Pobierz - Stowarzyszenie Biblistów Polskich

Transkrypt

Zeszyty Naukowe
Stowarzyszenia Biblistów Polskich
R. 12
warszawa 2015
Nr 12
Za zgodą Kurii Metropolitalnej Warszawskiej
Redaktor naczelny
Ks. prof. dr hab. Henryk Witczyk, SBP 2
Przewodniczący Stowarzyszenia Biblistów Polskich
Zastępca redaktora naczelnego
Ks. dr hab. Artur Malina, SBP 101
Wiceprzewodniczący Stowarzyszenia Biblistów Polskich
Członkowie redakcji
Ks. dr hab. Roman Bogacz, SBP 102
Ks. prof. dr hab. Dariusz Kotecki, SBP 150
Dr hab. Anna Kuśmirek, SBP 8
Ks. prof. dr hab. Wojciech Pikor, SBP 118
Ks. prof. dr hab. Mariusz Rosik, SBP 35
Członkowie Zarządu Stowarzyszenia Biblistów Polskich
Ks. dr Marcin Kowalski, SBP 304
Sekretarz Zarządu Stowarzyszenia Biblistów Polskich
Redakcja techniczna
Katarzyna Gadamska-Rewucka
Skład i łamanie
Studio Klon
Projekt okładki
Joanna Złonkiewicz, przygotowanie DTP – Studio Klon
Copyright © 2015 by Stowarzyszenie Biblistów Polskich
All rights reserved
Adres do korespondencji
ul. Nowogrodzka 12 m. 4, 00-513 Warszawa
tel. (22) 621-16-92
ISSN 1734-6215
SŁOWO WSTĘPNE
W dniach 16-18 września 2014 roku przeżywaliśmy w Łodzi XI Walne Zebranie i 52. Sympozjum Biblistów Polskich. Gospodarzem tych ważnych dla
naszego Stowarzyszenia spotkań było Metropolitalne Seminarium Duchowne
Archidiecezji Łódzkiej. W imieniu wszystkich uczestników tych dorocznych
zgromadzeń wyrażam naszą wspólną wdzięczność abp. Markowi Jędraszewskiemu, metropolicie łódzkiemu, za życzliwe przyjęcie nas w gościnne progi
domów archidiecezji. Serdeczne podziękowanie kieruję pod adresem Księdza
Rektora i władz MSD w Łodzi. Szczególne słowa wdzięczności kierujemy do
ks. dra Arnolda Zawadzkiego, który wraz ze swoimi studentami zatroszczył się
o jak najlepszą organizację naszego pobytu w Łodzi.
Równie gorące podziękowania pragnę skierować do wszystkich członków
Stowarzyszenia Biblistów Polskich, którzy wzięli udział w tak w Walnym
Zebraniu jak i w Sympozjum. Te dwa spotkania mają decydujący wpływ na
działalność nie tylko naszego Stowarzyszenia, ale także na nasze relacje do
świeckich środowisk akademickich i do Kościoła w Polsce. Apeluję o aktywny
udział w naszych spotkaniach. Nie żałujmy czasu ani środków, aby rzeczywiście
być obecnym od początku do końca. Tylko udział w całym sympozjum pozwala
rzeczywiście rozeznać się w dyskutowanej na nim tematyce, spokojnie podyskutować z referentami, przyjąć ze strony różnych redakcji czasopism biblijnych
zaproszenia do napisania artykułu czy recenzji. Wykażmy również szacunek dla
kolegów i koleżanek, którzy wygłaszają referaty czy komunikaty drugiego dnia
sympozjum. Każdy z nas zna z rocznym wyprzedzeniem datę sympozjum. Nikomu nie powinno zabraknąć dobrej woli, aby tak poukładać swoje zajęcia, aby
na to najważniejsze wydarzenie w życiu naszego Stowarzyszenia nie brakowało
czasu. Jak uczy przykład większości z nas, jest to możliwe!
Podejmując wezwanie Nadzwyczajnego Synodu Biskupów z października
2008 roku wybraliśmy jako przedmiot naszych obrad w Łodzi temat natchnienia
i prawdy Pisma świętego. Mogliśmy odnieść się twórczo do wydanego w roku
2014 dokumentu Papieskiej Komisji Biblijnej, w którym obydwie te kwestie są
6
Henryk Witczyk
przedstawione w sposób nowatorski i otwarty na dalszą dyskusję tak w gronie
samych biblistów jak zwłaszcza w gronie teologów innych specjalności. Sądzę, że
wszyscy jesteśmy bardzo wdzięczni prelegentom, którzy przedłożyli uczestnikom
Sympozjum swoje badania i przemyślenia. W imieniu całego Stowarzyszenia
Biblistów Polskich pragnę w tym miejscu wyrazić naszą wdzięczność Ojcu Profesorowi Pietro Bovatiemu SJ za referat wzywający do dalszej refleksji nad modelem natchnienia i za prawdziwie ojcowską obecność wśród nas – w większości
jego studentów! Temu Profesorowi – i wielu innym wykładowcom Papieskiego
Instytutu Biblijnego zawdzięczamy prawdziwie analityczne, a zarazem odpowiedzialne i szukające prawdy podejście do ksiąg Pisma świętego, a zwłaszcza
do jakże trudnych, a zarazem fascynujących tekstów ksiąg prorockich. Miło mi,
że w oficjalnym czasopiśmie naszego Stowarzyszenia mogę w imieniu własnym
i wszystkich biblistów polskich złożyć Ojcu Profesorowi szczere gratulacje z racji
powołania Go przez Ojca Świętego Franciszka na sekretarza Papieskiej Komisji
Biblijnej. Korzystając z okazji życzymy nowemu Sekretarzowi dużo sił i światła
Ducha Prawdy w kierowaniu pracami Komisji, zmierzającymi do uchwycenia
istotnych elementów antropologii biblijnej w ich ponadczasowej ważności, ale
także w odniesieniu do życia współczesnych ludzi.
W dniu 22 listopada 2014 roku miałem zaszczyt reprezentować Stowarzyszenie Biblistów Polskich na uroczystym wręczeniu ks. prof. Waldemarowi
Chrostowskiemu Nagrody Józefa Ratzingera. Ceremonia miała miejsce w Sali
Konsystorza w Pałacu Apostolskim w Watykanie. Wzięło w niej udział 14 kardynałów, wielu arcybiskupów i biskupów. Wraz z Laureatem cieszyliśmy się
obecnością polskich księży biskupów: ks. bpa Andrzeja Suskiego, ks. bpa Jana
Tyrawy, ks. bpa Zbigniewa Kiernikowskiego. Uniwersytet Kardynała Stefana
Wyszyńskiego reprezentował rektor, Jego Magnificencja ks. prof. Stanisław
Dziekoński, a Wydział Teologiczny UKSW jego dziekan, ks. prof. Piotr Tomasik.
Podobnie bliskie sercu Laureata środowisko Wydziału Teologii UMK reprezentował również dziekan, ks. prof. Dariusz Kotecki. Tak laudacja wygłoszona
podczas ceremonii wręczenia Nagrody, jak i wystąpienie Księdza Profesora podczas uroczystej kolacji w jednej z sal Muzeum Watykańskiego, dobitnie ukazały
najnowsze zmagania polskiej biblistyki, jej oryginalny dorobek, a zarazem jej
cenny wkład w refleksję teologiczną Kościoła powszechnego.
Cieszę się, że po wnikliwym namyśle i szczerej dyskusji nad formami naszej
współpracy i nad kształtem Zeszytów Naukowych SBP wypracowaliśmy zgodny
pogląd. Dotychczasowe rozwiązania, jako sprawdzone, zostały zaakceptowane
nie tylko przez nowy Zarząd, ale także przez Walne Zebranie. Niewielkie, wynikające z nowych możliwości w zakresie komunikacji elektronicznej uspraw-
SŁOWO WSTĘPNE
7
nienia są już wprowadzane w życie. Rzecz jasna, cały czas możemy zgłaszać
nowe pomysły i ciekawe inicjatywy – zwłaszcza mające na celu dalszą integrację
naszych środowisk akademickich i podejmowanie wspólnych przedsięwzięć
badawczych, popularno-naukowych i apostolskich. Bibliści polscy nigdy nie
pracowali jedynie dla nowych tytułów naukowych. Zawsze mieli przed oczami
także dobro ludu Bożego, wędrującego przez polską ziemię do wiecznej Ojczyzny
i potrzebującego wciąż zdrowego Chleba życia.
Zgodnie z przyjętym od samego początku kształtem ZN SBP w pierwszej
części niniejszego numeru zamieszczone zostały sprawozdania z XI Walnego
Zebrania i 52. Sympozjum Biblistów Polskich w Łodzi. Ponawiam serdeczną
prośbę o aktualizowanie naszych danych bibliograficznych. To najnowsze badania i publikacje najlepiej świadczą o tożsamości każdego biblisty i pozwalają
organizatorom sympozjów precyzyjniej dobierać specjalistów w zakresie danego tematu, a Radom Wydziałów Teologicznych recenzentów doktoratów, prac
habilitacyjnych czy dorobku do tytułu naukowego profesora.
W drugiej części znajdziemy referaty z Sympozjum w Łodzi, a także głosy
z dyskusji panelowej. Warto je sobie przypomnieć, gdy w Toruniu debatować
będziemy zarówno nad wielkim darem biblistów dla Kościoła w Polsce, jakim
jest Biblia Tysiąclecia, a także nad trudnymi tekstami Starego i Nowego Testamentu, o których mowa w trzeciej części dokumentu Natchnieni i prawda Pisma
świętego.
Wyrażam nadzieję, że duch otwartości i serdecznej gościnności, typowy
dla środowiska Wyższej Szkoły Kultury Społecznej i Medialnej, gdzie będziemy odbywać XII Walne Zebranie i 53.Sympozjum Biblistów Polskich będzie
nam towarzyszył w trakcie naszych spotkań. Niech święty Jan Paweł II – Papa
Sacrae Paginae – wyprasza nam łaski potrzebne do dalszej pracy badawczej,
dydaktycznej. Niech Duch Święty – tak często przywoływany przez świętego
Papieża – daje nam nowe natchnienia na polu działalności apostolskiej, zwłaszcza
tej prowadzonej w różnego rodzaju diecezjalnych i środowiskowych szkołach
formacji biblijnej, w programach radiowych i telewizyjnych, w Telewizyjnym
Uniwersytecie Biblijnym, w kręgach biblijnych, w działalności ewangelizacyjnej
wewnątrz różnorodnych ruchów kościelnych i stowarzyszeń, na polu kultury
i życia społeczno-narodowego.
Ks. prof. dr hab. Henryk Witczyk
Przewodniczący Stowarzyszenia Biblistów Polskich
Lublin, 12 lipca 2015 r.
8
PROTOKÓŁ Z XI WALNEGO ZEBRANIA
STOWARZYSZENIA BIBLISTÓW POLSKICH
Łódź – Wyższe Seminarium Duchowne
16 września 2014 r.
Program
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Uroczyste otwarcie XI Walnego Zebrania SBP.
Wspomnienie zmarłych w ostatnim okresie członków SBP.
Wystąpienie Dyrektora Pallotinum, ks. Zbigniewa Rembisza SAC.
Prezentacja kandydata na członka honorowego SBP.
Wystąpienie przewodniczącego Stowarzyszenia Biblistów Polskich.
Sprawozdanie skarbnika dotyczące stanu dóbr materialnych SBP i przyjęcie
sprawozdania.
7. Dyskusja nad kształtem i charakterem ZN SBP.
8. Wystąpienie Sekretarza Generalnego KFB.
9. Wolne wnioski.
10.Zamknięcie XI Walnego Zebrania SBP.
10
Zeszyty Naukowe SBP
W dniu 16 września 2014 r. w auli Wyższego Seminarium Duchownego w Łodzi
odbyło się XI Walne Zebranie Stowarzyszenia Biblistów Polskich (SBP).
W Walnym Zebraniu uczestniczyli członkowie zwyczajni SBP w liczbie
ponad 100 osób. Walnemu Zebraniu przewodniczył ks. prof. H. Witczyk –
przewodniczący SBP. Stwierdzono, że Walne Zebranie jest ważne, ponieważ
na auli zebrało się wymagane kworum, czyli więcej niż statutowo wymagane
20% wszystkich członków zwyczajnych SBP. Obecni byli także członkowie
Zarządu: ks. dr hab. A. Malina, wiceprzewodniczący SBP, oraz ks. dr hab. R.
Bogacz, ks. dr hab. D. Kotecki, p. dr hab. A. Kuśmirek, ks. dr hab. W. Pikor
oraz ks. prof. M. Rosik. Obowiązki protokolanta pełnił ks. dr M. Kowalski,
sekretarz Zarządu SBP.
Ad 1. Walne Zebranie rozpoczął o godz. 19.00 od wspólnej modlitwy ks.
prof. H. Witczyk, przewodniczący SBP. Na wstępie podziękował gospodarzom:
ks. bp M. Jędraszewskiemu, ordynariuszowi Diecezji Łódzkiej, ks. dr A. Zawadzkiemu, organizatorowi sympozjum, oraz władzom Wyższego Seminarium
Duchownego w Łodzi za gościnnie i serdeczne przyjęcie w swoich progach
członków SBP. Ze szczególnymi pozdrowieniami Przewodniczący zwrócił się
do Zarządu poprzedniej kadencji. Następnie zwięźle zaprezentował program
Walnego Zebrania, podkreślając szczególny wymiar miejsca, w którym się
odbywa, a które związane jest z objawieniami św. s. Faustyny Kowalskiej.
Ad 2. Od ostatniego Walnego Zebrania zmarł jeden członek SBP: ks. dr
Bronisław Preder (3 IX 2014). Przewodniczący zwięźle przedstawił bogaty życiorys zmarłego biblisty, podkreślając jego działalność społeczno-patriotyczną.
Ś.p. ks. Predera polecono Bożemu Miłosierdziu.
Ad 3. Kolejnym punktem było wystąpienie Dyrektora Pallotinum, ks. Z.
Rembisza SAC, który zaprosił SBP do wspólnego uczczenia 50 rocznicy ukazania się Biblii Tysiąclecia. Równocześnie Dyrektor przekazał na ręce wszystkich
przybyłych na Zebranie i Sympozjum biblistów piąte wydanie Biblii Tysiąclecia
w szacie, w jakiej ukazała się ona pięćdziesiąt lat temu.
Przewodniczący w imieniu wszystkich zebranych pozytywnie odpowiedział
na apel Dyrektora Pallotinum zapowiadając podczas przyszłorocznego 53. Sympozjum SBP sesję poświęconą Biblii Tysiąclecia oraz zapraszając do zgłaszania
swoich propozycji referatów. Zapowiedział także, że Zarząd zwróci się z prośbą
o ich przygotowanie do konkretnych, wybranych osób. Sesja poświęcona Biblii
Tysiąclecia miałaby by być równocześnie uczczeniem dzieła biblistów polskich,
ich pracy i kompetencji naukowych.
Ad 4. Przewodniczący przeszedł do kolejnego punktu Walnego Zebrania,
to jest do sprawy nadania członkostwa honorowego ks. prof. T. Jelonkowi. Jego
protokół z XI walnego zebrania SBP
11
drogę naukową i dokonania przedstawił ks. dr hab. R. Bogacz. Przypomniał on
sylwetkę kandydata, jego studia i pracę na UJ, a następnie na PWT i UPJP II
w Krakowie, integrowanie środowiska biblijnego, promowanie kadr nowych
biblistów, oraz niezwykle płodną działalność pisarską. Następnie Przewodniczący poprosił uczestników Walnego Zebrania o tajne głosowanie w sprawie
kandydatury. Kandydatura została przyjęta jednomyślnie, co wszyscy zgromadzeni powitali gromkimi brawami.
Ad 5. W czasie przeznaczonym na wystąpienie Przewodniczącego ks. prof.
H. Witczyk podsumowywał i kreślił perspektywy polskiej biblistyki w kontekście mijającego roku akademickiego 2013/2014. Na wstępie przekazał serdeczne
pozdrowienia od ks. abp S. Gądeckiego raz ks. bp Z. Kiernikowskiego, podkreślając troskę SBP o dobre relacje z pasterzami diecezji. Następnie przeszedł
do zwięzłego omówienia dorobku i osiągnięć biblistów polskich w mijającym
roku.
Na pierwszym miejscu wspomniał ważne dla Kościoła oraz środowiska
biblijnego wydarzenie opublikowania dokumentu Papieskiej Komisji Biblijnej Natchnienie i prawda Pisma Świętego. Zostanie mu poświęcona pierwsza
sesja tegorocznego sympozjum. Dalej wspomniał kanonizację papieża Jana
Pawła II, obdarzonego przez biblistów zaszczytnym tytułem „Papa Sacrae
Paginae”. Z inspiracji św. Jana Pawła II powstało wiele cennych dokumentów
jak Interpretacja Pisma Św. w Kościele, Naród żydowski i jego święte pisma
w Biblii chrześcijańskiej, czy Biblia a moralność. Przewodniczący wskazał na
pozostawiony przez Papieża wielki przykład interpretacji Pisma w Kościele,
dla Kościoła i dla współczesnego człowieka.
Kolejnym ważnym dla środowiska biblistów wydarzeniem było przyznanie
17 czerwca 2014 r. Premio Ratzinger dla ks. prof. W. Chrostowskiego. Kard.
Ruini ogłosił tę nagrodę podkreślając studia Księdza Profesora poświęcone Księdze Ezechiela oraz jego wkład w dialog chrześcijańsko-żydowski i zrozumienie
problematyki Żydów oraz judaizmu. Przewodniczący złożył nagrodzonemu
serdeczne gratulacje w imieniu SBP. Zadeklarował także swoją obecność wraz
z ks. dr hab. D. Koteckim podczas wręczenia nagrody w Rzymie 22 listopada
2014 r. Przewodniczący wyraził ks. prof. W. Chrostowskiemu wdzięczność za
promowanie młodych biblistów. Wysunął też propozycję polskiej nagrody dla
teologa promującego innych teologów.
W kolejnym punkcie swego wystąpienia Przewodniczący wymienił pracowników naukowych zaangażowanych w proces uzyskiwania profesury (ks. dr hab.
Dariusz Kotecki, ks. dr hab. Wojciech Pikor oraz ks. dr hab. Mirosław Wróbel)
życząc im rychłego i pozytywnego zwieńczenia trudów stopniem naukowym.
12
Zeszyty Naukowe SBP
Pogratulował także jego uzyskania o. prof. Adamowi Sikorze OFM. Przechodząc
do kwestii dydaktyczno-naukowych, wspomniał o rozwijającej się współpracy
między INB KUL i Biblicum, której owocem było czterech studentów, którzy
zdali egzaminy z hebrajskiego i greki organizowane przez PIB. Mówił także
o rozwoju Telewizyjnego Uniwersytetu Biblijnego (TUB), który zakończył już
drugi rok pracy, o wsparciu dla tej inicjatywy ze strony kard. Ravasiego oraz
zaprosił do współtworzenia TUB innych chętnych.
Na końcu Przewodniczący odniósł się do swojej rozmowy z abp. S. Gądeckim, któremu zaproponował przygotowanie prezentacji nowego dokumentu
Papieskiej Komisji Biblijnej jako przedmiotu refleksji na organizowanych
dla duchowieństwa konferencjach rejonowych. Abp Gądecki w swoim liście
skierowanym później do Przewodniczącego zadeklarował przedstawienie tej
propozycji na forum Episkopatu. Kończąc, Przewodniczący wyraził nadzieję,
że w minionym roku skutecznie realizował cele SBP.
Ad 6. Ks. dr hab. W. Pikor, skarbnik SBP, przedstawił sprawozdanie finansowe za ostatni rok:
Sprawozdanie finansowe skarbnika SBP za rok 2013/2014
Stan w dniu 19 IX 2013
1. Darowizny:
ks. dr Krystian Ziaja
2. Składki wniesione w Toruniu, sprzedaż ZN SBP
Razem
RAZEM:
A. Biurowe:
wysyłka listu nr 1
pieczątki
materiały biurowe i pomoc organizacyjna
aktualizacja strony internetowej
hosting i kserokopie materiałów
B. ZN SBP
druk
skład techniczny
redakcja językowa i korekta 580 zł 00 gr
WPŁYWY
1 200.00
8 290.00
9 490.00
10 070. 00
WYDATKI
998.06
90.00
450.00
1200.00
406.00
1 995.00
1 700.00
950.00
protokół z XI walnego zebrania SBP
13
transport materiałów do Łodzi
450.00
C. Wizyta gościa z Rzymu
lot Rzym-Warszawa-Rzym
625.78
bagaż nadawczy
182.00
lot z Gdańska do Krakowa 374.08
lot z Krakowa do Warszawy
220.37
Razem
9 641.29
Stan w dniu 16 IX 2014
428 zł 71 gr
Następnie ks. prof. H. Witczyk zarządził głosowanie nad sprawozdaniem,
które przyjęto jednogłośnie.
Ad 7. Kolejnym punktem Walnego Zebrania była dyskusja nad kształtem
i charakterem ZN SBP. Przewodniczący nakreślił dwa kierunki, w których idą
sugestie: oddzielenie części informacyjnej od artykułów oraz zadbanie o punktację dla ZN SBP. Podkreślił, że ZN SBP pełnią ważną funkcję dokumentującą
życie i działanie Stowarzyszenia. Poinformował, że w trakcie trwających wcześniej dyskusji Zarząd zdecydował o utrzymaniu obecnego kształtu Zeszytów
i poddaniu tej decyzji rozeznaniu Walnego Zebrania w celu ewentualnego wypracowania lepszej formy publikacji. Zaproponowano kilka technicznych zmian,
jak rewizja umieszczanej bibliografii (ograniczenie jej do czterech pozycji) oraz
zmniejszenie czcionki w części informacyjnej.
W otwartej następnie dyskusji ks. prof. W. Chrostowski opowiedział się za
zachowaniem pierwszej części informacyjnej, stwierdzając równocześnie, że
jej wartość zależy od aktualizacji. Ks. prof. W. Chrostowski optował za pozostawieniem obecnej formy ZN SBP. Ks. dr hab. J. Kozyra postulował starania
o punktację dla ZN SBP.
Przewodniczący odpowiadając stwierdził, że proces przyznania punktów
jest czasochłonny i wymaga wysiłku zespołowego. Tymczasem każde ze środowisk biblijnych ma swoje punktowane czasopisma. Zaproponował rozwiązanie, w ramach którego każdy może zamieścić referat w swoim środowisku,
w punktowanym periodyku, podczas gdy w ZN SBP pojawi się jego wersja
z sympozjum. W tej samej kwestii ks. prof. W. Chrostowski zwrócił uwagę na
fakt, że ZN SBP to czasopismo środowiskowe, ukazujące się regularnie. Proces
starania się o punkty jest zbyt czasochłonny i obarczony niepewnością.
W trakcie dalszej debaty ks. prof. S. Hałas zaproponował zamieszczanie
w ZN SBP fotografii członków SBP. Przewodniczący oraz ks. dr hab. W. Pikor
skłaniali się raczej ku zamieszczaniu ich na stronie internetowej. P. dr hab. K.
14
Zeszyty Naukowe SBP
Mielcarek zwrócił uwagę na konieczność aktualizacji zdjęć. Przewodniczący
podsumowując dyskusję stwierdził, że panuje względny konsensus co do utrzymania obecnego kształtu ZN SBP.
Ad 8. W dalszej kolejności na Walnym Zebraniu udzielono głosu ks. J. Stefanów SVD, Sekretarzowi Generalnemu Katolickiej Federacji Biblijnej (KFB).
Przedstawił on historię i powstanie KFB prezentując ją jako platformę dająca
możliwość koordynowania i planowania działań biblijnych. KFB posiada dwa
rodzaje członków: zwyczajnych i zrzeszonych (centra biblijne, zgromadzenia
zakonne, wydawnictwa, diecezje itd.). Konferencje Episkopatu jako członkowie zrzeszeni wyznaczają reprezentujące je w KFB organizacje. Co sześć lat
organizuje się zebranie plenarne. Owocem działania KFB, według Sekretarza,
był synod poświęcony Słowu Bożemu, który organizacja postulowała. W KFB
pojawiły się także konflikty i tarcia zażegnane w 2011 r. Celem KFB jest koordynowanie działań biblijnych na czterech kontynentach.
