowych, które w połączeniu z posiadanym właściwym potencjałem materialnym muszą owocować sukcesami w
jego pracy zawodowej. Wszystko to zaś powinno takiemu rolnikowi, określanemu
jako rolnik-przedsiębiorca, umożliwiać osiągnięcie pożądanej jakości życia.
Niezbędna rolnikowi aktualna i rozległa wiedza może być przez niego uzyskiwana w procesie doskonalenia zawodowego i szkolenia wspartego własnym samokształceniem, bądź być efektem samego samokształcenia. Wymaga to jednak właściwego wdrożenia rolnika do samokształcenia poprzez kształcenie szkolne czy późniejsze pozaszkolne, np. realizowane przez publiczne rolnicze organizacje doradcze.
76
5. Formy i metody działalności kształceniowej
W działalności kształceniowej WODR, rozumianej jako świadome świadczenie
rolnikom różnych form kształcenia, w ramach procesów doskonalenia lub szkolenia
zawodowego, będące odpowiedzią na ich potrzeby i aspiracje intelektualne - stosuje
się jedynie te formy, które są odpowiednie dla pozaszkolnego kształcenia rolników,
a z nich te, które pozwalają na użycie najsprawniejszych metod pod względem
osiągania założonych celów kształcenia.
Zbiór tych odpowiednich form i metod kształcenia sukcesywnie się powiększa, co
jest zasługą aktywności twórczej przedstawicieli nauki i praktyki dydaktycznej.
1. Formy działalności kształceniowej
Jak wspomniano już wcześniej w pozaszkolnym kształceniu dorosłych wyodrębnia
się kilka pojemniejszych form organizacji procesu kształcenia, które różnią się
przede wszystkim stawianymi w nich celami kształcenia (a przez to i stosowanymi metodami81), ale też czasem ich trwania, stopniem sformalizowania zajęć, czy poziomem
- na którym badana jest efektywność przebiegającego w ich obrębie procesu kształcenia. Z punktu widzenia potrzeb praktyki publicznych rolniczych organizacji doradczych ważniejszymi z tych form są: kurs, seminarium, wykład, warsztat i wycieczkę.
Pojęcia te w naukach pedagogicznych nie są jednoznacznie rozumiane, dlatego
w przedmiotowej pracy przyjęto, że:
kurs, to wyodrębniona pozaszkolna forma organizacji procesu kształcenia
o czasie trwania nie krótszym niż 30 godzin zajęć dydaktycznych (45 min.), której ukończenie umożliwia uzyskanie lub uzupełnienie kwalifikacji zawodowych82; realizowana zgodnie z programem kształcenia przyjętym przez jego
81
Np. dla:
osiągnięcia jakiejś sprawności, w ramach właściwej do tego formy warsztatowej niezbędnym jest użycie przynajmniej jednej metody niepodającej z grupy operatywnych;
poszerzenia posiadanych wiadomości w ramach właściwej do tego formy wykładu –
niezbędnym jest użycie metody wykładu i często przynajmniej jeszcze jednej innej
metody podającej.
rozwiązania jakiegoś (problemu), w ramach właściwej do tego formy seminaryjnej niezbędnym jest użycie jakieś metody niepodającej z grupy heurystycznych.
82
Kwalifikacje zawodowe: formalne przygotowanie do wykonywania jakiegoś zawodu lub
zajmowania stanowiska, przejawiające się w fakcie ukończenia odpowiedniej szkoły czy
formy kształcenia pozaszkolnego, a także zdobycia konkretnych umiejętności
w toku wcześniejszej praktyki zawodowej. Kwalifikacje są zazwyczaj dobrą podstawą
kształtowania się kompetencji, choć te ostatnie wymagają jeszcze posiadania odpowiednich predyspozycji osobowych (zadatków wrodzonych) [W. Kujawiński 2011].
77
organizatora; posiadająca odpowiednią dokumentację pedagogiczną i kończąca się z reguły sprawdzeniem opanowanych wiadomości lub umiejętności;83
seminarium, to wyodrębniona pozaszkolna forma organizacji procesu kształcenia o czasie trwania nie krótszym niż 5 godzin zajęć dydaktycznych, której
ukończenie umożliwia uzyskanie lub uzupełnienie wiedzy na określony temat; realizowana zgodnie z programem kształcenia przyjętym przez jego
organizatora; 84
wykład, to wyodrębniona pozaszkolna forma organizacji procesu, kształcenia
o czasie trwania do 5 godzin zajęć dydaktycznych, stosowana w kształceniu dorosłych, podczas którego wyznaczone cele kształcenia osiągane są metodą
wykładu;
warsztat (workshop), to wyodrębniona pozaszkolna forma organizacji procesu kształcenia, której celem jest poznawanie i adaptowanie nowych wiadomości i umiejętności z określonej dziedziny dla potrzeb praktycznego ich
wykorzystania podczas wspólnego rozwiązywania problemów. Cechuje go
duża intensywność i spore zaangażowanie ze strony wszystkich uczestników
(dlatego grupy warsztatowe na ogół nie przekraczają 15 osób).
W trakcie warsztatów wykorzystywane są różne metody kształcenia,
w tym niepodające (tj. heurystyczne, operatywne i eksponujące) - które pozwalają rozwijać sferę intelektualną psychiki ucznia;
wycieczka (wyjazd studyjny), to wyodrębniona pozaszkolna forma organizacji procesu kształcenia, w której uczestnicy mają możność zdobywania
nowych wiadomości przez bezpośrednie postrzeganie przedmiotów i zjawisk
w naturalnych warunkach ich występowania lub specjalnych instytucjach
(muzeach, na wystawach itp.) [F. Urbańczyk 1979, s. 246].
Dobrze przygotowana wycieczka powinna mieć ściśle wyznaczony cel
i odpowiednio skonstruowany program, z którymi należy zapoznać (np. metodą pogadanki) wszystkich jej uczestników. Każda wycieczka musi zostać
podsumowana, najlepiej przez zbiorowe omówienie jej wyników z uczestnikami. Dobrym sposobem podsumowania jest poddanie pod dyskusję jakiegoś zagadnienia, które wiąże się z tematem wycieczki. Dyskusja pomaga
uczestnikom przypomnieć sobie wiele zaobserwowanych szczegółów, oraz
83
Por. rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 3 lutego 2006 r. „W sprawie uzyskiwania i uzupełniania przez osoby dorosłe wiedzy ogólnej, umiejętności i kwalifikacji
zawodowych w formach pozaszkolnych” [Dz. U. Nr 31 poz. 216, 2006].
84
Por. rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 3 lutego 2006 r. „W sprawie uzyskiwania i uzupełniania przez osoby dorosłe wiedzy ogólnej, umiejętności i kwalifikacji
zawodowych w formach pozaszkolnych” [Dz. U. Nr 31 poz. 216, 2006].
78
dokonać niezbędnych - z punktu widzenia realizacji celów wycieczki - uogólnień. Innym sposobem podsumowania jest pogadanka końcowa lub polecenie opracowania wybranych problemów w formie zadań pisemnych [St.
Karaś 1984, s. 130].
2. Metody działalności kształceniowej
Metody działalności kształceniowej (tj. nauczania i dwustronnego wspierania
kształcącego) w podziale na podające (informacyjne) i niepodające (heurystyczne,
operatywne i eksponujące) zostaną przybliżone w następnych materiałach kursowych
zatytułowanych „Nabywanie podstawowych kompetencji metodycznych doradców
rolniczych”.
79
2. Działania informacyjne
Punktem wyjścia do właściwego przybliżenia podstaw teoretycznych działalności informacyjnej publicznych rolniczych organizacji doradczych jest krótkie określenie podstawowych dla niej terminów, takich jak: informacja, dane wiadomość
i wiedza. I tak:
dane, to „surowe liczby i fakty wyrażone w określonej postaci znakowej”;
[J.A.F. Stoner, R.E. Freeman, D.R. Gilbert 2001, s. 589].
informacja to znaczenie, jakie nadaje danym nadawca lub odbiorca. Informację tworzy się z danych w procesie transformacji i interpretacji, a także kategoryzacji i klasyfikacji;
wiadomość (komunikat) to celowo, świadomie przekazana informacja;.
wiedza to informacja połączona ze zrozumieniem i możliwością jej wykorzystania. Jest otrzymywana z informacji poprzez jej zintegrowanie z wiedzą istniejącą. Rzetelna wiedza może prowadzić do mądrości, czyli umiejętności
używania, modyfikowania i tworzenia nowej wiedzy.
2.1. Proces informacyjny i jego fazy
Przez proces informacyjny rozumie się „proces semiotyczny85, ekonomiczny
i techniczny, który realizuje co najmniej jedną z funkcji, jakimi są: generowanie,
gromadzenie, przechowywanie, przekazywanie, przetwarzanie, udostępnianie, interpretacja oraz wykorzystywanie informacji” [J. Oleński 2003 s. 39].
Poszczególne funkcje procesów informacyjnych są zbieżne z następującymi fazami przebiegu tych procesów, tj. fazą:
tworzenia informacji,
gromadzenia informacji,
przechowywania informacji,
przetwarzania informacji,
przekazywania informacji,
udostępniania informacji,
interpretowania informacji,
wykorzystywania informacji.
Dla każdej pojedynczej informacji fazy te następują po sobie sekwencyjnie, natomiast w przypadku procesów informacyjnych obejmujących wiele informacji
i trwających przez dłuższy czas fazy te są realizowane współbieżnie.
85
Semioza to proces tworzenia, odbierania i przekazywania znaków. W procesie tym ujawnia
się znaczeniowa funkcja znaku.
80
Dana funkcja w procesie informacyjnym może być realizowana przez jedną fazę
procesu informacyjnego, ale może być też realizowana w wielu fazach tego procesu.
Wszystkie wymienione funkcje można podzielić na dwie grupy:
1. Funkcje semiotyczne, to znaczy takie, których realizacja jest związana
z procesem semiozy. Są to funkcje tworzenia, interpretacji oraz wykorzystywania informacji.
2. Funkcje organizacyjno-techniczne, nie wymagające realizacji procesu semiozy. Są to funkcje gromadzenia, przechowywania, przetwarzania, przekazywania i udostępniania informacji.
Tworzenie (generowanie) informacji - pierwszy etap procesu informacyjnego, to
szeroka kategoria, która swoim zasięgiem obejmuje także odszukanie informacji istniejących już w przestrzeni informacyjnej. Etap ten pozwala wygenerować informację
w określonym języku i nadać jej formę wiadomości [J. Oleński 2003 s. 49].
Proces generowania informacji można podzielić na cztery fazy:
generowania lub odkrywania danych źródłowych,
gromadzenia i przechowywania danych,
korygowania i przetwarzania danych,
interpretacji wyników i uzyskania informacji.
Dane mogą być generowane lub odkrywane przez różne źródła informacji. I tak
w przypadku indywidualnego gospodarstwa rolnego mogą to być jego źródła wewnętrzne, np. prowadzona w gospodarstwie własna ewidencja i sprawozdawczość oraz
źródła zewnętrzne, jak np. wyniki badań instytutów naukowo-badawczych.
Wygenerowane dane mogą być gromadzone i przechowywane na różnych nośnikach, w tym elektronicznych (np. komputerowych bazach danych) a następnie
poddawane intencjonalnym (świadomym i celowym) przekształceniom.
Dane przekształca się po to, aby otrzymać informację (wiadomość), która jest
produktem finalnym tego procesu.
Proces przetwarzanie danych obejmuje następujące czynności:
klasyfikację danych,
porządkowanie (sortowanie) danych,
zestawianie (agregację) danych,
wykonywanie obliczeń,
selekcję (wybór) danych.
Ponieważ generowana informacja jest przeznaczona dla określonego użytkownika musi być dla niego czytelna i zrozumiała. W przeciwnej sytuacji generowanie
stanie się bezcelowym procesem, ponieważ prowadzi do pojawienia się nieprawdziwej informacji (dezinformacji) lub też informacji nieużytecznej.
Gromadzenie informacji jako druga faza procesu informacyjnego polega na
zebraniu poszczególnych informacji jakie pojawiły się w fazie ich tworzenia w taki
sposób, aby było możliwe ich późniejsze zlokalizowanie oraz odtworzenie przez
potencjalnych odbiorców.
81
W fazie gromadzenia informacji w danym procesie informacyjnym są realizowane następujące czynności:
identyfikacja miejsc ich powstawania i występowania,
techniczne zebranie i transfer materialnych nośników informacji z miejsc powstawania i występowania do miejsc, w których są gromadzone,
kontrola kompletności i jakości materialnych nośników,
kontrola kompletności informacji i kontrola jakości danych,
zorganizowanie zgromadzonych informacji w postaci zbiorów danych
o określonej strukturze i formie technicznej.86
Należy pamiętać, że każdemu intencjonalnemu gromadzeniu informacji dokonywanemu przez właściwe struktury publicznych rolniczych organizacji doradczych musi towarzyszyć analiza jej jakości, uwzględniająca kryteria formułowane
w kontekście wykorzystania tej informacji.
Przechowywanie informacji - trzecia faza procesu informacyjnego, nierozerwalnie związana z tzw. materialnymi nośnikami informacji - to zapisywanie informacji na tych nośnikach w formie i postaci, umożliwiającej ich łatwe wykorzystywanie (odczytywanie i udostępnianie).
Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje przechowywania informacji:
krótko i średniookresowe, które dotyczy zwłaszcza zbiorów transakcji (opisów procesów gospodarczych), zbiorów programów, algorytmów przetwarzania, zbiorów parametrów przetwarzania (np. słowników, tablic zakresów
dopuszczalnych wartości itp.), oraz
długookresowe (tzw. archiwizowanie) - chroniące zbiory informacji przed ich
przypadkową utratą, np. poprzez sporządzenie i utrzymywanie kopii.
Terminem materialny nośnik informacji określa się każdy rodzaj materii, na którym może być zapisana informacja.87 Są to np. papier, taśma magnetyczna i filmowa
czy grupa nośników elektronicznych. Zapisywanie informacji na tych nośnikach może
odbywać się z zastosowaniem kompresji lub metod szyfrowania.
Publiczne rolnicze organizacje doradcze przy wyborze materialnego nośnika służącego do przechowywania informacji powinny brać pod uwagę takie kryteria, jak:
trwałość i koszt nośnika,
koszt odwzorowania,
koszt dostępu.
W przekazie informacji pośredniczą rożnego rodzaju kanały informacyjne. Są
to drogi przepływu informacji i środki, które służą temu przepływowi.
Można wyróżnić następujące kanały informacyjne:
kanał słowny, a w ramach niego:
86
87
Porównaj: J. Oleński [2003, s. 70].
Informacja może być przechowywania na wielu nośnikach równocześnie.
82
ustny (słowa mówionego), używany w przekazie interpersonalnym
oraz w przekazie pośrednim (radiowy, telefoniczny, internetowy itd.88),
pisemny (słowa pisanego), używany w przekazie pośrednim, np. poczty tradycyjnej lub elektronicznej, różnego rodzaju wydawnictw itd.
wizualny, używany w przekazie interpersonalnym – tzw. „mowy ciała”, oraz
przekazie pośrednim - np. obrazu ruchomego (film „niemy” w formacie VHS,
DVD itd.) i statycznego (obraz na papierze lub nośniku elektronicznym),
audiowizualny, używany w przekazie pośrednim - np. filmu ze ścieżką
dźwiękową czy prezentacji multimedialnej.
Wybór kanału komunikacyjnego powinien być warunkowany wynikami analizy
wskazującymi ten kanał, który pozwala przesyłać informację bez zniekształceń
i w postaci umożliwiającej prawidłowy jej odbiór.
Przetwarzanie informacji obejmuje działania arytmetyczne, logiczne i semiotyczne wykonywane na zgromadzonych informacjach w celu uzyskania takich,
jakie są oczekiwane przez odbiorców. Są to np.: podział informacji na części, selekcja pewnej części informacji, przekształcanie informacji z jednego języka na drugi,
generowanie nowej informacji na podstawie innej, usunięcie pewnej części informacji, reorganizacja zbiorów informacji.
Obecnie większość operacji przetwarzania informacji w publicznych rolniczych
organizacjach doradczych może odbywać się przy zastosowaniu techniki komputerowej.
Przetwarzanie informacji obejmuje takie procesy jak:
myślenie i wnioskowanie,
sterowanie,
decydowanie,
porównywanie,
organizowanie,
zapamiętywanie informacji,
porządkowanie informacji,
obliczanie i kalkulowanie,
kodowanie i dekodowanie informacji.
Udostępnianie informacji to dostarczenie odbiorcy potrzebnych mu informacji
z uwzględnieniem takich czynników jak odpowiedni termin, miejsce, forma, zakres,
stopień szczegółowości itp.
Udostępnienie informacji realizowane przez właściwe struktury publicznych
rolniczych organizacji doradczych może odbywać się przez:
88
Np. podczas ircowania (pogawędki). IRC (ang. Internet Relay Chat) to program typu
klient-serwer, dzięki któremu osoby z dowolnego miejsca na świecie mogą porozmawiać
w czasie rzeczywistym ze sobą. W tym celu łączą się z tzw. IRC Serwerem i dołączają do kanału na którym chcą dyskutować. Możliwe jest również przesyłanie plików pomiędzy rozmówcami.
83
przekazanie materialnego nośnika informacji konkretnemu rolnikowi przedsiębiorcy,
upowszechnienie informacji wśród rolników - przedsiębiorców,
zapewnienie dostępu rolnikom - przedsiębiorcom do zasobów informacyjnych,
udostępnienie rolnikom - przedsiębiorcom informacji w formie usługi informacyjnej.
Należy tu przypomnieć, że udostępnianie informacji jest końcową fazą procesu
informacyjnego realizowanego w ramach działań informacyjnych publicznych rolniczych organizacji doradczych.
Interpretacja informacji polega na odtworzeniu pola znaczeniowego informacji. Jest intelektualnym przypisywaniem określonego obiektu, procesu lub zdarzenia
posiadanej informacji wyrażonej w pewnym języku.
Interpretacja informacji zależy od odbiorcy, od dotychczas posiadanej przez niego wiedzy. Bardzo duży wpływ ma tu również język i forma istniejącej informacji.
Jeżeli język ten będzie zgodny z wiedzą, doświadczeniami i innymi elementami
składającymi się na osobowość odbiorcy, to można sądzić, że informacja zostanie
przez niego zinterpretowana właściwie.
Wykorzystanie informacji to podejmowanie bezpośrednich działań pod wpływem posiadanej informacji. Informacja ta może być wykorzystana na kilka sposobów, z których najważniejszymi są:
tworzenie struktur wiedzy, przez:
zorganizowanie przechowywania określonego rodzaju materialnych
nośników informacji,
gromadzenie informacji wyselekcjonowanych przez użytkownika z informacji przekazywanych mu,
zapamiętywanie wybranych informacji przez indywidualnego użytkownika finalnego,
aktualizacja struktur wiedzy przez uzupełnianie, zastępowanie oraz eliminowanie informacji,
podejmowanie decyzji.89
Pełna, rzetelna wiedza na temat sposobów wykorzystania informacji przez użytkowników finalnych jest warunkiem dobrego zaprojektowania i sprawnego zarządzania procesami i systemami informacyjnymi.
89
Porównaj: J. Oleński [2003, s. 107].
84
2.2. Istota działalności informacyjnej
Informacja udostępniana rolnikowi w ramach działalności informacyjnej publicznej rolniczej organizacji doradczej powinna służyć realizacji jego zadań zawodowych. Musi ona zatem dotyczyć tego wszystkiego, co dzieje się w otoczeniu
danego gospodarstwa rolnego - a ma, lub może mieć wpływ na jego funkcjonowanie. Odpowiednim przykładem jest tu informacja o innowacjach rolniczych, strukturze rynku, konkurentach, prawie gospodarczym, sytuacji politycznej itd.
W gospodarstwie rolnym można wyróżnić dwa główne aspekty zastosowania
uzyskanej informacji, a mianowicie: dla rozwiązywania bieżących problemów oraz
jako podstawa długoterminowego, strategicznego planowania. W pierwszym przypadku informacja służy codziennemu podejmowaniu decyzji, pozwala m.in. odkryć
potencjalne problemy i ich możliwe rozwiązania, skorzystać z osiągnięć innych,
ocenić skutki konkretnych postanowień, uniknąć kosztownych pomyłek. W drugim
zaś uzyskane informacje mogą być użyte m.in. dla oceny sytuacji na rynkach, śledzenia działalności konkurencji oraz trendów w gospodarce krajowej i światowej,
przewidywania zmian prawnych i politycznych mających wpływ na działalność
gospodarstwa rolnego.
Jak się wydaje w swych działaniach informacyjnych publiczne rolnicze organizacje doradcze powinny pominąć dwie ostatnie fazy procesu informacyjnego, tj.:
fazę interpretacji informacji oraz fazę jej wykorzystywania. Natomiast odbiorcami
działalności informacyjnej, podejmowanej z inicjatywy informowanych rolników
(i gdzie udostępnianie informacji realizowane jest w formach bezpośrednich) mogą
być tylko te indywidualne podmioty, które potrafią samodzielnie interpretować
i wykorzystywać informację, szczególnie dla podejmowania właściwych decyzji
oraz ich praktycznej realizacji. Podobnie w przypadku działalności informacyjnej,
podejmowanej z inicjatywy publicznej rolniczej organizacji doradczej i adresowanej do masowego odbiorcy, proces informacyjny musi kończyć się na fazie udostępniania informacji. Powodem tego jest naturalne ograniczenie się do stosowania
w masowym udostępnianiu (upowszechnianiu) informacji form pośrednich, co skutecznie uniemożliwia rozszerzenie procesu informacyjnego o fazę interpretacji informacji oraz jej wykorzystywania.