Po wystąpieniu Sekretarza Generalnego rozpoczęły się skierowane do niego
pytania. Ks. dr hab. W. Pikor pytał czego KFB oczekuje od SBP i jakiego typu
działania koordynacyjne chciałoby podjąć w Polsce. Zasugerował, że bardziej
odpowiednim podmiotem do podjęcia współpracy z KFB jest Dzieło Biblijne.
Sekretarz odpowiadając stwierdził, że KFB zaprasza do wejście we współpracę
ponadregionalną, poza Polską. Zakres działań koordynujących ze strony organizacji i charakter współpracy zależy od regionu. Powtórzył, że KFB to szeroko
pojęta platforma kontaktów i działań prowadzonych wspólnie z innymi organizacjami propagującymi Biblię. Dyskusja zakończyła się ponowioną prośbą
o przedstawienie postulatów Sekretarza KFB na piśmie.
Ad 9. Nie odnotowano wolnych wniosków.
Ad 10. Przewodniczący SBP, ks. prof. H. W i t c z y k, podziękował wszystkim za obecność, poprowadził wspólną modlitwę, po czym uznał XI Walne
Zebranie za zamknięte.
Protokolant:
Ks. dr Marcin Kowalski Sekretarz Zarządu SBP
Łódź, 16 września 2014 r.
Przewodniczący SBP
Ks. prof. dr hab. Henryk Witczyk
Alfabetyczny wykaz
członków zwyczajnych SBP
Stan w dniu 07 VI 2015 r.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
ADAMCZEWSKI Bartosz ks. dr hab., SBP 120
ALBEZA ASENCIO José David ks. dr, SBP 315
ANDRZEJEWSKI Artur ks. lic., SBP 183
ANDRZEJEWSKI Janusz Maria OP o. dr, SBP 98
ARNDT Bernard (Marian) OFM o. dr, SBP 81
BALKIEWICZ Leszek OFM o. dr, SBP 265
BANASZEK Andrzej ks. dr, SBP 146
BARAN Grzegorz ks. dr, SBP 308
BARANIAK Marek dr, SBP 175
BARANOWSKI Michał OFM Conv o. dr, SBP 97
BARDSKI Krzysztof ks. prof. dr hab., SBP 30
BARTNICKI Roman ks. prof. dr hab., SBP 14
BARTOSZEWICZ Dariusz ks. dr, SBP 221
BASIUK Maciej ks. dr, SBP 227
BEDNARSKI Marek ks. dr, SBP 254
BEDNARZ Michał ks. dr hab., SBP 105
BIELIŃSKI Krzysztof CSsR ks. dr, SBP 218
BLAJER Piotr OFM o. dr, SBP 309
BOCIAN Jan Bernard SVD ks. dr, SBP 60
BOGACZ Roman ks. dr hab., SBP 102
BOREK Wacław ks. dr, SBP 255
16
Zeszyty Naukowe SBP
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
BORKOWSKI Roman ks. dr, SBP 66
BOROWSKI Adam CM ks. lic., SBP 220
BOSOWSKI Andrzej ks. dr, SBP 208
BRIKS Piotr dr hab., SBP 162
BROMBEREK Sławomir Paweł ks. lic., SBP 300
BRZEGOWY Tadeusz ks. prof. dr hab., SBP 45
BURDA Witold ks. dr, SBP 233
CHMIEL Jerzy ks. doc. dr hab., SBP 46
CHMURA Edward ks. dr, SBP 237
CHROSTOWSKI Waldemar ks. prof. dr hab., SBP 1
CHRZANOWSKI Jarosław SJ o. dr, SBP 329
CISOWSKI Henryk OFMCap o. lic., SBP 129
CIUPKA Stanisław dr, SBP 301
CYRAN Włodzimierz ks. dr, SBP 47
CZAJKA Sławomir ks. mgr lic., SBP 328
CZAJKOWSKI Michał ks. prof. dr hab., SBP 25
CZARNUCH Monika lic., SBP 318
CZERSKI Janusz ks. prof. dr hab., SBP 40
CZYŻ Stanisław OMI o. dr, SBP 141
ĆWIKŁA Jarosław dr, SBP 307
DĄBEK Tomasz Maria OSB o. prof. dr hab., SBP 67
DĄBROWSKI Karol CSMA o. dr, SBP 148
DEMITRÓW Andrzej ks. dr, SBP 281
DERNOWSKI Piotr ks. dr, SBP 199
DĘBIEC Radosław OFM Conv. o. lic., SBP 190
DOGONDKE Dariusz ks. dr hab., SBP 128
DOMAGAŁA Anna lic., SBP 313
DOMAŃSKI Adam ks. dr, SBP 213
DRAWNEL Henryk SDB, ks. dr hab., SBP 194
DREJA Antoni ks. dr, SBP 178
DRWAL Tomasz Piotr ks. dr, SBP 131
DYNAK Adam ks. dr, SBP 275
DYRDA Jan ks. dr, SBP 68
DZIADOSZ Dariusz ks. dr hab., SBP 50
DZIADOWICZ Aleksander ks. dr, SBP 241
DZIK Marek ks. dr, SBP 63
FLIS Jan ks. prof. dr hab., SBP 222
Alfabetyczny wykaz członków SBP
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
84.
85.
86.
87.
88.
89.
90.
91.
92.
93.
94.
95.
FRANKOWSKI Adam Janusz ks. prof. dr hab., SBP 177
GAJOWNIK Marek dr, SBP 116
GĄDECKI Stanisław abp dr, SBP 160
GĘGOTEK Stanisław (Anastazy) OCD o. lic., SBP 99
GIENIUSZ Andrzej CR ks. dr, SBP 176
GIERKO Mirosław ks. dr, SBP 316
GLEŃ Aleksandra lic., SBP 191
GŁUCHOWSKI Robert ks. dr, SBP 256
GODLEWSKI Zbigniew ks. dr, SBP 103
GOŁĘBIEWSKI Marian abp dr hab., SBP 69
GONISZEWSKI Piotr dr, SBP 327
GORZKOWSKI Albert dr hab., SBP 310
GROCHOWSKI Zbigniew ks. dr, SBP 250
GRYS Łukasz, ks. dr, SBP 322
GRYZIEC Piotr Roman OFM Conv. o. dr, SBP 115
GRZYMSKA Urszula CR s. dr, SBP 287
GUZEWICZ Mieczysław dr hab., SBP 58
HAŁAS Stanisław SCJ ks. prof. dr hab., SBP 41
HANELT Tadeusz ks. dr, SBP 15
HARĘZGA Stanisław ks. dr hab., SBP 114
HERGESEL Tomasz ks. prof. dr hab., SBP 107
IBKOWSKA Elżbieta, mgr. lic., SBP 323
IWAŃSKI Dariusz ks. dr hab., SBP 230
JANKOWSKI Stanisław SDB ks. dr, SBP 159
JAROMIN Joanna dr, SBP 224
JASINSKI Mirosław ks. dr, SBP 16
JASIŃSKI Andrzej Sebastian OFM o. prof. dr hab., SBP 42
JASNOS Renata dr hab., SBP 78
JAŚKO Andrzej ks. dr, SBP 296
JAWOR Marek ks. dr, SBP 272
JELONEK Tomasz Bolesław ks. prof. dr hab., SBP 3
JEZIERSKA Ewa (Józefa) OSU s. prof. dr hab., SBP 4
JĘDRZEJAK Ryszard ks. dr, SBP 244
JĘDRZEJEWSKI Sylwester SDB ks. dr, SBP 62
JONCZYK Wiesław SJ o. dr, SBP 228
JÓŹWIAK Magdalena dr, SBP 326
KANTOR Maria Aleksandra dr, SBP 64
17
18
Zeszyty Naukowe SBP
96. KAPERA Zdzisław Jan dr, SBP 174
97. KARCZEWSKI Marek ks. dr hab., SBP 142
98. KARDYŚ Wojciech ks. dr, SBP 317
99. KASIŁOWSKI Piotr SJ o. dr hab., SBP 51
100.KEMPIAK Ryszard SDB ks. dr, 173
101.KIC Wiesław dr, SBP 266
102.KIEDZIK Mirosław ks. dr, SBP 27
103.KIEJDO Katarzyna Maria dr, SBP 276
104.KIEJZA Andrzej OFM Cap ks. dr, SBP 147
105.KIERNIKOWSKI Zbigniew bp prof. dr hab., SBP 144
106.KIERSZTEJN Joanna dr, SBP 311
107.KINOWSKI Krzysztof ks. lic., SBP 299
108.KLIMEK Piotr ks. dr, SBP 28
109.KLINKOWSKI Jan ks. dr hab., SBP 135
110.KOCIMA Łukasz ks. lic., SBP 290
111.KONCEWICZ Tadeusz ks. dr, SBP 179
112.KOŃCZAK Adam Zygfryd ks. dr, SBP 37
113.KORONA Sławomir ks. dr, SBP 319
114.KORZEC Cezary ks. dr hab., SBP 206
115.KOSEK Wojciech dr, SBP 154
116.KOT-TWARDZIŁOWSKA Anna dr, SBP 263
117.KOT Piotr ks. dr, SBP 273
118.KOT Tomasz SJ o. dr, SBP 73
119.KOTECKI Dariusz ks. prof. dr hab., SBP 150
120.KOWALCZYK Andrzej ks. dr hab., SBP 161
121.KOWALIK Krzysztof Piotr ks. dr, SBP 166
122.KOWALSKI Marcin ks. dr, SBP 304
123.KOZIOŁ Stanisław ks. dr, SBP 203
124.KOZYRA Józef ks. dr hab., SBP 5
125.KRAWCZYK Roman ks. prof. dr hab., SBP 36
126.KRAWIECKA Ewa dr, SBP 96
127.KRĘCIDŁO Janusz MS ks. dr hab., SBP 207
128.KUBIŚ Adam ks. dr, SBP 282
129.KUBSKI Grzegorz dr hab., SBP 59
130.KUC Józef OMI ks. dr, SBP 171
131.KUCHARSKI Jacek ks. dr, SBP 110
132.KUCICKI Janusz SVD ks. dr, SBP 193
133.KUSZ Tomasz ks. dr, SBP 257
134.KUŚMIREK Anna dr hab., SBP 8
135.KUŚNIERZ Włodzimierz ks. lic., SBP 132
136.LACH-BARTLIK Ludmiła lic., SBP 291
137.LANGKAMMER Hugolin OFM o. prof. dr hab., SBP 200
138.LASEK Paweł Adam ks. dr, SBP 298
139.LASKOWSKI Łukasz ks. dr, SBP 288
140.LEDWOŃ Dawid ks. lic., SBP 312
141.LEMAŃSKI Janusz ks. dr hab., SBP 74
142.LEWICKI Tomasz ks. dr, SBP 219
143.LINKE Waldemar CP o. dr, SBP 9
144.LINSENBARTH Adam dr hab., SBP 277
145.LISEWSKI Krzysztof Dariusz ks. dr, SBP 188
146.ŁABUDA Piotr ks. dr hab., SBP 217
147.ŁACH Józef Błażej ks. dr hab., SBP 89
148.ŁAJSZCZAK Sylwester ks. lic., SBP 297
149.ŁANOSZKA Mirosław ks. dr, SBP 258
150.ŁUNIEWSKI Jarosław OSPPE o. dr, SBP 133
151.MACIEJEWSKI Andrzej ks. dr, SBP 305
152.MAGDA Michał SVD ks. lic., SBP 125
153.MAJEWSKI Marcin dr, SBP 252
154.MALINA Artur ks. dr hab., SBP 101
155.MAŁECKI Zdzisław ks. dr hab., SBP 94
156.MARZEC Magdalena dr, SBP 156
157.MATYSIAK Bogdan Wiktor ks. dr hab., SBP 157
158.MAZUR Roman SDB ks. dr, SBP 293
159.MAZUR Zdzisław ks. dr, SBP 61
160.MAZUREK Piotr Paweł ks. mgr lic., SBP 330
161.MELCZEWSKI Paweł TChr ks. dr, SBP 184
162.MĘDALA Stanisław CM ks. prof. dr hab., SBP 17
163.MICHNIEWICZ Wojciech ks. dr, SBP 149
164.MICKIEWICZ Franciszek SAC ks. dr hab., SBP 172
165.MIDUCH Maria dr, SBP 321
166.MIELCAREK Krzysztof dr hab., SBP 75
167.MIERZWA Piotr ks. dr, SBP 248
168.MIERZWA Tadeusz ks. lic., SBP 170
169.MIKOŁAJCZAK Mieczysław ks. prof. dr hab., SBP 18
19
20
Zeszyty Naukowe SBP
170.MOJ Marcin ks. lic., SBP 289
171.MROCHEN Wojciech ks. lic., SBP 196
172.MROZEK Andrzej dr, SBP 239
173.MUCHOWSKI Piotr Robert dr hab., SBP 238
174.MUSIELAK Jan Maria ks. dr, SBP 186
175.MUSZYŃSKI Henryk Józef abp prof. dr hab., SBP 8
176.MUSZYTOWSKA Dorota Katarzyna dr, SBP 267
177.MÜNNICH Maciej, dr hab., SBP 324
178.NAJDA Andrzej ks. dr hab., SBP 229
179.NALEWAJ Aleksandra dr, SBP 126
180.NAPORA Krzysztof SCJ ks. dr, SBP 314
181.NAWROT Janusz ks. dr hab., SBP 232
182.NOWIŃSKA Joanna SM s. dr, SBP 306
183.NYK Piotr OCD o. dr, SBP 90
184.OCZACHOWSKI Andrzej ks. dr, SBP 80
185.OŁÓW Antoni Jan ks. dr, SBP 23
186.OPERCHAŁ Małgorzata lic, SBP 138
187.ORDON Hubert SDS ks. dr, SBP 7
188.ORMANTY Stanisław TChr ks. dr hab., SBP 19
189.OSTAŃSKI Piotr ks. dr hab., SBP 20
190.OSTROWSKI Rafał ks. dr, SBP 43
191.OWORUSZKO Andrzej Roman ks. dr, SBP 209
192.PACIOREK Antoni ks. prof. dr hab., SBP 31
193.PARCHEM Marek ks. prof. dr hab., SBP 214
194.PAWLAK Leonard FDP ks. dr, SBP 274
195.PAWŁOWSKI Zdzisław ks. dr hab., SBP 32
196.PELC Halina dr, SBP 155
197.PICK Józef Marian ks. dr, SBP 240
198.PIEKARZ Danuta dr, SBP 91
199.PIELA Marek dr, SBP 226
200.PIETKIEWICZ Rajmund ks. dr hab., SBP 259
201.PIKOR Wojciech ks. prof. dr hab. SBP 118
202.PILARCZYK Krzysztof prof. dr hab., SBP 44
203.PINDEL Roman bp prof. dr hab., SBP 52
204.PIWOWAR Andrzej ks. dr, SBP 231
205.PŁAWIAK Andrzej ks. dr, SBP 245
206.PODESZWA Paweł ks. dr hab., SBP 21
207.PONIŻY Bogdan ks. prof. dr hab., SBP 6
208.POPIELEWSKI Wojciech OMI o. dr, SBP 13
209.POSADZY Andrzej Antoni ks. dr, SBP 260
210.PUDEŁKO Jolanta (Judyta) PDDM s. dr, SBP 163
211.PYSKLAK Jacek lic., SBP 197
212.PYTEL Jan Kanty ks. prof. dr hab., SBP 26
213.RADZIWOŁEK Zbigniew ks. dr, SBP 189
214.RAKOCY Waldemar CM ks. prof. dr hab., SBP 48
215.RAMBIERT Anna, dr SBP 320
216.RASZEWSKI Marek ks. dr, SBP 242
217.RASZTAWICKI Leszek ks. dr, SBP 243
218.ROMANIK Henryk ks. lic., SBP 139
219.ROMANIUK Kazimierz bp prof. dr hab., SBP 270
220.ROSIK Mariusz ks. prof. dr hab., SBP 35
221.ROSTKOWSKI Zbigniew ks. dr, SBP 38
222.RYBIŃSKA Agata dr, SBP 210
223.RYTEL-ANDRIANIK Paweł ks. dr, SBP 251
224.SADOWSKI Tomasz CSsR ks. lic., SBP 127
225.SAMUEL Wojciech ks. lic., SBP 292
226.SANECKI Artur SCJ ks. dr, SBP 152
227.SEREMAK Jerzy SJ o. dr, SBP 86
228.SEUL Anastazja dr, SBP 264
229.SIEG Franciszek SJ o. dr hab., SBP 71
230.SIEMIENIEC Tomasz ks. dr, SBP 280
231.SIEROŃ Roman Bogusław ks. dr hab., SBP 79
232.SIKORA Ryszard (Adam) OFM o. prof. dr hab., SBP 83
233.SIUDA Tomasz ks. dr, SBP 24
234.SIWEK Krzysztof ks. dr, SBP 29
235.SKOCZYLAS Henryk CSMA ks. dr, SBP 77
236.Sobierajski Bartłomiej ks. lic., SBP 325
237.STABRYŁA (Daniel) Wojciech Maciej OSB o. dr, SBP 253
238.STANEK Teresa dr hab., SBP 246
239.STASIAK Sławomir Jan ks. dr hab., SBP 122
240.STEFANÓW Jan Jacek SVD ks. lic., SBP 87
241.STEFAŃSKI Jacek ks. dr, SBP 223
242.STEFAŃSKI Marek ks. dr, SBP 181
243.STROYNOWSKI Tomasz ks. dr, SBP 111
21
22
Zeszyty Naukowe SBP
244.STRZAŁKOWSKA Barbara dr, SBP 236
245.STYPUŁKOWSKA Beata dr, SBP 153
246.SUJECKA Ewa Agnieszka dr, SBP 168
247.SULOWSKI Julian SJ o. dr, SBP 119
248.SUSKI Andrzej bp dr, SBP 225
249.SZAMOCKI Grzegorz ks. dr hab., SBP 84
250.SZETELNICKI Wacław Waldemar dr, SBP 261
251.SZEWC Eugeniusz ks. dr, SBP 201
252.SZIER-KRAMAREK Barbara lic., SBP 204
253.SZMAJDZIŃSKI Mariusz ks. dr, SBP 169
254.SZPYRA Szczepan SVD ks. dr, SBP 49
255.SZTUK Dariusz SDB ks. dr, SBP 211
256.SZYMANEK Edward TChr ks. dr, SBP 53
257.SZYMIK Stefan MSF ks. dr hab., SBP 72
258.ŚWIERCZEK Edmund Tadeusz OFM o. dr, SBP 113
259.TALAGA Przemysław ks. dr, SBP 182
260.TKACZ Roman SAC ks. dr, SBP 165
261.TOMASZEWSKI Tomasz ks. dr, SBP 234
262.TRONINA Antoni Jan ks. prof. dr hab., SBP 54
263.TRZOPEK Paweł Jan OP o. lic., SBP 279
264.TULEJ Andrzej ks. dr, SBP 286
265.TUŁODZIECKI Tomasz ks. dr, SBP 123
266.TURKIEL Jan ks. dr hab., SBP 134
267.URBANEK Beata dr, SBP 272
268.URBAŃSKI Jan Piotr OFM o. dr, SBP 34
269.WAJDA Anna dr inż., SBP 295
270.WALEWSKI Piotr dr, SBP 164
271.WASZAK Piotr ks. dr, SBP 271
272.WASZKOWIAK Jacek Jakub OFM o. lic., SBP 303
273.WAWRO Adam ks. lic., SBP 136
274.WCISŁO Józef OMI o. dr, SBP 247
275.WĘGRZYNIAK Wojciech ks. dr, SBP 249
276.WILK Janusz ks. dr, SBP 283
277.WITASZEK Gabriel CSsR ks. prof. dr hab., SBP 85
278.WITCZYK Henryk ks. prof. dr hab., SBP 2
279.WITKOWSKI Stanisław MS ks. dr hab., SBP 124
280.WŁODARCZYK Zofia dr, SBP 195
281.WŁODYGA Piotr OSB o. dr, SBP 185
282.WOCHNA Marek ks. dr, SBP 104
283.WOJCIECHOWSKI Michał prof. dr hab., SBP 39
284.WOJTCZAK Rafał ks. lic., SBP 112
285.WOJTYNIA Krzysztof Marcin FDP ks. lic., SBP 285
286.WOLSKI Grzegorz ks. dr, SBP 278
287.WONS Krzysztof SDS ks. dr, SBP 262
288.WORTOLEC Roman SDB ks. dr, SBP 151
289.WRONKA Stanisław ks. dr hab., SBP 65
290.WRÓBEL Mirosław Stanisław ks. prof. dr hab., SBP 92
291.WYPYCH Stanisław CM ks. dr hab., SBP 145
292.ZAKLUKIEWICZ Tomasz ks. dr, SBP 294
293.ZAŁĘSKI Jan ks. prof. dr hab., SBP 12
294.ZAWADZKI Arnold ks. dr, SBP 302
295.ZAWADZKI Ryszard ks. dr, SBP 109
296.ZBROJA Bogdan ks. dr hab., SBP 212
297.ZDEBSKI Zdzisław ks. dr, SBP 215
298.ZDUN Paweł lic., SBP 167
299.ZDZIARSTEK Stanisław OP o. dr, SBP 268
300.ZIAJA Krystian ks. dr hab., SBP 137
301.ZIELONKA Iwona dr, SBP 269
302.ZIÓŁKOWSKI Zenon lic., SBP 56
303.ZWIJACZ Elżbieta (Natanaela) OSU s. dr, SBP 180
304.ŻAK Jan ks. lic., SBP 284
305.ŻUKOWSKI Henryk ks. lic., SBP 130
306.ŻYCHLIŃSKA Bernadetta Krystyna CSDP s. dr, SBP 57
307.ŻYWICA Zdzisław Józef ks. dr hab., SBP 95
Członkowie honorowi SBP
Stan z dnia 07 VI 2015 r.
1.
2.
3.
4.
5.
Chmiel Jerzy ks. doc. dr hab. (2009)
Hergesel Tomasz ks. prof. dr hab. (2013)
Kiernikowski Zbigniew bp prof. dr hab. (2010)
Langkammer Hugolin OFM o. prof. dr hab. (2010)
Muszyński Henryk Józef abp prof. dr hab. (2007)
23
24
Zeszyty Naukowe SBP
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
Pytel Jan Kanty ks. prof. dr hab. (2008)
Romaniuk Kazimierz bp prof. dr hab., SBP 270 (2012)
Bielecki Stanisław ks. prof. dr hab., SBP 106 (2011; †2012)
Kudasiewicz Józef ks. prof. dr hab. (2006; †2012)
Łach Jan ks. prof. dr hab. (2008; †2013)
Rubinkiewicz Ryszard Wiktor SDB ks. prof. dr hab. (2006; †2011)
Szlaga Jan Bernard bp prof. dr hab. (2007; †2012)
Hergesel Tomasz ks. prof. dr hab. (2013)
Jelonek Tomasz Bolesław ks. prof. dr hab. (2014)
Członkowie stowarzyszeni SBP
Stan z dnia 07 VI 2015 r.
1. BEDNARZ Elżbieta dr, Kościół Zielonoświątkowy
2. BOBORYK Grzegorz Stanisław ks. mgr, Kościół Zielonoświątkowy
3. JAŃCZUK Leszek dr, Kościół Zielonoświątkowy
4. OSTAPCZUK Jerzy dr, Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny
5. PILCH John J. dr, The Odyssey Program, Johns Hopkins University, Baltimore
6. RUCKI Mirosław dr. hab., Politechnika Poznańska
Zmarli członkowie SBP
Stan z dnia 28 V 2015 r.
1. BIELECKI Stanisław ks. prof. dr hab., SBP 106 (14 IX 1947 – 28 XII
2012)
2.EJSMONT Marian ks. dr, SBP 93 (23 XI 1938 – 22 I 2012)
3. GRAJEWSKI Jan Lucjan ks. dr, SBP 82 (7 I 1949 – 13 IX 2004)
4. JANKOWSKI Bogdan (Augustyn) OSB o. prof. dr hab., SBP 70 (14
IX 1916 – 6 XI 2005)
5. KUDASIEWICZ Józef ks. prof. dr hab., SBP 158 (23 VIII 1926 – 16
XI 2012)
6. LEMPA Henryk ks. dr, SBP 216 (06 III 1940 – 12 V 2015)
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
25
ŁACH Jan ks. prof. dr hab., SBP 108 (15 VI 1927 – 31 VIII 2013)
PISAREK Stanisław ks. dr hab., SBP 11 (24 III 1929 – 18 IX 2009)
PREDER Bronisław ks. dr, SBP 192 (21 VII 1943 – 3 IX 2014)
RUBINKIEWICZ Ryszard SDB ks. prof. dr hab., SBP 10 (6 III 1939
– 30 IV 2011)
RUMIANEK Ryszard ks. prof. dr hab., SBP 22 (7 XI 1947 – 10 IV
2010)
STRUS Andrzej SDB ks. prof., SBP 143 (19 IV 1938 – 12 VI 2005)
SYNOWIEC Juliusz Stanisław OFMConv o. dr, SBP 33 (22 X 1934 –
15 IV 2007)
SZLAGA Jan Bernard bp prof. dr hab., SBP 100 (24 V 1940 – 25 IV
2012)
ŚWIDERKÓWNA (ŚWIDEREK) Anna prof. dr hab., SBP 235 (5 XII
1925 – 16 VIII 2008)
WARZECHA Julian SAC ks. prof. dr hab., SBP 121 (23 VII 1944 –
12 I 2009)
WŁODARCZYK Stanisław ks. prof. dr hab., SBP 55 (17 IV 1939 –
9 VIII 2013)
WODECKI Bernard SVD ks. dr, SBP 76 (18 XI 1922 – 13 VII 2008)
WOŹNIAK Jerzy CM ks. dr, SBP 140 (24 X 1949 – 19 VI 2013)
STOWARZYSZENIE BIBLISTÓW POLSKICH
– CZŁONKOWIE ZWYCZAJNI
Stan w dniu 07 VI 2015 r.
Zebr. i oprac.
Ks. prof. Waldemar CHROSTOWSKI, SBP 1
Dr Barbara STRZAŁKOWSKA, SBP 236
Ks. dr Marcin KOWALSKI, SBP 304
Regulamin przyznawania Nagrody
§ 1.
Przyznaje się coroczną Nagrodę Stowarzyszenia Biblistów Polskich za wybitne osiągnięcia w dziedzinie badań biblijnych i duszpasterstwa biblijnego.
Nagroda jest przyznawana za wybitną pozycję książkową wydaną w ciągu ostatnich trzech lat,
za ważne dla biblistyki polskiej publikacje w czasopismach lub za wyróżniającą się działalność
duszpasterską bądź inną działalność związaną z popularyzowaniem Biblii.
§ 2.
Nagrodę przyznaje Zarząd Stowarzyszenia w oparciu o swoją uchwałę, po uzyskaniu aprobaty
Kapituły Nagrody Stowarzyszenia Biblistów Polskich.
§ 3.
Kapitułę Nagrody Stowarzyszenia Biblistów Polskich stanowią: Przewodniczący i Wiceprzewodniczący Stowarzyszenia oraz wszyscy żyjący Laureaci Nagrody, o ile nie złożyli do Zarządu
Stowarzyszenia pisemnego oświadczenia o rezygnacji z udziału w pracach Kapituły.
Sekretariat Kapituły prowadzi Zarząd Stowarzyszenia.
§ 4.
Wybór Laureata przeprowadza się w czterech etapach:
W pierwszym etapie do Zarządu nadsyłane są kandydatury do nagrody. Kandydatura musi zawierać
uzasadnienie i podpisy co najmniej 3 członków zwyczajnych Stowarzyszenia. Etap ten kończy się
30 kwietnia każdego roku.
W drugim etapie, po zapoznaniu się z sylwetkami poszczególnych kandydatów, kierując się kryteriami, o których mowa w § 1 Regulaminu, Zarząd proponuje Kapitule swoją kandydaturę do
nagrody.
W trzecim etapie Kapituła podejmuje decyzję o zaaprobowaniu kandydatury przedstawionej przez
Zarząd. Decyzja Kapituły jest podejmowana zwykłą większością głosów przy obecności przynajmniej 2/3 członków Kapituły.
Czwarty etap stanowi uchwała Zarządu o przyznaniu Nagrody za dany rok.
§ 5.
Posiedzeniu Kapituły przewodniczy Przewodniczący Stowarzyszenia lub osoba przez niego delegowana. Z posiedzenia Kapituły sporządza się protokół, który podpisują wszyscy członkowie
uczestniczący w podjęciu decyzji oraz sekretarz, którym jest każdorazowy Sekretarz Zarządu
Stowarzyszenia.
§ 6.
Do czasu osiągnięcia przez Kapitułę minimalnej liczby siedmiu członków Zarząd powierza wakujące
miejsca w Kapitule losowo wybranym osobom spośród członków zwyczajnych Stowarzyszenia.
Wyboru osób uzupełniających skład Kapituły dokonuje się co roku w stosownej liczbie. Wynik
tego losowania jest publikowany jako aneks do protokółu z posiedzenia Zarządu, na którym zostało
ono dokonane.
§ 7.
Nagroda powinna być wręczana podczas dorocznego Sympozjum Biblistów Polskich.
Zasady przyjęte w opracowaniu
Opracowanie wyszczególnia wszystkich członków zwyczajnych Stowarzyszenia Biblistów Polskich. Są to osoby, które uzyskały członkostwo w sposób
określony przez statut SBP zatwierdzony na 309. Posiedzeniu Plenarnym
Konferencji Episkopatu Polski. Wszystkie dane zostały opracowane na podstawie informacji z ankiet wypełnionych i nadesłanych do Zarządu SBP oraz
zebrane z innych wiarygodnych źródeł. Kilka osób nie nadesłało swoich ankiet
personalnych i w tych przypadkach podaje się jedynie adres.
Informacje zostały ułożone w następującej kolejności:
a) nazwisko i imię, tytuł lub stopień naukowy oraz nr legitymacji członkowskiej SBP;
b) adres pocztowy, nr(y) telefonu oraz adres elektroniczny;
c) miejsce i data urodzenia oraz (jeżeli dotyczy) przynależność do zakonu
lub zgromadzenia, a także data święceń kapłańskich;
d) aktualne miejsce pracy oraz ewentualnie inne miejsce lub miejsca
pracy;
e) ewentualne poprzednie miejsce lub miejsca pracy;
f) posiadane stopnie i tytuły naukowe, miejsce i rok uzyskania, tytuł
rozprawy oraz (w odniesieniu do magisterium, licencjatu i doktoratu)
imię i nazwisko promotora;
g) cztery publikacje uznane przez autora za najważniejsze w jego dorobku;
h) zainteresowania i hobby.
30
Zeszyty Naukowe SBP
W przygotowaniu niniejszego opracowania przyjęto następujące zasady:
1. tytuł zawodowy (lic.), stopnie naukowe (dr i dr hab.) oraz tytuł naukowy
(prof.) są podane zgodnie ze stanem obowiązującym w Polsce, zakładającym obowiązek nostryfikacji stopni i tytułów nabywanych za granicą.
Nie podaje się informacji o stanowisku (asystent, adiunkt, profesor
nadzwyczajny i zwyczajny), widząc jednak zasadność uwzględnienia
w kolejnych opracowaniach również tych danych;
2. stopnie i tytuły naukowe promotorów magisteriów, licencjatów i doktoratów zostały podane według stanu na dzień uzyskania pod ich kierunkiem odnośnego magisterium, licencjatu lub doktoratu;
3. ułożone chronologicznie informacje o tytułach lub stopniach licencjata, doktora, doktora habilitowanego i profesora oraz odpowiednie
dane bibliograficzne zostały przytoczone zgodnie z danymi zawartymi
w ankietach personalnych;
4. jeżeli nie zaznaczono inaczej, w każdym przypadku chodzi o licencjat
i doktorat z teologii w zakresie biblistyki oraz stopień doktora habilitowanego i tytuł profesora nauk teologicznych;
5. wyjaśnienie skrótów: mgr – magister, lic. – licencjat, dr – doktor, doc.
– docent, dr hab. – doktor habilitowany; prof. – profesor; bp – biskup,
abp – arcybiskup; nostr. – nostryfikacja; skróty dotyczące absolwentów Papieskiego Instytutu Biblijnego w Rzymie (PIB) oraz Francuskiej Szkoły Biblijnej i Archeologicznej (EBAF) i Studium Biblicum
Franciscanum (SBF) w Jerozolimie: LNB – licencjat nauk biblijnych;
LNBA – licencjat nauk biblijnych i archeologicznych (dot. absolwentów
SBF); KDNB – kandydat doktoratu nauk biblijnych; KDNBA – kandydat doktoratu nauk biblijnych i archeologicznych (dot. absolwentów
SBF); DNB – doktor nauk biblijnych; DNBA – doktor nauk biblijnych
i archeologicznych (dot. absolwentów SBF).
A
1. ADAMCZEWSKI Bartosz ks. dr hab., SBP 120
03-580 Warszawa, ul. Zamiejska 6
tel. (22) 678 00 02; kom. 501 986 669
e-mail: [email protected]
ur. Warszawa, 15.11.1967
Diecezja Warszawsko-Praska (21.05.1994)
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Warszawsko-Praskiej
Mgr/Lic.: Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie – Sekcja Św. Jana
Chrzciciela (1994/1995)
Osoba i posłannictwo Jezusa w J 3,11-21 (ks. prof. dr hab. Roman Bartnicki)
Dr: Katolicki Uniwersytet Lubelski (2001)
Mądrościowy wymiar pneumatologii św. Pawła (o. prof. dr hab. Hugolin
Langkammer OFM)
LNB: Papieski Instytut Biblijny, Rzym (2008)
(prof. Dean Bechard SJ)
Dr hab.: Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
(2011)
Q or not Q? The So-Called Triple, Double, and Single Traditions in the
Synoptic Gospels, Frankfurt am Main [et al.] 2010
32
Zeszyty Naukowe SBP
–
–
–
–
Constructing Relationships, Constructing Faces: Hypertextuality and Ethopoeia in the New Testament Writings, Frankfurt am Main [et al.] 2011.
Retelling the Law: Genesis, Exodus-Numbers, and Samuel-Kings as Sequential Hypertextual Reworkings of Deuteronomy, EST 1, Frankfurt am
Main [et al.] 2012.
Hypertextuality and Historicity in the Gospels, EST 3, Frankfurt am Main
[et al.] 2013.
The Gospel of Mark: A Hypertextual Commentary, EST 8, Frankfurt am
Main [et al.] 2014.
Duszpasterstwo, muzyka klasyczna, pływanie.
2. ALBEZA ASENCIO José David ks. dr, SBP 315
40215 Düsseldorf, Fürstenwall 200, Niemcy
tel. +4915259094505
ur. Aspe (Hiszpania), 13.08.1976
Archidiecezja Warszawska (28.05.2005)
Priesterseminar Redemptoris Mater, Berlin, Niemcy
Filosofisch-Theologisch Institut Sint-Willibrord, Haarlem, Holandia
Wydział Teologiczny z Seminarium Redemptoris Mater, Kopenhaga,
Dania
Blessed Diego Luis de San Vitores Catholic Theological Institute for
Oceania, Guam, USA
Facoltà Teologica del Seminario Redemptoris Mater, Trieste, Włochy
El vino en el Cantar de los Cantares en la exégesis hebrea a la luz de la
traditión cristiana (ks. prof. dr hab. Krzysztof Bardski)
Dr: Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (2010)
Las reglas de exégesis rabínicas y su uso en CtRabbà (ks. prof. dr hab.
Krzysztof Bardski)
Literatura międzytestamentalna, targumim, Corpus Paulinum, podróże.
SBP – Członkowie zwyczajni
33
3. ANDRZEJEWSKI Artur ks. lic., SBP 183
64-100 Leszno, ul. Dolna 6
kom. 606 629 161
ur. Leszno, 13.11.1970
Archidiecezja Poznańska (25.05.1995)
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Mgr/Lic: Papieski Wydział Teologiczny w Poznaniu (1994/1996)
Participia graphica w Ewangelii wg św. Marka (ks. doc. dr hab. Marian
Wolniewicz)
Archeologia, sport żużlowy.
4. ANDRZEJEWSKI Janusz Maria OP o. dr, SBP 98
04119 Kyiv, Vul. Yakira 13, Ukraina
kom. (0038) 097 3579 215
ur. Sopot, 05.07.1954
Zakon Kaznodziejski – OP (17.06.1970)
Instytut Nauk Religijnych im. Świętego Tomasza, Kijów, Ukraina
Cristo-Maestro e il suo discepolo in cammina della croce secondo Mc 8,34
(o. prof. Klemens Stock SJ)
Dr: Papieski Uniwersytet Świętego Tomasza z Akwinu „Angelicum”,
Rzym (2005)
La Cristologia di Gv 5,16-30 (o. prof. Giorgio Marcato OP)
5. ARNDT Bernard (Marian) OFM o. dr, SBP 81
51-161 Wrocław 8, al. J. Kasprowicza 26
tel. (71) 327 34 06
34
Zeszyty Naukowe SBP
ur. Racibórz, 09.02.1950
Zakon Braci Mniejszych – OFM (02.02.1975)
Wyższe Seminarium Duchowne Ojców Franciszkanów we Wrocławiu
Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Legnickiej
Mgr/Lic.: Katolicki Uniwersytet Lubelski/Papieski Wydział Teologiczny
we Wrocławiu (1978)
Charakter literacki i kerygmatyczny opowiadania o uciszeniu burzy wg
Mk 4,35-41 (o. prof. dr hab. Hugolin Langkammer OFM)
Przymierze Noachickie na tle koncepcji przymierza tradycji kapłańskiej
(ks. prof. dr hab. Lech Stachowiak)
Dyplom nauk biblijno-orientalnych. Studium Biblicum Franciscanum,
Jerozolima (1987)
– Przymierze z Noem (Rdz 9,1-17), Studia Teologiczno-Historyczne Śląska
Opolskiego 12/1987, 99-110.
– Lokalizacja biblijnego Mefaat, Ruch Biblijny i Liturgiczny 41/1988, 59-74.
– Lucerne arabe con decorazione „a vite” dallo scavo della Probatica, LA
37/1987, 241-289.
– Lampki oliwne typu Jerash z Góry Nebo, Questiones Selectae 9/2002, 15-24.
Archeologia biblijna.
B
6. BALKIEWICZ Leszek OFM o. dr, SBP 265
D - 91327 Gößweinstein, Viktor von Scheffel Str. 1
tel. 0049/9242-99122
35
ur. Legnica 27.09.1959
Mgr (filologii niemieckiej): Uniwersytet Wrocławski (2005)
Das Gesprochenes und Geschriebenes im Vergleich (prof. dr hab. Lesław
Cirko)
Mgr (teologii)/Lic.: Uniwersytet Opolski (2006/2007)
Antropologia Psalmu 37 (o. prof. dr hab. A.S. Jasiński OFM)
Dr: Uniwersytet Opolski (2008)
Antropologia psalmów mądrościowych (o. prof. dr hab. A.S. Jasiński
OFM)
Historia Śląska, językoznawstwo niemieckie, judaica, podróże.
7. BANASZEK Andrzej ks. dr, SBP 146
01-355 Warszawa, ul. Powstańców Śląskich 67D
tel./faks (22) 665 18 69
ur. Tłuszcz, 03.11.1957
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie – Instytut
Teologiczny w Radomiu
Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie – Sekcja Św. Jana Chrzciciela
Mgr: Akademickie Studium Teologii Katolickiej w Warszawie (1984)
Nakazy misyjne w Ewangelii Mateusza (Mt 10,56-61; 28,19) (ks. dr Roman
Bartnicki)
Lic.: Akademickie Studium Teologii Katolickiej w Warszawie (1987)
Wiara kobiety kananejskiej (Mt 15,27-28) jako wyraz uniwersalizmu
w Ewangelii Mateusza (ks. doc. dr hab. Roman Bartnicki)
Dr: Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie (1993)
Kierunki rozwoju relacji o wydarzeniach w Betanii (Mt 26,6-13; Mk 14,3-9;
J 12,1-11) (ks. dr hab. Michał Czajkowski)
36
Zeszyty Naukowe SBP
– Teologizacja obrazu Judasza, w: „Duch i Oblubienica mówią: »Przyjdź«”.
Księga Pamiątkowa dla Ojca Profesora Augustyna Jankowskiego OSB
w 85. rocznicę urodzin, red. W. Chrostowski, Warszawa 2001, 31-46.
– Prorocy przedwygnaniowi, Zarys Teologii Starego Testamentu 3, Warszawa
2003.
– Pisma Janowe, Zeszyty Biblijne Katolickiego Ośrodka Apostolatu Biblijnego 7, Warszawa 2007.
– Pięć pierwszych ksiąg Biblii, Zarys Teologii Starego Testamentu 1, Warszawa 2004.
Podróże biblijne: Ziemia Święta, Turcja, Grecja, Italia. Programowanie
komputerowe; multimedialny świat Biblii.
8. BARAN Grzegorz ks. dr, SBP 308
20-039 Lublin, ul. Radziszewskiego 7
kom. 608 620 579
ur. Dębica, 18.06.1972
Diecezja Tarnowska (17.05.1997)
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
Mgr/Lic.: Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie (Instytut Teologiczny w Tarnowie)/ Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
(1997/2006)
yuch, i pneu/ma w antropologii św. Pawła (ks. prof. dr hab. Antoni Paciorek)
Dr: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II (2008)
Baptyzmalny charakter „powtórnego narodzenia” w tradycji Janowej (ks.
prof. dr hab. Antoni Paciorek)
Dr (filologii klasycznej): Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
(2010)
Motyw synostwa Bożego w „In Iohannis Evangelium Tractatus” oraz „In
Iohannis Epistolam ad Parthos Tractatus” Świętego Augustyna (ks. prof.
dr hab. Augustyn Eckmann)
37
– Los człowieka po śmierci w wierzeniach ludów ościennych dawnego Izraela,
Scripturae Lumen 2/2010, 137-159.
– Krzyżowa śmierć Chrystusa na tle praktyk krzyżowania w świecie starożytnym, Scripturae Lumen 3/2011, 119-156.
– Ideał przyjaźni w kulturze dawnego Izraela w świetle ksiąg dydaktycznych
Starego Testamentu, Roczniki Kulturoznawcze 3/2012, 109-135.
– Man as a mortal being oriented to immortality i philosophical and theological thought of the Sages of the Lord: Ecclesiastes and Sirach, Studia
Antyczne i Mediewistyczne 10/2012, 123-138.
Muzyka klasyczna, historia sztuki, poezja, w wolnych chwilach jazda na
rowerze i pływanie.
9. BARANIAK Marek dr, SBP 175
02-121 Warszawa, ul. Korotyńskiego 14 m. 11
e-mail: [email protected]; [email protected]
ur. Tomaszów Lubelski, 20.04.1964
Towarzystwo Jezusowe – SJ (28.06.1997-2008)
Uniwersytet Warszawski, Wydział Orientalistyczny, Zakład Hebraistyki
Mgr inż.: Politechnika Warszawska (1988)
Matematyczna analiza wejścia statku kosmicznego w atmosferę planety
(prof. dr hab. J. Maryniak)
Mgr (teologii): Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie – Sekcja Św.
Andrzeja Boboli „Bobolanum” (1996)
Problem jedności chrześcijan według Vassuli Ryden (ks. prof. dr hab. Stefan
Moysa-Rosochacki SJ)
The Return of Unclean Spirit: Luke 11,24-26 (o. prof. J.J. Kilgalen SJ)
„Prorok jak Mojżesz” (Pwt 18,9-22) Hermeneutyka prawa o urzędzie
proroka w Izraelu (ks. prof. dr hab. Waldemar Chrostowski)
Studia Podyplomowe: Informatyka i Techniki Internetu (2009)
38
Zeszyty Naukowe SBP
– „Prorok jak Mojżesz” (Pwt 18,9-22) Hermeneutyka prawa o urzędzie
proroka w Izraelu, Rozprawy i Studia Biblijne 19, Warszawa 2005.
– 7Q 5 – Qumran a Nowy Testament, w: „Przeznaczyłeś nas dla Twojej
prawdy” (4Q 495). Studia dla Dr. Zdzisława J. Kapery w 65. rocznicę
urodzin, red. W. Chrostowski, Rozprawy i Studia Biblijne 29, Warszawa
2007, 99-112.
– Słowo modlitwa [şlw/şly] w aramejskich targumach do Biblii hebrajskiej
z perspektywy tekstów palestyńskich (II w. p.n.e. I w. n.e. oraz VIII w. n.e.),
w: Modlitwa. W językach i tekstach artystycznych, red. A. Różyło, Sandomierz 2007, 35-53.
– Wybrany spośród wybranych według 4Q534-536, Studia Judaica 20(2007)2,
201-214.
Archeologia, przewodnik po Ziemi Świętej.
10. BARANOWSKI Michał OFMConv. o. dr, SBP 97
61-768 Poznań, ul. Franciszkańska 2
tel. (61) 852 36 37; kom. 504 563 691
ur. Lębork, 04.02.1964
Zakon Braci Mniejszych Konwentualnych – OFMConv. (03.06.1989)
Wyższe Seminarium Duchowne Ojców Franciszkanów w Łodzi
Mgr: Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie (1989)
Biblijne motywacje cierpienia w przemówieniach Jana Pawła II do chorych
(o. prof. dr hab. Wiesław Rosłon OFMConv.)
Tecniche letterarie nel Sal 9,1-11 (o. prof. R. Althann SJ)
Dr: Papieski Uniwersytet Gregoriański (1997)
La teologia del Sion nel libro di Isaia. Lo studio esegetico-teologico di Is
25,6-8; 28,14-22; 54,11-17; 60 (o. prof. Horacio Simian-Yofre SJ)
– Starożytne wyobrażenia „góry bogów” a biblijna tradycja Bożej góry
Syjon, Collectanea Theologica 70(2000)2, 69-77.
39
– „Chwała Pana napełnia Jego dzieło” (Syr 42,16b). Wysławianie Stwórcy
i dzieła stworzenia w psalmach i księgach mądrościowych, Lignum Vitae
1/2000, 137-151.
– Na nowo odkryć Mari. Odkrycia archeologiczne w Mari a studia biblijne,
W Nurcie Franciszkańskim 14/2005, 233-247.
– Świadkowie wiary. Stary Testament, Niepokalanów 2009.
Franciszkanizm, Ruch „Światło – Życie”.
11. BARDSKI Krzysztof ks. prof. dr hab., SBP 30
01-815 Warszawa, ul. Dewajtis 3
tel. (22) 561 01 16; kom. 602 242 060
http://pracownicy.uksw.edu.pl/KrzysztofBardski/
Członek Zarządu Stowarzyszenia Biblistów Polskich II kadencji (20082013)
Mgr: Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie – Sekcja św. Jana
Chrzciciela (1987)
Św. Pacjan z Barcelony, życie i dzieło (ks. dr hab. Marek Starowieyski)
Lic.: Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie – Sekcja Św. Jana
Chrzciciela (1988)
Sakramentologia św. Pacjana z Barcelony (ks. dr hab. Marek Starowieyski)
DNB: Papieski Instytut Biblijny, Rzym (1997)
Il „Commentarius in Ecclesiasten” di Girolamo. Dall’intenzione del testo
alle tradizioni interpretative (o. prof. Maurice Gilbert SJ)
(2004)
40
Zeszyty Naukowe SBP
Pokarm i napój miłości. Symbolizm w ponaddosłownej interpretacji Biblii
w tradycji Kościoła, Rozprawy i Studia Biblijne 16, Warszawa 2004
Prof.: Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
(2012)
Lektyka Salomona. Biblia – Symbol – Interpretacja, Rozprawy Naukowe
6, Warszawa 2011.
– He–koine–dialektos. Podręcznik do języka greckiego Nowego Testamentu,
wyd. 2, Warszawa 2000.
– Pokarm i napój miłości. Symbolizm w ponaddosłownej interpretacji Biblii
w tradycji Kościoła, Rozprawy i Studia Biblijne 16, Warszawa 2004.
– Słowo oczyma Gołębicy. Metodologia symboliczno-alegorycznej interpretacji Biblii oraz jej teologiczne i duszpasterskie zastosowanie, Rozprawy
Naukowe 3, Warszawa 2007.
– W kręgu symboli biblijnych, Kraków 2010.
Literatura, turystyka.