A zatem na działania informacyjne publicznych rolniczych organizacji doradczych składa się zespół czynności związanych z udostępnianiem informacji potrzebnych rolnikom - przedsiębiorcom w ich pracy we własnym gospodarstwie rolnym
i spełniających możliwie najwyższe parametry jakościowe.
Udostępnianie to odbywa się albo z inicjatywy informowanego albo informującego oraz może być poprzedzone jedną lub kilkoma innymi wcześniejszymi fazami
procesu informacyjnego, tj. fazą tworzenia, gromadzenia, przechowywania, przekazywania i/lub przetwarzania informacji.
Uważa się, że działania informacyjne podejmowanej z inicjatywy informowanego rolnika będą przydatne wtedy, gdy uzyskane tą drogą informacje użyje on do
85
tworzenia lub aktualizacji struktur swojej wiedzy, a przede wszystkim przetworzy
w odpowiednie warianty decyzyjne, dokona ich wartościowania i następnie oceny,
wybierze wariant optymalny90 czy dobry91, przygotuje się do jego wdrożenia oraz
dokona tego.
Z powyższych rozważań wynika, że celem działalności informacyjnej publicznej rolniczej organizacji doradczej powinno być udostępnianie informacji odpowiadającej potrzebom rolników - przedsiębiorców i wykorzystywanej przez nich dla
sprawnego funkcjonowania we własnych gospodarstwach rolnych.
Oczywiście, każda potrzebna informacja może być przez rolników - przedsiębiorców pozyskiwana samodzielnie92, ale jeśli przewidywane koszty własnej aktywności w tym zakresie (materialne i niematerialne) szacowane są przez nich jako
przewyższające cenę informacji udostępnianych przez daną publiczną rolniczą organizację doradczą, to niewątpliwie zechcą oni uzyskiwać je właśnie od tej organizacji.
To właśnie ta kategoria rolników stanowi grupę potencjalnych odbiorców produktów działalności informacyjnej publicznej rolniczej organizacji doradczej,
o których organizacja ta musi zabiegać, aby chcieli zostać jej klientami.
Z kolei do zadań działalności informacyjnej prowadzonej w przedmiotowej
organizacji doradczej należy: tworzenie, gromadzenie, przechowywanie, transmisja,
przetwarzanie oraz udostępnianie informacji potrzebującym jej rolnikom - przedsiębiorcom.
Należy tu zaznaczyć, że działalność informacyjna publicznych rolniczych organizacji doradczych powinna odbywać się wg planów wynikających z celów tej działalności, jej ukierunkowania i przeznaczenia. Powinna uwzględniać zagadnienia
prawne, w szczególności ograniczenia udostępniania materiałów oryginalnych wynikające z prawa autorskiego, sprawy współpracy krajowej i zagranicznej oraz międzynarodowej, łączności informacyjnej itp.
90
91
92
W przypadku przyczyn problemów zamkniętych, w których zbiór alternatyw jest w pełni
określony.
W przypadku przyczyn problemów otwartych, w których zespół alternatyw jest nieokreślony.
Tj. przez nich tworzona bądź wyszukiwana.
86
2.3. Przedmiot, podmiot i funkcje działalności informacyjnej
Przedmiotem działalności informacyjnej publicznej rolniczej organizacji doradczej jest informacja - postrzegana jako produkt informacyjny - która jest lub może
być oferowana na rynku informacyjnym i przybiera postać:
oddzielnego wyrobu informacyjnego, gdy klient kupuje bezpośrednio informację (odwzorowaną na identyfikowalnym nośniku materialnym),
usługi informacyjnej, gdy płaci się za pracę związaną z pozyskiwaniem
i udostępnianiem samej informacji (np. za określoną poradę93 technologiczną, prawną, ekspertyzę finansową itp.),
komponentu informacyjnego innego wyrobu lub usługi, gdy stanowi ich integralną część.
Informacja, podobnie jak każdy inny produkt, podlega prawom rynku, popytowi
i podaży. Od innych produktów odróżnia ją to, że:
przedmiotem przeniesienia własności jest nośnik materialny,
koszt upowszechniania informacji jest równy kosztowi jej nośników,
trwałość informacji zależy od trwałości materialnego nośnika,
trudno chronić własność i prawa użytkowania informacji,
transakcja rynkowa94 odbywa się w warunkach zupełnej asymetrii informacyjnej,
brak możliwości określenia ex ante (przed wdrożeniem) wartości użytkowej
informacji,95
nabywca nie ma możliwości oceny jakości informacji lub możliwość ta jest
bardzo ograniczona.
Wyrób informacyjny to skończony zbiór informacji odwzorowany w określonym języku na względnie trwałym nośniku materialnym informacji, takim jak papier, taśma magnetofonowa, płyta CD, dysk twardy serwera itp. Zatem, przedmiot
będący wyrobem informacyjnym jest determinowany nie przez treść informacji,
lecz przez jej nośnik.
Usługa informacyjna, to dostarczanie informacji w zakresie i formie dostosowanej do indywidualnych wymagań odbiorcy, na jego zamówienie.
93
94
95
Termin porada w działalności informacyjnej publicznej rolniczej organizacji doradczej
określany jest odmiennie niż w przypadku podejmowanej przez nią działalności doradczej.
Transakcja rynkowa polega na przeniesieniu prawa własności lub prawa użytkowania
czasowego z jednego podmiotu gospodarczego na inny.
Ocenę ex ante przeprowadza się przed wdrożeniem w celu oceny zapotrzebowania na
działanie lub w celu określenia podstawy działania.
87
Szczególną formą usługi informacyjnej jest zapewnienie odbiorcy dostępu do
zasobów informacyjnych. Forma ta różni się od innych usług informacyjnych tym,
że odbiorca nie otrzymuje konkretnej informacji, lecz uzyskuje prawo dostępu do
informacji.
W przypadku działalności informacyjnej uprawianej w publicznej rolniczej organizacji doradczej występują dwa następujące podmioty:
podmiot informujący (informator), czyli pracownik publicznej rolniczej
organizacji doradczej (doradca rolniczy, specjalista ds. informacji), który
udostępnia informacje rolnikom - przedsiębiorcom a ponadto może realizować inne zadania wynikające z funkcji działalności informacyjnej tej organizacji.
podmiot informowany, czyli rolnik - przedsiębiorca, ich grupa lub zbiorowość, o zdefiniowanych potrzebach informacyjnych oraz zdefiniowanych sposobach użytkowania informacji, uzyskujący informację o którą się ubiegali,
lub którą otrzymali z inicjatywy podmiotu informującego.
Zgodnie z twierdzeniem, że na działalność informacyjną publicznej rolniczej organizacji doradczej składa się zespół czynności związanych z udostępnianiem informacji potrzebnych rolnikom - przedsiębiorcom w pracy w gospodarstwie rolnym
i spełniających możliwie najwyższe parametry jakościowe, jej funkcję można określić jako:
pozyskiwanie informacji,
mediacja,
filtracja,
przetwarzanie i udostępnianie informacji.
Pozyskiwanie informacji, to tworzenie informacji bądź jej odkrywanie w przestrzeni informacyjnej. Mediacja, to pośredniczenie pomiędzy zasobami informacyjnymi a podmiotami, które informacji potrzebują. Filtracja, to wyszukiwanie, ocena,
selekcja oraz „akredytacja” informacji. Przetwarzanie i udostępnianie informacji,
to opracowanie informacji, tworzenie źródeł pochodnych, np.: analiz, baz, prezentacji, raportów, zestawień itd., w formie przydatnej i przyjaznej dla odbiorców a następnie ich udostępnianie w formie wyrobu lub usługi informacyjnej.
W zakończeniu powyższych rozważań należy dodać, że za jakość produktów
niekomercyjnych publiczna rolnicza organizacja doradcza powinna ponosić odpowiedzialność etyczną a produktów komercyjnych - finansową.
88
2.4. Metody wyszukiwania i udostępniania informacji
Drugą i piątą fazą procesu informacyjnego stanowią odpowiednio: gromadzenie
i przekazywanie informacji. Czynności jakie w ramach obu tych faz podejmuje
podmiot informujący powinny być wykonywane zgodnie z wybraną metodą tj.:
systematycznie stosowanym sposobem postępowania prowadzącym do osiągnięcia
zaplanowanego celu. Składają się nań czynności umysłowe i praktyczne, właściwie
dobrane i stosowane w odpowiedniej kolejności.
Poniżej przedstawiono krótki przegląd metod związanych z obu wymienionymi
fazami procesu informacyjnego, czyli metod wyszukiwania oraz przekazu informacji.
1. Metody wyszukiwania informacji
Wyszukiwanie informacji to zespół czynności w obrębie fazy gromadzenia informacji. Polega na przeszukiwaniu określonych dokumentalnych źródeł relewantnych informacji, tj. spełniających oczekiwania podmiotów informowanych oraz
zaspakajających ich potrzeby informacyjne.96
Proces ten nie jest precyzyjnie oraz skończenie określony przez normy czy algorytmy i w dużej mierze opiera się na heurystykach.
Należy tu przypomnieć, że algorytm to niezawodny przepis, który jednoznacznie
określa, jaki skończony ciąg operacji należy kolejno wykonać, aby rozwiązać
wszystkie zadania danej klasy, natomiast heurystyki to zawodne reguły, zasady,
taktyki i intuicje, które są niedostatecznie określone i nie gwarantują rozwiązania
problemu.
Podstawowymi metodami wyszukiwania informacji w źródłach bibliotecznych
są wyszukiwanie faktograficzne oraz wyszukiwanie bibliograficzne.
Metodę wyszukiwania faktograficznego stosuje się w przypadku poszukiwania
konkretnego dokumentu o znanym autorze lub tytule (tj. gdy chce się ustalić jego
lokalizację lub przynajmniej dowiedzieć, czy występuje w danym zbiorze) a także
wówczas, gdy obiektem poszukiwania są informacje na określony temat w niezidentyfikowanych jeszcze dokumentach.
W pierwszym przypadku należy sięgnąć do zbioru wyszukiwawczego, np. katalogu w „swojej” bibliotece. Jeśli w danym zbiorze nie ma poszukiwanego dokumentu,
można skorzystać z katalogów centralnych, zawierających informacje o zbiorach
większej liczby bibliotek. Jeżeli dokument nie jest dostępny na terenie kraju, należy
poszukiwać go przez zagraniczne drukowane katalogi czołowych bibliotek lub katalogi centralne i starać się o sprowadzenie dokumentu za pośrednictwem „swojej”
biblioteki w ramach wypożyczeń międzybibliotecznych.
96
Różnicę między zbiorem informacji relewantnej a posiadanej określa się terminem luki
informacyjnej.
89
W drugim przypadku wyszukiwanie jest nieco trudniejsze. Jeżeli mają to być informacje ogólne, poszukiwania mogą się ograniczyć do przejrzenia encyklopedii lub
słowników. Jeżeli jednak informacja ma być bardziej szczegółowa, to najpierw należy zajrzeć do encyklopedii lub słowników, gdyż informacje tam zdobyte pozwolą
umiejscowić przedmiot zainteresowania w systematyce nauk. Potem w katalogach
rzeczowych trzeba znaleźć termin odzwierciedlający obiekt zainteresowania, ustalić
odpowiadające mu hasła i odszukać je w katalogu alfabetycznym.
Metodę wyszukiwania bibliograficznego stosuje się w przypadku poszukiwania informacji w bibliografiach specjalnych na dany temat.97 O bibliografiach specjalnych informują bibliografie bibliografii.
Wyszukiwanie należy rozpocząć od przeglądu bibliografii bibliografii retrospektywnych, a następnie bieżących aż do ostatniego rocznika, który ukazał się w druku.
Lata nie objęte jeszcze bibliografią bibliografii można uzupełnić na podstawie bieżącej bibliografii narodowej. W ten sposób otrzyma się całość materiału i sprawdzi,
czy i jakie bibliografie ukazały się na interesujący nas temat. Jeżeli bibliografia
specjalna nie istnieje, poszukiwania należy prowadzić poprzez bibliografie ogólne,
tj. bibliografie narodowe bieżące i retrospektywne. Przeglądanie bibliografii powinno poprzedzić zorientowanie się, jaki ma ona zakres tematyczny i jaki zasięg
chronologiczny oraz zapoznanie się z aparatem pomocniczym i układem bibliografii.
Osobną grupę stanowią metody wyszukiwania informacji w Internecie. Podstawowymi z tej grupy są metody:
katalogu tematycznego,
wyszukiwarki tekstowej i specjalistycznej
metawyszukiwarki,
webringu.
Metoda katalogu tematycznego to swoisty sposób wertowania zawartości katalogów uporządkowanych hierarchicznie wg różnych dziedzin.
Zamieszczane w serwisach katalogi prezentują ogólną listę kategorii tematycznych, z odsyłaczami pozwalającymi internaucie przechodzić kolejno do powiązanych z nimi podkategorii, tematów, podtematów, list i składających się na te listy
dokumentów o treści dotyczącej jakiejś bardzo wąskiej dziedziny.98 Dokumenty te
stanowią bazę informacyjną katalogu.
Katalogi tematyczne zarządzane są przez redaktorów serwisu internetowego,
którzy przeglądając strony WWW sami decydują do jakiej kategorii je zaliczyć.
Mogą oni zamieszczać też krótkie opisy tych stron.
97
98
Ze względu na zakres treściowy opisywanych dzieł wyróżnia się bibliografie ogólne
i specjalne, natomiast ze względu na zasięg chronologiczny: retrospektywne, bieżące,
prospektywne.
Struktura ta przypomina drzewo katalogów i podkatalogów eksploratora Windows.
90
Użytkownik zagłębia się stopniowo w strukturę katalogu i w ten sposób dociera
do potrzebnej informacji. Jego pracę mogą znacząco przyśpieszyć specjalne programy wyszukiwawcze (wbudowane w większość z tych katalogów), które pozwalają wertować jednocześnie wszystkie lub kilka kategorii tematycznych.
Przykładowe katalogi WWW to: Open Directory Project (zwany także DMoz od
Directory Mozilla), Yahoo!, oraz Onet.pl i Wirtualna Polska.
Metoda wyszukiwarki tekstowej umożliwia dotarcie do znacznie większej niż
poprzednia ilości pożądanej informacji zawartej w Internecie.
Specjalnie oprogramowane wyszukiwarki internetowe są najpopularniejszym
narzędziem poszukiwania informacji w Sieci. Oprogramowanie to składa się
z dwóch oddzielnych modułów, z których pierwszy odwiedza strony internetowe,
analizując umieszczone na nich teksty, oraz podąża za odsyłaczami hipertekstowymi do stron kolejnych. Drugi zaś obsługuje powstającą w ten sposób bazę danych,
często nazywaną indeksem. Korzystanie z bazy polega na wpisaniu przez użytkownika poszukiwanych słów i przeglądzie wyświetlonych wyników w postaci hipertekstowych odsyłaczy do stron, które zawierają to słowo.
Oprogramowanie wyszukiwarki próbuje samodzielnie określić tematykę dokumentu i jego wartość, co ma później wpływ na miejsce, które dany dokument zajmie w klasyfikacji odpowiedzi. Automatyczne wybieranie słów kluczowych z przeglądanych dokumentów polega na analizie umiejscowienia poszczególnych wyrazów i częstości ich powtarzania w stosunku do innych.
Różne wyszukiwarki dysponują różnymi rodzajami zapytań, co daje jeszcze
większe możliwości odnalezienia poszukiwanej informacji, w krótszym czasie.
Najprostszym sposobem zadawania pytania bazie danych wyszukiwarki jest
wpisanie poszukiwanego słowa lub słów określających pożądaną przez nas informację. Baza danych wyświetli nam listę stron, które zawierają poszukiwane słowo
lub słowa.
Niektóre wyszukiwarki pozwalają na przeszukanie otrzymanych wyników.
W tym celu należy sformułować dodatkowe pytanie do bazy, co umożliwi zmniejszenie liczby otrzymanych stron i dokładniejsze wyniki wyszukiwania. Na przykład
jeśli poszukuje się stron internetowych instytutów rolniczych, na pytanie - instytut,
baza wyszukiwarki pokaże bardzo dużą listę adresów. Dzięki możliwości przeszukania otrzymanych wyników zadaje się ponowne pytanie wyższe - rolniczy, ograniczając w ten sposób liczbę otrzymanych wyników.
Wpisanie do wyszukiwarki dwóch wyrazów doradca rolniczy, spowoduje wyświetlenie stron zawierających wyraz doradca i stron zawierających wyraz rolniczy
oraz tych, które zawierają oba wyrazy. Aby jednak uzyskać listę zawierającą adresy
stron, które w swoim tekście posiadają wyraz doradca i wyraz rolniczy obok siebie
i to w pożądanej kolejności, należy ponownie zadać to samo pytanie jednak oba
wyrazy umieścić w cudzysłowie.
Inną możliwość daje użycie dwóch znaków: + i -. Pierwszy wymusza na wyszukiwarce wyświetlenie stron, które muszą zawierać wyraz poprzedzony +. Drugi
wyklucza strony zawierające dany wyraz. Np. zapis doradca +rolniczy (bez spacji)
91
pozwala wyświetlić tą samą listę stron jak w przypadku zapisu „doradca rolniczy”.
Z kolei zapis doradca –rolniczy (również bez spacji) daje listę stron zawierających
jedynie wyraz doradca.
Kolejnym sposobem wyszukiwania polegającym na uwzględnieniu różnych
form danego wyrazu jest tzw. wyszukiwanie rozmyte. W pytaniu podaje się tu początek wyrazu pozostałą część zastępuje znakiem ? lub *. Znak ? zastępuje tylko
jedną literę, zaś * zastępuje większą ilość znaków.
Przykładowe wyszukiwarki to: ogólnoświatowa AltaVista i Google - polska
Szukacz.
Jeśli źródłem poszukiwanej informacji nie ma być tekst a obraz, film czy muzyka to dostęp do nich umożliwiają wyszukiwarki specjalistyczne, które gromadzą
adresy stron dotyczących wyłącznie jednego z tych źródeł.
Metoda metawyszukiwarki może być stosowną alternatywą dla poprzedniej,
zwłaszcza w sytuacji, gdy podczas szukania potrzebnych informacji na stronach
WWW na zadane pytanie wyszukiwarka nie wyświetliła żadnego adresu lub było
ich bardzo mało.
Metawyszukiwarki to serwisy internetowe, które nie posiadają własnej bazy danych, ale potrafią wysłać zadane pytanie do kilku lub kilkunastu samodzielnych
wyszukiwarek i katalogów tematycznych, odebrać od nich wyniki wyszukiwania
i przedstawić je w przejrzystej formie.
Wadą metawyszukiwarek jest brak dostępu do specyficznych zapytań złożonych
jakie dają pojedyncze wyszukiwarki. Zaletą jest to, że można zadać jedno pytanie
do kilku wyszukiwarek przy odwiedzeniu tylko jednego serwisu. Zaoszczędza to
czas i daje możliwość przeszukania większej części zasobów Internetu.
Niektóre metawyszukiwarki mogą automatycznie usuwać powtarzające się adresy oraz te, które już nie istnieją w Internecie, a są jeszcze zapisane w bazie wyszukiwarki i/lub pozwalać internaucie sortować na różne sposoby wyświetloną listę
wyników.
Dobrym przykładem metawyszukiwarki jest ogólnoświatowa Emulti.
Metoda webringu - choć mniej znana, jest również warta polecenia dla praktyki
działalności informacyjnej publicznych rolniczych organizacji doradczych.
Webring (sieciowy pierścień) łączy ze sobą strony o określonej tematyce. Każda
strona należąca do określonego pierścienia posiada odpowiednie odsyłacze do innych stron webringu. Daje to możliwość przeglądania stron po kolei do tyłu i do
przodu, wyświetlenie listy z adresami wszystkich stron a nawet losowy wybór strony z tego webringu.
92
2. Metody udostępniania informacji
Dobór właściwej metody pozwalającej zoptymalizować proces udostępniania informacji jest ściśle związany z jego formą organizacyjną.
Z uwagi na liczbę podmiotów informowanych wyróżnia się następujące formy
udostępniania informacji:
indywidualne,
grupowe,
masowe.
Z uwagi na sposób kontaktu podmiotów informującego i informowanego można wyróżnić formy:
bezpośrednie (informacja udostępniana jest poprzez kontakt osobisty),
pośrednie (informacja udostępniana jest za pośrednictwem środków masowego przekazu).
Podmiot informujący i informowany w fazie udostępniania informacji mogą
wchodzić ze sobą w relacje jednostronne oraz dwustronne (interaktywne). Relacje
dwustronne mogą zachodzić w czasie rzeczywistym (tryb synchroniczny) i być
odroczone w czasie (tryb asynchroniczny).