12. BARTNICKI Roman ks. prof. dr hab., SBP 14
00-219 Warszawa, ul. Przyrynek 2
tel. (22) 831 41 88
ur. Rządza k. Mińska Maz., 28.02.1943
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (rektor:
1999-2005)
Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie (1976-1999; rektor: 1996-1999)
Wyższa Szkoła Teatralna w Warszawie (1984-1986)
Mgr: Katolicki Uniwersytet Lubelski (1969)
41
Patrystyczna interpretacja terminu „he ktisis” w Rz 8,19. Studium z historii
egzegezy (ks. doc. dr hab. Kazimierz Romaniuk)
Uroczysty wjazd Chrystusa do Jerozolimy (ks. prof. dr hab. Feliks Gryglewicz)
Dr hab.: Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie (1984)
Uczeń Jezusa jako głosiciel Ewangelii. Tradycja i redakcja Mt 9,35–
11,1,Warszawa 1985.
Prof.: Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie (1994)
Ewangelie synoptyczne. Geneza i interpretacja, Warszawa 1993
– Biblia w liturgii dni powszednich. Krótkie komentarze do czytań mszalnych,
t. 1-3, Warszawa 1989-1991.
– Ewangelie w analizie strukturalno-semiotycznej, Warszawa 1992.
– Przesłanie Ewangelii, Warszawa 1996.
– Ewangelie synoptyczne. Geneza i interpretacja, wyd. 4 uzupełnione, Warszawa 2012; tłum. ros. wyd. trzeciego: Sinoptičeskie evangeliâ: istoriâ vozniknoveniâ i tolkovanie, tłum. M. Kasânenko, S. Karpienok, A. Pawłowa,
red. Z. Zaborowski, Moskwa 2009.
Książki historyczne.
13. BARTOSZEWICZ Dariusz ks. dr, SBP 221
05-500 Piaseczno, Aleja Róż 11/15
kom. 698 657 601
ur. Piaseczno, 02.11.1970
Mgr/Lic.: Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie (1996/1997)
Interpretacja napisu Mene Mene Tekel Ufarsin – Dn 5,25 (ks. dr hab.
Stanisław Kur)
42
Zeszyty Naukowe SBP
Dr: Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie (1999)
Huryckie reminiscencje w Pięcioksięgu i Dziele Deuteronomistycznym (ks.
dr hab. Stanisław Kur)
– Hurycka geneza wybranych instytucji społecznych Starego Testamentu,
Warszawskie Studia Teologiczne 15/2002, 21-32.
– Onomastyczne reminiscencje huryckie w Starym Testamencie, Przegląd
Orientalistyczny 1-2/2002, 85-94.
– Analiza porównawcza współczesnych interpretacji napisu z Dn 5,25 i tłumaczenia podanego przez Daniela, w: „Miłość wytrwa do końca”. Księga
Pamiątkowa dla Księdza Profesora Stanisława Pisarka w 50. rocznicę
święceń kapłańskich i 75. rocznicę urodzin, zebr i oprac. W. Chrostowski,
Warszawa 2004, 71-81.
– Reforma Ezdrasza i Nehemiasza jako fundament rabinicznej przebudowy
judaizmu, Warszawskie Studia Teologiczne 17/2004, 21-30.
Turystyka górska.
14. BASIUK Maciej ks. dr, SBP 227
41-605 Świętochłowice, ul. Pieczki 11 m. 5
kom. 502 931 780
ur. Ruda Śląska, 27.02.1971
Archidiecezja Katowicka (10.05.1997)
Uniwersytet Śląski w Katowicach
Mgr/Lic.: Wyższe Śląskie Seminarium Duchowne/Katolicki Uniwersytet
Lubelski (1997/2003)
Obraz człowieka prawego w Pismach Wielkich (ks. dr Antoni Dreja)
Ofiara Izaaka (Rdz 22,1-14) w zachodniej tradycji patrystycznej (ks. prof.
dr hab. Antoni Tronina)
Informatyka, fotografia, żeglarstwo.
43
15. BEDNARSKI Marek ks. dr, SBP 254
19-300 Ełk, ul. Kościuszki 9
kom. 604 226 028
ur. Sejny, 20.11.1977
Diecezja Ełcka (11.05.2002)
Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Ełckiej
Mgr/Lic.: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie (2002)/Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (2006)
Kerygmat chrześcijański w pismach Tertuliana (bp dr hab. Stanisław
Strakowski)
Jerozolima miastem krwi według Ezechiela. Studium egzegetyczno-teologiczne Ez 24,1-14 (ks. prof. dr hab. Ryszard Rumianek)
Wycieczki górskie, jazda rowerowa, kajakarstwo.
16. BEDNARZ Michał ks. dr hab., SBP 105
33-100 Tarnów, pl. Katedralny 1/8
tel. (14) 621 35 16
ur. Skrzyszów, 26.09.1939
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie – Wydział Teologiczny
Sekcja w Tarnowie
Wyższe Seminarium Duchowne w Rzeszowie
Wyższe Seminarium Duchowne Ojców Redemptorystów w Tuchowie
Wyższe Seminarium Duchowne w Gródku Podolskim (Ukraina)
Mgr/Lic.: Katolicki Uniwersytet Lubelski (1966/1967)
Perykopa o niewieście kananejskiej (Mt 15,21-28) (ks. prof. dr hab. Feliks
Gryglewicz)
44
Zeszyty Naukowe SBP
La cattura di Gesù nella descrizione dei sinottici. Intenzione teologica (L.
Sabourini)
Dr: Papieski Uniwersytet Świętego Tomasza z Akwinu, Rzym (1971)
Les éléments parénétiques dans la description de la Passion chez les synoptiques (o. prof. J. Salguero OP)
Dr hab.: Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie (2001)
Jezus Sługą Pańskim według Nowego Testamentu, Tarnów 2001
–
–
–
–
Ziemia umiłowana przez Boga. Geografia Ziemi Świętej, Tarnów 2000.
Jezus Sługą Pańskim według NowegoTestamentu, Tarnów 2001.
Przez Maryję poznać Chrystusa, Tarnów 2002.
Pytania do Biblii, Szczecinek 2004.
Turystyka.
17. BIELIŃSKI Krzysztof CSsR ks. dr, SBP 218
Wydział Teologiczny, 20-950 Lublin, Al. Racławickie 14
ur. Elbląg, 21.05.1967
Zgromadzenie Księży Redemptorystów – CSsR (05.1993)
Wyższe Seminarium Duchowne Księży Redemptorystów w Tuchowie
Mgr/Lic: Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie (1993)
„Śmierć druga” w Apokalipsie św. Jana (ks. dr Michał Bednarz)
Dr: Ludwig-Maximilians-Universität, München (2003)
Prophet im Widerspruch. Eine narrativ-sozialgeschichtliche Untersuchung
zu Lk 23,6-12 (prof. dr Joachim Gnilka)
– Zbawiciel czy Uzdrowiciel? Kilka uwag o terapeutycznej działalności
Jezusa, w: Boża terapia. O duszpasterstwie jako posłudze uzdrawiania,
red. R. Hajduk, Kraków 2005.
– Orędzie Ewangelii jako wezwanie do czynienia świata bardziej sprawiedliwym, Studia Bydgoskie 3/2009, 331-344.
45
– Sposoby mówienia o rzeczach trudnych w Kościele na podstawie przypowieści o chwaście (Mt 13,36-43), w: Dziennikarz między prawdą a kłamstwem,
II Ogólnopolska Konferencja Katolickiego Stowarzyszenia Dziennikarzy
w Łodzi. W obronie godności, Łódź 2009, 47-66.
– Formacja cierpliwego głosiciela królestwa Bożego na podstawie historii
ewangelizacji Samarytan w podwójnym dziele św. Łukasza, w: Królestwo
Boże. Dar i nadzieja, red. K. Mielcarek, Analecta Biblica Lubinensia III,
Lublin 2009, 81-92.
18. BLAJER Piotr o. dr, SBP 309
Studium Biblicum Franciscanum,
Via Dolorosa 1, POB 19424, 91193 Jerusalem, Izrael
tel. (00972) 2 627 04 57
ur. Przemyśl, 14.09.1978
Studium Biblicum Franciscanum, Jerozolima
Studium Theologicum Hierosolymitanum
Mgr/Lic.: Studium Theologicum Hierosolymitanum (2004)
Il luogo dell’ultima cena nei Vangeli e nella storia (o. prof. Eugenio Alliata
OFM)
LNBA: Studium Biblicum Franciscanum, Jerozolima (2008)
Questi scese giustificato a differenza di quello (o. prof. Giovanni Claudio
Bottini OFM)
Dr: Catholic University of America, Waszyngton (2012)
The Parable of the Good Samaritan. Its Function and Purpose (ks. dr
Frank Matera)
Ewangelie synoptyczne, przypowieści Jezusa, historia biblijna, numizmatyka.
19. BOCIAN Jan Bernard SVD ks. dr, SBP 60
14-520 Pieniężno, ul. Kolonia 19
46
Zeszyty Naukowe SBP
tel. (55) 242 92 33; kom. 696 752 593
Zgromadzenie Słowa Bożego – SVD (24.04.1993)
Misyjne Seminarium Duchowne Księży Werbistów w Pieniężnie
Grzech przeciwko Duchowi Świętemu według Mt 12,22-45 i tekstów paralelnych (ks. prof. dr hab. Ryszard Rubinkiewicz SDB)
Lic.: Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie (1998)
Arcykapłan w świetle literatury biblijnej i międzytestamentalnej (ks. doc.
dr hab. Jerzy Chmiel)
Dr: Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie (1999)
Biblijne podstawy doktryny o nieomylności papieża. Próba przybliżenia
stanowisk katolicyzmu i prawosławia (ks. doc. dr hab. Jerzy Chmiel)
– Izrael jako świadek Boga. Wybraństwo kapłańskie i królewskie, w: Biblia
a misje, red. L. Fąs, Pieniężno 2010, 169-181.
– Mt 10,5 i Łk 2,32 a uniwersalizm wielkiego nakazu misyjnego u synoptyków,
w: Nowy Testament a religie, red. I.S. Ledwoń OFM, Biblioteka Teologii
Religii, Lublin 2011, 417-436.
– Exodus jako model zaufania Bogu na obczyźnie i w drodze, w: Ludzie
w drodze. Nauki teologiczne o migracjach i migrantach, red. D. Cichy,
Dialog Kultur i Religii 6, Warszawa 2012, 77-90.
– Idea władzy w tradycji biblijnej i nauczaniu kościelnym, w: Politologia
w chrześcijańskiej myśli społeczno-politycznej, red. Zdzisław Kunicki,
Olsztyn 2012, 85-112.
Żywoty świętych, duchowość, życie konsekrowane.
20. BOGACZ Roman ks. dr hab., SBP 102
32-084 Morawica 5
tel. (12) 285 69 57; kom. 502 254 900
47
ur. Lubień, 03.08.1963
Archidiecezja Krakowska (25.05.1988)
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie
Instytut Jana Pawła II w Krakowie
Mgr: Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie (1988)
Ks. prof. Józef Archutowski. Przegląd dorobku naukowego (ks. dr hab.
Tomasz Jelonek)
Struktura literacka Listu do Hebrajczyków. Studium krytyczno-analityczne
(ks. dr hab. Tomasz Jelonek)
Rola hapax legomenów w przedstawieniu misji Chrystusa według Hbr
1,1 – 5,10 (ks. prof. dr hab. Tomasz Jelonek)
Dzieło zbawienia w ludzkiej krwi Jezusa według Listu do Hebrajczyków,
Kraków 2007
– Życie wieczne w świetle Hbr 4,1-13. Odpoczynek i świętowanie, Ruch
Biblijny i Liturgiczny 52(1999)3, 246-251.
– Kapłaństwo Chrystusa na wzór Melchizedeka (Hbr 7,1-28), Analecta
Cracoviensia 34/2002, 121-130.
– Misja Chrystusa w świetle hapax legomenów, List do Hebrajczyków 2,
Kraków 2006.
– Dzieło zbawienia w ludzkiej krwi Jezusa według Listu do Hebrajczyków,
List do Hebrajczyków 3, Kraków 2007.
Fotografowanie miejsc biblijnych.
21.BOREK Wacław ks. dr, SBP 255
45-342 Opole, ul. Drzymały 1a
tel. (77) 442 40 58; kom. 508 348 290
ur. Woźniki, 02.09.1966
Diecezja Gliwicka (19.06.1993)
48
Zeszyty Naukowe SBP
Uniwersytet Opolski
Uniwersytet Śląski w Katowicach (2005-2007)
Obraz Boga w cyklu tetralogicznym Par Lagärquista (ks. dr hab. Franciszek Szulc)
Quale ruolo svolge to. ièro,n ed o` nao,j nella vita terrestre e nella predicazione di Gesù nel vangelo di Marco? (prof. Klemens Stock SJ)
Dr: Papieski Uniwersytet Gregoriański w Rzymie (2004)
Unità e reciprocità delle membra della Chiesa. Studio esegetico-teologico
di 1Cor 12,21–26; Rom 12,3–8; Ef 4,25–5,2 (prof. Scott Brodeur SJ)
– Unità e reciprocità delle membra della Chiesa. Studio esegetico-teologico
di 1Cor 12,21-26; Rom 12,3-8; Eph 4,25 – 5,2, Tesi Gregoriana. Studi
Teologici, Roma 2005.
– Obrzezanie, w: Encyklopedia bioetyki, Polwen 2005.
– Nauczanie z katedry Krzyża, w: Sens cierpienia, red. A. Bartosiak, Tarnów
2005.
– Retoryczne ujęcie koncepcji Ciała Chrystusa, Studia Historyczno-Teologiczne, Katowice 2005.
22. BORKOWSKI Roman ks. dr, SBP 66
01-063 Warszawa, ul. Okopowa 20 m. 69
Symbolika węża na starożytnym Wschodzie i w Biblii (ks. dr hab. Stanisław
Kur)
Problematyka Goga i Magoga u Ez 38–39 (ks. dr Ryszard Rumianek)
Rola Pisma Świętego we współczesnych ruchach religijnych w Polsce (ks.
prof. dr hab. Julian Warzecha SAC)
49
23. BOROWSKI Adam CM ks. lic., SBP 220
31-058 Kraków, ul. Stradomska 4
kom. 608 714 033
Zgromadzenie Księży Misjonarzy (25.05.1991)
Instytut Teologiczny Księży Misjonarzy w Krakowie
Świecki a katolicki wzorzec wychowania młodego pokolenia do życia
w małżeństwie i rodzinie (ks. doc. dr hab. Jan Wal)
Le tentazioni di Gesù nel deserto nel Vangelo di Matteo (prof. Klemens
Stock SJ)
Teatr, opera, turystyka, praca dydaktyczna.
24. BOSOWSKI Andrzej ks. dr, SBP 208
02-697 Warszawa, ul. Rzymowskiego 35
ur. Wrocław, 25.06.1949
Mgr/Lic.: Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie (1982)
Napomnienia do pracy fizycznej i ich motywacja w nauczaniu św. Pawła
(ks. prof. dr hab. Jan Łach)
Nauka Chrystusa o dobrach materialnych w interpretacji pierwotnej gminy
chrześcijańskiej (ze szczególnym uwzględnieniem logionu Mk 10,24) (ks.
prof. dr hab. Jan Łach)
– Tragedia Masady, Warszawa 1999.
– Jordania, kraina Starego i Nowego Testamentu, Warszawa 2001.
– Cezarea prokuratorów – od Augusta do Nerona, Warszawa 2002.
50
Zeszyty Naukowe SBP
– Dzieje monarchii biblijnego Izraela, Warszawa 2005.
Malarstwo, modelarstwo.
25. BRIKS Piotr dr hab., SBP 162
71-050 Szczecin, Polskich Marynarzy 50/10 e-mail: [email protected]
tel. kom. 605 437 603
ur. Szczecin, 03.06.1966
Uniwersytet Szczeciński – Wydział Humanistyczny (2008- )
Archidiecezjalne Wyższe Seminarium Duchowne w Szczecinie (1997-2004)
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (1999-2004)
Uniwersytet Szczeciński – Wydział Teologiczny (2001-2008)
Mgr/Lic.: Katolicki Uniwersytet Lubelski (1995)
Motyw radości w Ps 98 (ks. prof. dr hab. Ryszard Rubinkiewicz SDB)
Dyplom Francuskiej Szkoły Biblijnej i Archeologicznej, Jerozolima
(1997)
Die Freude Gottes im Buch der Psalmen.
Radość Boga w Starym Testamencie (ks. dr hab. Waldemar Chrostowski)
(2005)
Koniec świata czy apokatastaza? Pozytywne aspekty koncepcji eschatologicznych w Biblii Hebrajskiej, Rozprawy i Studia Biblijne 17, Warszawa
2004
– Podręczny słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu,
Prymasowska Seria Biblijna 12, Warszawa 1999.
– Radość Boga w Starym Testamencie, Rozprawy i Studia Biblijne 7, Warszawa 2000.
51
– Koniec świata czy apokatastaza? Pozytywne aspekty koncepcji eschatologicznych w Biblii Hebrajskiej, Rozprawy i Studia Biblijne 17, Warszawa
2004.
Sport, fotografia, podróże, komputery.
26. BROMBEREK Sławomir Paweł ks. lic., SBP 300
00193 Roma, Via Pietro Cavallini 38, Włochy
kom. 600 897 557
ur. Strzelno, 15.04.1976
Diecezja Bydgoska (02.06.2001)
Mgr/Lic.: Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu/ Uniwersytet
Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (2001/ 2006)
Inkulturacja biblijna w katechezie na podstawie dokumentu Papieskiej
Komisji Biblijnej „Interpretacja Pisma Świętego w Kościele” (ks. dr Marek
Kowalczyk)
La preghiera di Ezechia (2 Re 19,14-19/ Is 37,14-20) (o. prof. Peter Dubovský SJ)
Podróżowanie, filatelistyka, pływanie.
27. BRZEGOWY Tadeusz ks. prof. dr hab., SBP 45
33-100 Tarnów, ul. Limanowskiego 15 m. 8
tel. (14) 627 62 20; kom. 533 100 131
ur. Królówka, 20.02.1941
Sekcja w Tarnowie
52
Zeszyty Naukowe SBP
Psalm 139. Studium literacko-teologiczne (ks. prof. dr hab. Stanisław
Łach)
Struktura opowiadania o teofanii na Górze Horeb (1 Krl 19) (o. prof.
Robert North SJ)
KDNB: Papieski Instytut Biblijny, Rzym (1974)
Les prophéties contre le sanctuaire royal de Béthel (o. prof. Robert North
SJ)
Dr hab.: Katolicki Uniwersytet Lubelski (1989)
„Miasto Boże” w Psalmach
Prof.: Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie (1997)
Prorocy Izraela
– Psałterz i Księga Lamentacji, Academica 65, Tarnów 2007.
– Pisma mądrościowe Starego Testamentu, Academica 68, Tarnów 2007.
– Wielkość i upadek Izraela (Księgi Królewskie ST), w: Wprowadzenie w myśl
i wezwanie ksiąg biblijnych, t. 2, red. J. Frankowski, S. Wypych, Warszawa
2006, 163-260.
– Księga Izajasza. Rozdziały 1–12. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz,
Nowy Komentarz Biblijny 22/1, Częstochowa 2010.
28. BURDA Witold ks. dr, SBP 233
38-500 Sanok, Strachocina 1
ur. Łańcut, 03.11.1975
Archidiecezja Przemyska (11.06.2000)
Nauka Syracha o zasadach poprawnego mówienia (Syr 5,9 – 6,4) (ks. prof.
dr hab. Stanisław Potocki)
L’episodio di Zaccheo (Lk 19,1-10). Analisi esegetico-teologica (prof.
Dean Bechard SJ)
53
Dr: Papieski Uniwersytet „Urbaniana”, Rzym (2010)
At 23,6-9: la contesa sulla risurrezione (ks. prof. Andrzej Gieniusz CR)
Sport, muzyka, podróże.
C
29. CHMIEL Jerzy ks. doc. dr hab., SBP 46
31-012 Kraków, ul. św. Marka 10/13
tel. (12) 422 56 94; faks (12) 421 84 16
ur. Kraków, 05.10.1935
Członek honorowy Stowarzyszenia Biblistów Polskich (2009)
Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie
Lic.: Papieski Uniwersytet Gregoriański (1962)
Resurrexit III die sec. Scripturas (1Cor 15,4) (o. prof. E. Dhanis SJ)
Problèmes d’une structure litteraire d’Os 6,1-6 (o. prof. Luis AlonsoSchökel SJ)
KDNB: Papieski Instytut Biblijny, Rzym
Dr: Papieski Uniwersytet Gregoriański, Rzym (1968)
Lumière et charité d’après 1 Jn (o. prof. D. Mollat SJ)
Dr hab.: Papieski Wydział Teologiczny w Krakowie (1975)
Interpretacja Starego Testamentu w kerygmacie apostolskim o zmartwychwstaniu Jezusa.
Dyplom corso superiore Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana,
Rzym
Dyplom Scholae Litterarum Latinarum Romae
54
Zeszyty Naukowe SBP
– Interpretacja Starego Testamentu w kerygmacie apostolskim o zmartwychwstaniu Jezusa, Kraków 1979.
– Z Chrystusem, wyd. 2, Kraków 1985.
– Rozważania biblijne z Janem Pawłem II, Kalwaria Zebrzydowska 1985.
– Homilie sakramentalne, Kraków 1996.
Sztuki plastyczne (grafika użytkowa), muzyka, teatr, muzealnictwo, epigrafika łacińska.
30. CHMURA Edward ks. dr, SBP 237
37-500 Jarosław, ul. 3 Maja 12
te. (16) 621 62 56
ur. Gniewczyna Tryniecka, 02.02.1947
Metropolitalne Wyższe Seminarium Duchowne w Przemyślu
Problem odpłaty w Ps 73 (ks. prof. Stanisław Łach)
Syjon w hymnach Psałterza (ks. prof. Stanisław Łach)
31. CHROSTOWSKI Waldemar ks. prof. dr hab., SBP 1
02-038 Warszawa, ul. Akademicka 3 m. 61
tel./faks (22) 822 01 64
ur. Chrostowo, 01.02.1951
Przewodniczący Stowarzyszenia Biblistów Polskich I kadencji (2003-2008)
oraz II kadencji (2008-2013)
Laureat Nagrody Ratzingera 2014.
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (1999-)
55
Wyższe Seminarium Duchowne Towarzystwa Salezjańskiego, KutnoWoźniaków (1986/1987)
Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie (1987-1999)
Wyższe Seminarium Duchowne Księży Pallotynów w Ołtarzewie
(1988/1989)
Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie – Sekcja Św. Andrzeja Boboli
„Bobolanum” (1988-1994)
Spertus Institute of Jewish Studies, Chicago, USA (1994)
Uniwersytet Warszawski – Wydział Matematyki, Mechaniki i Informatyki
(1996-1999)
Instytut Nauk Religijnych im. św. Tomasza z Akwinu, Kijów, Ukraina
(2003)
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu (2001-2010)
Wyższy Instytut Nauk Religijnych, Ryga, Łotwa (2012/2013)
Tekst 1 Kor 7,36-38 na tle rozwoju Pawłowej doktryny eschatologicznoparuzyjnej (ks. doc. dr hab. Kazimierz Romaniuk)
Wisd 14,7-8 as the Conclusion of the Condemnation of the Worship and the
False Divinization of Human Works (o. prof. Eduard Des Places SJ)
Interpretacja dziejów Izraela w Ez 16, 20 i 23 oraz jej reinterpretacja
w Septuagincie i w Targumie (bp doc. dr hab. Henryk Muszyński)
Ogród Eden – zapoznane świadectwo asyryjskiej diaspory, Rozprawy
i Studia Biblijne 1, Warszawa 1996.
(2003)
Asyryjska diaspora Izraelitów i inne studia, Rozprawy i Studia Biblijne
10, Warszawa 2003
– Bóg, Biblia, Mesjasz. Z księdzem profesorem Waldemarem Chrostowskim
rozmawiają: Grzegorz Górny i Rafał Tichy, wyd. 1-4, Warszawa 2007,
2008, 2010, 2012.
56
Zeszyty Naukowe SBP
– Babilońskie deportacje mieszkańców Jerozolimy i Judy oraz inne studia,
Rozprawy i Studia Biblijne 34, Warszawa 2009.
– Kościół, Żydzi, Polska. Z ks. prof. Waldemarem Chrostowskim rozmawiają:
Grzegorz Górny i Rafał Tichy, wyd 1 i 2, Warszawa 2009, 2012.