W obrębie form bezpośrednich udostępnianiu informacji służy grupa metod
oparta o kontakt osobisty podmiotu informującego i informowanego.99 Tworzą ją
niektóre, podające metody kształcenia (informacyjne), z których najstosowniejszymi z uwagi na wymogi działalności informacyjnej realizowanej w publicznych rolniczych organizacjach doradczych, wydają się być: porada informacyjna, opis, wyjaśnianie oraz wykład informacyjny.100
Porada informacyjna (konsultacja) to metoda polegająca na udzielaniu indywidualnych lub zbiorowych wyjaśnień informowanym osobom. Podstawą i warunkiem skuteczności tej metody jest zgłoszenie przez osobę informowaną konkretnego pytania.101
W ramach form pośrednich, gdzie informacja udostępniana jest za pośrednictwem środków masowego przekazu, można wyróżnić metody:
pisemne (piśmiennicze),
99
100
101
Podmiotem informowanym może być jednostka lub grupa osób.
W przeciwieństwie do działalności kształceniowej, w której metodami informacyjnymi
dostarcza się informacji z intencją o stopniowym wychodzeniu uczestników kształcenia
„poza dostarczone informacje” - w działalności informacyjnej metody te stosuje się wyłącznie dla zaspokajania określonych potrzeb informacyjnych jej odbiorców.
Pozostałe trzy metody zostały przybliżone w rozdziale V: „Edukacja w procesie doradczym”, podrozdział 3.3: „Kształcenie”.
93
audiowizualne,
informatyczne.
Do odpowiednich metod udostępnianiu informacji rolnikom - przedsiębiorcom
przez publiczne rolnicze organizacje doradcze, opartych o pisemne środki masowego przekazu można zaliczyć: ulotkę, afisz i czasopismo.
Ulotka, to druk o małej objętości, którego treść zawiera najważniejsze informacje na dany temat. Nazwa tego druku, pochodzi najprawdopodobniej od jego „ulotności”, gdyż najczęstszym sposobem rozprzestrzeniania ulotki jest pozostawianie
jej w miejscach publicznych, czy też rozdawanie ręcznie na ulicach. Stanowi tańszą
alternatywę dla broszury.102
Projektując ulotkę dla przekazu określonej informacji należy najpierw określić
jej adresata oraz wybrać termin, w jakim ma dotrzeć do niego.
Ulotka powinna zawierać wyraźny nagłówek z nazwiskiem autora lub nazwą
właściwej jednostki organizacyjnej, hasło przewodnie oraz adres i numer telefonu
do pozyskiwania szczegółowych danych. Pozwala to, nawet jeśli żywot ulotki będzie bardzo krótki, aby podstawowy przekaz trafił do jej adresata.
Bardzo ważny jest również wybór właściwej formy przekazu w tym dobór odpowiedniej czcionki. (Małe litery lub bardzo wyszukany krój pisma może zniechęcać do czytania ulotki.) Należy też stosować wyróżniki tekstu, zamieszczać duże
nagłówki oraz wykorzystywać różne elementy graficzne (logo organizacji doradczej, zdjęcia, wykresy, rysunki i in.). Trzeba jednak pamiętać, aby wszelkie urozmaicenia były właściwie dobrane i odpowiadały treściom przekazu.
Afisz, to zapisany jednostronnie druk, raczej dużego formatu, o charakterze informacyjno-reklamowym, umieszczany (rozklejany) w stałych, publicznych miejscach.
Afisze mogą informować o zbliżających się wydarzeniach kulturalnych, sportowych, edukacyjnych itp., propagować idee, ale mogą także mieć charakter informacji urzędowych, np.: o wyborach parlamentarnych lub samorządowych, zagrożeniach klęskami żywiołowymi lub obowiązkowych szczepieniach.
Afisz wykonany jest głównie lub nawet w całości ze składu tekstu i nie zawiera
ani skomplikowanych kompozycji literniczych, ani też rozbudowanych form graficznych. Jeśli tekstowi towarzyszy jakaś grafika, to spełnia ona rolę drugorzędną,
i najczęściej jest ograniczona do takich prostych form, jak znak firmowy (logo),
linie, ornamenty itp. Cechami charakterystycznymi afisza są jasne tło, litery o dużym rozmiarze oraz wyjustowane akapity.
Afisze powinny być drukowane na papierze produkowanym specjalnie do tych
celów tzw. papierze afiszowym, który odporny jest na działanie czynników atmosferycznych oraz alkaliów zawartych w klejach.
102
Broszura - publikacja w miękkiej papierowej lub kartonowej oprawie licząca nie mniej
niż 5 stron a maksymalnie 4 arkusze drukarskie (64 strony A5 lub 32 strony A4).
94
Afisze, mimo że są drukami ulotnymi, mają często charakter seryjny, a wtedy ich
forma graficzna winna być ujednolicona, aby były łatwo rozpoznawalne w miejscach
publicznych lub w otoczeniu innych afiszy.
Czasopismo to publikacja periodyczna, ukazująca się najczęściej w określonych
terminach, pod niezmienionym tytułem. Posiada ciągłą numerację oraz ustaloną
szatę graficzną, a także niezbyt często zmieniający się format i objętość. Publikacja
ta zawiera materiały (wypowiedzi) od wielu autorów i określoną tematykę.
Na ogół za czasopisma uważa się publikacje mieszczące się w przedziale od tygodnika do kwartalnika, te wydawane częściej nazywane są gazetami.
Na zawartość czasopism mogą się składać m.in.:
studia,
rozprawy,
artykuły,
recenzje,
bibliografie itd.
Przy czym:
Studium - inaczej mała monografia - to krótsza od monografii forma ciągłego
tekstu naukowego ukazującego się w czasopismach.103
Rozprawa jest pracą naukową charakteryzującą się ujęciem analitycznym i problemowym oraz opartym na dowodzeniu.
Artykuł to rodzaj uproszczonej rozprawy, który referuje poglądy autora na wybrane zagadnienia badawcze.
Recenzja jest omówieniem zawartości dzieła; rodzajem sprawozdania połączonego z analizą dzieła (materiału) oraz jego oceną.
Bibliografie są wykazami dzieł samoistnych i niesamoistnych dotyczących
przedmiotu jakiejś wypowiedzi (naukowej, fachowej).
Mając na uwadze działania informacyjne podejmowane przez publiczne rolnicze
organizacje doradcze właściwymi metodami opartymi o informatyczne środki
masowego przekazu, wydają się być: serwis informacyjny i czasopismo elektroniczne.
103
Monografia to praca najbardziej kompletna w uporządkowaniu twierdzeń naukowych,
wyłożonych tekstem ciągłym, dobrze skonstruowanym, o wysokim stopniu spójności
i ściśle związanym merytorycznie i technicznie z przedmiotem opisu. Ukazuje się
w formie książkowej.
95
Serwis informacyjny, to komplet materiałów informacyjnych, zebranych
w określonym celu i systematycznie dostarczanych odbiorcom przez różne mass
media, takie jak prasa, radio, TV, Internet.
Serwis informacyjny udostępniany odbiorcom przez Internet określa się mianem
internetowego serwisu informacyjnego (witryna internetowa; ang. website). Serwisy internetowe poza treścią statyczną posiadają część z aktualizowanymi wiadomościami, oraz możliwość logowania się i zapamiętywania preferencji odbiorców
celem dostosowania treści do ich indywidualnych upodobań.
Internetowe serwisy informacyjne, które zajmują się kilkoma lub więcej tematami
nazywane są portalami horyzontalnymi, albo krótko portalami a poświęcone jednemu zagadnieniu - portalami wertykalnymi, albo inaczej wortalami.
Cechą charakterystyczną portalu jest zgromadzenie w jednym miejscu dostępu
do różnorodnych usług, co ma zachęcać użytkownika do ustawienia adresu portalu
jako strony startowej w przeglądarce WWW i traktowania go jako bramy do Internetu.
Portale zapewniają:
dostęp do tematycznych serwisów informacyjnych (aktualne wydarzenia,
pogoda, informacje biznesowe, sport itp.),
dostęp do specjalistycznych baz (biznesowych, adresowych, turystycznych
itp.),
możliwość założenia darmowego konta pocztowego oraz darmową przestrzeń serwera WWW na prywatne strony,
możliwość robienia zakupów online w wirtualnych sklepach i uczestniczenia w aukcjach,
rozrywkę sieciową (chat, wirtualne kawiarenki internetowe, gry online itp.).
Najbardziej znane portale polskie to: Wirtualna Polska, Onet.pl, Gazeta.pl, Interia.pl, tvn24.pl, dziennik.pl a portale zagraniczne: Yahoo!, AOL, MSN.
Wortal - dostarcza szczegółowej informacji z konkretnej dziedziny. Może być
dedykowany np. ekonomii, finansom, budownictwu itp. Dobrymi przykładami są
tu: Wortal Doradztwa Rolniczego (Zachodniopomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Barzkowicach http://www.zodr.pl/index.php) oraz Wortal edukacyjny Centrum Doradztwa Rolniczego Oddział w Krakowie (http://www.agroturystyka.edu.pl/)
Czasopismo elektroniczne to wydawnictwo cyfrowe o charakterze ciągłym
ukazujące się systematycznie w Internecie, niezależnie od jego treści, formy,
w jakiej jest dostępne, sposobu dystrybucji itp. Przedmiotowe czasopisma można
podzielić na te, które istnieją wyłącznie w postaci elektronicznej, nie mają więc
swoich drukowanych odpowiedników (jakkolwiek istnieje możliwość druku całej
zawartości czasopisma lub jego fragmentów przez odbiorcę) i te, które są elektronicznymi wersjami tradycyjnie wydawanych czasopism papierowych. Obecnie
większość czasopism internetowych dostępnych jest poprzez strony WWW przy
użyciu języka HTML (Hyper Text Markup Language - język opisu dokumentu hipertekstowego).
96
Na koniec, właściwą metodą w działalności informacyjnej publicznych rolniczych organizacji doradczych opartą o audiowizualne środki masowego przekazu, wydaje się być film informacyjny.
Stosowany jest on w przypadku informacji o trudno dostępnych procesach lub
zjawiskach a także tych, których nie można udostępniać inną metodą, np. z uwagi
na ograniczenia czasu lub przestrzeni.
Film informacyjny jest zdeterminowany przez następujące czynniki:
zasięg tematyczny,
cel,
poziom odbiorców,
sposób stosowania filmu.
Tworząc film należy pamiętać, aby tempo i sposób przekazu zawartych w nim
informacji były dostosowane do możliwości percepcyjnych jego odbiorcy a struktura filmu sprzyjała ich przyswojeniu.
97
3. Działania innowacyjne
Publiczne rolnicze organizacje doradcze w Polsce, podobnie jak czyniły to
wcześniej i w zdecydowanie szerszym zakresie wojewódzkie ośrodki postępu rolniczego wykonują dzisiaj na rzecz rolników - swoich klientów działania określane
mianem upowszechnieniowych. Jak twierdzą niektórzy znawcy tematu działania te
są częścią działań innowacyjnych, które wiążą się z upowszechnianiem innowacji104.
Opierając się na aktualnie stosowanych kilku definicjach105 pojęcia działania
innowacyjne można przyjąć, że stanowi je szereg zamierzonych, celowych i świadomych działań podmiotów indywidualnych czy zbiorowych podejmowanych
w celu uzyskania innowacji lub ich dalszego upowszechnienia.
Działania te są istotnym czynnikiem postępu w rolnictwie106, przez który należy
rozumieć ciąg długotrwałych nieodwracalnych zmian zachodzących w sferze produkcji rolniczej, ukierunkowanych na uzyskiwanie przez rolników efektów pracy
pozytywnie wpływających na jakość ich życia a mogących mieć wymiar korzyści
finansowych lub pozafinansowych (emocjonalnych, prestiżowych itp.). Zmiany te
mogą dotyczyć zarówno przekształceń w zakresie struktury gospodarstw rolnych
(np. obszarowej, czy własnościowej), jak i rozmiarów produkcji.
Innowacja powstaje w procesie twórczego generowania doskonalszych rozwiązań od już istniejących (tj. powstawania nowości) i następującym po nim procesie
działań wdrożeniowych. Pierwszy z tych procesów może przebiegać w ramach
przedsięwzięć badawczych i prac rozwojowych - podejmowanych w sektorze B+R
104
105
106
Między innymi I. Sikorska - Wolak [1993, s. 15].
Według najnowszego podręcznika Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju
(OECD) działalność innowacyjna to „całokształt działań naukowych, technicznych, organizacyjnych, finansowych i komercyjnych, które rzeczywiście prowadzą lub mają w
zamierzeniu prowadzić do wdrażania innowacji” [OECD 2005, s. 49].
Podobne ujęcie istoty działalności innowacyjnej zawiera nieco starszy „Raport o stanie
nauki i techniki w Polsce w 1999 r.” Można w nim znaleźć, że działalność innowacyjna
to: „szereg działań o charakterze naukowym (badawczym), technicznym, organizacyjnym, finansowym i handlowym (komercyjnym), których celem jest opracowanie i wdrożenie nowych lub istotnie ulepszonych produktów i procesów” [GUS, 2000]. (W obu
tych definicjach przez pojęcie wdrożenia rozumie się wprowadzenie innowacji na rynek
- W.K.)
Z kolei w art. 2. punkt 6 uchwalonej przez Sejm RP w dniu 29 lipca 2005 r. Ustawy
„o niektórych formach wspierania działalności innowacyjnej” [Dz. U. 2005, nr 179, poz.
1484] zapisano, że działalność innowacyjna to „działalność związana z przygotowaniem
i uruchomieniem wytwarzania nowych lub udoskonalonych materiałów, wyrobów, urządzeń, usług, procesów lub metod, przeznaczonych do wprowadzenia na rynek albo do
innego wykorzystania w praktyce.
Inaczej progresu lub rozwoju progresywnego.
98
(badawczo-rozwojowym), który tworzy ogół instytucji107 i osób zajmujących się
pracami twórczymi podejmowanymi w sposób systematyczny w celu zwiększenia
zasobów wiedzy i możliwości jej zastosowań108.
Na proces twórczego generowania doskonalszych rozwiązań od już istniejących
w sektorze B+R mogą składać się następujące etapy:
1. Etap badań podstawowych, w którym dochodzi do powstawania idei mogących mieć praktyczną przydatność109.
2. Etap badań stosowanych, w którym następuje przekształcanie idei naukowych w inwencje, czyli pomysły wykorzystania tych idei w praktyce.
3. Etap prac rozwojowych110, w którym następuje przekształcenie inwencji w
nowość, czyli np. doprowadzenie do powstania prototypu, tj. pierwszego
funkcjonującego egzemplarza nowego urządzenia.
W procesie działań wdrożeniowych następuje opracowanie instrukcji wdrożeniowej, wypróbowanie nowości w warunkach produkcyjnych, wprowadzenie ewentualnych poprawek oraz określenie zakresu i warunków jej zastosowania. Natomiast
wygenerowana i pomyślnie wdrożona nowość (zwana innowacją) jest następnie
przedmiotem procesu dyfuzji bądź też upowszechniania111.
Przez dyfuzję innowacji należy rozumieć proces samoistnego rozprzestrzeniania się
innowacji drogą interakcji społecznej. Proces ten przebiega w sposób spontaniczny
i niekontrolowany. Natomiast upowszechnianie innowacji to sterowany112 przez jakieś
107
108
109
110
111
112
W skład sfery B+R w Polsce wchodzą:
placówki naukowe Polskiej Akademii Nauk,
jednostki badawczo-rozwojowe (JBR),
szkoły wyższe publiczne i prywatne prowadzące działalność B+R,
jednostki obsługi nauki (biblioteki naukowe, archiwa, stowarzyszenia, fundacje, itp.),
jednostki rozwojowe (podmioty gospodarcze, przede wszystkim przedsiębiorstwa
przemysłowe posiadające własne zaplecze badawcze).
Porównaj: OECD 2005, s. 96.
Badania naukowe, podstawowe zwane również teoretycznymi bądź czystymi, służą
rozwojowi określonych dyscyplin naukowych poprzez dokonywanie odkryć i tworzenie
teorii.
Wg noweli do ustawy o utworzeniu Komitetu Badań Naukowych z dnia 15 września
2000 r. przez prace rozwojowe rozumie się prace wykorzystujące dotychczasową wiedzę, uzyskaną w wyniku działalności badawczej lub doświadczeń praktycznych, prowadzone w celu wytworzenia nowych lub udoskonalenia istniejących materiałów, wyrobów, urządzeń, usług, procesów lub metod [Dz. U. 2000, nr 91, poz. 1008].
Najogólniej przyjmuje się, że dyfuzja to proces samorzutnego rozprzestrzeniania się
wybranych elementów w danym środowisku, będący konsekwencją chaotycznych interakcji dyfundujących elementów między sobą lub z otoczeniem.
Sterowanie, to wszelkie celowe oddziaływanie jednego systemu na inny w celu otrzymania takich zmian przebiegu procesu zachodzącego w przedmiocie sterowania lub stanu sterowanego systemu w danej chwili, które uważa się za pożądane.
W przypadku innowacji rolniczych ich przekaz z sektora B+R do rolników może być
sterowany przez publiczną rolniczą organizację doradczą.
99
ogniwo pośredniczące intencjonalny przekaz innowacji od źródła ich powstania do
miejsca pełnego ich zastosowania, gdzie źródłem innowacji jest sektor B+R113.
Procesy dyfuzji i upowszechniania innowacji są ściśle związane z przebiegającym do nich równolegle procesem absorpcji114 czyli ogólnie „wchłaniania”, przyjmowania innowacji.
W procesie absorpcji można wyróżnić następujące etapy:
poznanie innowacji,
kształtowanie przekonań (postaw) wobec innowacji,
podjęcie decyzji o przyjęciu (wprowadzeniu i stosowaniu) bądź odrzuceniu
innowacji,
urzeczywistnianie decyzji,
potwierdzenie wyboru (ocena podjętej decyzji).
Absorpcja pewnych innowacji w niektórych gospodarstwach rolnych może wymagać ich reinwencji, czyli niezbędnego przekształcenia i modyfikacji115. Ta zaś
związana jest z podejmowaniem przez rolnika samodzielnej aktywności twórczej.
Reasumując mechanizm absorpcji zapewnia sprawne „wchłanianie”, przyjmowanie
przez rolników zapotrzebowanych innowacji dostępnych im w efekcie procesu dyfuzji.
Obecnie w gospodarce polskiej procesy innowacyjne przebiegają zgodnie z modelem innowacji „pchanej” i modelem innowacji „ciągnionej” przez rynek, z tym,
że dominuje nadal model pierwszy. W modelu innowacji ciągnionej (model popytowy) rozpoznane potrzeby rynkowe stanowią twórczą inspirację dla procesów
innowacyjnych. Natomiast w modelu innowacji pchanej (model podażowy) źródłem innowacji są prace badawczo-rozwojowe sektora B+R.
Jak, w odniesieniu do rolnictwa stwierdza Józef Kania [2007, s. 56-57] wadą
modelu podażowego jest „brak przepływu informacji zwrotnej od rolników do doradców i naukowców, co współcześnie kojarzy nam się z badaniami marketingowymi wśród klientów doradztwa, czyli rozpoznaniem ich potrzeb i oczekiwań.
W modelu tym nie uwzględnia się ponadto roli badań socjologicznych, psychologicznych, polityki rolnej i ekonomicznej, a także funkcjonowania całego otoczenia
instytucjonalnego wsi i rolnictwa”116.
113
114
115
116
Porównaj: I. Sikorska-Wolak [1993, s. 15].
Problematyka dotycząca upowszechniania innowacji rolniczych, jako podstawowa dla
niniejszej pracy, została szczegółowo omówiona w następnych jej rozdziałach.
W innych opracowaniach m.in. E.M. Rogersa [2003] używa się określenia „proces adaptacji innowacji”. Sugeruje ono niesłusznie, że każde wprowadzanie innowacji wiąże się
z jej adaptacją czyli przystosowaniem, dostosowaniem czy przeróbką.
Niektóre innowacje rolnicze powstałe w sektorze B+R podczas ich absorpcji przez rolników mogą być przez nich przekształcane i modyfikowane.
Teresa Miś [2007, s. 210-221] zauważa podobnie, że przy obecnym sposobie powiązania
sfery B+R z gospodarką obieg informacji od rolników do jednostek tej sfery jest utrudniony, a to powoduje, że podejmowane przez nie tematy badań nie zawsze ukierunkowane są na zaspokajanie rzeczywistych potrzeb rolników.
100
3.1. Pojęcie innowacji
Słowo innowacja pochodzi od łacińskiego innovati, co oznacza „odnowienie”
lub też łacińskiego innovare, czyli „odnawiać”. Istnieje wiele definicji tego pojęcia.
Wynika to m.in. z faktu, że innowacja pozostaje przedmiotem badań wielu dyscyplin naukowych, takich jak np. heurystyka, inwentyka, socjologia, psychologia,
117
ekonomia .
W interpretacji innowacji dominują dwa podejścia - szerokie, traktujące innowacje jako proces i wąskie - jako wynik (rezultat)118.
W podejściu pierwszym, tzw. procesowym, innowacja (innowacje) to:
„złożona działalność, która przebiega od konceptualizacji nowej idei przez
rozwiązywanie problemu do rzeczywistego zastosowania nowego rozwiązania dla osiągnięcia określonych wartości ekonomicznych lub społecznych” [Myers, Marquis 1969, s. 3-6],
proces, w którym firmy „opanowują i wdrażają wzornictwo i produkcję
dóbr i usług stanowiących dla nich nowość, niezależnie od tego, czy są nowością również dla ich konkurentów krajowych i zagranicznych” [Ernst
i in., 1998, s. 12-13],
„wszelkie procesy twórczego myślenia zmierzające do zastosowania i użytkowania ulepszonych rozwiązań w technice, technologii, organizacji, życiu
społecznym” [Pomykalski 2001, s. 17].
117
118
Do nauk ekonomicznych pojęcie innowacji po raz pierwszy wprowadził i bardzo szeroko pod względem przedmiotowym określił austriacki uczony Joseph Alois Schumpeter.
Uznawał on za innowację [Schumpeter 1960, s. 104]:
wprowadzenie nowego produktu, z jakim konsumenci nie mieli jeszcze do czynienia,
lub nadanie nowych cech produktowi,
wprowadzenie nowej metody produkcji, jeszcze praktycznie nie wypróbowanej
w danej dziedzinie przemysłu,
otwarcie nowego rynku, czyli takiego, na którym dany rodzaj krajowego przemysłu
uprzednio nie działał i to bez względu, czy rynek ten istniał wcześniej, czy też nie,
zdobycie nowego źródła surowców lub półfabrykatów i to niezależnie od tego, czy
źródło już istniało, czy też musiało być dopiero stworzone,
wprowadzenie nowego typu organizacji jakiegoś przemysłu, np. stworzenie monopolu bądź jego złamanie.
Joseph Alois Schumpeter (1883- 1950) to jeden z najwybitniejszych ekonomistów XX
wieku; autor teorii wzrostu gospodarczego i cyklów koniunkturalnych indukowanych
przez przełomowe innowacje, teorii postępującej transformacji kapitalizmu w socjalizm,
historyk myśli ekonomicznej.
Podobnie wg R. Schulza [1989, nr 2, s. 114] wszystkie definicje innowacji można podzielić na dwie grupy, tj. tych, które interpretują innowację w sposób czynnościowy oraz
tych, które interpretują ją w sposób rzeczowy.
101
W podejściu drugim - wynikowym, można wyróżnić definicje, które pojęcie innowacji rozpatrują w aspekcie czasowo-przestrzennym oraz w aspekcie właściwości innowacji.
Do definicji, które ujmują innowacje w aspekcie czasowo-przestrzennym należą
następujące:
„innowacja to organizacja rzeczywistości w związki, zawierające nowe pojęcia intelektualne lub estetyczne i stanowiące ulepszenie w stosunku do
dotychczasowego stanu rzeczy” [Hagen 1962, s. 87],
„innowacja to jakikolwiek produkt, usługa lub pomysł, który jest postrzegany przez kogoś jako nowy” [Kotler 2000, s. 355]119,
„innowacją jest wszystko to, co jest postrzegane przez człowieka jako nowe, niezależnie od obiektywnej nowości danej idei czy rzeczy” [Rogers
2003, s. 12].
Przytoczone definicje wskazują na subiektywizm każdej innowacji. Andrew
H. Van de Ven [1986, s. 592] i inni kontynuatorzy tej tradycji badawczej podkreślają, że „dopóki pomysł jest postrzegany jako nowy przez zaangażowane (w jego
użytkowanie) osoby, jest innowacją, nawet jeśli inni mogą uważać go za imitację
czegoś, co istnieje gdzie indziej”.
Do definicji, które ujmują innowacje w aspekcie jej właściwości należą następujące:
„innowacją jest wszelka myśl, zachowanie się lub rzecz jakościowo różna
od dotychczas istniejących” [Barnett 1953, s. 7],
„innowacje są to zmiany o charakterze jakościowym, przyczyniające się do
rozwoju, a ich wewnętrzna siła polega na tym, że są w stanie naruszyć równowagę w danej dziedzinie” [Pietrusiński 1971, s. 19].
W odniesieniu do przedstawionej klasyfikacji należy dodać, że występują też takie definicje, które zawierają łącznie procesową i wynikową interpretację innowacji. W podręczniku „Oslo Manual: Guidelines for Collecting and Interpreting Innovation Data” [OECD 2005, s. 48] twierdzi się na przykład, że „innowacja (innovation) to wprowadzenie nowego lub znacząco udoskonalonego produktu (wyrobu czy usługi) lub procesu, nowej metody marketingowej lub nowej metody organizacyjnej w praktyce gospodarczej, organizacji miejsca pracy lub stosunkach z otoczeniem”.
Po analizie przedstawionych tu definicji autor uznał za właściwe rozumieć przez
pojęcie innowacja innowację pojmowaną wąsko, natomiast przez pojęcie proces
innowacyjny - innowację pojmowaną szeroko. Ponadto dla potrzeb przedmiotowego wywodu proponuje przyjąć, że innowacja to: zweryfikowana w praktyce korzystna nowość materialna lub niematerialna, dostępna do przenikania (dyfuzji)
i upowszechnienia oraz do absorpcji przez zainteresowane nią podmioty.
119
Podobnie pojęcie innowacja określają A.W. van den Ban i H.S. Hawkins [1997 s. 102],
którzy w swej tłumaczonej na język polski pracy „Doradztwo rolnicze” piszą, że „innowacja to pomysł, metoda lub przedmiot, który jest uważany przez kogoś za nowość”.
102
3.2. Istota działalności upowszechnieniowej WODR
W nawiązaniu do opisu przedstawionego wcześniej pojęcia „upowszechnianie
innowacji” przyjęto, że działalność upowszechnieniowa (WODR) to sterowany
przez publiczną rolniczą organizację doradczą przekaz innowacji od źródła ich powstania do miejsca pełnego ich zastosowania w gospodarstwach rolników.
Ponadto uważa się, co znajdzie swe uzasadnienie na dalszych stronach przedmiotowego opracowania, że działalność ta, powinna być kierowana do tych rolników, którzy posiadają potencjał rozwojowy materialny i tkwiący w ich osobowościach oraz potrafią sprawnie z niego korzystać w prowadzonej przez siebie działalności gospodarczej, inaczej mówiąc - kierowana do przedsiębiorców rolnych.
Z tego też powodu wydaje się słusznym, aby działalność ta, przynajmniej w częściowym zakresie, była skomercjalizowana120.
Jeśli zaś określeni rolnicy posiadanego potencjału rozwojowego nie potrafią
sprawnie wykorzystywać dla osiągania założonych celów gospodarczych, to przedstawiona tym rolnikom przez doradcę rolniczego propozycja ich intelektualnego
wsparcia dla sprawnego wprowadzania i użytkowania zapotrzebowanych innowacji
rolniczych musi być powiązana z ofertą wsparcia doradczego121. Nie stosowanie się
do tego założenia może być przyczyną powstania sytuacji, że pomimo wprowadzania określonych innowacji rolnik nie będzie osiągał spodziewanych efektów gospodarczych, przez co może doświadczać różnych niepowodzeń122. Innowacyjne rozwiązania muszą bowiem przynosić zamierzone efekty gospodarcze a nie być wartością samą w sobie.
120
121
122
Obecnie skomercjalizowanie tej działalności uniemożliwiają zapisy znowelizowanej
Ustawy z dnia 22 października 2004 r. o jednostkach doradztwa rolniczego [Dz. U.
z 2004 r. nr 251, poz. 2507].
Ważne jest tu wyjaśnić, że to w efekcie pomyślnego przebiegu procesu doradczego objęty nim rolnik staje się przedsiębiorcą rolnym, to jest osobą, która m.in. potrafi samodzielnie docierać do źródeł innowacyjnych rozwiązań (bądź sama być ich źródłem) a pozyskane z nich innowacje sprawnie wprowadzać do swego gospodarstwa i je wykorzystywać.
Na przykład związanych z tzw. chybionymi inwestycjami czy też przeinwestowaniem
gospodarstwa.
103
1. cel i zadania działalności upowszechnieniowej
Z powyższych rozważań wynika, że celem działalności upowszechnieniowej
prowadzonej przez publiczne rolnicze organizacje doradcze powinno być intencjonalne wspieranie rolników-przedsiębiorców w podejmowanych przez nich wysiłkach na rzecz modernizacji posiadanych gospodarstw poprzez udostępnianie im
informacji o innowacjach i wiedzy niezbędnej do sprawnego ich wprowadzania
i użytkowania.
Z kolei do zadań działalności upowszechnieniowej prowadzonej przez tę organizację zdaniem autora należy:
udostępnianie rolnikom-przedsiębiorcom informacji o innowacjach niezbędnych do podjęcia prawidłowych decyzji odnośnie ich wprowadzania
i użytkowania,
pogłębianie wiedzy rolników-przedsiębiorcom niezbędnej do sprawnego
wprowadzania i użytkowania zapotrzebowanych innowacji rolniczych.
Należy tu dodać, że zarówno informacje jak i wiedzę niezbędną do wprowadzania i użytkowania każdej zapotrzebowanej przez siebie innowacji rolnicyprzedsiębiorcy mogą pozyskiwać samodzielnie123. Jeśli jednak przewidywane koszty ich własnej aktywności (materialne i niematerialne) w zakresie samodzielnego
pozyskiwania i wprowadzania zapotrzebowanych innowacji będą przewyższać
koszty nabycia usługi upowszechnieniowej świadczonej przez daną publiczną rolniczą organizację doradczą, to niewątpliwie rolnicy ci będą skłonni od niej taką
usługę zakupić. Dlatego też z tych jak i podanych wcześniej powodów, wydaje się
słusznym przyjąć założenie, że to kategoria rolników-przedsiębiorców stanowi właściwą grupę potencjalnych odbiorców produktu działalności upowszechnieniowej
WODR (tj. informacji i wiedzy niezbędnej do wprowadzenia i stosowania określonych innowacji rolniczych), o którą to kategorię organizacja ta musi zabiegać, aby
tworzący ją rolnicy chcieli zostać jej klientami.
123
Tj. przez nich tworzona bądź wyszukiwana.
104
2. Podmiot i przedmiot działalności upowszechnieniowej
W działalności upowszechnieniowej WODR występują dwa równoprawne podmioty. Jeden z nich - to doradca rolniczy, który udostępnia rolnikom informacje
o innowacjach rolniczych oraz kształceniowo przysposabia do sprawnego wprowadzania i użytkowania tych innowacji. Drugim podmiotem jest rolnik-przedsiębiorca
współpracujący z doradcą rolniczym dla uzyskania wiedzy niezbędnej dla samodzielnego, sprawnego wprowadzania i użytkowania innowacji we własnym gospodarstwie rolnym.
Doradca rolniczy, co już nadmieniono wcześniej, obok działalności doradczej
zobowiązana jest Ustawą o jednostkach doradztwa rolniczego124 uprawiać działalność informacyjną, kształceniową oraz upowszechnieniową.
Podczas realizacji zadań wynikających z działalności informacyjnej doradca rolniczy występuje w roli informatora rolników a wynikających z działalności kształceniowej oraz doradczej - ich nauczyciela. Natomiast w trakcie realizacji działań
upowszechnieniowych może być on zarówno informatorem jak i nauczycielem
rolników.
Z kolei rolnika - partnera doradcy rolniczego w jego działalności upowszechnieniowej można określić następująco: jest to zawodowo czynny rolnikprzedsiębiorca, który mając potrzebę upowszechnieniową125 współdziała z doradcą
(publiczną rolniczą organizacją doradczą) w celu jej zaspokojenia.
Typ rolnika-przedsiębiorcy posiada właściwe dla niego kompetencje, określane
jako zespół zdolności do wykorzystania przez niego własnej wiedzy, systemu wartości oraz cech osobowości, aby osiągać cele, wyniki i standardy oczekiwane
w związku z prowadzeniem własnego gospodarstwa rolnego.
Obok tych kompetencji przedsiębiorcę rolnego cechuje wysoki poziom kreatywności czy otwartości poznawczej, która decyduje o gotowości do przyjmowania
nowych doświadczeń, idei, wartości, koncepcji oraz skłanianiu się ku niekonwencjonalnym rozwiązaniom126. A zatem rolnik przedsiębiorczy to również rolnik innowacyjny.
Należy tu zauważyć, że przez pojęcie innowacyjność rolnika, należy rozumieć
jego zdolność i motywację do nieustannego odkrywania i wykorzystywania nowatorskich rozwiązań pochodzących ze źródeł zewnętrznych oraz będących efektem
124
125
126
Patrz: Dz. U. [2004, nr 251, poz. 2507].
Potrzeba upowszechnieniowa jest to: napięcie wewnętrzne organizmu rolnikaprzedsiębiorcy aktywizujące i ukierunkowujące czynność zdobywania informacji niezbędnych dla pozyskiwania pożądanych względem rozwoju jego gospodarstwa innowacji rolniczych oraz nabywania kompetencji koniecznych do ich wprowadzania i stosowania, przy czym przynajmniej jedna z tych czynności odnosi się do korzystania z odpowiedniej usługi doradcy rolniczego.
A także odpowiednie dyspozycje zdrowotne, czyli zdrowie fizyczne, psychiczne (tj.
równowaga psychiczna, mierzona stopniem integracji osobowości, w tym zwłaszcza
zdolnością do ciągłego rozwoju) oraz dyspozycje społeczne.
105
własnej aktywności twórczej a prowadzących do wzrostu poziomu nowoczesności
i wzmocnienia pozycji konkurencyjnej jego gospodarstwa rolnego czy poziomu
zaspokajania własnych aspiracji.
Warto tu też dodać, że profesor Sławomir Zawisza tak scharakteryzował rolników jako drugi podmiot działalności upowszechnieniowej, że „… powinny to być
osoby mające skłonności do działań innowacyjnych, otwarte na dokonywanie
zmian i akceptujące informacje pochodzące ze źródeł spoza systemu społecznego
wsi. Tylko takie osoby będą skłonne zaakceptować wpływ na decyzje gospodarcze
zewnętrznych źródeł informacyjnych, w tym także doradcy” [Zawisza 2002, s.19].
W nawiązaniu do poprzednich rozważań wydaje się słuszne stwierdzić, że
przedmiotem działań upowszechnieniowych WODR jest informacja oraz wiedza
niezbędna rolnikowi dla sprawnego wprowadzania i stosowania we własnym gospodarstwie zapotrzebowanych przez siebie innowacji. Wiedza ta udostępniana jest
rolnikom w procesie ich szkolenia zawodowego - zwanego innowacyjnym i w ramach różnych form oraz przy użyciu różnych metod kształcenia.
106
3. Funkcje i zasady działalności upowszechnieniowej
Przez pojęcie funkcja działalności upowszechnieniowej rozumie się przeznaczenie,
swoistą misję, jaką przedmiotowa działalność ma do spełnienia względem rolnikówprzedsiębiorców, tj. jej docelowych adresatów. W odniesieniu do publicznej rolniczej
organizacji doradczej uznano, że funkcją działalności upowszechnieniowej jest: rozwijanie potencjału intelektualnego rolników w zakresie niezbędnym dla sprawnego
wprowadzania i użytkowania zapotrzebowanych przez nich innowacji.
Natomiast zasady prowadzenia działalności upowszechnieniowej wyznaczają
podstawowe, koncepcyjne i funkcjonalne postępowanie publicznej rolniczej organizacji doradczej podczas realizacji wynikających z niej zadań. Do najważniejszych
zasad postępowania doradcy rolniczego zatrudnionego w publicznych rolniczych
organizacjach doradczych w obszarze podejmowanych przez nich działań upowszechnieniowych należy:
przyjmowania zleceń wyłącznie zgodnych z prawem i nie działających na
szkodę publicznej rolniczej organizacji doradczej,
udostępniania informacji o innowacjach oraz szkoleń w zakresie ich wprowadzania i stosowania - w formach przydatnych i przyjaznych dla podmiotu absorbującego innowacje (rolnika-przedsiębiorcy),
udostępniania rolnikom-przedsiębiorcom najaktualniejszych oraz najbardziej relewantnych w stosunku do ich potrzeb informacji o innowacjach,
oraz szkolenie tych rolników - w zakresie wprowadzania i stosowania zapotrzebowanych innowacji - w terminach i za ewentualnym wynagrodzeniem
ustalonym uprzednio z tymi podmiotami,
pomagania rolnikom-przedsiębiorcom w zrozumieniu wykorzystanych źródeł informacji o innowacjach oraz ustaleniu stopnia ich wiarygodności,
zachowywania w tajemnicy wszelkich informacji, które zostały udostępnione przez rolników-przedsiębiorców zainteresowanych wprowadzeniem
i użytkowaniem danych innowacji i określone jako poufne, chyba że z mocy przepisów prawa podmiot ten zobowiązany jest do ich ujawnienia,
respektowania prawa w tym szanowanie praw własności intelektualnej,
dotrzymywania zasad umów licencyjnych i innych kontraktów,
informowania rolników-przedsiębiorców o zobowiązaniach wynikających
z praw własności intelektualnej oraz umów licencyjnych.
Należy tu też dodać, że za jakość usług niekomercyjnych związanych z działalnością upowszechnieniową publiczna rolnicza jednostka doradcza powinna ponosić
odpowiedzialność etyczną a - usług komercyjnych dodatkowo - finansową.
107
4. Proces upowszechniania innowacji rolniczych i jego etapy
Zgodnie z Ustawą z dnia 22 października 2004 r. o jednostkach doradztwa rolniczego [Dz. U. 2004, nr 251, poz. 2507] przekaz innowacji rolniczych z sektora B+R
do rolników-przedsiębiorców, powinien być sterowany przez publiczną rolniczą
organizację doradczą.
Należy tu wyjaśnić, że przez pojęcie sterowany przez publiczną rolniczą organizację doradczą przekaz innowacji rolniczych rozumie się przede wszystkim wprowadzanie pod nadzorem doradcy określonych innowacji rolniczych do wybranych
gospodarstw rolnych, które dalej wykorzystywane są jako ośrodki ogniskowego
upowszechniania tych innowacji pośród innych rolników. Gospodarstwa te, z uwagi
na rolę jaką mają do spełnienia w procesie upowszechniania innowacji, mogą być
dookreślane, tak jak czyniono to już wcześniej za czasów istnienia WOPR - przymiotnikiem „przykładowe”.
W omawianym procesie upowszechniania innowacji rolniczych wyróżnić można
trzy następujące kolejno po sobie etapy. Tj. etap:
1) udostępniania informacji o innowacjach rolniczych stosownych do podjęcia
właściwych decyzji co do ich wprowadzania i użytkowania,
2) pogłębiania wiedzy niezbędnej do sprawnego wprowadzania i użytkowania
innowacji rolniczych,
3) wprowadzania i użytkowania zapotrzebowanych innowacji rolniczych.
1. Udostępnianie informacji o innowacjach rolniczych
Informacje o różnorodnych innowacjach, które od ich dysponentów docierają do
zainteresowanych rolników mogą powodować szum informacyjny. Dlatego, z natłoku dopływających do rolników informacji powinni wybrać i zgromadzić jedynie
te, które dotyczą innowacji możliwych do zastosowania w ich gospodarstwach rolnych. Następnie zebrane informacje muszą oni uzupełnić i przetworzyć do podjęcia
stosownej decyzji w kwestii: czy daną innowację wprowadzać, czy nie z uwagi na
jej koszty lub efekt gospodarczy jaki ona przynosi?
Ponadto, dla nowatorskiego rozwiązania przez danego rolnika - przedsiębiorcę
jakiegoś posiadanego problemu może być dostępnych kilka wariantowych innowacji a każdy z ich dysponentów w kierowanej do tego rolnika ofercie (kanałem pośrednim czy bezpośrednim) będzie starał się, poprzez celowy dobór zawartej w niej
informacji, przekonać go o przewadze jego innowacji nad innymi, wariantowymi.
Dlatego też, aby dokonać właściwego wyboru, rolnik nie powinien ograniczać się
tylko do informacji zawartych w takich ofertach, ale uzupełniać je o informacje
pochodzące z innych wiarygodnych źródeł.
Skuteczny dostęp do źródeł informacji o innowacjach rolniczych występujących
w otoczeniu gospodarstwa (w tym o innowacjach nowopowstałych) może, poza
108
własną aktywnością zapewnić rolnikom - przedsiębiorcom zawodowa aktywność
doradców rolniczych127.
W tym celu doradca musi najpierw poznać podstawowe problemy rolników docelowych odbiorców innowacji a następnie przygotować dobrej jakości informację
o innowacjach odpowiednich dla ich rozwiązania.
Przygotowana przez doradcę relewantna względem potrzeb innowacyjnych rolników128 informacja może być im udostępniana bezpośrednio (poprzez kontakt osobisty) w formie usługi informacyjnej lub pośrednio (za pośrednictwem środków
masowego przekazu) jako wyrób informacyjny, czyli zapisana na nośniku papierowym, lub elektronicznym. Należy tu dodać, że udostępnianie to stanowi końcową
fazą procesu informacyjnego realizowanego przez publiczne rolnicze organizacje
doradcze na całość którego składa się kolejno sześć następujących faz:
tworzenia informacji,
gromadzenia informacji,
przechowywania informacji,
przetwarzania informacji,
przekazywania informacji,
udostępniania informacji.
Ważnym jest tu zauważyć, że z uwagi na sprawność prowadzenia działalności
upowszechnieniowej realizowanej przez przedmiotowe organizacje - informacją
jest ta o lokalizacji gospodarstw przykładowych, w których stosuje się zapotrzebowane przez rolników-przedsiębiorców innowacje rolnicze, oraz o warunkach i zasadach korzystania z usług upowszechnieniowych usprawniających zainteresowanym rolnikom samodzielne sprawne wprowadzanie i użytkowanie takich innowacji. Obie podane informacje mogą być udostępniane zainteresowanym rolnikom
zarówno poprzez kontakt osobisty jak i za pośrednictwem środków masowego
przekazu.