– Trzecia Świątynia w Jerozolimie i inne studia, Rozprawy i Studia Biblijne
44, Warszawa 2012.
Filatelistyka tematyczna (zbiory: Jan Paweł II i Stary Testament) oraz
pielgrzymki i podróże.
32. CHRZANOWSKI Jarosław SJ o. dr, SBP 329
00187 Roma, via della Pilotta 25
tel. (0039) 06-69526-6122 fax (0039) 06-69526-6151
ur. Piotrków Trybunalski, 24.12.1969
Jezuita, Prowincja Warszawska Towarzystwa Jezusowego (jezuita)
(święcenia 29.06.2000; profesja 26.08.2006)
Ponitificio Istituto Biblico, Roma
Catholic University of America (Washington DC), teaching assistant
Mgr.: Catholic University of America, Washington, DC (2008)
Kilka mniejszych prac (M. P. O’Connor)
Lic.: Pontificia Università Gregoriana (1999)
LNB: Ponitificio Istituto Biblico, Roma (2003)
Il padre e i suoi due figli. Analisi esegetica e teologica di Luca 15,11-32
(o. prof. J. Kilgallen SJ)
Dr: Catholic University of America, Washington, DC (2011)
Verbal Hendiadys Revisited. Grammaticalization and Auxiliation in Biblical
Hebrew Verbs (dr E. Cook)
– Auxiliaries. Biblical Hebrew, w Encyclopedia of Hebrew Language and
Linguistics, Leiden 2013, 244-249.
Wędrówki po górach, muzyka jazz
57
33. CISOWSKI Henryk OFMCap. o. lic., SBP 129
31-114 Kraków, ul. Loretańska 11
ur. Kożuchów
Zakon Braci Mniejszych Kapucynów – OFMCap. (28.04.1993)
Wyższe Seminarium Duchowne Zakonu Braci Mniejszych Kapucynów
w Krakowie
Przypowieść o budowniczym wieży i królu w Łk 14,28-32 (o. prof. dr hab.
Augustyn Jankowski OSB)
Dai testimoni oculari ai ministri della Parola: cammino formatuivo dei
discepoli in Lk 1,2 e nel opera lucana (o. prof. Robert O’Toole SJ)
– Gdy tysiąc równa się tysiąc, czyli apokaliptyczna matematyka, w: W oczekiwaniu na Królestwo, Kraków 2000, 51-88.
– Gehenna, skorupa, kamień, czyli o śmieciach biblijnie, w: Krajobraz ze
śmietnikiem, Kraków 2000, 71-104.
– Czy tylko dzieci będą zbawione, czyli Markowy ideał ucznia, w: Dzieckiem
podszyte, Zabrze 2000, 77-99.
– Nie wódź nas na pokuszenie... wyprawy do Endor, w: Kościół a spirytyzm,
Kraków 2001, 175-217.
Wycieczki rowerowe, informatyka, muzyka klasyczna (Bach, Haendel).
34. CIUPKA Stanisław dr, SBP 301
43-502 Czechowice-Dziedzice, ul. Pasieki 95
tel. (32) 215 65 93
ur. Czechowice-Dziedzice, 27.03.1950
Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku Białej (2007- )
58
Zeszyty Naukowe SBP
Antropogeneza w polskiej powojennej literaturze antropologicznej (ks.
prof. dr hab. Czesław Bartnik)
Związek śmierci z szatanem w Nowym Testamencie (o. prof. dr hab. Augustyn Jankowski OSB)
Udział aniołów w paruzji Jezusa Chrystusa (o. prof. dr hab. Tomasz Maria
Dąbek OSB)
– Henoch i Metatron – przemiana człowieka w anioła, w: Angelológia
a jej súčasnè interpretácie. Zbornik z medzinárodnej konferencje konanej
11.3.2009, Badín 2009, 115-122.
– Związki między filozofią a teologią, w: Rozum i wiara – intelektualne dziedzictwo Jana Kantego, red. M. Rembierz, S. Cader, Kęty 2010, 123-125.
– „Chrystus kosmiczny” – koncepcja Ireneusza z Lyonu i Klemensa Aleksandryjskiego, w: Osoba a dielo Ježisa z Nazareta z aspektu teológie
a religionistiky, red. A. Slodička – M. Slodičková, Prešov 2011, 249-259
– Mit – literacka forma Biblii, Theologos 2/2011, 51-57.
Teologia, filozofia, kosmologia.
35. CYRAN Włodzimierz ks. dr, SBP 47
42-200 Częstochowa, ul. Ogrodowa 24/44
tel. (34) 368 18 99
ur. Częstochowa, 06.07.1965
Archidiecezja Częstochowska (03.06.1990)
Wyższe Seminarium Duchowne w Częstochowie
Instytut Teologiczny w Częstochowie
Mgr: Wyższe Seminarium Duchowne w Częstochowie (1990)
Pneumatologiczne aspekty tekstu Dz 10,34-48 (ks. dr Stanisław Chłąd)
59
Wspólnota chrześcijan świątynią Boga żywego (według 2 Kor 6,11–7,4)
(ks. doc. dr hab. Stanisław Chłąd)
Kultyczny wymiar posługi apostolskiej według 2 Kor 1–7 (o. prof. dr hab.
Hugolin Langkammer OFM)
– „Ja będę ich Bogiem, a oni będą moim ludem”. Konspekty dla prowadzących dziesięciodniowe rekolekcje uzdrowienia wewnętrznego według
Księgi Wyjścia, Częstochowa 2003.
– Kroczcie Jego śladami po Drodze Krzyżowej, Częstochowa 2004.
– Wzrastamy na Drodze Krzyżowej, Częstochowa 2005.
– Abyście i wy mieli wspólnotę z nami (1J 1,3). Konspekty do zgłębiania
Pisma Świętego, Częstochowa 2005.
Pneumatologia; teologia ewangelizacji, powołania, duchowości, charyzmatów; angelologia.
36. CZAJKA Sławomir ks. mgr lic., SBP 328
00186 Rzym, Via del Mascherone 55
kom. +48 664743755
ur. Starachowice, 19 listopada 1982
Diecezja Radomska (26 maja 2007)
Mgr: : Uniwersytet Stefana Kardynała Wyszyńskiego w Warszawie
(2007)
Bóg mściciel w Psalmie 94 i Księdze Nahuma (ks. dr Zbigniew Niemirski)
LNB: Studium Biblicum Franciscanum (2014)
Testimoni della risurrezione di Cristo. Studio esegetico-teologico di 1Cor
15,12-20 (o. prof. A. M. Buscemi OFM)
Archeologia biblijna, podróże
60
Zeszyty Naukowe SBP
37. CZAJKOWSKI Michał ks. prof. dr hab., SBP 25
50-328 Wrocław, ul. Katedralna 4/32
tel. (71) 327 13 51; kom. 601 998 605
ur. Chełmża, 03.10.1934
Archidiecezja Wrocławska (15.06.1958)
Emeryt
Wyższe Metropolitalne Seminarium Duchowne we Wrocławiu
Instytut Katechetyczny we Wrocławiu
Wyższe Seminarium Duchowne, Bagno Śląskie
Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie/Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
Uniwersytet Szczeciński
(Filia w Łowiczu)
Wyższe Baptystyczne Seminarium Teologiczne w Warszawie
Warszawskie Seminarium Teologiczne Kościoła Zielonoświątkowców
Emmeramski Kodeks Ewangelii (ks. prof. dr hab. Feliks Gryglewicz)
Ignem veni mittere (Lc 12,49) (o. prof. M. Zerwick SJ)
Dr: Papieski Uniwersytet Świętego Tomasza z Akwinu Angelicum, Rzym
(1966)
Le paralityque pardonné et guéri. L’examen littéraire et théologique de
Mc 2,1-12 (o. prof. M. Láconi)
Dyplom Francuskiej Szkoły Biblijnej i Archeologicznej, Jerozolima
(1966)
Apokalipsa jako księga profetycznego orędzia napomnienia, pokrzepienia
i nadziei
Galilejskie spory Jezusa. Struktura kerygmatyczna Mk 2,1–3,6
61
– Egzystencjalna lektura Biblii, Lublin 1993.
– I ty zrozumiesz Pismo Święte, Warszawa 1996.
– Galilejskie spory Jezusa. Struktura kerygmatyczna Mk 2,1–3,6, Warszawa
1997.
– Co nas łączy? ABC relacji chrześcijańsko-żydowskich, Warszawa 2003.
Ekumenizm wewnątrzchrześcijański i chrześcijańsko-judaistyczny, rower,
pływanie.
38. CZARNUCH Monika lic., SBP 318
43-251 Pawłowice, ul. Orzechowa 10
kom. 501 050 473
ur. Wodzisław Śląski, 11.04.1986
Uniwersytet Śląski
Mgr: Uniwersytet Śląski (2011)
Galilejskie pytania o Jezusa (Mk 1,27; 4,41). Przyczynek do chrystologii
narracyjnej (ks. dr hab. Artur Malina)
Lic.: Uniwersytet Śląski (2013)
Obraz Jana Chrzciciela w „Wyjaśnieniu do Ewangelii Marka” Teofylakta.
Studium Wirkungsgeschichte Ewangelii (ks. dr hab. Artur Malina)
– Pytania o Jezusa (Mk 1,27; 4,41). Ich funkcja w narracji i znaczenie dla
teologii, w: Teologia młodych 1/2012, 96-106.
– [Rec.] Andrzej Piwowar, Greka Nowego Testamentu. Gramatyka, Kielce
2010, w: Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 46(2013)1, 228-230.
Fotografia, architektura, jazda na rolkach.
39. CZERSKI Janusz ks. prof. dr hab., SBP 40
48-300 Nysa, ul. Bramy Grodkowskiej 5
tel. (77) 409 02 70; faks (77) 409 02 72
62
Zeszyty Naukowe SBP
ur. Stanisławów, 19.01.1935
Diecezja Opolska (21.06.1959)
Uniwersytet Opolski
Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu
Katolicki Uniwersytet Lwowski, Ukraina
Wyższe Seminarium Duchowne w Nysie-Opolu
Katolicki Uniwersytet Lubelski – Instytut Teologiczno-Pastoralny w Opolu
Wyższe Seminarium Duchowne Księży Werbistów w Nysie
Pieczęć i jej symbolika w Nowym Testamencie (ks. prof. dr hab. Feliks
Gryglewicz)
Idea świętości Boga w słownictwie Nowego Testamentu (ks. prof. dr hab.
Feliks Gryglewicz)
Miłosierdzie w Ewangelii św. Mateusza. Studium semantyczno-egzegetyczne.
Ewangelie synoptyczne w aspekcie literackim, historycznym i teologicznym.
– Metody interpretacji Nowego Testamentu, Opolska Biblioteka Teologiczna
21, Opole 1997.
– Boska Liturgia św. Jana Chryzostoma. Wprowadzenie liturgiczno-biblijne,
Opole 1998.
– Jezus Chrystus w świetle Ewangelii synoptycznych, Opolska Biblioteka
Teologiczna 42, Opole 2000.
– Księgi narracyjne Nowego Testamentu, Opolska Biblioteka Teologiczna
59, Opole 2003.
Muzyka klasyczna i bizantyjska, fotografia.
63
40. CZYŻ Stanisław OMI o. dr, SBP 141
64-211 Obra, ul. Szkolna 12
tel. (68) 384 20 47 wewn. 334
ur. Julianów, 09.05.1932
Zgromadzenie Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej – OMI (1958)
Wyższe Seminarium Duchowne Oblatów Maryi Niepokalanej w Obrze
Obowiązek zachowania Prawa wg Mt 5,17-20 (ks. prof. dr hab. Jan
Łach)
Interpretacyjny i wzorcowy charakter antytez (Mt 5,21-48) w relacji do
postulatu wypełnienia Prawa (Mt 5,17-20) (ks. prof. dr hab. Jan Łach)
Literatura z zakresu duchowości, pływanie, spacery.
Ć
41. ĆWIKŁA Jarosław Józef dr, SBP 307
85-838 Bydgoszcz, ul. Spokojna 9/5/20
kom. 669 106 533; 690 128 043
ur. Bydgoszcz, 14.03.1970
Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, Oddział w Bydgoszczy
Mgr/ Lic.: Prymasowski Instytut Kultury Chrześcijańskiej w Bydgoszczy
(1996)
Świadectwo o śmierci Jezusa umocnieniem w wyznawanej wierze (J 19,28-37) (ks. dr Mirosław Kiedzik)
Dr: Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu (2001)
64
Zeszyty Naukowe SBP
Przestroga przez nadmiernym bogactwem w Nowym Testamencie. Studium
źródłowo-porównawcze (o. prof. dr hab. Augustyn Jankowski OSB)
Teologia biblijna, filozofia, psychologia, pedagogika, biologia, literatura
piękna, języki obce, muzyka, sport.
D
42. DĄBEK Tomasz Maria OSB o. prof. dr hab., SBP 67
30-398 Kraków-Tyniec, ul. Benedyktyńska 37
tel. (12) 688 52 24; faks (12) 688 52 01
ur. Będzin, 28.04.1952
Zakon Świętego Benedykta – OSB (29.04.1979)
Wyższe Seminarium Duchowne Ojców Paulinów w Krakowie (1984-1990)
Wyższy Międzyzakonny Instytut Katechetyczny (1986-1990)
Mgr: Papieski Wydział Teologiczny w Krakowie (1979)
Aniołowie a Kościół w Apokalipsie (o. prof. dr hab. Augustyn Jankowski
OSB)
Lic.: Papieski Wydział Teologiczny w Krakowie (1981)
Biblijna rzeczywistość ciała zmartwychwstałego (o. prof. dr hab. Augustyn
Jankowski OSB)
He–agape–tou pneumatos. Związek miłości z Duchem Świętym w Piśmie
Świętym NT (o. prof. dr hab. Augustyn Jankowski OSB)
Eucharystia i Duch Święty. Więź teologiczno-biblijna
„Nawracajcie się!” Metanoia w Nowym Testamencie, Katowice 1996
65
– Mowa w Piśmie Świętym. Biblijna teologia słowa, Kraków 2004.
– Chrystus przychodzi, naucza i zbawia. Homilie na niedziele i święta. Rok
ABC, Kraków 2004.
– „W ciszy i ufności leży wasza siła” (Iz 30,15). Nauka Biblii o milczeniu
i powściągliwości w mowie, Biblijne Wezwania do Rozwijania Kultury 1,
Kraków 2006.
– „Przygarniajcie siebie nawzajem” (Rz 15,7). Szacunek dla każdego
człowieka i wzajemna tolerancja w świetle Biblii, Biblijne Wezwania do
Rozwijania Kultury 2, Kraków 2008.
Muzyka religijna, kontakt z przyrodą, fotografia (przy użyciu sprzętu z lat
1950-1980).
43. DĄBROWSKI Karol Witold CSMA ks. dr, SBP 148
87-134 Zławieś Wielka, Przysiek, ul. Ks. J. Popiełuszki 10
tel. (56) 674 38 38; kom. 602 366 331
ur. Sochaczew, 06.01.1954
Zgromadzenie Świętego Michała Archanioła – CSMA (25.04.1981)
Mgr: Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie – Instytut Teologiczny
Księży Misjonarzy w Krakowie (1982)
Rozwój i rola Rady Kapłańskiej jako organu pomocniczego biskupa w zarządzaniu diecezją w świetle Vaticanum II (ks. dr J. Weismann)
Lic.: Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie (1988)
Prośba o chleb w Modlitwie Pańskiej (Mt 6,11 i par. Łk 11,3) (ks. prof. dr
hab. Jan Łach)
Ideał głosiciela Ewangelii w świetle 1Tes 2,1-12 (ks. dr hab. Franciszek
Mickiewicz SAC)
– Teologiczny sens czwartej prośby Modlitwy Pańskiej, w: Oto idę. Księga
pamiątkowa dla Biskupa Prof. Jana B. Szlagi w 65. rocznicę urodzin, red.
W. Chrostowski, Warszawa 2005, 149-157.
– Święty Paweł – wzór głosiciela Ewangelii, Homo Dei 76(2006)2, 38-49.
66
Zeszyty Naukowe SBP
– Ewangelizacja – „wzmocnienie siły wewnętrznego człowieka z pomocą
wiary i miłości” (Ef 3,16-17), w: Joannes Paulus II – In Memoriam. Księga
Pamiątkowa Stowarzyszenia Biblistów Polskich ku czci Ojca Świętego Jana
Pawła II, red. W. Chrostowski, Warszawa 2006, 63-81.
Studiowanie życia i działalności św. Pawła Apostoła, nauczania Jana Pawła
II, Dzienniczka św. Faustyny; muzyka i turystyka.
44. DEMITRÓW Andrzej ks. dr, SBP 281
45-342 Opole, ul. Drzymały 1
kom. 774 424 048
ur. Strzelce Opolskie, 06.11.1971
Diecezja Opolska (17.05.1997)
Uniwersytet Opolski
Mgr: Uniwersytet Opolski (1997)
Orygenesowa interpretacja Pisma Świętego w rozumieniu H. de Lubac,
(ks. dr hab. Norbert Widok)
~yBir: in Is 52,13-53,12. Il loro significato e l’identificazione (o. prof. Horazio Simian-Yofre SJ)
Quattro oranti nell’Elogio dei Padri. Studio dei testi e delle tradizioni
(o. prof. Maurice Gilbert SJ)
– Maryja w scenie zwiastowania, w: Ancilla. Zgromadzenie Sióstr Służebniczek NMP 187, Wrocław 2010, 19-21.
– Kontemplacja Maryi w scenie zwiastowania, w: tamże, 43-46.
– Pan Jezus i Maria Magdalena (J 20,1-2.11-18), w: tamże, 46-48.
– Quattro oranti nell’Elogio dei Padri. Studio dei testi e delle tradizioni,
Opolska Biblioteka Teologiczna 124, Opole 2011.
Śpiew liturgiczny, wędrówki górskie.
67
45. DERNOWSKI Piotr ks. dr, SBP 199
10-723 Olsztyn, ul. Dybowskiego 2
kom. 608 336 352
ur. Reszel, 07.01.1969
Archidiecezja Warmińska (11.06.1994)
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Wyższe Seminarium Duchowne Metropolii Warmińskiej „Hosianum”
w Olsztynie
Mgr/Lic.: Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie/ Katolicki Uniwersytet Lubelski (1994/1999)
Problem małżeństw cywilnych katolików w świetle prawa kanonicznego,
(ks. prof. dr hab. Tadeusz Pawluk)
Modele parenezy chrzcielnej w Listach świętego Pawła, (o. prof. dr hab.
–
–
–
Pawłowe wezwanie do zachowania jedności ochrzczonych, w: Teologiczne
inspiracje w procesie integracji europejskiej, red. M. Machinek, A. Jucewicz, Olsztyn 2007, 9-23.
Godność człowieka w nauczaniu św. Pawła, w: W trosce o godność człowieka, red. S. Bafia, Olsztyn 2007, 33-44.
Rola i znaczenie płci w nauczaniu Pawłowym, w: Idea gender jako wyzwanie dla teologii, red. A. Jucewicz, M. Machinek, Olsztyn 2009, 23-40.
46. DĘBIEC Radosław OFMConv. o. lic., SBP 190
82-500 Kwidzyn, ul. Piłsudskiego 47
ur. Koszalin, 15.01.1964
Zakon Braci Mniejszych Konwentualnych – OFMConv.
68
Zeszyty Naukowe SBP
Cnoty proponowane przez św. Maksymiliana Marię Kolbe chrześcijaninowi
dążącemu do doskonałości (ks. prof. Jan Kowalski)
Lic.: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (2002)
Terminologia pracy w literaturze gnomicznej Starego Testamentu i w tekstach Nowego Testamentu (ks. prof. Jan K. Pytel)
– [Rec.] H. Langkammer OFM, Apostoł Paweł i jego dzieło, Teologia w Polsce 23(2005)79, 32-34.
Muzyka klasyczna, internet, pływanie, sport.
47. DOGONDKE Dariusz ks. dr hab., SBP 128
63-100 Śrem, Dalewo 67 (Parafia pw. św. Wojciecha)
tel. (61) 281 67 60
ur. Śrem, 09.02.1964
Przypowieść o złych rolnikach winnicy. Studium egzegetyczno-teologiczne
(ks. doc. dr hab. Tomasz Jelonek)
Esperienza di Dio. Studio comparativo di Ap 4 con Is 6 ed Ez 1 (o. prof.
Ugo Vanni SJ)
Dr: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (2005)
Posłannictwo Eliasza według proroctwa Malachiasza. Studium egzegetyczno-teologiczne Ml 3,23-24 (ks. prof. dr hab. Bogdan Poniży)
Dr hab.: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (2014)
Charakter deuteronomistyczny Księgi Malachiasza. Teologiczne implikacje
intertekstualnej analizy biblijnej, Verbinum-Warszawa 2013
–
–
Posłannictwo Eliasza według proroctwa Malachiasza (Ml 3,23-24),
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza – Wydział Teologiczny – Studia
i Materiały 128, Poznań 2009.
Cherem – ostatnie słowo Starego Testamentu, Zeszyty Naukowe Stowarzyszenia Biblistów Polskich 6/2009, 257-271.
69
48. DOMAGAŁA Anna lic., SBP 313
44-300 Wodzisław Śląski, ul. Piastowska 16/4
kom. 601 735 301
Błogosłąwieństwa i przekleństwa na przykładzie Syr 2,7-17. Studium egzegetyczno-teologiczne (ks. dr hab. Artur Malina)
Mgr (filologii polskiej): Uniwersytet Śląski (2011)
Akt błogosławieństwa w literaturze polskiej (na wybranych przykładach)
(prof. Aleksander Nawarecki)
Analiza środków stylistycznych w Pnp w oparciu o grecki tekst Septuaginty
(ks. dr hab. Artur Malina)
– Akt błogosłąwieństwa w językoznawstwie i etnolingwistyce, Śląskie Studia
Historyczno-Teologiczne 45(2012)1, 110-120.
Dobra książka, języki starożytne, gra na gitarze.
49. DOMAŃSKI Adam ks. dr, SBP 213
99-400 Łowicz, ul. Seminaryjna 6
tel. (46) 837 36 85
ur. Pruszków, 01.09.1967
Diecezja Łowicka (22.05.1993)
Wyższe Seminarium Duchowne w Łowiczu
Mgr: Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie (1993)
Znaczenie przypowieści o nieuczciwym rządcy (Łk 16,1-8) (ks. prof. dr
hab. Roman Bartnicki)
70
Zeszyty Naukowe SBP
Dr: Papieski Uniwersytet św. Tomasza, Rzym (2001)
The Figure of Caleb in the Old Testament Tradition. Its Role and Importance.
50. DRAWNEL Henryk SDB ks. dr hab., SBP 194
20-129 Lublin, Kalinowszczyzna 3
ur. Prochowice, 10.06.1963
Towarzystwo Salezjańskie – SDB (12.06.1990)
Pojęcie życia w Księdze Ezechiela (ks. prof. dr hab. Ryszard Rubinkiewicz
SDB)
The Canticle of Moses as a Witness, Deut 31,16-21 (o. prof. Jean-Luis
Ska SJ)
The Aramaic Levi Document: Text, Translation and Commentary (prof.
Joseph Sievers/prof. Emile Puech)
Dr hab.: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II (2012)
The Aramaic Astronomical Book (4Q208-4Q211) from Qumran: Text,
Translation, and Commentary, Oxford 2011
Élève Titulaire de l’École Biblique et Archéologique, Jerozolima (1998)
– The Aramaic Astronomical Book (4Q208-4Q211) from Qumran: Text,
Translation, and Commentary, Oxford 2011.
– The Aramaic Levi Document: Text, Translation and Commentary. Excerpta
ex dissertatione ad Doctoratum in Facultate Biblica Pontificii Instituti
Biblici, Roma 2004.
– An Aramaic Wisdom Text from Qumran: A New Interpretation of the Levi
Document, SJSJ 86, Leiden 2004.
71
– An Aramaic Wisdom Poem: Reconstruction of the Text, Literary Analysis
and Commentary, Scripta Judaica Cracoviensia 2/2004, 17-45.
Literatura piękna, opera, wędrówki górskie.
51. DREJA Antoni ks. dr, SBP 178
41-809 Zabrze, ul. Sikorskiego 102
tel. (32) 241 33 39
ur. Pawłów, 18.01.1937
Uniwersytet Śląski w Katowicach (wykłady zlecone)
Wyższe Śląskie Seminarium Duchowne (1971-2001)
Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie – Filia w Katowicach (1976-1986)
Studium Katechetyczne w Katowicach (1981-2001)
Ofiara hattā’t i ‘aszām (ks. prof. dr hab. Stanisław Łach)
Motywacje w Psalmach Lamentacyjnych Izraela (ks. prof. dr hab. Stanisław Łach)
– Bóg w lamentacjach narodu, w: Obraz Boga w Psałterzu, red. A. Eckmann,
Lublin 1988, 13-22.
– Krytyczne wydania Pisma Świętego w językach oryginalnych, Śląskie Studia
Historyczno-Teologiczne 23-24/1990-1991, 321-330.
– Biblijne początki Jubileuszu Odkupienia, Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 30/1997, 5-22.
Wiedza na temat Śląska; przyroda i kultura.
52. DRWAL Tomasz Piotr ks. dr, SBP 131
Cadruvi 75, Ch – 7166 Trun (GR), Szwajcaria – Schweiz
72
Zeszyty Naukowe SBP
ur. Tarnów, 17.06.1961
Sekcja w Tarnowie
(1999/2000)
Mgr: Wyższe Seminarium Duchowne w Tarnowie (1987)
Pieśń o winnicy. Analiza egzegetyczno-teologiczna Iz 5,1-7 (ks. dr Tadeusz
Brzegowy)
Lic.: Katolicki Uniwersytet Lubelski (1992)
Naród wybrany – winnica Boża. Analiza egzegetyczno-teologiczna Iz 5,1-7
(ks. prof. dr hab. Józef Homerski)
Syjon w przepowiadaniu prorockim (ks. prof. dr hab. Józef Homerski)
– W kamieniach utrwalone – w sercach przeżywane. Korespondencje jerozolimskie 1998-1999, Białystok 2000.
– Syjon w historii Izraela, Tarnowskie Studia Teologiczne 21/2002, 91-96.
– Sofoniasz o nowej relacji Jahwe do Syjonu (So 3,14-20), Tarnowskie Studia
Teologiczne 23/2004, 79-84.
– Czy Kohelet był agnostykiem, w: Oblicza agnostycyzmu, red. B. Wójcik,
Tarnów 2005, 69-88.
Archeologia, medycyna, podróże po krajach biblijnych.
53. DYNAK Adam ks. dr, SBP 275
33-207 Radgoszcz, ul. Witosa 104
tel. (00375) 29 514 18 06
ur. Dąbrowa Tarnowska, 31.05.1973
Mgr/Lic.: Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie (1998)/ Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (2008)
73
Znaczenie rodowodu w Ewangelii Świętego Łukasza (Łk 3,23-38) (ks. dr
Michał Bednarz)
„Kopać nie jestem w stanie, żebrać się wstydzę” – dylemat zarządcy
w przypowieści Łk 16,1-13. Analiza egzegetyczno-teologiczna (ks. prof.
dr hab. Jan Załęski)
– „Chcę, stań się czystym” (Mk 1,41). Rozważania nad perykopą ewangeliczną o uzdrowieniu chorego na trąd, w: Problemy etyki lekarskiej
we współczesnym świecie – V Międzynarodowa konferencja medyczna,
Witebsk 2009, 168-172.
Teologia biblijna, pływanie, muzyka organowa.
54. DYRDA Jan ks. dr, SBP 68
65-548 Zielona Góra, Osiedle Kaszubskie 8
tel. (68) 320 11 88; kom. 608 864 583
ur. Leszniów, 24.11.1931
Diecezja Zielonogórsko-Gorzowska (28.04.1957)
Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Zielonogórsko-Gorzowskiej
Studium Katechetyczne w Zielonej Górze
Instytut Kultury Religijnej w Gorzowie Wielkopolskim – Filia Papieskiego
Wydziału Teologicznego we Wrocławiu
Powszechne kapłaństwo wiernych w „Enarrationes in Psalmos” św. Augustyna (ks. prof. dr hab. Emil Stanula CSsR)
Początki kapłaństwa izraelskiego w świetle kapłaństwa Kanaanitów (ks.
prof. dr hab. Stanisław Grzybek)
– [Oprac.] Modlitewnik katechetyczny, Pallotinum 1990.
– Religijne pośrednictwo patriarchów Izraela, Ruch Biblijny i Liturgiczny
46(1992)3-4, 156-161.
74
Zeszyty Naukowe SBP
55. DZIADOSZ Dariusz ks. dr hab., SBP 50
37-700 Przemyśl, ul. Zamkowa 5
kom. 513 038 707
ur. Lidzbark Warmiński, 26.11.1968
Wyższe Seminarium Duchowne w Lublinie
Człowiek jako obraz Boga w świetle Księgi Rodzaju (ks. dr hab. Stanisław
Potocki)
La presenza di Dio nella storia di Davide (o. prof. Stephen Pisano SJ)
La parola di Jahvé come chiave di lettura teologica della storia (o. prof.
Stephen Pisano SJ/ o. prof. Maurice Gilbert SJ)
Nostr.: Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
(2002)
Monarcha odrzucony przez Boga i lud. Proces redakcji biblijnych tradycji
o Saulu, Przemyśl 2006
– Przymierze Dawidowe w deuteronomistycznej historii Izraela, Verbum
Vitae 4/2003, 29-52.
– Teocentryczna historiografia Izraela, czyli kim był deuteronomista i jego
dzieło, Collectanea Theologica 74(2004)4, 5-24.
– Krzywda i przebaczenie, czyli kontrast w ukazywaniu Żydów w Apokalipsie,
Theologica Thoruniensia 5/2004, 5-30.
– Monarcha odrzucony przez Boga i lud. Proces redakcji biblijnych tradycji
o Saulu, Przemyśl 2006.
75
56. DZIADOWICZ Aleksander ks. dr, SBP 241
85-790 Bydgoszcz, ul. Wyzwolenia 16
Diecezja Pelplińska (2003)
Rzeczywistość i teologia cierpienia ojca Pio (ks. dr hab. Jerzy Buxakowski)
Lic.: Université Marc Bloch w Strasburgu (2007)
Aux origines néo-testamentaires du ministère sacerdotal: le témoin (o. dr
Philippe Vallin)
Dyplom nauk biblijno-orientalnych. Studium Biblicum Franciscanum,
Jerozolima (2011)
Dr: Université Marc Bloch w Strasburgu (2015)
La participation sacerdotale au témoignage de Dieu. Des affirmations bibliques aux écrits du milieu antiochien des premiers siècles (Paul, Ignace
d’Antioche et Jean Chrysostome) (prof. Francoise Vinel)
Żeglarstwo, teatr.
57. DZIK Marek ks. dr, SBP 63
35-082 Rzeszów, ul. Połonińska 25
tel. (17) 864 26 85
ur. Biecz, 11.03.1962
Diecezja Rzeszowska (29.05.1993)
Instytut Teologiczno-Pastoralny im. Św. Józefa Sebastiana Pelczara
w Rzeszowie
76
Zeszyty Naukowe SBP
Jedność Pisma Świętego jako zasada hermeneutyczna w polskiej literaturze
biblijnej w latach 1962-1992 (ks. dr Stanisław Haręzga/ o. prof. dr hab.
Chrystocentryzm relacji Ojciec-Syn i uczniowie a świat w świetle perykopy
J 15,1–16,3 (o. prof. dr hab. Hugolin Langkammer OFM)
– Pochodzenie i znaczenie formuły „Ja jestem krzewem winnym” – Vegw, eivmi
h` a;mpeloj h` avlhqinh. w J 15,1.5, Resovia Sacra 8/2001, 31-46.
– Szatan jako przeciwnik człowieka w Nowym Testamencie, w: Szatan jako
wróg człowieka. Sympozjum naukowe w Wyższym Seminarium Duchownym
w Rzeszowie 22 kwietnia 2008 r., red. J. Buczek, Rzeszów 2009, 11-66.
– Uczeń w Biblii. Tło starożytne i starotestamentalne, Biuletyn Biblijny.
Okres Adwentu nr 8(2007)7, Rzeszów 2007, 9-24.
– Uczeń w Ewangelii św. Mateusza, Biuletyn Biblijny. Okres Wielkanocy nr
11(2007)2, Rzeszów 2008, 59-83.
F
58. FLIS Jan ks. prof. dr hab., SBP 222
A-3751 Sigmundsherberg, Kirchenplatz 1, Austria
kom. 505 659 991
ur. Polichna, 12.08.1945
Diecezja St. Pölten, Austria (17.06.1969)
Philosophisch-Theologische Hochschule, St. Pölten, Austria
Instytut Wyższej Kultury Religijnej – Katolicki Uniwersytet Lubelski
Wyższe Seminarium Duchowne Księży Marianów w Lublinie
77
Problematyka wniebowstąpienia w apologetyce współczesnej (ks. prof. dr
hab. Czesław Bartnik)
Antydemoniczne praktyki starożytnego Wschodu a uzdrowienia opętanych
w Nowym Testamencie (o. prof. dr hab. Hugolin Langkammer OFM)
Modele Kościoła w pismach narracyjnych Nowego Testamentu
(2012)
– Konkordancja Starego i Nowego Testamentu do Biblii Tysiąclecia, Warszawa 1991, 20042.
– Meine Kirche, vertraue dem Vater! St. Pölten 2001.
– Vater unser im Himmel. Tiefsinnige Schönheit Herren- und Kirchengebetes,
St. Pölten 2011.
– List do Filipian. Wstęp, przekład z oryginału, komentarz, Nowy Komentarz
Biblijny 11, Częstochowa 2011.
Szachy.
59.FRANKOWSKI Adam Janusz ks. prof. dr hab., SBP 177
05-400 Otwock, ul, Geislera 18
tel. (22) 788 75 15
Laureat Nagrody Stowarzyszenia Biblistów Polskich (2007)
Prymasowskie Wyższe Seminarium Duchowne w Gnieźnie (1965-1971)
Państwowa Wyższa Szkoła Teatralna w Warszawie (1981-1983)
Metropolitalne Wyższe Seminarium Duchowne w Warszawie (okresowo)
78
Zeszyty Naukowe SBP
Mgr: Uniwersytet Warszawski (1953)
Zmartwychwstanie Chrystusa w Nowym Testamencie (ks. prof. dr hab.
Seweryn Kowalski)
Katapausis (Hebr 3,7 – 4,11) (o. prof. Karl Prümm SJ)
Katapausis – étude sur l’arrière-fond du thèse de la pérégrination du peuple
de Dieu en Hébr 3,7 – 4,11 (o. prof. Karl Prümm SJ)
Nurty i kierunki rozwoju nowotestamentalnej myśli chrystologicznej w świetle Hbr 1,3, Warszawa 1982
– Biblia – przeżycie i słowo, Więź 7-8/1975, 5-32.
– Nurty i kierunki rozwoju nowotestamentalnej myśli chrystologicznej w świetle Hbr 1,3, Studia z Biblistyki 4, Warszawa 1984, 189-376.
– Psałterz Dawidów w przekładzie ks. Jakuba Wujka z 1594 r. Transkrypcja,
słowo wstępne i komentarze, Warszawa 1993.
– Biblia w przekładzie księdza Jakuba Wujka z 1599 r. Transkrypcja typu
„B” oryginalnego tekstu z XVI w. i wstępy, Prymasowska Seria Biblijna
10, Warszawa 1999.
Wielkie cywilizacje, literatura starożytnej Grecji, hellenizm; podróże,
wycieczki górskie, łazikowanie.
G
60. GAJOWNIK Marek dr, SBP 116
26-600 Radom, ul. Sowińskiego 13/24
tel. (48) 364 22 20
ur. Radom, 03.10.1963
Mgr: Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie
79
Prorocy Starego Testamentu jako interpretatorzy znaków czasu (ks. prof.
dr hab. Tomasz Jelonek)
Teologia powołania prorockiego (ks. prof. dr hab. Tomasz Jelonek)
Dr: Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie (2012)
Biblijne tło polskich zwyczajów wielkanocnych (ks. prof. dr hab. Tomasz
Jelonek)
Historia, podróże, sport.
61. GĄDECKI Stanisław abp dr, SBP 160
61-109 Poznań, Ostrów Tumski 1
tel. (61) 853 14 22
Metropolita poznański (święcenia kapłańskie: Gniezno, 09.06.1973; sakra
biskupia: Gniezno, 25.03.1992; biskup pomocniczy Archidiecezji Gnieźnieńskiej: 1992-2002; metropolita poznański: 2002- )
Wielki Kanclerz Wydziału Teologicznego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Prymasowskie Wyższe Seminarium Duchowne w Gnieźnie (1982-2002)
Wyższe Seminarium Duchowne Misjonarzy Świętej Rodziny w Kazimierzu Biskupim (1983-1992)
Prymasowski Instytut Kultury Chrześcijańskiej w Bydgoszczy (1983-1999)
Lo stato primitvo e la versione lucana della parabola degli invitati che si
scusano (Lc 14,16-24) (o. prof. Jacques Dupont SJ)
Dr: Papieski Uniwersytet św. Tomasza w Rzymie (1982)
La liberazione e salvezza nel Secondo Libro dei Maccabei (o. prof. Pietro
Paulo Zerafa OP)
Nostr.: Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie (1997)
80
Zeszyty Naukowe SBP
–
–
–
–
Archeologia biblijna, t. 1-2, Gniezno 1994.
Tradycja a Pismo Święte, Radiowa Katecheza Biblijna 6, Gniezno 1995.
Wstęp do pism Janowych, wyd. 2, Gniezno 1996.
Grecko-łacińsko-polska synopsa do 1 i 2 Księgi Machabejskiej, Prymasowska Seria Biblijna 19, Warszawa 2002.
Biblia, historia, judaica.
62. GĘGOTEK Stanisław Piotr (Anastazy) OCD o. lic., SBP 99
32-065 Krzeszowice, Czerna 79
tel. (12) 294 45 01; kom. 510 538 267
ur. Sułoszowa, 11.07.1939
Zakon Karmelitów Bosych – OCD (25.06.1965)
Wyższe Seminarium Duchowne Ojców Karmelitów Bosych w Lublinie
Wyższe Seminarium Duchowne Ojców Karmelitów, Poznań
Wyższe Seminarium Duchowne Ojców Karmelitów, Kraków
Wyższe Seminarium Duchowne Księzy Salezjanów, Kraków
Wyższe Seminarium Duchowne Księży Marianów, Lublin
Znaczenie terminu Dou/loj w formule Pawłowej Dou/loj Cpistou/ +Ihsou/
(ks. prof. dr hab. Jan Stępień)
63. GIENIUSZ Andrzej CR ks. dr, SBP 176
00 178 Roma, via S. Sebastianello 11, Włochy
tel. (0039 6) 679 59 08
Zgromadzenie Zmartwychwstańców – CR (28.04.1984)
Papieski Uniwersytet „Urbaniana”, Rzym
81
Chrzest jako zmiana władcy według św. Pawła (o. prof. dr hab. Augustyn
Jankowski OSB)
Rom 8:18-30. Suffering Does Not Thwart the Future Glory (o. prof. JeanNoël Aletti SJ)
– Rom 8:18-30. „Suffering Does Not Thwart the Future Glory”, ISFJC,
Atlanta, Georgia: Scholars Press 1999.
– Drugi List do Koryntian, w: Pismo Święte Nowego Testamentu i Psalmy.
Przekład ekumeniczny na Trzecie Tysiąclecie, Warszawa: Towarzystwo
Biblijne w Polsce 2001, 399-422.
– „Identity markers” o „solus Christus” – quale posta in gioco nella dottrina
della giustificazione per fede in Paolo, Euntes Docete 53/2000, 37-27.
– Th.n avparch.n tou/ pneu,matoj e;contej. Sens i funkcja metafory w Rz 8, 2325, w: Pan moim światłem. Księga Pamiątkowa dla Księdza Profesora
Jerzego Chmiela w 65. rocznicę urodzin, red. W. Chrostowski, Warszawa
2000, 159-178.
Lingwistyka; muzyka poważna; elektronika i programowanie komputerowe.
64. GIERKO Mirosław ks. dr, SBP 316
87-300 Brodnica, ul. Mieszka I 9/12
kom. 660 712 099
ur. Jabłonowo Pomorskie, 23.12.1976
Diecezja toruńska (16.06.2001)
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Mgr/Lic.: Katolicki Uniwersytet Lubelski/ Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu (2001)
„Lex Dei” w „Enarrationes in Psalmos” św. Augustyna (ks. prof. dr hab.
Franciszek Drączkowski)
82
Zeszyty Naukowe SBP
Dr: Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu (2013)
Duch Paraklet w tradycji Janowej (ks. dr hab. Dariusz Kotecki)
Podróże, sport.
65. GLEŃ Aleksandra lic., SBP 191
44-200 Rybnik, ul. T. Kościuszki 44/37
tel. (32) 755 88 46
ur. Jasło, 12.12.1957
Mgr (filologii klasycznej): Uniwersytet Jagielloński (1983)
Motywacja psychologiczna działania bohaterów w „Satiricon” Petroniusza
(doc. dr hab. Stanisław Stabryła)
Mgr (teologii): Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie (1993)
Istnienie Boga na podstawie Księgi Mądrości 13,1-9 (ks. prof. dr hab.
Stanisław Grzybek)
Izajasz piewcą świętości JAHWE. Studium egzegetyczno-teologiczne na
podstawie Iz 6,1-13 (ks. prof. dr hab. Stanisław Grzybek)
Turystyka, numizmatyka, kultura państw starożytnych, autorzy klasyczni.
66. GŁUCHOWSKI Robert ks. dr, SBP 256
33-100 Tarnów, ul. Piłsudskiego 6
tel. (14) 625 35 05
ur. Krynica Zdrój, 24.06.1973
Sekcja w Tarnowie
83
Mgr/Lic.: Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie (1999)
Prześladowanie uczniów w związku z końcem świata (ks. dr hab. Michał
Bednarz)
Nawrócenie dworzanina królowej etiopskiej typem ewangelizacji bez granic
w Dz 8,25-40 (ks. prof. dr hab. Waldemar Rakocy CM)
67. GODLEWSKI Zbigniew ks. dr, SBP 103
01-441 Warszawa, ul. Deotymy 41
kom. 609 133 280
Mgr (teologii): Akademickie Studium Teologii Katolickiej w Warszawie
(1985)
Wizja ożywionych kości wg Ez 37,1-14 (ks. dr Ryszard Rumianek)
Mgr (socjologii religii): Katolicki Uniwersytet Lubelski (1986)
Religijność katolików małego miasta na przykładzie parafii Tłuszcz (ks.
prof. dr hab. Władysław Piwowarski)
Wizja historii i perspektywa eschatologiczna u Ez 37,1-14 (ks. dr Ryszard
Rumianek)
Dr: Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie – Sekcja św. Jana Chrzciciela (1999)
Wpływ i rozwój Ezechielowej idei powrotu do życia (Ez 37,1-14) w tekście
Mt 27,51b-53 (ks. dr hab. Ryszard Rumianek)
–
–
–
–
Oto Ja wam daję Ducha, Warszawa 2000.
Kości powrócą do życia, Warszawa 2001.
Po śmierci Jezusa, Warszawa 2001.
[Zebr. i oprac.] „Przemawiaj do nich moimi słowami” (Ez 3,4). Księga
Pamiątkowa dla Ks. Prof. Ryszarda Rumianka, Warszawa 2007.
Literatura, numizmatyka.
84
Zeszyty Naukowe SBP
68. GOŁĘBIEWSKI Marian abp dr hab., SBP 69
50-328 Wrocław, ul. Katedralna 11
tel. (71) 322 42 14
ur. Trzebuchów, 22.09.1937
Święcenia kapłańskie: Włocławek, 24.06.1962; sakra biskupia: Koszalin,
31.08.1996; biskup koszalińsko-kołobrzeski: 1996-2004; metropolita
wrocławski: 2004-2013
Arcybiskup metropolita wrocławski – senior.
Wyższe Seminarium Duchowne we Włocławku
Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie
Wyższe Seminarium Duchowne w Koszalinie
Ewolucja prawa jubileuszu (Kpł 25) (ks. prof. dr hab. Stanisław Łach)
Analyse littéraire et théologique d’Is 54–55: une alliance éternelle avec la
nouvelle Jérusalem (o. prof. Pio Rosario Merendino)
Hymny samopochwalne Jahwe u Deutero-Izajasza (Iz 40–48). Studium
literacko-krytyczno-teologiczne, Warszawa 1994
– Hymny samopochwalne Jahwe u Deutero-Izajasza (Iz 40–48), Warszawa 1994.
– Idee mesjańskie w Psalmach, Włocławek 1996.
– Bóg Stwórca i Odkupiciel u Deutero-Izajasza, Collectanea Theologica
68(1998)4, 5-12.
– Księga Jeremiasza, Wprowadzenie w Myśl i Wezwanie Ksiąg Biblijnych 4,
red. J. Frankowski i T. Brzegowy, Warszawa 2001, 193-216.
85
Literatura prorocka, zwłaszcza Księga Izajasza; lektura poetów rzymskich
w oryginale.
69. GONISZEWSKI Piotr dr, SBP 327
70-344 Szczecin, Chodkiewicza 1/43
kom. 506-693-925
ur. Nowe Miasto Lubawskie, 18.09.1984
Wydział Teologiczny Uniwersytetu Szczecińskiego
Mgr: Uniwersytet Szczeciński (2009)
Świat podziemny w mitologii mezopotamskiej i Biblii Hebrajskiej (ks. prof.
dr hab. J. Flis)
Lic.: Uniwersytet Szczeciński (2011)
Świat podziemny w mitologii mezopotamskiej i Biblii Hebrajskiej (ks. prof.
dr hab. J. Flis)
Dr: Uniwersytet Szczeciński (2013)
Idea rozproszenia Ludu Bożego w Nowym Testamencie (ks. prof. dr hab.
J. Flis)
– Sprawiedliwość i sprawiedliwi w kanonicznej i hebrajskiej wersji Ewangelii według św. Mateusza (Shem Tob), w: I. Jazukiewicz, E. Rojewska
(red.), Nadzieja i sprawiedliwość jako sprawności moralne w wychowaniu,
Szczecin 2014, 221-238.
– „...jeśli jest jakąś cnotą...” Egzegeza Listu św. Pawła do Filipian 4,8-9, w:
I. Jazukiewicz, E. Rojewska (red.), Sprawności moralne wychowawcy,
Szczecin 2013, 167-183
– Latynizmy w Liście św. Pawła do Filipian, w: C. Korzec, S. Mackiewicz
(red.), „Radujcie się w Panu”. Flp 3,1. Od radosnej przyjaźni do historycznego Jezusa, Szczecin 2014, 27-42
– Wzór życia kapłańskiego. Postać Amrama w Wizjach Amrama (4Q543547), w: Z. Gogola, A. Maćkowski, J. Wołczański (red.), Obedientia et
Pax, Fs. B.M. Kruszyłowicz, Szczecin 2014, 447-456.
Podróże.
86
Zeszyty Naukowe SBP
70. GORZKOWSKI Albert dr hab., SBP 310
33-100 Tarnów, ul. Pułaskiego 99/31
kom. 507 284 119
ur. Tarnów, 26.08.1971
Uniwersytet Jagielloński
Mgr: Uniwersytet Jagielloński (1995)
Zagadki demonologii. Demon Socratis Łukasza Górnickiego (prof. dr hab.
Andrzej Borowski)
Dr: Uniwersytet Jagielloński (2000)
Życie i twórczość Pawła z Krosna w świetle humanizmu (prof. dr hab.
Andrzej Borowski)
Dr hab.: Uniwersytet Jagielloński (2004)
Bene atque ornate. Twórczość łacińska Jana Kochanowskiego w świetle
lektury retorycznej, Kraków 2004.
– [Tłum.] A.J. Heschel, Bóg szukający człowieka, Kraków 2007.
– [Tłum.] A.J. Heschel, Prorocy, Kraków 2013.
– [Współautor rewizji przekładu] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu,
Częstochowa 2008.
– [Red. z: Ł. Kamykowski, K. Panuś] Via pulchritudinis. Wątki biblijne
w literaturze i kulturze polskiej, Kraków 2010.
Filologia biblijna, historia i teoria retoryki, tradycja biblijna w literaturze
europejskiej.