2. Pogłębianie wiedzy o innowacjach rolniczych
W celu pogłębienia wiedzy o innowacjach wybranych do wprowadzenia i stosowania w gospodarstwach rolnych przez zarządzających nimi rolnikówprzedsiębiorców mogą być oni poddani oddziaływaniu kształceniowemu w ramach
procesów szkolenia zawodowego prowadzonego zarówno w gospodarstwach przykładowych jak i poza nimi.
127
128
Zawodowa aktywność doradców rolniczych w obszarze działań informacyjnych może
być skomercjalizowana.
Potrzeba innowacyjna - to napięcie wewnętrzne organizmu rolnika-przedsiębiorcy aktywizujące i ukierunkowujące czynność zdobywania informacji niezbędnych dla pozyskiwania pożądanych względem rozwoju jego gospodarstwa innowacji rolniczych oraz nabywania kompetencji koniecznych do ich wprowadzania i stosowania.
109
Szkolenie zawodowe rolników poddanych upowszechnianiu innowacyjnemu
(i dlatego zwane dalej szkoleniem innowacyjnym) powinno możliwie często odbywać się w gospodarstwach przykładowych, które stanowią dobre środowisko dydaktyczne, głownie z uwagi na występujące w nim naturalne środki kształcenia - tj.
użytkowane innowacje rolnicze. Ważnym jest też, z uwagi na sprawność procesu
szkolenia innowacyjnego, współuczestniczenie rolnika zarządzającego gospodarstwem przykładowym w kształceniu innych rolników.
Zarówno przedstawione na dalszych stronach niniejszej pracy pożądane cechy
osobowości tego rolnika jak i obowiązek uczestniczenia w szkoleniu innowacyjnym
jako dawcy informacji o użytkowanych przez siebie innowacjach rolniczych pozwalają wspólnie jemu i kompetentnemu doradcy rolniczemu osiągnąć wysoką
sprawność w przygotowaniu rolników do właściwego wprowadzania tych innowacji oraz ich stosowania.
Na omawianym etapie procesu upowszechniania innowacji rolniczych kształcenie rolników może odbywać się w ramach różnych form oraz przy wykorzystaniu
różnych metod kształcenia.
Należy tu zauważyć, że pogłębianie przez rolników w procesie szkolenia innowacyjnego wiedzy niezbędnej dla prawidłowego wprowadzania i użytkowania innowacji rolniczych nie musi być zawsze kierowane czy wspierane przez doradcę nauczyciela, ale też odbywać się bez jego udziału w ramach samokształcenia, do
którego rolnicy ci (dookreślani mianem przedsiębiorców) są wdrożeni. Dlatego też
usługa kształceniowa doradcy - jako, że nie jest niezbędna dla prawidłowego wprowadzania i stosowania innowacji w gospodarstwach rolników-przedsiębiorców129, co
wydaje się słuszne, była częściowo lub w całości skomercjalizowana.
3. Wprowadzanie i użytkowanie innowacji rolniczych
Zapotrzebowane innowacje rolnicy mogą pozyskiwać w różny sposób. Te, które
mają charakter materialny (np. innowacyjne nawozy, pasze, środki ochrony roślin)
najczęściej poprzez ich nabycie na rynku od jednostek handlowych. Te zaś, które
mają charakter niematerialny (np. innowacyjne technologie produkcji, metody organizacji pracy, rozpoznawania rynku, sprzedaży produktów rolnych130) poprzez
przejęcie od jednostek, które je wytworzyły (głównie sektora B+R) lub je od nich
pozyskały (np. takich jak publiczne rolnicze organizacje doradcze).
Innowacje niematerialne, które stanowią swoisty rodzaj informacji mogą być
przejmowane przez rolników na jej abstrakcyjnych lub materialnych nośnikach.
Należy tu przypomnieć, że przez pojęcie materialne nośniki informacji rozumie się
129
Stanowi dla nich jedynie udogodnienie, ponieważ rolnicy-przedsiębiorcy są zdolni samodzielnie przyswoić wszystkie niezbędne im wiadomości i umiejętności.
130
Np. sprzedaż produktów rolnych za pośrednictwem Internetu, tele-marketing.
110
każdy rodzaj materii, na którym może być zapisana informacja. Natomiast abstrakcyjne nośniki informacji - to wiadomości131.
Przejęcie obu wymienionych rodzajów innowacji (tj. materialnych i niematerialnych) może mieć wymiar finansowy, ale może też przebiegać na zasadach non profit. Ta druga ewentualność dotyczy na ogół przypadku, gdy twórca a jednocześnie
dysponent danej innowacji stanowi ogniwo sfery budżetowej 132.
Wprowadzanie każdego rodzaju innowacji powinno odbywać się na podstawie
intencjonalnie opracowanych planów.
W planach tych, obok wykazu niezbędnych czynności jakie trzeba wykonać i ich
kalendarium, należy uwzględnić potrzebne środki (finansowe i rzeczowe), a także
uwarunkowania oraz ograniczenia związane z pozyskiwaniem, wprowadzaniem
i ewentualnym twórczym przekształcaniem czy modyfikowaniem zapotrzebowanych innowacji (tj. poddawaniem ich procesowi reinwencji).
Zainstalowane innowacje, aby stanowiły istotny element rozwoju produkcji w
gospodarstwie rolnym133 należy systematycznie monitorować a w razie wystąpienia
takiej potrzeby modyfikować.
Wprowadzanie innowacji rolniczych, jak również dalsze ich użytkowanie w gospodarstwach rolnych przez intencjonalnie informowanych i szkolonych do tego
rolników-przedsiębiorców, może być też sterowane przez doradców rolniczych
i wówczas stanowić będzie trzeci i ostatni etap przedmiotowego procesu upowszechniania.
Sterowane wprowadzanie innowacji rolniczych w gospodarstwach zainteresowanych rolników-przedsiębiorców może mieć charakter:
stopniowy - dwufazowy, przy czym:
faza pierwsza, to zastosowanie innowacji na skalę półtechniczną np. w oparciu o metodę demonstracji upowszechnieniowej,
faza druga, to pełne zastosowanie innowacji w skali technicznej - indywidualnie lub grupowo, np. w oparciu o metodę konkursu upowszechnieniowego,
radykalny - jednofazowy, czyli pełne zastosowanie innowacji w skali technicznej: indywidualnie w gospodarstwach lub grupowo, np. w oparciu
o metodę konkursu upowszechnieniowego.
131
Wiadomości przekazywane są kanałem ustnym (słowa mówionego), używanym w przekazie bezpośrednim oraz pośrednim (radiowym, telefonicznym, internetowym itp.)
132
Dobrym przykładem tu mogą być innowacyjne metody skutecznej walki z agrofagami
w uprawach buraka cukrowego, jako jedna z wielu wytworzonych w Instytucie Ochrony
Roślin innowacji, przekazanych w ramach współpracy nieodpłatnie Wielkopolskiemu
Ośrodkowi Doradztwa Rolniczego do ich dalszego upowszechniania.
133
Rozwój produkcji, to nie tylko jej wzrost (wyrażony w wielkości, jakości, czy wartości),
ale też jej utrzymanie a nawet spadek, przy uzyskiwaniu innych korzyści, takich jak np.
uproszczenie produkcji, zwiększenie ilości wolnego czasu, jego lepszy rozkład w ciągu
dnia i roku, większe doznawanie pozytywnych emocji, wzrost prestiżu społecznego, itp.
111
Wydaje się tu ważnym dodać, że wprowadzenie i stosowanie innowacji jest też
ostatnim i najlepszym sprawdzianem tego, jaką skuteczność miały uprzednie dwa
etapy omawianego procesu upowszechniania. Jeśli innowacja, co do której rolnik
deklarował potrzebę upowszechnieniową została właściwie wprowadzona i jest
prawidłowo użytkowana - to znaczy, że usługa upowszechnieniowa zaspokajająca
tę potrzebę była wysokiej jakości. Jeśli jest przeciwnie, świadczy to o złej jakości
usługi upowszechnieniowej, co wymaga jej poprawienia a nawet zrekompensowania usługobiorcy ewentualnych strat nią spowodowanych134.
134
Jeśli usługa upowszechnieniowa była świadczona na zasadach komercyjnych, to może
być tu nawet wymagana rekompensata finansowa.
112
3.3. Formy i metody udostępniania informacji o innowacjach
rolniczych
Organizacja procesu udostępniania informacji o innowacjach niezbędnych do podjęcia prawidłowej decyzji o ich wprowadzaniu i użytkowaniu może wykorzystywać
różne formy organizacyjne. Formy te determinują organizacyjną stronę pracy związanej z udostępnianiem tego typu informacji, wskazują jak organizować tę pracę
stosownie do tego kto, gdzie, kiedy i w jakim celu ma być informowany.
Formy udostępniania informacji o innowacjach mogą być klasyfikowane wg
różnych kryteriów. Z uwagi na liczbę informowanych rolników wyróżnia się formy:
indywidualne, grupowe i masowe. Natomiast, z uwagi na sposób kontaktu doradcy
i informowanego rolnika (rolników) - formy: bezpośrednie i pośrednie.
Odpowiednim przykładem form bezpośrednich (informacja udostępniana jest
poprzez kontakt osobisty) są: wycieczka specjalistyczna, wystawa rolnicza, targi
i wykład.
Wycieczka specjalistyczna jest taką formą organizacyjną, w której uczestnicy mają
możliwość bezpośredniego zetknięcia się z innowacjami rolniczymi bądź osiągnięciami przodującej praktyki rolniczej w miejscach ich powstawania, wytwarzania lub
eksponowania. Wycieczki specjalistyczne organizowane są przede wszystkim do
jednostek sfery B+R, jednostek upowszechnieniowych, innowacyjnych gospodarstw
rolnych (w tym gospodarstw przykładowych) a także na targi i wystawy rolnicze.
Podstawową metodą stosowaną na wycieczce jest obserwacja, a jej celem zdobycie
podstawowych informacji na temat obserwowanych innowacji czy nowości. Ponadto forma ta umożliwia swobodną wymianę poglądów między uczestnikami a gospodarzami odwiedzanych obiektów.
Wystawa rolnicza to forma pozwalająca na bezpośrednie popularyzowanie
wśród możliwie szerokiego gremium rolników efektów badań naukowych sektora
B+R, a także wyników produkcyjnych uzyskiwanych poprzez wprowadzanie i stosowanie proponowanych rolnikom przez ten sektor nowatorskich rozwiązań. Forma ta
obejmuje głównie - zebrane w danym miejscu i określonym czasie, w postaci rzeczywistej bądź jej zamiennika (zdjęcia, makiety itp.) - wybrane innowacje rolnicze
oraz produkty służące za eksponaty udostępniane do bezpośredniego oglądu. Wy135
stawiane eksponaty muszą być zaopatrzone w stosowne tabliczki z krótką informacją na ich temat, tj. zawierać takie elementy, jak:
nazwa,
kto i kiedy go wykonał (wyprodukował),
funkcja (do czego służy - kilka zdań opisu),
skąd pochodzi eksponat (z jakiej miejscowości),
135
Mogą to być nawet wyświetlacze elektroniczne.
113
kto udostępnił, czyją jest własnością.
Obsługę wystawy powinien zapewnić jej „opiekun” (opiekunowie), tj. kompetentny
pracownik WODR służący odwiedzającym wystawę rolnikom pomocą informacyjną w zakresie wystawionych eksponatów, również - źródeł poszerzenia tych informacji. Niekonwencjonalnym rodzajem wystawy rolniczej może być wystawa interaktywna, której ekspozycja budowana jest na zasadzie interakcji z odwiedzającym
wystawę rolnikiem. Rolnik ma tu możliwość w sposób bezpośredni obcować z eksponatami wystawowymi nie tylko poprzez wzrok, ale także dotyk, słuch, węch
i smak.
Targi to - najogólniej rzecz biorąc - „zorganizowana forma prezentowania wzorów produktów przez zróżnicowane podmioty prowadzące działalność handlową.
Są organizowane w ściśle określonym terminie oraz miejscu, jak również w miarę
regularnych odstępach czasu, gdzie do oddziaływania na zainteresowane osoby
(interesantów i odwiedzających) wykorzystuje się szeroki zestaw narzędzi komunikacji marketingowej” [M. Gębarowski 2010, s. 32]. Targi mogą obejmować produkty wielu branży (gałęzi produkcji) lub tylko jednej np. rolniczej. W dzisiejszej fazie
swojego rozwoju przyjęły one formułę targów myśli naukowo-technicznej136, dlatego w aspekcie działalności upowszechnieniowej wchodzące w ich skład targi rolnicze mogą być traktowane jako forma udostępniania informacji o innowacjach rolniczych przez wystawców odwiedzającym je rolnikom, a także wymiany tego typu
informacji pomiędzy samymi wystawcami. Należy zauważyć, że coraz częściej
targom, w tym rolniczym, towarzyszą specjalnie organizowane seminaria, wykłady
oraz inne formy udostępniania i wymiany informacji.
W ramach form pośrednich, gdzie informacja o nowopowstałych innowacjach
udostępniana jest za pośrednictwem środków masowego przekazu (prasę, radio,
telewizję, Internet itd.) można wyróżnić metody: pisemne (piśmiennicze), audiowizualne i informatyczne.
Do właściwych metod upowszechniania przez publiczne rolnicze organizacje doradcze informacji o nowopowstałych innowacjach rolniczych a opartych o pisemne
środki masowego przekazu można zaliczyć: czasopismo i ulotkę.
Z kolei, mając na uwadze upowszechnianie informacji o nowopowstałych innowacjach podejmowane przez publiczne rolnicze organizacje doradcze, właściwymi
136
Formuła targów na przestrzeni wieków przeszła wiele przeobrażeń. Z prymitywnych
rynków pierwotnych (targi I generacji) przekształciła się w wydarzenia o wyspecjalizowanej tematyce, podczas których chodzi już nie tylko o wymianę handlową i zawieranie
transakcji, ale przede wszystkim o pozyskiwanie zróżnicowanych oraz cennych zasobów
informacji (targi VI generacji). Dlatego dla wielu przedsiębiorców wydarzenia targowe
stały się źródłem inspiracji i poszukiwania nowych rozwiązań. Dzięki tak wykształconej
formule współczesne targi są dla nich często ważnym i sprawdzonym narzędziem osiągania celów marketingowych [M. Gębarowski 2010, s. 20-21].
114
metodami opartymi o informatyczne środki masowego przekazu, wydają się być:
serwis informacyjny i czasopismo elektroniczne.
Natomiast właściwą metodą upowszechniania informacji o nowopowstałych innowacjach przez publiczne rolnicze organizacje doradcze, opartą o audiowizualne
środki masowego przekazu, wydaje się być film informacyjny.
115
3.4. Formy i metody udostępniania wiedzy niezbędnej
do sprawnego wprowadzania i użytkowania
innowacji
Na etapie pogłębiania u rolników-przedsiębiorców wiedzy niezbędnej do sprawnego wprowadzania i użytkowania innowacji rolniczych organizacja procesu upowszechniania tego typu innowacji dotyczy właściwie tylko jednego z procesów
pozaszkolnego kształcenia rolników, zwanego szkoleniem innowacyjnym137.
Należy tu przypomnieć, że w szkoleniu najważniejsze jest wykształcenie u objętych kształceniem rolników-przedsiębiorców (uczniów) potrzebnych im umiejętności, wspartych jedynie niezbędnymi wiadomościami.
Każdy proces szkolenia innowacyjnego rolników-przedsiębiorców przebiega w
określonym środowisku kształcenia, w ramach danej formy organizacyjnej oraz
według przyjętego programu.
Do najważniejszych form kształcenia dorosłych, stosowanych w szkoleniu innowacyjnym rolników, należą: warsztat i zebranie (forum) dyskusyjne138. Natomiast właściwymi metodami pogłębienia wiedzy o innowacjach rolniczych są: metoda wykładu,
opisu, wyjaśniania, konsultacji ćwiczeń, zajęć praktycznych, pokazu, instruktażu
i filmu.
Należy tu zauważyć, że w przedmiotowym szkoleniu zdecydowanie mniejszy
udział będą miały metody podające, stosowane w przekazie wiadomości, niż metody operatywne i eksponujące, które na bazie zdobytych czy posiadanych przez rolników wiadomości pozwalają wyrabiać w nich umiejętność sprawnego wprowadzania i użytkowania innowacji rolniczych139
137
138
139
Realizację tego etapu powinien (m.in. ze względów ekonomicznych) poprzedzić kompleks właściwych działań podejmowanych przez doradcę - pozwalających mu utworzyć
grupy rolników zainteresowanych adaptacją tych samych innowacji (tzw. grupy celowe).
Zebranie (forum) dyskusyjne to krótka, pozaszkolna forma kształcenia, którego cele
osiągane są głównie metodą dyskusji. Forma ta znajduje również zastosowanie w kształceniu niestacjonarnym, głównie on-line.
Grupa metod heurystycznych, tworząca (zgodnie z podaną w tym opracowaniu klasyfikacją) obok metod operatywnych i eksponujących podzbiór metod niepodających, nie
ma zastosowania w procesie szkolenia innowacyjnego. Natomiast wybrane metody heurystyczne mogą być użyte przez rolnika podczas przytoczonego już wcześniej procesu
reinwencji.
116
3.5. Gospodarstwo przykładowe jako środowisko kształcenia
w działalności upowszechnieniowej
Zadania kształceniowe wynikające z działalności upowszechnieniowej WODR
mogą być realizowane w różnych środowiskach kształcenia, takich jak np. odpowiednio wyposażone do potrzeb sprawnego przebiegu procesu kształcenia i uczenia się
stałe pomieszczenia (własne bądź wynajmowane od innych instytucji) a także zamknięte bądź otwarte przestrzenie zlokalizowane w specjalnie wybranych i przygotowanych do tego gospodarstwach rolnych.
Te wybrane gospodarstwa, zwane tradycyjnie przykładowymi, muszą spełniać
określone wymogi a mianowicie:
być zlokalizowane w miejscach o dogodnym dostępie dla wizytujących je
rolników, oraz gdzie istnieje głęboki rynek na usługi upowszechnieniowe
WODR,
posiadać potencjał produkcyjny umożliwiający utrzymanie bądź szybkie osiągnięcie poziomu życia akceptowanego przez zarządzających nimi rolników,
ich rodziny i środowiska lokalne.
być prowadzone przez rolników-przedsiębiorców, uznawanych w ich środowisku lokalnym za osoby wiarygodne, budzące zaufanie i które podejmują się
udostępniać innym rolnikom swoje gospodarstwa jako miejsca obserwacji
zainstalowanych w nich innowacji a także prowadzonych przez doradcę
szkoleń innowacyjnych.
Rolnicy zarządzający gospodarstwami przykładowymi mają też obowiązek
czynnego uczestnictwa w określonych pracach upowszechnieniowych na rzecz innych rolników, przede wszystkim zaś:
udzielania wizytującym ich gospodarstwa zainteresowanym rolnikom
wszelkich informacji w zakresie stosowanych przez siebie innowacji rolniczych oraz
wspierania podczas kierunkowych szkoleń innowacyjnych doradców rolniczych i rolników w ich wspólnym kształceniu dla poprawy jego (kształcenia) jakości i sprawności.
Gospodarstwa przykładowe są szczególnie dogodnym miejscem dla kształcenia
rolników w przedmiocie innowacji rolniczych, które chcą oni poznać, zaadaptować
i nabyć sprawność w ich obsłudze, ponieważ kształcenie to przebiega w warunkach
naturalnych oraz z wykorzystaniem głównie naturalnych środków kształcenia. Ponadto, co jest równie ważne, gospodarstwa przykładowe stanowią dogodne miejsce
do użycia demonstracji upowszechnieniowej i pokazu upowszechnieniowego, jako
swoistych form a jednocześnie metod upowszechnieniowych. Obie te metody zostaną
przybliżone w następnym podrozdziale.
117
3.6. Formy i metody upowszechnieniowe
Jak zauważono już wcześniej, w działalności upowszechnieniowej publicznych
rolniczych organizacji doradczych mogą być stosowane formy i metody właściwe
do realizacji celów wynikających z dwóch pierwszych etapów procesu upowszechniania innowacji rolniczych, tj. etapu:
udostępniania informacji o innowacjach rolniczych stosownych do podjęcia
odpowiednich decyzji co do ich wprowadzania i użytkowania, oraz
pogłębiania wiedzy niezbędnej do sprawnego wprowadzania i użytkowania
innowacji rolniczych.
Można jednak stosować również takie formy i metody, które pozwalają nie tylko
sprawnie realizować owe cele, ale też w wybranych gospodarstwach rolnych
(w tym gospodarstwach przykładowych) wspierać właściwą dla trzeciego etapu
procesu upowszechniania, instalację zapotrzebowanych innowacji rolniczych oraz
przysposabiać rolników do możliwie najefektywniejszego140 ich użytkowania. Te
formy i metody w niniejszej metodyce nazywane są upowszechnieniowymi.
Z grupy form i metod upowszechnieniowych na szczególną uwagę zasługują
demonstracja upowszechnieniowa, pokaz upowszechnieniowy i konkurs upowszechnieniowy.