71. GROCHOWSKI Zbigniew ks. dr, SBP 250
04-450 Warszawa, ul. Paderewskiego 42
kom. 781 177 945
ur. Morąg, 16.01.1975
Diecezja Elbląska (10.06.2000)
87
Mgr: Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
(2000)
Ποιμαίνω w Apokalipsie św. Jana (ks. dr Grzegorz Rafiński)
La sovranità di Gesù e la teofania presentate nella scena dell’arresto di
Gesù (Gv 18,1-12) (prof. Johannes Beutler SJ)
DNBA: Studium Biblicum Franciscanum, Jerozolima (2012)
Il discepolo di Gesù nell’ora della prova (Gv 18–19), luogo di rivelazione del Maestro (o. prof. Giorgio Giurisato OSB – o. prof. Rosario Pierri
OFM).
– Heroiczna wiara i wytrwała modlitwa Syrofenicjanki, w: Kobieta w życiu
Kościoła, red. M. Karczewski, M. Żmudziński, Elbląg 2004, 41-48.
– „Ukażę ci Oblubienicę. Małżonkę Baranka” (Ap 21,9). Mistyczne zaślubiny
Chrystusa i Jego Kościoła, Studia Elbląskie 6/2004, 75-83.
– „Miłujmy się wzajemnie. Nie tak jak Kain...” (1J 3,11c-12a), Studia Elbląskie 8/2007, 67-89.
– Il discepolo di Gesù nell’ora della prova (Gv 18–19), luogo di rivelazione
del Maestro. Pars dissertationis, Elbląg 2012.
Pielgrzymki, lektura, spotkania.
72. GRYS Łukasz, ks. dr, SBP 322
64-300 Nowy Tomyśl, Plac Chopina 10A
Kom. 604-894-696
ur. Grodzisk Wiekopolski (06.04.1981)
Mgr./Lic.: Wydział Teologiczny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu (2006)
Symboliczny wymiar śmierci żony proroka Ezechiela (Ez 24,15-29) (ks.
prof. dr hab. B. Poniży)
Dr: Wydział Teologiczny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (2013)
88
Zeszyty Naukowe SBP
Teologiczne znaczenie groźby zagłady Izraela w Księdze Estery (ks. prof.
dr hab. B. Poniży)
Holokaust, judaizm okresu II świątyni
73. GRYZIEC Piotr Roman OFMConv. o. dr, SBP 115
31-539 Kraków, ul. Hetmana Żółkiewskiego 14
tel. (12) 428 62 80; kom. 722 120 221
ur. Jasło, 27.02.1956
Zakon Braci Mniejszych Konwentualnych – OFMConv. (01.06.1985)
Wyższe Seminarium Duchowne Ojców Franciszkanów w Krakowie
Mgr/Lic.: Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie (1985/1987)
Łaska spotkania chrześcijan w świetle listów św. Pawła (o. prof. dr hab.
Augustyn Jankowski OSB)
Parakalei/n w listach Pawłowych (o. prof. dr hab. Hugolin Langkammer
OFM)
1Cor 4,9-13 nello svolgersi dell’argomentazione paolina (prof. Jean-Noël Aletti SJ)
– Tytuły chrystologiczne w Listach pasterskich, Collectanea Theologica
66(1996)3, 5-30.
– Według świętego Mateusza. Stary Testament ukryty w Nowym, Kraków
1998.
– Według świętego Łukasza. Abyś mógł się przekonać..., Kraków 1999.
– Spotkania przy studni. Rozważania o teologii Ewangelii świętego Jana,
Kraków 2000.
Turystyka górska, poezja.
89
74. GRZYMSKA Urszula CR s. dr, SBP 287
04-851 Warszawa-Radość, ul. Sztygarów 4
tel. (22) 615 63 02, kom. 500 657 396
ur. Łódź, 04.08.1952
Zgromadzenie Sióstr Zmartwychwstania Pańskiego – CR
Mgr/Lic.: Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie/ Katolicki Uniwersytet Lubelski (1979/ 1989)
Radosny aspekt paruzji w Listach św. Pawła do Tesaloniczan (ks. prof.
Stanisław Grzybek/ ks. prof. bp Jan Szlaga)
Elementy radości paschalnej w Magnificat (ks. prof. Stanisław Grzybek).
75. GUZEWICZ Mieczysław dr hab., SBP 58
67-400 Wschowa, ul. Łazienna 6/3
tel. (65) 540 26 02
ur. Lubawka, 01.01.1959
Mgr/Lic.: Papieski Wydział Teologiczny w Poznaniu/ Papieski Fakultet
Teologiczny we Wrocławiu (1992/1997)
Zalecenia wychowawcze w literaturze gnomicznej Starego Testamentu (ks.
prof. dr hab. Jan Kanty Pytel)
Dr: Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu (1999)
Świętego Pawła „Hymn o miłości” w świetle wymagań Ewangelii (s. dr
hab. Ewa J. Jezierska OSU)
Dr hab.: Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu (2012)
Zasady wychowania w Piśmie Świętym. Studium teologiczno-pastoralne,
Wrocław 2010
– Postawy wobec cierpienia w Biblii, Poznań 2005.
– Jan Paweł II i tajemnica cierpienia, Poznań 2007.
90
Zeszyty Naukowe SBP
– Przypatrzmy się powołaniu naszemu, Głogów 2007.
– Być uczniem Chrystusa w szkole Maryi, Głogów 2008.
Problematyka małżeńska i rodzinna, muzyka klasyczna, wyprawy rowerowe.
H
76. HAŁAS Stanisław SCJ ks. prof. dr hab., SBP 41
32-422 Stadniki 81
kom. 601 979 198
ur. Bielsko-Biała, 04.05.1950
Księża Serca Jezusowego – SCJ (15.06.1975)
Wyższe Seminarium Misyjne Księży Sercanów w Stadnikach
Avidit del denaro secondo 1 Tm 6,9-10 (o. prof. Eduard Des Places SJ)
Risurrezione e vita secondo la Prima Lettera di Pietro (o. prof. Albert
Vanhoye SJ)
Pustynia miejscem próby i spotkania z Bogiem. Wybrane zagadnienia
biblijnej teologii pustyni, Kraków 1999
Prof.: Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie (2013)
Biblijne słownictwo miłości i miłosierdzia w zderzeniu kultur. Określenia
hebrajskie i ich greckie odpowiedniki, Kraków 2011.
– Pierwszy List św. Piotra. Wstęp - przekład z oryginału - komentarz, Nowy
Komentarz Biblijny. Nowy Testament 17, Częstochowa 2007.
– In semitischer Kultur verfasste europäisch gedeutete Bibel. Am Beispiel
von 1 Petr 1, 2 f. (Biblia wyrażona w kulturze semickiej - interpretowana
91
w europejskiej. Problematyka ukazana na przykładzie 1 P 1, 2 n.), w: Religia we współczesnej Europie. Religion im gegenwärtigen Europa, red. J.
Dziedzic, Kraków 2008, 352-373.
– Problemy i trudności związane z tłumaczeniem Pisma Świętego na język
polski, w: Polszczyzna biblijna. Między tradycją a współczesnością, t. 1,
red. S. Koziara, W. Przyczyna, Tarnów 2009, 83-97.
– Biblijne słownictwo miłości i miłosierdzia na zderzeniu kultur. Określenia
hebrajskie i ich greckie odpowiedniki, Kraków 2011.
Komputery, turystyka górska.
77. HANELT Tadeusz ks. dr, SBP 15
62-200 Gniezno, ul. Seminaryjna 2
tel. (61) 424 98 81; kom. 668 665 252
Archidiecezja Gnieźnieńska (06.06.1964)
Prymasowskie Wyższe Seminarium Duchowne w Gnieźnie
Seminarium Misyjne Zgromadzenia Ducha Świętego w Bydgoszcz
Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Bydgoskiej
Motywacje prawne w Kodeksie Deuteronomicznym (ks. prof. dr hab.
Stanisław Łach)
Pojęcie bliźniego w starotestamentalnym przykazaniu miłości (ks. prof. dr
hab. Stanisław Łach)
–
–
–
–
Wstęp ogólny do Pisma Świętego, Gniezno 1999.
Spotkania z Bogiem, Gniezno 2002.
Dzieje Starego Testamentu w żywotach jego bohaterów, Gniezno 2006.
Antologia postaci biblijnych. Stary Testament, Poznań 2008.
Historia, turystyka.
92
Zeszyty Naukowe SBP
78. HARĘZGA Stanisław ks. dr hab., SBP 114
37-700 Przemyśl, ul. J. Popiełuszki 4
kom. 600 287 928
ur. Krosno n. W., 30.08.1949
Instytut Teologiczny w Sandomierzu (1996-2004)
Wyższe Seminarium Duchowne w Sandomierzu (1996-2001)
Mgr: Papieski Wydział Teologiczny w Krakowie – Studium Liturgiczne
w Rzeszowie (1975)
Pascha w przekazach biblijnych Starego Testamentu (ks. prof. dr hab.
Wacław Świerzawski)
Starotestamentalne prawodawstwo paschalne a jego realizacja (ks. doc.
dr hab. Jan Bernard Szlaga)
Chrystologiczna perspektywa dziejów zbawienia. Tradycje i redakcja w drugiej mowie Piotra (Dz 3,12-26) (ks. doc. dr hab. Jan Bernard Szlaga)
Il progetto della vita cristiana secondo le beatitudini dell’Apocalisse (o.
prof. Ugo Vanni SJ)
Jezus i Jego uczniowie. Model chrześcijańskiej formacji w Ewangelii według św. Marka, Lublin 2006
– Jezus naszym Zbawicielem. Medytacje biblijne (Łk 4,1–5,11), Kielce
1997.
– Kościół z Ducha Świętego. Medytacje biblijne (Ap 2–3), Kielce 1998.
– Bóg jest miłością. Rozważania i kazania, Wrocław 2001.
– Jezus i Jego uczniowie. Model chrześcijańskiej formacji w Ewangelii według św. Marka, Lublin 2006.
93
Duszpasterstwo i apostolat biblijny (proforystyka biblijna).
79. HERGESEL Tomasz ks. prof. dr hab., SBP 107
53-514 Wrocław, ul. Lubuska 1/18
tel./faks (71) 780 85 80
ur. Dobrzeń Wielki, 17.05.1943
Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu (urlop zdrowotny)
Wyższe Seminarium Duchowne Śląska Opolskiego w Nysie
(1982/1983)
Wyższe Seminarium Duchowne w Anyama, Wybrzeże Kości Słoniowej
(1989)
Uniwersytet Wrocławski (1989/1991)
Mgr/Lic.: Papieski Fakultet Teologiczny we Wrocławiu (1969)
„Preparare la via del Signore”. Is 40,3-5: la sua reinterpretazione giudaica e neotestamentaria con speciale riferimento alla missione di Giovanni
Battista, Roma 1975
Prof.: Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu (1992)
–
–
–
–
Jezus – Cudotwórca, Katowice 1987.
Rozumieć Biblię. Jahwizm, Kraków 1992.
Osiem błogosławieństw – istota życia chrześcijańskiego, Wrocław 1999.
Eucharystia, Wrocław 2003.
Malarstwo, rzeźba.
94
Zeszyty Naukowe SBP
I
80. IBKOWSKA Elżbieta, mgr. lic., SBP 323
31-586 Kraków, ul. Kamionka 7/5
Kom. 501 316 880
ur. Kraków, 05.11.1982
Mgr/Lic.: Uniwersytet Papieski Jana Pawła II (2011, 2013)
List do Kościoła w Smyrnie. Analiza historyczno – egzegetyczna (ks. dr
hab. Roman Bogacz)
Instytut Pedagogiki Uniwersytetu Jagiellońskiego
Hierarchia wartości a postawy wobec problemów społecznych współczesnej
młodzieży (prof. dr hab. Bronisław Urban)
– „Znam Twój ucisk i ubóstwo” (Ap 2,9) Kult imperialny a rozwój wspólnoty
Kościoła w Smyrnie na przełomie I-II wieku, Studia Leopoliensia 5(2012),
s. 89-96
– Obyś był zimny albo gorący. Sytuacja wspólnoty Kościoła w Laodycei
na tle historii miasta na przełomie I-II wieku, Studia Catholica Podoliae
7(2013), s. 115-123.
– Symbolika Listu do Kościoła w Sardes, Studia Leopoliensia 6(2013), s. 143-151.
– „To mówi Pierwszy i Ostatni… Jezus wobec sytuacji Kościoła (Ap 2, 8-11),
w: Misterium Słowa. Modlitwa, Dawid Czaicki (red.), Kraków, Wydawnictwo św. Jana Pawła II, s. 267-278.
81. IWAŃSKI Dariusz Andrzej ks. dr hab., SBP 230
87-134 Zławieś Wielka, Przysiek 75
kom. 501 386 019
ur. Aleksandrów Kuj., 01.12.1971
Diecezja Toruńska (15.06.1996)
95
Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Toruńskiej
St. Patrick Seminary & University, Menlo Park, USA (2004-2006)
Uzdrowienie głuchoniemego w Mk 7,31-37 i jego funkcja w objawieniu
mesjańskiej godności Jezusa (ks. prof. Ryszard Rubinkiewicz SDB/ ks.
dr Zdzisław Pawłowski)
Who is the Son of God in 4Q246? (o. prof. Steven Sievers SJ)
The Dynamics of Job’s Intercession (o. prof. Maurice Gilbert SJ)
Dr hab.: Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu (2012)
Wstawiennictwo aniołów w Księdze Henocha (1 Hen), Scripta Theologica
Thoruniensia 15, Toruń 2011
– Fearing Yahweh in Proverbs, w: Żyjemy dla Pana. Księga Pamiątkowa
dedykowana S. Prof. Ewie J. Jezierskiej w siedemdziesiątą rocznicę urodzin,
red. M. Rosik, Wrocław 2005, 151-157.
– The Dynamics of Job’s Intercession, Analecta Biblica 161, Roma 2006.
– Silenced by Job, Nativity Series 1, Menlo Park 2006.
– Wstawiennictwo aniołów w Księdze Henocha (1 Hen), Scripta Theologica
Thoruniensia 15, Toruń 2011.
Języki obce, media elektroniczne, podróże sport.
J
82.JANKOWSKI Stanisław SDB ks. dr, SBP 159
87-700 Aleksandrów Kujawski, ul. Chopina 24
kom. 601 192 644
ur. Stolzenau (Niemcy), 15.04.1944
Towarzystwo Salezjańskie – SDB (1971)
96
Zeszyty Naukowe SBP
Wyższe Seminarium Duchowne Towarzystwa Salezjańskiego w Lądzie
nad Wartą
LNB/Mgr: Papieski Instytut Biblijny/Uniwersytet Kardynała Stefana
Wyszyńskiego w Warszawie (1977/2001)
Cristo Educatore nella lettera a Laodicea (o. prof. Ugo Vanni SJ)
Geneza i znaczenie klauzul Mateuszowych (ks. prof. dr hab. Jan Łach)
– Biblia w życiu człowieka i Kościoła, Radiowa Katecheza Biblijna 4, Gniezno
1996.
– Judaizm poświątynny wobec chrześcijaństwa, Collectanea Theologica
72(2002)2, 63-83.
– Pracowitość i lenistwo w Księdze Przysłów, w: „Żyjemy dla Pana” (Rz 14,8).
Studia ofiarowane Siostrze Profesor Ewie J. Jezierskiej OSU, red. W. Chrostowski, Rozprawy i Studia Biblijne 23, Warszawa 2006, 179-195.
– Wychowanie w literaturze sapiencjalnej Starego Testamentu, Paedagogia
Christiana 18(2006)2, 9-27.
83.JAROMIN Joanna dr, SBP 224
45-072 Opole, ul. Reymonta 37/12
tel. (34) 357 55 08; kom. 503 749 944
ur. Ozimek, 27.11.1978
Uniwersytet Opolski
Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu (2006-2010)
Mgr/Lic.: Uniwersytet Opolski – Wydział Teologiczny (2002/2004)
Mariologiczne inspiracje wypowiedzi Jana Pawła II we współczesnej
katechezie szkolnej (ks. dr Jerzy Kostorz)
97
Wartość Królestwa Bożego w przypowieściach Ewangelii synoptycznych.
Studium lingwistyczno-egzegetyczne (ks. prof. dr hab. Janusz Czerski)
– Wartość Królestwa Bożego w przypowieściach Ewangelii synoptycznych.
Studium lingwistyczno-egzegetyczne, Bibliotheca Biblica, Wrocław
2008.
– Chrystologia, w: Teologia Nowego Testamentu. Dzieło Janowe, red. M. Rosik, Bibliotheca Biblica t. II, Wrocław 2008, 39-81.
– „Trójkąt ewangeliczny”, Archeolog czyta Biblię, Wrocław 2010.
– Tyr i Sydon, Archeolog czyta Biblię, Wrocław 2013.
Archeologia, historia sztuki.
84.JASINSKI Mirosław ks. dr, SBP 16
62-200 Gniezno, ul. Kanclerza Łaskiego 7
tel. (61) 426 21 02; faks (61) 426 12 85
ur. Nakło n/Notecią 08.12.1968
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (2010-)
Mgr/Lic.: Papieski Wydział Teologiczny w Poznaniu/Katolicki Uniwersytet Lubelski (1994/1998)
Pascha samarytańska (bp dr Stanisław Gądecki)
Posłannictwo proroka w cyklu Elizeusza. Studium egzegetyczno-teologiczne
1 Krl 19,15-2 Krl 13,21 (dr hab. Urszula Szwarc)
– Najmniejsi bracia Jezusa – wezwanie do solidarności, Wiadomości Archidiecezji Gnieźnieńskiej 60/2005 (wyd. spec.), 17-24.
– Przyoblec się w Chrystusa. Teologia uczniostwa w czterech ewangeliach,
Wiadomości Archidiecezji Gnieźnieńskiej 62/2007, 17-30.
98
Zeszyty Naukowe SBP
– Wspólnota „Słowa Bożego” według Pawła z Tarsu, w: Credidimus caritati. Księga pamiątkowa dedykowana Księżom Profesorom Ryszardowi
Figlowi, Tadeuszowi Haneltowi w 70. rocznicę urodzin, red. M. Olczyk,
P. Podeszwa, Gniezno 2010, 205-214.
– Kilka słów o mądrym dialogu. Studium nad przysłowiem zawartym w Prz
26,4-5, w: Memoriale Domini. Księga Pamiątkowa dedykowana Księdzu
Profesorowi Jerzemu Stefańskiemu w 70. rocznicę urodzin, red. M. Olczyk,
W. Radecki, Gniezno 2010, 167-175.
85.JASIŃSKI Andrzej Sebastian OFM o. prof. dr hab., SBP 42
45-018 Opole, pl. Wolności 2
tel./faks (77) 56 61 86
ur. Bytom, 04.10.1953
Uniwersytet Opolski
Figury typologiczne w Liście św. Pawła do Rzymian (o. prof. dr hab. Hugolin Langkammer OFM)
Aion w Nowym Testamencie (o. prof. dr hab. Hugolin Langkammer
OFM)
Według postanowienia wiecznego Boga, Opole 1991.
Prof.: Katolicki Uniwersytet Lubelski (1998)
Służcie Jahwe z weselem. Kyriologia starotestamentalna na tle środowiska
biblijnego, Opole 1998.
Dyplom Studium Biblicum Franciscanum, Jerozolima (1987)
– Według postanowienia wiecznego Boga, Opole 1991.
– Jezus jest Panem. Kyriologia Nowego Testamentu, Wrocław 1996.
– Służcie Jahwe z weselem. Kyriologia starotestamentalna na tle środowiska
biblijnego, Opole 1998.
99
– Jerozolima: płomień miłości Jahwe, Kraków 1999.
Judaica, podróże, pielgrzymki do Ziemi Świętej.
86.JASNOS Renata dr hab., SBP 78
30-133 Kraków, ul. Lea 143 m. 4
kom. 512 355 584
ur. Kraków, 11.07.1966
Akademia „Ignatianum” w Krakowie
Mgr (filozofii): Wydział Filozoficzny Towarzystwa Jezusowego w Krakowie (1995)
Doświadczenie poczucia krzywdy doznanej w relacji międzyosobowej
(prof. dr hab. Z. Płużek)
Konfesje Jeremiasza (ks. prof. dr hab. Tadeusz Brzegowy)
Nakaz miłości Boga w Księdze Powtórzonego Prawa (ks. prof. dr hab.
Tadeusz Brzegowy)
Teologia Prawa w Deuteronomium (ks. prof. dr hab. Tadeusz Brzegowy)
Dr hab.: Uniwersytet Papieski Jana Pawła II (2012)
Deuteronomium jako „księga” w kontekście kultury piśmienniczej starożytnego Bliskiego Wschodu, Humanitas. Studia Kulturoznawcze, Kraków
2011.
– Biblia między literaturą a teologią. Przewodnik dla katechetów i formatorów, Kraków 2007.
– Pedagogia Boża w Objawieniu, w: Pedagogika ignacjańska wobec wyzwań współczesnego humanizmu. Ignatian Pedagogy for the challenges
of humanism today, red. W. Pasierbek, Kraków 2008, 15-32 (wersja ang.
s. 33-50).
– Jeremiasz, świadek Słowa i Pisma. Teologia między kulturą oralną i piśmienną, w: „Jak śmierć potężna jest miłość”. Księga pamiątkowa ku czci
100
Zeszyty Naukowe SBP
Księdza Profesora Juliana Warzechy SAC (1944-2009), red. W. Chrostowski, Ząbki 2009, 141-153.
– Deuteronomium jako „księga” w kontekście kultury piśmienniczej starożytnego Bliskiego Wschodu, Humanitas. Studia kulturoznawcze, Kraków
2011.
87.JAŚKO Andrzej ks. dr, SBP 296
19-300 Ełk, ul. Kościuszki 9
kom. 504 043 323
ur. Filipów, 04.01.1968
Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Ełckiej
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie – Punkt
Konsultacyjny w Suwałkach
Wyższe Seminarium Duchowne w Grodnie
Kolegium Teologiczne w Ełku
Dzieje parafii Bakałarzewo w diecezji augustowskiej, czyli sejneńskiej
w latach 1818-1925 (ks. prof. dr hab. Witold Jemielity)
I veri parenti di Gesù (Mc 3,31-35) (o. prof. Klemens Stock SJ)
Rzym (2001)
Gesù e la sua famiglia. Contributo allo studio del discepolato nel contesto
della parentela con Gesù nel Vangelo di Marco (o. prof. Luca de Santis
OP)
– Jezus Panem natury – analiza egzegetyczna Mk 4,35-41, Studia Ełckie
9/2007, 291-311.
– Gesù e la sua famiglia. Contributo allo studio del discepolato nel contesto
della parentela con Gesù nel Vangelo di Marco, Roma 2002.
101
– Obraz kobiety-chrześcijanki w Dziejach Apostolskich, Ełckie Studia Teologiczne 6/2005, 285-290.
– Symbolika Babilonu w Ap 18, w: Nauki humanistyczne i zosologia. Księga
jubileuszowa dedykowana Księdzu Profesorowi Zwyczajnemu Doktorowi
Habilitowanemu Józefowi M. Dołędze, red. J.W. Czartoszewski, Warszawa
2010, 165-175.
88.JAWOR Marek ks. dr, SBP 272
34-608 Kamienica, woj. małopolskie, Zbludza 59
kom. 661 069 672
ur. Kamienica. 01.08.1970
Redukcjonizm naukowy według Stevena Weinberga (ks. prof. dr hab. Michał Heller)
Mt 24,1-14 – L’inizio del discorso di Gesù sul Monte degli Ulivi (o. prof.
Klemens Stock SJ)
Znaczenie czasownika swzw w Markowych perykopach o uzdrowieniu (ks.
prof. dr hab. Antoni Paciorek)
89.JELONEK Tomasz Bolesław ks. prof. dr hab., SBP 3
31-127 Kraków, ul. J. Kochanowskiego 3/2
tel. (12) 632 24 48; kom. 501 529 883
ur. Kraków, 09.03.1937
Członek Zarządu Stowarzyszenia Biblistów Polskich I kadencji (2003-2008)
102
Zeszyty Naukowe SBP
Wyższe Seminarium Duchowne w Gródku Podolskim (Ukraina)
Wyższe Seminarium Duchowne Ojców Kapucynów w Krakowie
Instytut Teologiczny im. Św. Józefa Bilczewskiego Archidiecezji Lwowskiej Obrządku Łacińskiego
Mgr (matematyki): Uniwersytet Jagielloński (1963)
Przedstawienie efektorów sieciami logicznymi o jednym elemencie pierwotnym (prof. dr hab. L. Pasenkiewicz)
Doniosłość typu Mojżesza dla chrystologii Nowego Testamentu (o. prof.
dr hab. Augustyn Jankowski OSB)
Dr: Papieski Wydział Teologiczny w Krakowie (1974)
Kościół pierworodnych zapisanych w niebiosach (o. prof. dr hab. Augustyn
Jankowski OSB)
Z problematyki autorstwa Listu do Hebrajczyków
Prof.: Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie
Komputerowa Polska Bibliografia Biblijna.