Przez pojęcie forma demonstracji upowszechnieniowej rozumie się taką formę
organizacyjną stosowaną w upowszechnianiu innowacji rolniczych, w obrębie której wyznaczone cele działalności upowszechnieniowej osiągane są głównie metodą
demonstracji upowszechnieniowej.
Metoda demonstracji upowszechnieniowej to taki algorytm postępowania doradcy i rolnika, który umożliwia wprowadzenie w wybranym gospodarstwie określonej innowacji rolniczej, a następnie upowszechnienie w środowisku lokalnym jej
efektów a także sposobów ich osiągnięcia.
Ściślej zaś, metoda ta pozwala doradcy przysposobić rolnika do sprawnego zainstalowania zapotrzebowanej innowacji w jego własnym gospodarstwie poprzez:
utwierdzenie go w przekonaniu co do słuszności podjęcia decyzji o jej przyjęciu,
wyrobienie niezbędnych umiejętności dla jej wprowadzania.
Czynności związane z wprowadzaniem i użytkowaniem danej innowacji wykonuje rolnik samodzielnie, a przysposabiany jest do tego przez doradcę w procesie
indywidualnego kształcenia. Doradca rolniczy w ramach tego kształcenia może
stosować wiele różnych metod, zwłaszcza zaś operatywnych - czyli takich, jak opisane wcześniej metody ćwiczeń, zajęć praktycznych, pokazu czy instruktażu.
140
Efektywność to rezultat podjętych działań, opisany relacją uzyskanych efektów do poniesionych nakładów.
118
Ponadto przedmiotowa metoda umożliwia doradcy organizowanie i przeprowadzanie upowszechnienia określonych innowacji w środowisku lokalnym.
Przedmiotem upowszechnienia powinny być też efekty uzyskane z wprowadzenia
tych innowacji i sposoby ich osiągnięcia.
Głównym celem upowszechniania efektów jest przekonanie zainteresowanych
rolników, że dana innowacja może być zastosowana w ich gospodarstwach i przyniesie im wymierne korzyści. Na przykład jednym z celów demonstracji może być
przekonanie rolników o korzyściach wynikających ze stosowania innowacyjnego
herbicydu w uprawie zbóż jarych. Rolnicy wizytujący gospodarstwo przykładowe,
które pod nadzorem doradcy wprowadziło ten herbicyd, obserwują stan zbóż nim
ochranianych i porównują ze stanem własnych.
Natomiast upowszechnianie sposobów osiągnięcia efektów pozwala zainteresowanym rolnikom sposoby te poznać i przyswoić podczas kilku wizyt w gospodarstwie przykładowym. W trakcie tych wizyt organizujący je doradca posługując się
metodami podającymi opisuje i wyjaśnia rolnikom istotne elementy związane ze
sprawnym wprowadzeniem oraz stosowaniem danej innowacji a wykorzystując
metody operatywne wyrabia w nich niezbędne do tego umiejętności.
Dla zapewnienia skuteczności wprowadzania i upowszechniania innowacji
omawianą metodą należy:
właściwie lokalizować miejsce wprowadzania innowacji, by było to gospodarstwo spełniające warunki nakreślone dla gospodarstwa przykładowego,
właściwie dobierać innowację, ażeby była dostosowana do potrzeb i warunków danego środowiska oraz odpowiadała zainteresowaniom rolników
i uwzględniała specyfikę ich gospodarstw,
zapewnić warunki dla porównywalności efektów zastosowania innowacji
z rozwiązaniami dotąd stosowanymi,
wprowadzać innowację do gospodarstw (np. jakąś nową odmianę zboża)
w możliwie dużej skali produkcyjnej,
ściśle stosować się do wytycznych zawartych w instrukcji postępowania
z daną innowacją,
dokumentować przebieg prowadzonych prac (np. terminów, sposobów wykonania czynności) oraz odpowiednio oznakowywać i estetycznie utrzymywać miejsca zastosowania innowacji,
organizować okresowe spotkania rolników w celu obserwacji istotnych
elementów procesu wprowadzania innowacji oraz uzyskiwanych efektów,
popularyzować (najlepiej z udziałem rolnika - innowatora) efekty zastosowania innowacji w ramach działań upowszechnieniowych publicznych rolniczych organizacji doradczych.
Metoda demonstracji upowszechnieniowej znajduje swe zastosowanie w odniesieniu do tych innowacji rolniczych, których tylko sama instalacja wymaga takiego
nakładu czasu, jaki praktycznie czyni niemożliwym - aby podczas jednego spotkania z rolnikami zainteresowanymi daną innowacją, mogli oni zaobserwować
i przyswoić wszystkie czynności niezbędne do jej wprowadzenia.
119
Przez pojęcie forma pokazu upowszechnieniowego rozumie się taką formę organizacyjną stosowaną w upowszechnianiu innowacji rolniczych, w obrębie której wyznaczone cele działalności upowszechnieniowej osiągane są głównie metodą pokazu upowszechnieniowego.
Metoda pokazu upowszechnieniowego to taki algorytm postępowania doradcy
i rolnika, który umożliwia wprowadzenie w wybranym gospodarstwie określonej
innowacji rolniczej, a następnie upowszechnienie w środowisku lokalnym sposobu
jej wprowadzenia i użytkowania.
Dla zapewnienia skuteczności wprowadzania i upowszechniania innowacji rolniczych metodą pokazu należy:
właściwie lokalizować miejsce wprowadzania innowacji, by było to gospodarstwo spełniające warunki nakreślone dla gospodarstwa przykładowego,
właściwie dobierać innowację, ażeby była dostosowana do potrzeb i warunków danego środowiska oraz odpowiadała zainteresowaniom rolników
i uwzględniała specyfikę ich gospodarstw,
ściśle stosować się do wytycznych zawartych w instrukcji postępowania
z daną innowacją.
Ponadto, jeśli pokaz umożliwić ma prezentowanie rezultatów uzyskiwanych przez
zastosowanie innowacji w określonej działalności produkcyjnej, to należy:
zapewnić warunki dla porównywalności efektów zastosowania innowacji
z rozwiązaniami dotąd stosowanymi, oraz
popularyzować (najlepiej z udziałem rolnika - innowatora) efekty zastosowania innowacji w ramach działań upowszechnieniowych publicznych rolniczych organizacji doradczych.
Wyrabianie u rolników umiejętności niezbędnych dla sprawnego wprowadzania
i stosowania danej innowacji rolniczej odbywa się w identyczny sposób do tego, jaki
w działalności kształceniowej opisano i nazwano metodą pokazu.
Metoda pokazu upowszechnieniowego może być stosowana w przypadku innowacji rolniczych, których czas instalacji i wypróbowania jest na tyle krótki, że obserwacja i przyswajanie czynności z tym związanych - przez zainteresowanych którąś
z takich innowacji rolników - może ograniczyć się do jednej wizyty w stosującym
ją gospodarstwie przykładowym.
Przez pojęcie forma konkursu upowszechnieniowego rozumie się taką formę organizacyjną stosowaną w upowszechnianiu innowacji rolniczych, w obrębie której
wyznaczone cele działalności upowszechnieniowej osiągane są głównie metodą
konkursu upowszechnieniowego.
Metoda konkursu upowszechnieniowego to określony, zawierający elementy
współzawodnictwa sposób postępowania doradcy i wyłonionej celowo grupy rolników, który umożliwia tym rolnikom pełne zastosowanie innowacji w ich gospodarstwach rolnych.
120
Metoda konkursu w szczególności pobudza ambicje i zachęca objętych nią rolników-przedsiębiorców do współzawodnictwa w osiąganiu najlepszych wyników
produkcyjnych, przez stosowanie innowacyjnych rozwiązań. Ponadto pozwala im
opanować wysoką sprawność w użytkowaniu wprowadzonych przez siebie innowacji rolniczych a poprzez spopularyzowanie uzyskiwanych przez to efektów dać
innym rolnikom-przedsiębiorcom dobry przykład do ich absorpcji.
Właściwe zorganizowanie i przeprowadzenie konkursu wymaga:
wyłonienia grupy inicjatywnej uczestników konkursu w celu omówienia jego
141
idei oraz opracowania i przyjęcia regulaminu konkursu ,
szerokiego i dostatecznie wczesnego rozpropagowania jego idei i regulaminu - bezpośrednio na zebraniach wiejskich, bądź pośrednio poprzez wykorzystanie środków masowego przekazu (ulotka, serwis informacyjny, itp.),
zewidencjonowania jego uczestników a następnie ich zebrania w celu wyjaśnienia szczegółów konkursu, zaopatrzenia w niezbędne środki i materiały
oraz dokonania wyboru komisji konkursowej (sędziowskiej),
jego przeprowadzenia pod nadzorem komisji sędziowskiej; kontakty doradcy z uczestnikami w czasie trwania konkursu powinny być wyważone lub
zawieszone, aby nie spotkał się on z zarzutem udzielania stronniczej pomocy,
aby po jego zakończeniu komisja konkursowa ustaliła rezultaty oraz sporządziła listę ocen i nagród,
zebrania jego uczestników w celu bezpośredniego ogłoszenia im uzyskanych
wyników i rozdania nagród,
podania jego wyników do publicznej wiadomości przez środki masowego
przekazu.
Do obowiązków doradcy rolniczego należy udzielanie grupie inicjatywnej pomocy w dookreśleniu tematu i celu konkursu oraz wyboru i ukonstytuowania się
komisji konkursowej. Ponadto z udziałem przewodniczącego komisji konkursowej
i jej członków doradca przeprowadza pierwszą komisyjną wizytację gospodarstw
biorących udział w konkursie. Wizytacja ta określa stan i warunki wyjściowe,
w stosunku do których mierzone będą uzyskiwane wyniki. Ustalenia uzyskane w
czasie tej wizytacji wpisywane są do specjalnie założonej karty ewidencyjnej lub
dzienniczka konkursowego. Niezależnie od ustaleń komisyjnych doradca podczas
lustracji gospodarstw „konkursowych” zobowiązany jest do udzielania ich właścicielom oczekiwanej pomocy informacyjnej i kształceniowej w obszarze tej działalności
141
Regulamin konkursu to dokładnie sprecyzowane zasady organizacyjne konkursu, zawierające m.in.:
ściśle i jasno określony temat oraz cele konkursu,
informacje o czasie, miejscu, zakresie, warunkach i sposobie przebiegu konkursu,
określenie obowiązków i uprawnień uczestników konkursu,
informacje o składzie i kompetencjach komisji sędziowskiej konkursu,
ustalenie nagród rzeczowych, pieniężnych, honorowych oraz zasad ich przyznawania,
informacje o sposobie zakończenia i wykorzystania wyników konkursu.
121
produkcyjnej, której dotyka temat konkursu i która prowadzona jest z udziałem
innowacyjnych rozwiązań.
Druga komisyjna wizytacja powinna być przeprowadzona w momencie, kiedy
konkurs jest zaawansowany, i w zależności od czasu trwania prac.
Ostatnia komisyjna wizytacja powinna być poświęcona porównywaniu wyników ze
stanem wyjściowym oraz ustaleniu różnic, jakie zaistniały w stosunku do warunków
pozakonkursowych. Doradca niezależnie od udziału w komisyjnych wizytacjach
powinien w miarę potrzeby kontaktować się indywidualnie z poszczególnymi
uczestnikami lub organizować spotkania z ich grupami.
Bardzo ważne jest też końcowe spotkanie doradcy i komisji sędziowskiej, na
którym przeanalizować należy całokształt działań związanych z konkursem, a zarazem ustalić:
wnioski do dalszej pracy nad udoskonaleniem tematu, który był przedmiotem
konkursu,
sposoby upowszechnienia uzyskanych wyników wśród pozostałych rolników-przedsiębiorców nie objętych konkursem,
potrzeby tematyczne kolejnego (lub kolejnych) konkursów142.
Od przedstawionego wcześniej wykazu zadań i obowiązków mogą występować
pewne odstępstwa, wynikające z odmienności tematów, celów, oraz terytorialnego
zasięgu konkursów. Wojewódzkie ośrodki doradztwa rolniczego mogą być samodzielnym organizatorem konkursów jak również ich współorganizatorem.
Natomiast w przypadku konkursów organizowanych na szczeblu krajowym przez
właściwe organizacje (rządowe, samorządowe i inne) doradcy rolniczy są często
proszeni o potwierdzanie zgodności ze stanem faktycznym informacji podawanych
na specjalnych formularzach zgłoszeniowych przez zainteresowanych udziałem
w danym konkursie rolników oraz wyrażanie tam swych opinii o gospodarstwach
tych rolników.
Dobrym przykładem konkursu organizowanego na szczeblu krajowym może być
tegoroczny konkurs: „Innowacyjny Młody Rolnik 2012”. Konkurs organizowany
jest przez Zarząd Krajowy Związku Młodzieży Wiejskiej z pomocą wojewódzkich
ośrodków doradztwa rolniczego i obejmuje obszar całego kraju.
Głównym celem tego konkursu jest upowszechnianie innowacyjnych rozwiązań
w produkcji rolniczej. Celem dodatkowym zaś promocja wykorzystania środków
wspólnotowych na poprawę ogólnych warunków gospodarowania w zakresie:
wzrostu dochodu rolniczego,
poprawy jakości produkcji,
poprawy higieny i bezpieczeństwa produkcji,
poprawy ochrony środowiska,
poprawy warunków utrzymania zwierząt.
Zgodnie z regulaminem, prawo zgłoszenia gospodarstwa do udziału w konkursie
przysługuje rolnikom - beneficjentom działania „Inwestycje w gospodarstwach
rolnych” realizowanego w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego „Restruk142
Porównaj: Cz. Maziarz, E. Jachimowicz, I. Sikorska 1972, s. 55.
122
turyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich,
2004-2006” a także rolnikom - beneficjentom działania „Modernizacja gospodarstw
rolnych” realizowanego w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata
2007-2013.
Przy dokonywanej ocenie zgłoszonego gospodarstwa pod uwagę brana będzie inwestycja dotycząca modernizacji lub rozwoju pierwotnej produkcji rolniczej (roślinnej
lub zwierzęcej) z wyłączeniem produkcji leśnej i rybnej. Inwestycja podlegająca
ocenie może dotyczyć również przygotowania do sprzedaży lub sprzedaży bezpośredniej produktów rolnych wytwarzanych w ocenianym gospodarstwie. W zakres ocenianego gospodarstwa wchodzić mają również inwestycje związane z wytwarzaniem
i wykorzystaniem energii ze źródeł odnawialnych na potrzeby prowadzonej produkcji
rolniczej. Ocenie konkursowej podlegać będą wyłącznie inwestycje zakończone do dnia
ogłoszenia Konkursu, współfinansowane z poakcesyjnych środków wspólnotowych.
Dodatkowo gospodarstwo uczestniczące w Konkursie oceniane będzie pod kątem
warunków higieny i bezpieczeństwa pracy, jakości produkcji, warunków utrzymania
zwierząt, warunków w zakresie ochrony środowiska naturalnego oraz infrastruktury
drogowej w gospodarstwie.
Zgłoszone gospodarstwa rolne oceniane będą zgodnie z tymi kryteriami przez
Główną Komisję Konkursową. Komisja ta składać się będzie z pięciu przedstawicieli.
Na pierwszym posiedzeniu Główna Komisja Konkursowa przyjmie regulamin pracy
oraz wybierze ze swojego grona prezydium Komisji.
Spośród biorących udział w Konkursie, Główna Komisja Konkursowa wyłoni
trzech Laureatów Konkursu143.
143
Za: Regulamin ogólnopolskiego konkursu „Najbardziej innowacyjny młody rolnik
2009” [http://www.zmw.pl/data_files/wysiwyg/Dokumenty/Regulamin_IMR_2012.pdf].
123
3.7. Instrukcja upowszechnieniowa
Pojęcie instrukcja (od łac. kośc. instructio - pouczenie) ma w języku polskim
wiele określeń. Dla potrzeb niniejszego wywodu przyjęto, że przez pojęcie instrukcja rozumie się zbiór przepisów, wskazówek, ścisłych pouczeń ustalających
144
sposób postępowania w jakiejś dziedzinie .
W oparciu o tą definicję przyjęto natomiast, że instrukcja upowszechnieniowa,
to zbiór przepisów, wskazówek, ścisłych pouczeń ustalających sposób postępowania
doradcy rolniczego wśród rolników-przedsiębiorców, pozwalający tej osobie na
sprawne osiąganie założonych celów upowszechnieniowych.
A zatem, w swym założeniu, instrukcja upowszechnieniowa to dogodne narzędzie pracy doradcy rolniczego, wykorzystywane podczas upowszechniania wśród
rolników-przedsiębiorców określonych innowacji rolniczych.
Instrukcję upowszechnieniową może opracować twórca proponowanej innowacji rolniczej, który tę innowację sam upowszechnia, albo jej upowszechnianie pozostawia wyspecjalizowanym jednostkom upowszechnieniowym, np. wojewódzkim
ośrodkom doradztwa rolniczego. Instrukcję taką może też wytworzyć sama jednostka upowszechnieniowa - w przypadku jej braku, bądź jeśli jest, ale ma niską
ocenę jako narzędzie usprawniające przebieg procesu upowszechnienia tej innowacji.
Bez względu na to, kto jest autorem instrukcji musi ona spełniać określone wymogi metodyczne, czyli zawierać wszystkie elementy istotne dla treści i formy realizowanego upowszechniania. Są to:
określenie obowiązków i uprawnień - kto i w jakim stopniu jest odpowiedzialny za stosowanie instrukcji,
temat upowszechnienia, czyli zapis tego, co ma być przedmiotem upowszechnienia,
cel upowszechnienia, czyli zapis stanu końcowego, którym jest instalacja
i właściwe użytkowanie proponowanej innowacji rolniczej oraz jego osiągnięcie w jakimś podanym okresie czasu,
określenie warunków produkcyjnych gospodarstwa, niezbędnych do przeprowadzenia proponowanego upowszechnienia (np. skali produkcji, rozłogu, jakości gleby, usprzętowienia itd.),
określenie stosownej metody upowszechniania (na ogół jest to metoda demonstracji upowszechnieniowej lub metoda pokazu upowszechnieniowego),
algorytm postępowania rolników-przedsiębiorców, czyli opis czynności
przeprowadzanych w określonej kolejności oraz odstępach czasu, jakie muszą oni wykonać, aby w swych gospodarstwach osiągnąć wskazany cel
upowszechnienia. Opisane tu czynności mają umożliwić rolnikom sprawne:
144
Porównaj: L. Drabik, A. Kubiak-Sokół, E. Sobol 2011.
124
pozyskanie proponowanej innowacji oraz przygotowanie gospodarstw
do jej przyjęcia,
przeprowadzenie, jeśli to konieczne, niezbędnego przekształcenia, czy
modyfikacji proponowanej innowacji - po jej pozyskaniu,
wprowadzenie i użytkowanie tej innowacji,
algorytm postępowania osoby upowszechniającej proponowaną innowację,
a zabezpieczający przedmiotowe działania rolników, na który składa się
opis przeprowadzanych w określonej kolejności oraz odstępach czasu
czynności umożliwiających jej:
sprawną analizę potrzeb upowszechnieniowych rolników, które mogą
być związane z występowaniem u nich poczucia:
– braku dysponowania taką informacją o proponowanej innowacji
rolniczej, która pozwoliłaby im na podjęcie racjonalnej decyzji o jej
ewentualnej absorpcji,
– braku wiadomości i umiejętności niezbędnych dla sprawnego wprowadzenia i właściwego użytkowania zapotrzebowanej przez nich
a proponowanej w przedmiotowej instrukcji innowacji rolniczej,
sprawną budowę planu upowszechnienia proponowanej innowacji i jego realizację, w tym poprzez podanie sposobu i załączenie formularza
do prowadzenia niezbędnych tu zapisów,
sprawną ocenę realizacji planu (bieżącą i końcową), w tym poprzez
podanie:
– opisu prowadzenia przez osobę upowszechniającą proponowaną innowację kontroli jej upowszechnienia z podaniem parametrów granicznych,
– sposobu prowadzenia ewentualnych działań korygujących,
– formularza do prowadzenia niezbędnych do tego zapisów.
Ponadto (odnosząc się do instrukcji od strony formalnej) należy zauważyć, że jej
autor musi swą wypowiedź wyrazić stylem komunikatywnym, tj. jasnym, prostym,
145
zwięzłym i precyzyjnym, że musi używać w niej często równoważników zdań
a bezokoliczniki lub czasowniki - stosować na ogół w trybie rozkazującym.
145
Równoważniki zdania - wyrazy lub grupy wyrazów, formalnie nie tworzące zdania (ponieważ nie mają formy osobowej orzeczenia), wyrażające jednak te same treści, co zdanie.
125
V. PROCES DORADCZY I JEGO ETAPY
Opierając się na podanej w rozdziale III własnej definicji doradztwa rolniczego
proces doradczy określić można jako intencjonalny zbiór ściśle powiązanych ze
sobą specyficznych czynności doradcy i czynności rolnika podczas wspólnego identyfikowania i rozwiązywania problemu zawodowego rolnika, zmierzających do rozwiązania tego problemu a także nastawienia i wdrożenia rolnika do podejmowania samodzielnych działań zapobiegających niepowodzeniom w jego pracy we własnym
gospodarstwie rolnym oraz umożliwiających mu rozpoznawanie i rozwiązywanie
swoich problemów zawodowych.
Zatem każdy z obu podmiotów występujących w tym procesie, tj. doradca i rolnik,
wykonuje specyficzne czynności składowe, przy czym warunkiem efektywności jednego podmiotu jest wykonanie odpowiedniej operacji przez podmiot drugi.
Do właściwych czynności rolnika w procesie doradczym należy przede wszystkim
uczenie się oraz stosowanie uzyskanych wiadomości, umiejętności, nastawień czy postaw w działaniach praktycznych we własnym gospodarstwie rolnym. Natomiast do
właściwych czynności doradcy należy przede wszystkim sprawna edukacja rolnika w
procesie doradczym oraz sama organizacja tego procesu.
1. Prakseologiczne podstawy procesu doradczego
Prakseologia to ogólna teoria sprawnego działania, dziedzina badań naukowych
dotyczących metod wszelkiego celowego działania. Prakseologię można też określić jako naukę zajmującą się problematyką skuteczności działania. Nauka ta precyzuje, jakie wskaźniki powinny charakteryzować sprawne działanie i w jaki sposób
należy je analizować, mierzyć i oceniać. Ponadto za pośrednictwem dyrektyw prakseologicznych informuje, co należy robić, a czego unikać, aby działanie ludzkie
było działaniem sprawnym.
Sprawne działanie to:
działanie skuteczne, czyli takie, które w jakimś stopniu prowadzi do celu
(zamierzonego skutku). Miarą skuteczności jest stopień zbliżenia się do celu, przy czym w jego ocenie nie bierze się pod uwagę kosztu. Ocena działania ze względu na skuteczność wymaga od oceniającego przyjęcia tzw.
progu skuteczności. Próg skuteczności jest to granica poniżej której działanie ocenia się jako nieskuteczne, a powyżej jako skuteczne,
działanie ekonomiczne, wyrażające się stosunkiem rezultatu (czy rezultatów) użytecznego działania do wkładu (czy wkładów) z nim związanych.
Jeśli ekonomiczność oznaczyć przez E, rezultaty przez R i wkłady przez W,
to formuła ekonomiczności może być wyrażona wzorem:
126
E = R/W
Jeśli wkłady (koszty, nakłady) danego działania są mniejsze od rezultatów
(wyników), to znaczy, że działanie jest ekonomiczne. Inaczej mówiąc, dane
działanie jest wówczas ekonomiczne, jeśli wartość stosunku cenności rezultatów użytecznych do cenności wkładów jest większa od jedności,
działanie korzystne, wyrażające się różnicą pomiędzy wkładem czy sumą
wkładów a rezultatem czy rezultatami działania. Można powiedzieć, że dane działanie jest korzystne wtedy, kiedy rezultat użyteczny jest większy niż
wkład działania.
Korzystność działania można też wyrazić wzorem:
K=R-W
Przez K oznaczono tu korzystność, przez R rezultaty (czy wyniki) przez
W wkłady (czy nakłady, koszty, zużycie zasobów).
Każde działanie korzystne jest zarazem ekonomiczne i odwrotnie. Jednak
nie każdy najkorzystniejszy wariant jest jednocześnie wariantem najbardziej ekonomicznym,
działanie zorganizowane - przejawiające się w postaci wieloetapowego cyklu organizacyjnego.
Prakseologia uczy, że, aby działanie ludzkie było sprawne, musi spełniać szereg
prakseologicznych nakazów, spośród których jednym z istotniejszych jest nakaz
cyklu sprawnego działania. Zgodnie z tą teorią wszelkie ludzkie działanie jest
sprawne, jeśli przebiega według następującego cyklu działania zorganizowanego
(nazwanego od nazwisk jego autorów cyklem Chateliera146 - Adamieckiego147):
etap 1 - analiza sytuacji wyjściowej,
etap 2 - ustalenie celu działania,
etap 3 - sporządzenie planu działania,
etap 4 - przygotowanie środków i warunków,
etap 5 - realizacja planu,
etap 6 - ocena uzyskanego rezultatu.
146
147
Henry Le Chatelier (1850 - 1936), uczony francuski, propagator i kontynuator idei Amerykanina Fredericka Winslowa Taylora (1856 - 1915) - najwybitniejszego przedstawiciela nurtu
badawczego w zakresie organizacji pracy zwanego naukowym zarządzaniem.
Karol Adamiecki (1866 - 1933), współtwórca polskiej szkoły naukowego zarządzania.
127
2. Etapy procesu doradczego
Z zaprezentowanego cyklu działania zorganizowanego wyprowadzono dla potrzeb doradztwa rolniczego ośmioetapowy cykl rozpoznawania i rozwiązywania
rolniczych problemów doradczych:
etap 1 - rozpoznanie problemu,
etap 2 - określenie celu,
etap 3 - ustalenie przyczyn problemu,
etap 4 - znalezienie wariantów usunięcia przyczyn problemu,
etap 5 - ocena oraz podjęcie decyzji dotyczącej wyboru optymalnych wariantów,
etap 6 - przygotowanie realizacji wybranych wariantów, sporządzenie programu i planów działania oraz zabezpieczenie środków na jego realizację,
etap 7 - realizacja, kontrola i ocena bieżąca,
etap 8 - ocena końcowa.
Należy podkreślić, że przestrzeganie przedstawionego cyklu, pozwala doradcy nie
tylko współdziałać partnersko z rolnikiem dla rozwiązania konkretnego problemu
doradczego rolnika, ale też przysposobienia go do podejmowania samodzielnych
działań zapobiegających niepowodzeniom w pracy we własnym gospodarstwie
rolnym oraz umożliwiających mu rozpoznawanie i rozwiązywanie innych problemów zawodowych. Ponadto, co jest szczególnie ważne, umożliwia ono doradcy
rolniczemu sprawną współpracę zarówno z pojedynczym rolnikiem jak i zbiorem
rolników, którzy posiadają podobne priorytetowe problemy oraz chcą współdziałać
z nim i razem ze sobą dla ich wspólnego pokonania. W przedmiotowej pracy zbiór
tych rolników zwany jest celową grupą doradczą. 148
148
Współpraca z podgrupami rolników, wyodrębnionych z celowej grupy doradczej względem
tych samych przyczyn, które wywołują ich podobne problemy, zmierza do znalezienia możliwie wielu wariantów usunięcia wspólnych przyczyn. Ocena znalezionych wariantów a następnie samodzielny wybór przez każdego z rolników optymalnego (lub dobrego) dla niego,
pozwala doradcy wyodrębnić zespoły rolników zmierzające do praktycznego zastosowania
tych samych wariantów. Z kolei analiza potrzeb edukacyjnych poszczególnych rolników
tworzących dany zespół, umożliwia doradcy łączenie rolników w tzw. grupy zadaniowe,
względem stwierdzonych przez niego ich identycznych potrzeb edukacyjnych. Współpraca
grup zadaniowych z doradcą rolniczym podczas realizacji zadań edukacyjnych, a następnie
podjęcie przez tych rolników działań praktycznych, umożliwia likwidację kolejnych przyczyn problemu (osiągnięcie celów pośrednich), a przez to rozwiązanie problemu (osiągnięcie
celu głównego).
128
Etap 1. Rozpoznanie problemu
Ujmując ogólnie, problemy rolników dotyczą ich postępowania podczas wykonywania określonych działań gospodarczych. W procesie doradczym, dotyczącym
konkretnego postępowania rolnika, doradca i jego partner współdziałając muszą
znaleźć odpowiedź na takie pytania jak:
czym jest ono uwarunkowane?
czy i jak można je zmienić?
do czego ono prowadzi?
jakie ma znaczenie w życiu tego rolnika?
jakie postępowanie może być w danej sytuacji lepsze i dlaczego?
Uzyskane odpowiedzi pozwalają im na prawidłowe ujęcie problemu.
Środki, będące efektem rolniczego gospodarowania, powinny umożliwiać rodzinie rolniczej osiągnięcie wyznaczonych przez nią poziomów jakości życia. Na tę
jakość składają się między innymi odpowiednie warunki materialne i bytowe,
zdrowie, poczucie bezpieczeństwa, poczucie własnej wartości, odpowiednie stosunki z poszczególnymi członkami rodziny oraz dalszym otoczeniem itp.
Osiągnięcie pożądanej jakości życia rodziny rolniczej może nastąpić poprzez
podjęcie przez nią działań o charakterze adaptacyjnym (dostosowawczym) do
zmieniającej się rzeczywistości oraz działań o charakterze transgresyjnym.149
Niewątpliwie rozpoznanie i zdefiniowanie problemu jest dla osoby samodzielnie
nad tym pracującej zadaniem dużo trudniejszym od tych, które wynikają z realizacji
pozostałych etapów.
Amerykański psycholog Joy Paul Guilford twierdzi, że współczesny człowiek
z trzech powodów ma trudności w dostrzeganiu problemów [J.P. Guilford 1959].
149
Wg Józefa Kozieleckiego człowiek jest układem transgresyjnym, samodzielnym, ekspansyjnym i twórczym. Transgresja to intencjonalne wychodzenie człowieka poza siebie,
poza to co człowiek posiada i czym jest. Wyróżnia się cztery rodzaje transgresji: ku rzeczom, ku innym, ku symbolom, ku sobie.
Transgresja ku rzeczom to ekspansja materialna. Polega na docenieniu, dowartościowaniu dóbr materialnych. Zgodnie z nią człowiek uważa, że jest na tyle człowiekiem, na ile posiada, na ile ma.
Transgresja ku innym ma podwójną postać: dominacji nad innymi, nad grupą i zdobycie
władzy absolutnej, albo dotyczy działań altruistycznych i afiliacyjnych (emocjonalna
przynależność do kogoś).
Transgresja ku symbolom ma na celu zdobywanie wiedzy o świecie fizycznym,
o kulturze i o samym sobie.
Transgresja ku sobie to działanie autokreacyjne, zwane inaczej samorozwojem tub
tworzeniem siebie według określonego projektu [J. Kozielecki 1987].
129
Pierwszy powód to tzw. zasada stałości. Każdy z nas funkcjonuje w pewnych
stałych układach odniesienia. Określone elementy naszego otoczenia postrzegamy
jako pewne całości, które posiadają dość trwałą i przejrzystą strukturę oraz względem których nie zachodzi potrzeba stawiania pytań, ponieważ wydają się naturalne
i dobrze znane. To zaś pozwala nam na realizację pożądanych celów poprzez wyuczone, nawykowe reakcje. Układy te przeszkadzają człowiekowi w samodzielnym
odkrywaniu problemów, ponieważ nie wywołują potrzeby ich dostrzegania. Tendencja do postrzegania sytuacji jako czegoś stabilnego i dobrze zorganizowanego
jest przeszkodą w samodzielnym stawianiu problemów.
Drugi powód to brak wrażliwości na problemy. Według Guilforda jest to specjalna klasa zdolności intelektualnych, będących zadatkami wrodzonymi, a warunkujących powodzenie w fazie dostrzegania problemów.
Występują cztery rodzaje wrażliwości na problemy:
wrażliwość typu semantycznego, dzięki której człowiek może odkrywać
problemy zawierające układy pojęć i sądów o rzeczywistości; dysponują nią
wszyscy, którzy cechują się dużą płynnością słowa,
wrażliwość typu symbolicznego, która warunkuje powstawanie problemów
symbolicznych zawierających różne znaki umowne, takie jak: litery, liczby,
symbole matematyczne; posiadają ją ci, którzy doskonale radzą sobie z matematyką czy z wszelkimi problemami o charakterze otwartym,
wrażliwość typu figuralnego, odgrywająca szczególną rolę w dostrzeganiu
problemów tam, gdzie pojawia się materia figuralna (obrazowa), tj.: rysunki, szkice itp.; cechuje wszystkich, którzy potrafią dobrze wychwytywać zależności o charakterze przestrzennym ,
kompilacja trzech poprzednich, to tzw. wrażliwość bilateralna; posiadają ją
wszyscy, którzy potrafią zrobić dobry użytek z każdego rodzaju poprzednich wrażliwości.
Trzeci powód to brak nastawienia badawczego wyrażający się w braku gotowości do poszukiwania problemu. Winę za to ponosi przede wszystkim tradycyjny
proces nauczania, podczas którego uczeń stawiany jest częściej przed koniecznością
rozwiązywania gotowych problemów niż przed sytuacjami, w których problem
należy dostrzegać.
Etap 2. Określenie celu
Józef Kozielecki w odniesieniu do dowolnego problemu wyodrębnia dwa zasadnicze elementy jego struktury. Są to cel, do którego zmierza podmiot oraz wstępne,
początkowe dane (informacje), które występują w sytuacji problemowej [J. Kozielecki 1969, s. 144-145].
Cel określa, jakie rozwiązanie jest pożądane, czyli jaką sytuację końcową zamierza się osiągnąć. Dlatego możemy powiedzieć, że w odniesieniu do doradztwa rolniczego cel jest realną wizją przyszłości, na której osiągnięcie ukierunkowana być musi
130
współpraca obu uczestników procesu doradczego (doradcy i rolnika jego partnera).
Ważne jest tu zwrócenie uwagi na dokładność (precyzję) określenia celu, aby był on
przedstawiany w wymiernej i wynikowej formie. Stosowany tu wskaźnik jest konkretną liczbą mianowaną, precyzyjnie określającą wymiar ilościowo-jakościowy celu
dla dokonywania jego pomiarów i ocen.
Niezbędnymi przesłankami realizacji celu są dane wstępne, czyli sytuacja początkowa. W zależności od tego, czy sytuacja początkowa zawiera wszystkie niezbędne dane oraz czy cel jednoznacznie określa sytuację końcową, można wyróżnić
cztery podstawowe typy problemów:
w sytuacji początkowej zawarte są wszystkie niezbędne informacje i istnieje jedno poprawne rozwiązanie,
w sytuacji początkowej zawarte są wszystkie niezbędne informacje i istnieje wiele poprawnych rozwiązań,
w sytuacji początkowej brak wszystkich niezbędnych informacji i istnieje
jedno poprawne rozwiązanie,
w sytuacji początkowej brak wszystkich niezbędnych informacji i istnieje
wiele poprawnych rozwiązań.
Bardzo istotną kwestią w procesie rozwiązywania problemów jest analiza celu.
To właśnie ona pozwala rozpocząć sprawne myślenie i działanie, a nie informacje
zawarte w sytuacji początkowej. Uzasadnienie tego założenia jest następujące: analiza celu umożliwia jego zrozumienie oraz umożliwia jego ewentualną modyfikację
(częściowe przeformułowanie).
Ostatnia ewentualność występuje wówczas, kiedy w rezultacie analizy celu rolnik dochodzi do wniosku, że osiągnięcie pierwotnie założonego wskaźnika celu jest
w jego sytuacji nierealne.
Etap 3. Ustalenie przyczyn problemu
Analiza danych początkowych (zawartych w sytuacji problemowej), przeprowadzona przez doradcę i jego partnera, pozwala im zgromadzić istotne dane, aby rozwiązać problem i ustalić jego przyczyny. Są nimi przeszkody w praktyce rolniczej,
uniemożliwiające zaspokojenie aspiracji produkcyjnych rolnika i będące wynikiem
błędnie podejmowanych decyzji lub złych realizacji. Zasadniczym kryterium wyodrębnienia listy przyczyn danego problemu jest wskaźnik celu, jaki doradca i jego
partner zamierzają wspólnie osiągnąć.
Etap 4. Poszukiwanie wariantów usunięcia przyczyn problemu
Terminem „warianty likwidacji przyczyn problemu” oznacza się zespoły czynności, z których każdy pozwala usunąć przyczynę problemu. Rozwiązań tych można poszukiwać dwiema drogami.
131
Droga pierwsza, zwana algorytmiczną, umożliwia podejmowanie działań prowadzących do ustalenia wspomnianych wariantów, przy wykorzystaniu metod algorytmicznych, czyli tzw. algorytmów. Pod tym pojęciem rozumie się niezawodny
przepis, który jednoznacznie określa, jaki skończony ciąg operacji należy kolejno
wykonać, aby rozwiązać wszystkie zadania danej klasy. Przykładem algorytmu
może być dowolny przepis technologiczny dotyczący kwestii nawożenia, ochrony,
pielęgnacji roślin, pozyskiwania surowca itp.
Druga droga, zwana heurystyczną, umożliwia znajdowanie nowych sposobów
likwidacji istniejącej przyczyny problemu przy wykorzystaniu metod heurystycznych, czyli tzw. heurystyk. Istotą tych metod jest dochodzenie do nowych rozwiązań przez sformułowanie hipotezy, co przeciwstawia się czynnościom uzasadniającym. Postępowanie algorytmiczne jest dokładnie określone i niezawodne - heurystyki są w zastosowaniu zawodne i mniej określone.
Należy tu też zaznaczyć, że postępowanie heurystyczne mieści się w obszarze
działań pierwszego z dwóch podstawowych rodzajów procesów innowacyjnych, tj.
powstawania innowacji.
Etap 5. Ocena oraz podjęcie decyzji dotyczącej wyboru
optymalnych wariantów
Po sformułowaniu wariantów likwidacji danej przyczyny problemu doradca i jego partner muszą przeanalizować i ustalić ich wartość, aby rolnik mógł podjąć decyzję odnośnie do wyboru optymalnego (lub dobrego) wariantu. O ile w przypadku
poszukiwania nowych rozwiązań dominuje myślenie rozbieżne (kierowane heurystykami) na etapie ich weryfikacji dominuje myślenie logiczne (dające się zalgorytmizować). Mimo algorytmicznego charakteru tego etapu występują tu takie zjawiska psychologiczne, jak konserwatyzm poznawczy i radykalizm.
Konserwatyzm poznawczy to trzymanie się raz przyjętych założeń mimo napływu nowych danych podważających te założenia. Natomiast radykalizm to zbytnia
pewność siebie (nawet ryzykanctwo) w ocenie hipotez wyjaśniających określone
zjawiska. Konserwatyzm może wynikać z niskiej samooceny, braku pewności siebie, niewiary we własne siły, a także nieumiejętności oceny czy też korzystania
z informacji niepewnych oraz z niskiego poziomu uzdolnień, zwłaszcza poznawczych. Jego źródeł można poszukiwać także w dość powszechnej aprobacie społecznej dla ludzi ostrożnych, konformistów.
Radykalizm może mieć źródła w kompensacyjnej (wyrównującej) pewności siebie, w staraniu się, aby za wszelką cenę być nonkonformistą.
Kiedy istnieje kilka rozwiązań (nowych czy adaptowanych), ich ocenę winno
poprzedzać uświadomienie sobie i wyspecyfikowanie kryteriów, jakim muszą one
odpowiadać. Z prakseologicznego punktu widzenia analiza i ocena przydatności
poszczególnych wariantów likwidacji określonych przyczyn problemu obejmuje
kalkulacje logiczno-rachunkowe następujących ich cech (aspektów): skuteczności,
ekonomiczności i korzystności.
132
W rezultacie podejmowanych decyzji uzyskuje się rozwiązanie problemu, czyli
zespół optymalnych lub dobrych rozwiązań przyczyn problemu, umożliwiających
jego likwidację.
Etap 6. Przygotowanie realizacji wybranych wariantów,
sporządzenie programu i planów działania oraz zabezpieczenie środków
na jego realizację
Realizacja tego etapu wymaga:
1. Współdziałania doradcy ze swoim partnerem w celu:
1.1. sporządzenia programu doradczego, którego wykonanie pozwala na
planową realizację samodzielnych działań rolnika, związanych z praktycznym zastosowaniem wybranych przez niego (rolnika) wariantów
likwidacji przyczyn problemu,
1.2. sporządzania (na każdy rok obowiązywania programu) odpowiedniego
planu doradczego, to jest szczegółowego harmonogramu zadań planu
doradczego: edukacyjnych i kontrolnych150 oraz metod i środków ich realizacji; wspólna realizacja tych zadań pozwala zmienić nastawienia rolnika, a w konsekwencji jego postawy a także uzupełnić braki w kwalifikacjach, które uniemożliwiają zaspokojenie jego aspiracji,
1.3. opracowania planów operacyjno-wykonawczych umożliwiających rolnikowi sprawne, samodzielne, praktyczne stosowanie wybranych przez
niego wariantów likwidacji przyczyn problemu.
2. Indywidualnej aktywności doradcy i jego partnera w celu:
2.1. zabezpieczenia odpowiednich środków osobowych (wiedza, zaangażowanie i czas doradcy oraz jego partnera i ewentualnych innych współwykonawców) oraz materialnych (materiały i środki edukacyjne, środki finansowe) dla realizacji rocznych planów doradczych,
2.2. zabezpieczenia odpowiednich środków osobowych (wiedza, zaangażowanie i czas partnera doradcy oraz ewentualnych innych współwykonawców) i materialnych (materiały i środki pracy, środki finansowe)
dla realizacji planów operacyjno-wykonawczych.
Etap 7. Realizacja, kontrola i ocena bieżąca
Realizacja polega na praktycznym wykonaniu:
wspólnie przez doradcę i jego partnera zadań edukacyjnych i kontrolnych,
nakreślonych w rocznych planach doradczych,
150
Zadania planu doradczego, to planowane działania podejmowane wspólnie przez doradcę i rolników - jego partnerów w celu zapewnienia właściwego przebiegu procesu
doradczego.
133
indywidualnie przez partnera doradcy jego zadań własnych151, nakreślonych
w kolejnych planach operacyjno-wykonawczych.
Realizacja zadań edukacyjnych oraz zadań własnych partnera doradcy odbywa
się w połączeniu z ich bieżącą wspólną kontrolą i oceną. Takie postępowanie pozwala obu partnerom na bieżąco śledzić i dokumentować stan realizacji planowych
zadań (pozwalających rozwiązać problem poprzez kolejne usuwanie jego przyczyn) a
także doraźnie aktualizować treści programu doradczego oraz obu rodzajów planów152 i usprawniać ich realizację.
Generalnie zadania edukacyjne realizowane przez doradcę i rolnika w procesie doradczym można podzielić na dwie grupy, tj.:
prowadzące do rozwiązania problemu doradczego,
pozwalające przygotować rolnika do podejmowania skutecznych działań,
zapobiegających niepowodzeniom w jego pracy we własnym gospodarstwie
rolnym oraz nastawić i wdrożyć rolnika do samodzielnego rozpoznawania i
rozwiązywania swoich problemów zawodowych.
Zadania kontrolne, stawiane oraz realizowane wspólnie przez doradcę i rolnika jego partnera, pozwalają im obu - poprzez zaobserwowaną zmianę w gospodarstwie
rolnika, której wywołanie było celem ich wspólnej aktywności edukacyjnej - ocenić
skuteczność tej aktywności, a w razie potrzeby dokonać jej korekt.
Etap 8. Ocena końcowa
Ocena końcowa pozwala doradcy ustalić przyczyny powodzeń i niepowodzeń
w pracy doradczej (po zakończeniu realizacji programu).
O niepowodzeniu procesu doradczego można mówić, kiedy zaistnieją dwa stany
końcowe:
rozwiązanie problemu doradczego na poziomie oczekiwań, ale nieskuteczne wdrożenie rolnika do samoedukacji (przejawiające się wyrażaną potrzebą dalszego współdziałania z doradcą przy rozwiązywaniu innych problemów zawodowych),
rozwiązanie problemu doradczego poniżej poziomu oczekiwań i nieskuteczne wdrożenie rolnika do samoedukacji.
Na podstawie rezultatów przeprowadzonej oceny końcowej doradca powinien
wyciągnąć odpowiednie wnioski, usprawniające jego działanie podczas kolejnych
procesów doradczych oraz pozwalające eliminować sytuacje, w których uczestnikami tych procesów musieliby być znów ci sami rolnicy.
151
152
Zadania własne partnera doradcy, to planowe działania podejmowane w związku z praktycznym zastosowaniem wybranych rozwiązań przyczyn problemu.
Tj. rocznych planów doradczych i planów operacyjno-wykonawczych.
134
VI. PODEJMOWANIE DECYZJI PRZEZ ROLNIKÓW
Z definicji celu doradztwa rolniczego wynika, że umożliwienie partnerom rolniczej instytucji doradczej podejmowania samodzielnych i racjonalnych decyzji
w zakresie prowadzenia własnego gospodarstwa rolnego, obok ich praktycznej realizacji, jest podstawowym obszarem aktywności doradczej. Decyzja jest środkiem
do osiągnięcia określonego i pożądanego przez każdego decydenta stanu rzeczy.
Bez niej nie podejmie on żadnego celowego działania i nie dokona żadnej zmiany.
W niniejszym rozdziale omówione zostaną kolejno: zjawisko dysonansu poznawczego, podstawowe czynniki składające się na proces decyzyjny oraz ważniejsze kryteria wyboru - w sytuacjach ryzyka i niepewności - najlepszego wariantu
decyzyjnego.
1. Dysonans poznawczy a podejmowanie decyzji
Dysonans poznawczy to stan napięcia psychicznego pojawiający się wówczas,
gdy dochodzi do konfrontacji dwóch lub więcej niezgodnych ze sobą informacji,
odnoszących się do istotnych dla kogoś kwestii, zwłaszcza jeśli dotyczą one uogólnionego „obrazu samego siebie” lub własnego zachowania w konkretnych sytuacjach [K. Mudyń 1998, s. 69].
Pojęcie dysonansu poznawczego zostało wprowadzone do psychologii przez
Leona Festingera w 1957 roku w jego pracy „The Theory of Cognitive Dissonance”
i stanowi integralny element zaproponowanej przez niego koncepcji. Jej zasadniczą
tezą jest przyjęte założenie, iż wystąpienie dysonansu poznawczego prowadzi do
stanu nieprzyjemnego napięcia, motywującego jednostkę do podejmowania działań
mających na celu wyeliminowanie (lub przynajmniej zredukowanie) zaistniałej
niezgodności. Koncepcja ta zakłada też, że jednostka dąży do usunięcia dysonansu
poznawczego tym usilniej, im większe wywołuje on napięcie.
Dysonans poznawczy może między innymi pojawić się, gdy:
czyjeś poglądy pozostają w sprzeczności z opiniami innych osób należących do tej samej grupy,
czyjeś poglądy, przekonania lub postawy okazują się niezgodne z konkretnymi zachowaniami,
podejmuje się (lub właśnie podjęto) jakąś trudną decyzję, wymagającą rozważenia i przeanalizowania wielu argumentów „za” i „przeciw”.
135
Proces podejmowania każdej trudniejszej decyzji wiąże się z rozpatrywaniem
plusów i minusów rozważanych wariantów oraz konfrontowaniem argumentów
„za” i „przeciw”. Wiąże się też z koniecznością odrzucenia co najmniej jednego
wariantu, mającego też pozytywne strony. A zatem sama konieczność podjęcia
jakiejś trudnej decyzji wzbudza dysonans poznawczy, który zazwyczaj nie kończy
się w momencie jej dokonania, gdyż pozostają (lub mogą pojawić się w każdej chwili)
nowe wątpliwości, co do słuszności dokonanego wyboru.
Powstanie dysonansu poznawczego wywołuje z kolei tendencję do jego usunięcia i przywrócenia spoistości, co w przypadku dokonanego już wyboru przyczynia
się do podjęcia przez decydenta szeregu działań podecyzyjnych, zmierzających do
osłabienia argumentów przeciw podjętej decyzji, a wzmocnienia argumentów na jej
rzecz. Działania te sprowadzają się do poszukiwania informacji i ich selektywnego
wyboru, oraz:
w przypadku decydentów o wysokiej samoocenie (w zakresie dokonywania
wyborów) - podwyższania atrakcyjności wybranego wariantu i pomniejszania
odrzuconych,
w przypadku decydentów o niskiej samoocenie - pomniejszania atrakcyjności wariantu wybranego i powiększania odrzuconych.
136
2. Elementy procesu podejmowania decyzji
Proces podejmowania decyzji to szczególny rodzaj zorganizowanego działania,
które składa się z następujących etapów:
etap 1 - rozpoznanie problemu (zadania) decyzyjnego,
etap 2 - ustalenie wariantów decyzyjnych,
etap 3 - przewidywanie skutków tych wariantów,
etap 4 - wybór najlepszego wariantu.
Przedstawione etapy, jako składowe procesu identyfikacji i rozwiązywania problemu, zostały omówione w podrozdziale „Etapy procesu doradczego”.
W każdym procesie decyzyjnym wyodrębnia się następujące jego elementy:
podmiot,
cel decyzji,
zbiór dopuszczalnych wariantów decyzyjnych,
zbiór stanów świata zewnętrznego,
niepewność co do stanów świata zewnętrznego.
Podstawowym elementem procesu decyzyjnego, jego podmiotem, jest decydent,
czyli według Józefa Kozieleckiego „jednostka, która dokonuje wyboru alternatywy
i ponosi odpowiedzialność za swoją decyzję” [J. Kozielecki 1977, s. 37]. Każdego
decydenta winny charakteryzować konkretne umiejętności decyzyjne oraz wiadomości stanowiące podstawę dokonywania wyborów. Musi on też mieć łączność
z określonym systemem informacyjnym, który dostarcza mu niezbędnych informacji do podejmowania decyzji.
Celem decyzji jest osiągnięcie określonego i pożądanego przez decydenta stanu
rzeczy. Cele zależą od potrzeb biologicznych i społecznych decydenta, a także od
uznawanego systemu wartości. Rolnicy, podobnie jak inni ludzie, często formułują
swe cele nieprecyzyjnie i rzadko zmierzają tylko do jednego z nich. Poza tym mogą
one tworzyć określoną strukturę, zwaną celem złożonym (ogólnym), na którą składają
się podcele czy cele szczegółowe. Często się zdarza, że struktura ta jest niejednolita
i niekonsekwentna, ponieważ podcele mogą być ze sobą sprzeczne i wzajemnie
utrudniać ich realizację.
Na przykład celem ogólnym młodego rolnika Jana Pawlaka jest poprawa jakości
życia postrzegana głównie jako: zwiększone dochody z gospodarstwa, lżejsza
i przyjemniejsza praca, więcej wolnego czasu na wypoczynek, „dobry” samochód,
zamiast starego, zagrzybionego, dwuizbowego domu - nowy, przestronny, względnie wygodny, wreszcie - powiększenie rodziny o jeszcze jedno dziecko, oczywiście
syna.
137
Aby zrealizować swój cel ogólny, Jan Pawlak może podjąć decyzję o jednoczesnej realizacji wszystkich tych podcelów i wybrać taki wariant działania, który
umożliwi ich osiągnięcie w zbliżonym czasie.
Oczywiście nie jest to jedyna droga realizacji celu ogólnego. Na przykład Jan
Pawlak może podjąć decyzję o realizacji swych podcelów w określonej kolejności
i wybrać taki wariant działania, który to umożliwi. A zatem, może on ustawić swoje
podcele według następującej kolejności:
1. zwiększenie dochodów z gospodarstwa,
2. zbudowanie nowego domu,
3. powiększenie rodziny,
4. zakup samochodu,
5. zmechanizowanie i uproszczenie produkcji,
6. zwiększenie ilości wolnego czasu na wypoczynek.
Jeszcze innym sposobem prowadzącym do realizacji celu ogólnego jest tzw.
alokacja celów. Polega ona również na wprowadzeniu pewnego uporządkowania do
zbioru podcelów, ale nie na zasadzie kolejnej ich realizacji, lecz usytuowaniu jej
w miejscu i czasie, które są dla niej najbardziej odpowiednie.
Przez warianty decyzyjne (strategie decydenta) rozumie się zespoły czynności
(przynajmniej dwa), z których każdy pozwala na osiągnięcie celu, natomiast przez
zbiór stanów świata zewnętrznego - czynniki niezależne od decydenta, a wpływające
na wynik podjętej decyzji.
138
3. Podejmowanie decyzji w sytuacjach ryzyka
i niepewności
Wszystkie sytuacje decyzyjne, z którymi ma do czynienia rolnik, można podzielić na pewne, ryzykowne i niepewne.
Jeśli wynik decyzji znajduje się pod całkowitą kontrolą decydenta (czyli z prawdopodobieństwem równym jedności może on przewidzieć wyniki każdego wariantu
decyzyjnego) to sytuację taką określa się mianem pewnej. Ponieważ każdy z rozważanych wariantów decyzyjnych umożliwia decydentowi uzyskanie jednego znanego rezultatu, to może on na przykład porównać znane mu wyniki i wybrać ten,
który najlepiej realizuje cel decyzji (kryterium wyboru będzie tutaj stopień realizacji celu decyzji, tj. skuteczność wariantu decyzyjnego).
Reasumując możemy stwierdzić, że w sytuacji pewnej wynik wyboru zależy
zawsze od samego decydenta. Jednak w rolnictwie na ogół decyzja rolnika zależy
nie tylko od jego wyborów, ale także od określonych czynników zewnętrznych
(stanów otoczenia), na które nie ma on wpływu. Tak więc rolnik podejmuje decyzję
w sytuacji ryzyka - nie będąc w stanie przewidzieć, które z niekontrolowanych
czynników zewnętrznych153 zaistnieją, potrafi określić prawdopodobieństwo wystąpienia każdego z nich.154
Rolnik może też podejmować decyzje, kiedy jego wiedza na temat czynników
zewnętrznych (warunkujących następstwa) jest tak mała, że nie potrafi dokładniej
oszacować prawdopodobieństwa ich wystąpienia. Ta ostatnia sytuacja określana
jest mianem niepewnej.
Oczywiście zapotrzebowanie decydenta na informację - mającą zmniejszać niepewność w sytuacjach decyzyjnych - jest tym większe, im bardziej złożona i odpowiedzialna jest decyzja. Do podjęcia racjonalnej decyzji rolnikowi potrzebna jest informacja
pełna; gdy jej brak - występuje tzw. luka informacyjna.
Jednym z ważnych kryteriów klasyfikowania informacji jest występowanie lub
brak tzw. redukcji. Według tego kryterium wyróżnić można informację pierwotną
i przetworzoną.
Informację pierwotną (prostą) rolnik uzyskuje w efekcie bezpośredniej obserwacji danego zjawiska. Ilość i szczegółowość informacji pierwotnych zależy przede
wszystkim od gotowości i umiejętności obserwacji rolnika. Natomiast informację
przetworzoną (pochodną) rolnik uzyskuje w wyniku przetwarzania informacji pro153
154
Takich jak np. stan pogody, podaż i popyt na określone produkty rolne, ceny środków
do produkcji, wskaźnik inflacji pieniądza.
Zazwyczaj prawdopodobieństwo wystąpienia tych stanów wyznacza się na podstawie
ubiegłych doświadczeń, poprzez badanie częstotliwości ich występowania w przeszłości.
139
stych - dokonywanego samodzielnie bądź przez innych obserwatorów danego zjawiska, w tym również przez doradcę. Przetwarzanie to może być związane z agregacją bądź selekcją informacji prostych. W wyniku agregacji otrzymuje się mniejszą liczbę informacji syntetycznych, a nawet tylko jedną. Z kolei selekcja polega na
wyłączeniu ze zbioru informacji prostych informacji bezużytecznych dla podjęcia
decyzji, które mogą ją tylko utrudniać (tzw. szum informacyjny).
Jak zaznaczono wcześniej, z podejmowaniem decyzji w warunkach ryzyka rolnik ma do czynienia wówczas, kiedy znane mu są prawdopodobieństwa wystąpienia
poszczególnych stanów otoczenia, od których zależy rezultat zastosowania określonego wariantu decyzyjnego. W warunkach ryzyka każdemu wariantowi decyzyjnemu odpowiada kilka możliwych rezultatów (i związanych z nimi ocen), które mogą
wystąpić ze znanym decydentowi prawdopodobieństwem.
Chcąc porównać ze sobą warianty decyzyjne rolnik może posłużyć się (obliczoną samodzielnie albo wspólnie z doradcą) oczekiwaną użytecznością - zwaną też
nadzieją matematyczną155- każdego z rozpatrywanych wariantów. Następnie - na
podstawie kryterium najwyższej oczekiwanej użyteczności - może dokonać wyboru
odpowiedniego wariantu.
Należy tu wyjaśnić, że pod pojęciem oczekiwana użyteczność - W rozumie się
sumę iloczynów miar rezultatów użycia wariantu - r przez prawdopodobieństwa
zajścia tych stanów otoczenia - p, od których rezultaty te zależą.
W= r1 p1 + . . . + rn pn
Przystępując do podejmowania decyzji w sytuacji niepewnej, rolnik może zastosować jedno z czterech najczęściej stosowanych kryteriów (reguł) decyzyjnych:156
pesymizmu Abrahama Walda,
rozczarowania Leonarda Jimmie’a Savage'a,
optymizmu Lecha Hurwicza,
subiektywizmu Pierre Simona Laplace'a.
Zgodnie z założeniem kryterium pesymizmu157 Walda, rolnik powinien być
nastawiony pesymistycznie i przy wyborze wariantu zakładać, iż stan otoczenia
zawsze zminimalizuje rezultat jego decyzji. Dlatego powinien dokonać takiego
wyboru, który umożliwi mu osiągnięcie najlepszego rezultatu w najgorszych warunkach, na przykład wybrać taką technologię ziemniaka jadalnego, która pozwala
uzyskać najlepszy plon w warunkach suszy. W świetle powyższego możemy
155
156
157
Nadzieją matematyczną zmiennej losowej X o rozkładzie {(xi pi), i = 1, . . . ,n} nazywa
się liczbę oznaczoną symbolem EX i określoną wzorem: EX= x1 p1 + . . . + xn pn.
Za B. Czarniawska [1980, s. 41-46]. oraz H. Machińska, A. Malinowski [1985, s. 37-41].
Zwane też kryterium maxmin (największej minimalnej zdobyczy) lub minmax (najmniejszej maksymalnej straty).
140
stwierdzić, że kryterium pesymizmu Walda będzie na ogół podstawą wyborów dla
rolników charakteryzujących się dużą ostrożnością w działaniu.
W kryterium rozczarowania, Savage (jego autor) jako miarę wielkości rozczarowania proponuje różnicę między efektem zastosowania danego wariantu decyzyjnego, a rezultatem maksymalnie możliwym do uzyskania, gdyby decydent znał
z góry warunki realizacji swojej decyzji.
W praktyce rolnicy wybierają często ten z wariantów decyzyjnych, którego realizacja może spowodować najmniej groźne skutki, jeśli powzięta decyzja okaże się
błędna. Podstawą takiego postępowania decydentów (pozwalającego zminimalizować rozczarowanie) jest właśnie kryterium Savage'a. Należy przy tym dodać, że
zazwyczaj stanowi ono podstawę wyboru dla tych rolników, którzy nie lubią przegrywać.
Z kolei kryterium optymizmu Hurwicza jest pewną modyfikacją omówionego
uprzednio kryterium pesymizmu Walda.
Hurwicz uznał, że zarówno strategia Walda, jak i taka, w której decydent zakłada najkorzystniejsze stany otoczenia są zbyt skrajne, a oczekiwane rezultaty decyzji
zbyt mocno odbiegają od uzyskiwanych. W związku z tym proponuje rozwiązanie
kompromisowe, polegające na uwzględnianiu przy wyborze wariantu średnich ważonych stanów rzeczywistości: najgorszego i najlepszego.
Kryterium Hurwicza wprowadza pojęcie współczynnika optymizmu. Jest to
ustalana przez decydenta liczba, mieszcząca się w przedziale między 0 a 1, równa
prawdopodobieństwu uzyskania maksymalnego rezultatu decyzji, przy którym decydent jest skłonny zaryzykować uzyskanie rezultatu minimalnego. Jeśli uważa on,
że stany otoczenia będą dla niego korzystne, to ustalając współczynnik optymizmu
na poziomie 1, dokonuje wyboru tego wariantu, który przy takim założeniu zapewnia mu najkorzystniejszy rezultat. Jeśli uważa, że stany otoczenia będą dla niego
niekorzystne, to ustalając współczynnik optymizmu na poziomie 0 dokonuje wyboru tego wariantu, który przy takim założeniu zapewnia mu maksymalną korzyść (w
ostatnim przypadku sprowadza się to do kryterium pesymizmu Walda).
Kryterium optymizmu stosują na ogół rolnicy o postawach przedsiębiorczych,
kiedy ich decyzje odnoszą się do powtarzalnych stanów otoczenia oraz sytuacji
wielokrotnej realizacji dokonanego wyboru (np. wyboru dawki nawożenia mineralnego na użytki zielone).
Ostatnim z tu omawianych jest kryterium subiektywizmu Laplace'a. Zakłada
ono, że decydent nie ma żadnych informacji o prawdopodobieństwach występowania poszczególnych warunków realizacji podjętej przez niego decyzji.
141
Może on wówczas uznać, zgodnie z zasadą niedostatecznej racji Johanna Bernoulli'ego158, że wystąpienie każdego ze stanów otoczenia jest jednakowo prawdopodobne (wtedy suma prawdopodobieństw wszystkich możliwych stanów wynosi 1).
Według kryterium Laplace'a rolnik za najlepszy wariant decyzyjny powinien uznać
ten, który daje największą wartość uzyskaną w efekcie zsumowania kolejnych iloczynów prawdopodobieństw (wystąpienia na przykład trzech sytuacji: korzystnej,
obojętnej, niekorzystnej159) przez odpowiednie rezultaty uzyskane w wyniku zastosowania w tych sytuacjach danego wariantu decyzji.
Kryterium Laplace'a nie wyraża żadnego nastawienia decydenta. Można zatem
założyć, że podczas podejmowania decyzji w warunkach niepewności będą po nie
sięgać szczególnie rolnicy o nastawieniu racjonalnym.
Podsumowując trzeba stwierdzić, że część rolników - obawiając się niepewności
i ryzyka - stara się unikać decyzji, których konsekwencji nie można przewidzieć
z całą pewnością, co prowadzi wprost do stagnacji i zacofania. Dlatego wszyscy
rolnicy, którzy chcą rozwijać swoje gospodarstwa, muszą podejmować decyzje w
mniejszym czy większym stopniu obciążone niepewnością i ryzykiem. Tę trudną
sztukę mogą oni posiąść uczestnicząc w procesie edukacyjnym (szkolnym lub pozaszkolnym) oraz podczas wspólnego z doradcą rozwiązywania swoich problemów.
158
159
Matematyk szwajcarski J. Bernoulli sformułował w XVII w. zasadę niedostatecznej
racji, według której: „jeśli nie ma oczywistych powodów, żeby uważać, że jakieś zdarzenie z wyczerpującego zbioru nawzajem wykluczających się zdarzeń jest bardziej
prawdopodobne niż inne, to zdarzenia te powinny być traktowane jako równie prawdopodobne”.
Prawdopodobieństwo wynosi tutaj 0,33.
142