–
–
–
–
Biblia w kulturze świata, Kraków 2007.
Wprowadzenie do Nowego Testamentu, Kraków 2008.
Repetytorium biblijne, Kraków 2009.
Mesjanizm, Kraków 2009.
90.JEZIERSKA Ewa (Józefa) OSU s. prof. dr hab., SBP 4
50-140 Wrocław, plac Nankiera 16
tel. (71) 343 86 56
Siostry Urszulanki Unii Rzymskiej – OSU
103
Mgr (matematyki): Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
(1952)
Mgr (teologii): Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu (1971)
Interpretacja tekstów Pawłowych dotyczących diakonis i wdów w świetle
praktyki starożytnego Kościoła (ks. prof. dr hab. Jan Stępień)
Lic: Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu (1977)
Układ literacki i teologia opisów powołania uczniów w Ewangelii św. Marka (1,16-20; 2,14; 3,13-19 (o. prof. dr hab. Hugolin Langkammer OFM)
Idea współumierania i współzmartwychwstania z Chrystusem w listach
Pawłowych (o. prof. dr hab. Hugolin Langkammer OFM)
Proegzystencja chrystocentryczna chrześcijan w myśli Pawłowej.
Pawłowa wizja życia chrześcijańskiego, Wrocław 2003
– „Lepsza” czy „dobra” jest część wybrana przez Marię? Znaczenie przymiotnika άγάθός w Łk 10,38-42, w: Więcej szczęścia jest w dawaniu aniżeli
w braniu. Księga Pamiątkowa dla Księdza Profesora Waldemara Chrostowskiego w 60. rocznicę urodzin, t. 2, red. B. Strzałkowska, Warszawa
2011, 789-795.
– Pierwszy znak objawienia się Jezusa. Wesele w Kanie Galilejskiej (J 2,1-12). W: Księga Jubileuszowa dla uczczenia Arcybiskupa Mariana Gołębiewkiego, t. I, red. W. Irek, Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu,
Wrocław 2012, 253-260.
– Māšāl w tekstach Starego Testamentu, w: Patrzmy na Jezusa, który nam
w wierze przewodzi. Księga Pamiątkowa dla Księdza Profesora Jana Łacha
w 85. rocznicę urodzin, red. W. Chrostowski, B. Strzałkowska, Ad Multos
Annos 17, Warszawa 2012, 185-196.
– Kościół–domem chrześcijan, Wrocławski Przegląd Teologiczny 20(2012)2,
35-43.
Muzyka poważna, podróże, wycieczki.
104
Zeszyty Naukowe SBP
91.JĘDRZEJAK Ryszard ks. dr, SBP 244
81-435 Gdynia, ul. Wyspiańskiego 10 m. 11
tel. (58) 622 78 84
ur. Gdynia, 21.04.1954
Diecezja Pelplińska (02.02.1987)
Mgr (farmacji): Akademia Medyczna w Gdańsku (1978)
Porównanie działania dopaminy i noradrenaliny na tętnicę ogonową
szczurów (dr med. Zdzisława Wiglusz)
Św. Jan Chrzciciel w Ewangeliach i u Józefa Flawiusza (bp dr hab. Henryk
Muszyński)
Lic. (filozofii): Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie (1997)
Pojęcia filozofii przyrody a empiria biologiczna (Piotr Lenartowicz SJ)
Jezus w oczach Żydów na podstawie dialogu o chlebie życia w J 6,22-71
(ks. prof. dr hab. Jan Załęski)
92.JĘDRZEJEWSKI Sylwester SDB ks. dr, SBP 62
30-323 Kraków, ul. Tyniecka 39
tel. (12) 267 66 06
ur. Pajęczno 17.11.1959
Prawo dawcą życia w świetle Ps 119 (ks. prof. dr hab. Ryszard Rubinkiewicz)
Korzenie zła. Rdz 1–11 w interpretacji apokaliptyki żydowskiej (ks. prof.
dr hab. Ryszard Rubinkiewicz)
105
– Biblia i judaizm, Kraków 2007.
– Kozioł dla Azazela, Ruch Biblijny i Liturgiczny 50(2007)1, 1-18.
– „Se uno aspira all’episcopato” (1 Tm 3,1): vocazione e formazione,
w: Passione apostolica, red. R. Vicent, C. Pastore, Roma 2008, 211-220.
– Jom Kippur – próba znalezienia genezy, Seminare 25/2008, 95-110.
Literatura międzytestamentalna, judaizm okresu Drugiej Świątyni, zagadnienia hermeneutyczne.
93.JONCZYK Wiesław SJ o. dr, SBP 228
00187 Roma, Pontificio Istituto Biblico, Via della Pilotta 25, Włochy
tel. (0039) 6 695 26 11; kom. 669 144 319
ur. Gorzów Wielkopolski, 06.12.1972
Towarzystwo Jezusowe – SJ (28.06.2003)
„Bobolanum”
Mgr (filozofia): Wydział Filozoficzny Towarzystwa Jezusowego w Krakowie (1998), Fenomenologia rozpaczy w tekście Sørena Kierkegaarda:
Choroba na śmierć (dr A. Jarnuszkiewicz)
Mgr: Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie – Sekcja Św. Andrzeja
Boboli „Bobolanum”
Jezus i Jego uczniowie w świetle Ewangelii według św. Łukasza (ks. prof.
dr hab. Franciszek Sieg SJ)
I bambini nel Vangelo di Matteo – analisi semantica (o. prof. Klemens
Stock SJ)
Cytaty z Księgi Izajasza w Ewangelii wg św. Mateusza (ks. prof. dr hab.
Waldemar Chrostowski)
– Cytaty z Księgi Jeremiasza w Ewangelii według św. Mateusza, w: Więcej
szczęścia jest w dawaniu aniżeli w braniu. Księga pamiątkowa dla Księdza
106
Zeszyty Naukowe SBP
Profesora Waldemara Chrostowskiego w 60. rocznicę urodzin, t. 2, red. B.
Strzałkowska, Ad Multos Annos 15, Warszawa 2011, 796-821.
– Symbolika wody w Apokalipsie św. Jana, w: Będziecie Moimi świadkami.
Księga pamiątkowa dla Księdza Józefa Kozyry, Profesora Uniwersytetu
Śląskiego w 65. rocznicę urodzin, red. M. Basiuk, A. Malina, Warszawa
2012, 131-147.
– Symbolika wody w Ewangelii według św. Jana, w: Patrzmy na Jezusa, który
nam w wierze przewodzi. Księga pamiątkowa dla Księdza Profesora Jana
Łacha w 85. Rocznicę urodzin, red. W. Chrostowski, B. Strzałkowska, Ad
Multos Annos 17, Warszawa 2012, 197-214.
– Język hebrajski Starego Testamentu: wprowadzenie do składni, wybór
tekstów, ćwiczenia, Kraków 2013.
Historia i literatura starożytna.
94.JÓŹWIAK Magdalena dr, SBP 326
50-222 Wrocław, pl. Staszica 42/5A
kom. 794958860
ur. Wrocław, 04.10.1985
Uniwersytet Wrocławski
Mgr (filologii klasycznej): Uniwersytet Wrocławski (2009)
Mgr (teologii): Papieski Wydział Teologiczny we Wrocałwiu (2012)
Kewstie hebrajskie w Księdze Rodzaju św. Hieronima (dr Krzysztof Morta,
ks. prof. dr hab. Mariusz Rosik)
Lic: Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu (2014)
Na podstawie pracy magisterskiej (ks. prof. dr hab. Mariusz Rosik)
Dr (filologii klasycznej): Uniwersytet Wrocławski (2014)
Komentarz do historii Hioba Filipa Prezbitera (prof. dr hab. Gościmir
Malinowski, dr Krzysztof Morta)
– Kwestie hebrajskie w Księdze Rodzaju św. Hieronima. Przekład i komentarz, Bibliotheca Biblica, Wrocław 2010
107
– Językoznawcze próby św. Hieronima na podstawie niektórych jego listów,
Wrocławski Przegląd Teologiczny 20(2012)2, 37-66.
Filologia biblijna, komentarze biblijne, Ojcowie Kościoła.
K
95. KANTOR Maria Aleksandra dr, SBP 64
33-305 Kraków, ul. Pułaskiego 14/11
tel. (12) 353 77 84; kom. 609 956 724
ur. Nowy Sącz, 12.09.1959
Wyższe Seminarium Duchowne Księży Salezjanów w Krakowie
Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie (1989-1997)
Mgr (filologii angielskiej): Uniwersytet Jagielloński (1984)
Parallelism in the Psalms. The Autorised Version of the Bible (doc. dr hab.
I. Kałuża)
Lic: Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie (1991)
Zjawisko paralelizmu w poezji starohebrajskiej na przykładzie Ps 119.
Analiza filologiczno-egzegetyczna (ks. doc. dr hab. Jerzy Chmiel)
Struktury dośrodkowe i odśrodkowe w poezji biblijnej na przykładzie Psalmów Pielgrzymów (Ps 120-134) (ks. doc. dr hab. Jerzy Chmiel)
– Struktury dośrodkowe i odśrodkowe w poezji biblijnej (Ps 120-134), Kraków
1998.
– Analiza narracyjna i semiotyczna. w: Z badań nad Biblią, Kraków 2000.
108
Zeszyty Naukowe SBP
Judaizm biblijny, poezja, nowa ewangelizacja, muzyka gitarowa, malarstwo.
96. KAPERA Zdzisław Jan dr, SBP 174
32-031 Mogilany, ul. Podedworze 5
tel. (12) 270 08 70; faks (12) 422 67 93
ur. Kraków, 14.03.1942
Uniwersytet Jagielloński – Zakład Archeologii Śródziemnomorskiej
(1964-1965)
Uniwersytet Jagielloński – Biblioteka Jagiellońska (1965-1973)
Uniwersytet Jagielloński – Instytut Filologii Orientalnej (1973-2007)
The Enigma Press (1990- )
Rzeźba cypryjska w zbiorach Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego (prof.
dr hab. Maria L. Bernhard)
Powstanie Jamaniego w Aszdodzie (Studium z dziejów Filistei w latach
ok. 713-709 p.n.e.) (prof. dr hab. Józef Wolski)
– Józef Tadeusz Milik archéologue, The Qumran Chronicle 20, nr 1-2 (July
2012), 13-37.
– Józef Tadeusz Milik as the Archaeologist. A Forgotten Aspect of his Activity, The Qumran Chronicle 20, nr 1-2 (July 2012), 39-41.
– New Data on J. T. Milik’s Studies at the Biblicum, The Qumran Chronicle
20, nr 1-2 (July 2012), 55-68.
– Cypriot Antiquities in the Gołuchów paradis terrestre, w: Praktika tou
d’ diethnous kyprologikou synedriou, Leukosia (...) 2008, vol. 1: Archaio
tmema, Leukosia 2011, 523-537.
Historia polskiego radiowywiadu i „Enigma”; kompletowanie czasopism
biblijnych i archeologicznych.
109
97. KARCZEWSKI Marek ks. dr hab., SBP 142
82-433 Mikołajki Pomorskie, ul. Kościuszki 75
kom. 607 160 857
ur. Sztum, 13.11.1965
Diecezja Elbląska (02.06.1990)
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski
Wyższe Seminarium Duchowne w Elblągu
Pomezański Instytut Teologii w Elblągu
Służba Boża w świetle dokumentu księcia Albrechta Hohenzollerna (o. prof.
dr hab. Celestyn Napiórkowski OFMConv.)
Profeta cristiano secondo 1 Cor 12-14 e negli Atti degli Apostoli (o. prof.
Albert Vanhoye SJ)
La figura del drago in Ap 12,5-17 e le sue implicazioni teologico-bibliche
(o. prof. Ugo Vanni SJ)
Hab.: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie (2011)
Reinterpretacja Księgi Rodzaju w Apokalipsie św. Jana, Olsztyn 2010
– Midrasz apokaliptyczny (Ap 12,10-12), Studia Elbląskie 3/2001, 211-216.
– Dynamika symbolu w Ap 12,3-4a, Studia Elbląskie 4/2002, 203-224.
– Pokój jako dar Boga i zadanie człowieka, w: Pacem in terris. Dar Boga
powierzony ludziom, red. J. Kumala, Licheń 2003, 9-25.
– „Aniołowi Kościoła ... napisz”. Koncepcja identyfikacji Anioła Kościoła
w Ap 2-3 z urzędem biskupa i jej weryfikacja egzgetyczno-teologiczna, w:
„Wy jesteście naszym listem (2 Kor 3,2)”. Urząd i charyzmat biskupa, red.
M. Karczewski, M. Żmudziński, Elbląg 2003, 79-93.
Muzyka.
98. KARDYŚ Wojciech ks. dr, SBP 317
83-220 Skórcz, ul. Kościelna 5
110
Zeszyty Naukowe SBP
kom. 885 554 558
ur. Tczew, 27.04.1978
Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Pelplińskiej
Szatan w twórczości Jana Kasprowicza. Implikacje teologiczne (ks. dr
Andrzej Dunajski)
Satana nel Vangelo di Marco (o. prof. Klemens Stock SJ)
Szatan w Starym Testamencie oraz w judaizmie Drugiej Świątyni. Studium
z historii tradycji (ks. dr hab. Wojciech Pikor)
– Polemika z kulturą hellenistyczną w Mdr 6-9, Studia Pelplińskie 44/2011,
519-531.
– Słowo Boże jako jedna z dróg pogłębiania komunii z Bogiem – w świetle
Adhortacji Apostolskiej Benedykta XVI „Verbum Domini”, Studia Pelplińskie 44/2011, 587-596.
– Trzej Królowie – ich znaczenie i tożsamość, Pielgrzym r. XXI nr 26(550),
16-17.
– „Karnawał” według Biblii, Pielgrzym r. XXIV nr 2(604), 14-15.
Historia starożytnego Rzymu, muzyka włoska.
99. KASIŁOWSKI Piotr SJ o. dr hab., SBP 51
02-532 Warszawa, ul. Rakowiecka 61
tel. (22) 542 88 39
ur. Gdańsk, 06.10.1961
„Bobolanum”
111
Anmmonimento contro un peccato „volontario” (o. prof. Albert Vanhoye
SJ)
Wspólnota chrześcijańska w sytuacji kryzysu. Studium egzegetyczno-teologiczne Hbr 5,11-6,12
Dr hab.: Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie – Sekcja Św. Andrzeja Boboli „Bobolanum” (2002)
Solidarność w Liście do Hebrajczyków, Warszawa 2002
– Mojżesz i Chrystus w Liście do Hebrajczyków, w: „Słowo Twoje jest prawdą”. Księga Pamiątkowa dla Ks. Prof. Stanisława Mędali w 65. rocznicę
urodzin, red. W. Chrostowski, Warszawa 2000, 142-170.
– Problem bogactwa w Liście św. Jakuba, Bobolanum 11(2000)1, 179-198.
– Problem tożsamości Jezusa w Ewangelii św. Marka, w: „Duch i Oblubienica mówią: »Przyjdź«”. Księga Pamiątkowa dla Ojca Profesora Augustyna
Jankowskiego OSB w 85. rocznicę urodzin, red. W. Chrostowski, Warszawa
2001, 170-189.
– Nie tak jak Ezaw (Hbr 12,14-17), Studia Bobolanum 1-2/2001, 83-110.
100. KEMPIAK Ryszard SDB ks. dr, SBP 173
50-377 Wrocław, pl. Grunwaldzki 3
tel. (71) 382 45 40; kom. 601 835 661
ur. Zduny, 16.03.1959
Wyższe Seminarium Duchowne Zgromadzenia Salezjanów
Wyższe Seminarium Duchowne Ojców Paulinów
Wyższe Seminarium Duchowne Ojców Dominikanów
Mgr: Papieski Uniwersytet Salezjański, Rzym (1986)
112
Zeszyty Naukowe SBP
L’esistenza umana fra peccato e redenzione: la salvezza attuata da Cristo
e dalla Chiesa (ks. prof. G. Caputa SDB)
Lic.: Studium Biblicum Franciscanum, Jerozolima (1989)
Il concetto di fede nelle lettere di San Paolo (o. prof. A.M. Buscemi
OFM)
Wiara w Jezusa Chrystusa (ks. doc. dr hab. Jerzy Chmiel)
– Wiara w Jezusa Chrystusa na podstawie Listu do Galatów, Kraków
1993.
– Weź księgę Pisma Świętego. Propozycje lectio divina na czas Adwentu
i Przygotowania Paschalnego, Wrocław 2003.
– Józef – mąż Maryi. Rozważania biblijne, Kraków 2004.
101. KIC Wiesław dr, SBP 266
30-611 Kraków, ul. Beskidzka 35/24
tel. (12) 425 58 51; kom. 505 053 637
ur. Kraków, 29.09.1953
Warsztaty attyckie w czarno- i czerwonofigurowej ceramice z Apollonii
Pontyjskiej (prof. dr hab. M.L. Bernhard)
Archeologiczne ślady pobytu Pawła Apostoła w Koryncie (ks. dr R. Pindel)
Misja macedońska Pawła Apostoła w świetle źródeł archeologicznych (ks.
dr hab. R. Pindel)
– Świadectwo dojrzałości? Jak młodzież w szkole średniej dorasta do pełnoletności, Katecheza 5/2003, 61-68.
– Korynt w epoce Pawła Apostoła, Polonia Sacra XXIII(2001)8, 91-132.
113
– Chronologiczne aspekty misji korynckiej Pawła Apostoła, Ruch Biblijny
i Liturgiczny 53(2000)3-4, 180-188.
– Squat lekythoi of the Apollonia Painter, Etudes et Travaux XIII, Warszawa
1983, 179-184.
Archeologia biblijna, wolontariat na rzecz potrzebujących, wędkarstwo.
102. KIEDZIK Mirosław ks. dr, SBP 27
85-431 Bydgoszcz, ul. Kolibrowa 5 m. 1
tel. (52) 372 21 92; kom. 602 729 441
ur. Inowrocław, 19.09.1959
Diecezja Bydgoska (Gniezno, 01.06.1985)
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza – Sekcja w Bydgoszczy
Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Bydgoskiej
Prymasowski Instytut Kultury Chrześcijańskiej w Bydgoszczy
Kolegium Teologiczne w Gnieźnie (1992-1995)
Prymasowski Instytut Teologiczny w Gnieźnie (1992-1999)
Wyższe Seminarium Duchowne Misjonarzy Świętej Rodziny w Kazimierzu Biskupim (1993-1995)
Wyższe Seminarium Duchowne w Toruniu (1997-1999)
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza – Sekcja w Gnieźnie (1999-2000)
Wyższe Seminarium Duchowne w Radomiu (2000/2001)
Wyższe Metropolitalne Seminarium Duchowne w Warszawie (2002-2005)
Mgr: Papieski Wydział Teologiczny w Poznaniu (1984)
Wnioski pastoralne wynikające z nauczania Jana Pawła II w czasie pierwszej pielgrzymki do Polski (ks. dr T. Makowski)
Teologia słowa w Łukaszowej perykopie o krewnych Jezusa (Łk 8,19-21)
(ks. prof. dr hab. Józef Kudasiewicz)
114
Zeszyty Naukowe SBP
Ho lógos toű Theoű nella pericope lucana dei veri parenti di Gesù (Lc
8,19-21) (o. prof. John J. Kilgallen SJ)
Ho lógos toű Theoű (Łk 8,4-21). Studium z teologii św. Łukasza (ks. prof.
dr hab. Józef Kudasiewicz)
– Orędzie Dekalogu (I-III). „Będziesz miłował Pana, twego Boga”, w: „Słowo Twoje jest prawdą”. Księga Pamiątkowa dla Księdza Profesora Stanisława Mędali w 65. rocznicę urodzin, red. W. Chrostowski, Warszawa
2000, 171-182.
– [Wstęp i tłumaczenie] Dzieje Apostolskie i List do Rzymian, w: Pismo
Święte Nowego Testamentu i Psalmy. Przekład ekumeniczny z języków
oryginalnych, red. nauk. M. Kiedzik (NT), J. Warzecha (Ps), Warszawa
2001, 261-334.
– Kiedy urodził się Jezus Chrystus? w: Minister Verbi. Liber sollemnis Excelentissimo Domino Archiepiscopo Henrico Muszyński Metropolitae Gnesnensi ad honorandum decimum quartum eiusdem vitae lustrum expletum
dedicatus oblatusque, red. P. Podeszwa, W. Szczerbiński, Gnesnae 2003,
129-140.
– Pismo Święte Nowego Testamentu i Psalmy. Przekład ekumeniczny z języków oryginalnych – główne założenia i zmiany w brzmieniu przekładu
Nowego Testamentu oraz ich podstawy, Collectanea Theologica 73(2003)1,
203-213.
103. KIEJDO Katarzyna Maria dr, SBP 276
11-030 Purda, Marcinkowo 69
kom. 665 212 035
ur. Olsztyn, 12.08.1982
Mgr/Lic.: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie (2006/2009)
Dzieje Świątyni Jerozolimskiej odzwierciedleniem losów narodu (ks. dr
hab. Bogdan Wiktor Matysiak).
Dr: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie (2011)
115
Księga Daniela jako przykład hellenistycznych wpływów na kulturę Izraela
(prof. dr hab. Michał Wojciechowski)
104. KIEJZA Andrzej OFMCap. o. dr, SBP 147
20-002 Lublin, ul. Krakowskie Przedmieście 42
kom. 605 988 372
ur. Niemodlin, 25.04.1963
Komentarz Syracha do dziejów Mojżesza (Syr 45,1-5) (ks. prof. dr hab.
Stanisław Potocki)
Il carattere della presenza di Cristo nella Chiesa secondo Ap 1,12-20
Rzeczownikowe określenia chrześcijan w Apokalipsie. Obraz wierzących
w Chrystusa (o. prof. dr hab. Hugolin Langkammer OFM)
– Bóg jako Ojciec według Apokalipsy, Roczniki Teologiczne 49/2002, 129-146.
– Sąd Boży według Apokalipsy, w: „Stworzył Bóg człowieka na swój obraz”.
Księga Pamiątkowa dla Biskupa Profesora Mariana Gołębiewskiego w 65.
rocznicę urodzin, red. W. Chrostowski, Warszawa 2002, 175-194.
– Sytuacja ludu Bożego, Warszawa 2002.
– Twoje słowo jest lampą, Częstochowa 2003.
Muzyka, współczesna poezja i literatura. Autor sześciu tomików poetyckich.
105. KIERNIKOWSKI Zbigniew bp prof. dr hab., SBP 144
08-110 Siedlce, ul. Piłsudskiego 62
116
Zeszyty Naukowe SBP
tel. (25) 644 21 95; faks (25) 644 06 96
ur. Szamarzewo, 02.07.1946
Biskup siedlecki (święcenia kapłańskie: Gniezno, 06.06.1971; sakra biskupia: 2002)
Akademia Podlaska w Siedlcach
Papieski Uniwersytet „Urbaniana”, Rzym
Papieski Uniwersytet Świętego Tomasza z Akwinu „Angelicum”, Rzym
Rhma th/j pi,stewj in Rom 10,8 (o. prof. Stanislas Lyonnet SJ)
La crescita della comunità – Corpo di Cristo (o. prof. Fritzleo LentzenDeis SJ)
Mgr/Dr (nostr.): Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (2000)
(2001)
Eucharystia i jedność, Częstochowa 2000
(2012)
W mocy słowa i sakramentu, Rozprawy i Studia Biblijne 40, Warszawa
2011.
–
–
–
–
Dwoje jednym ciałem w Chrystusie, Warszawa 2000.
Posługiwanie Ojcostwu Boga, Warszawa 2001.
Kościół wspólnotą odkupionych grzeszników, Kraków 2003.
W mocy słowa i sakramentu, Rozprawy i Studia Biblijne 40, Warszawa
2011.
117
106. KIERSZTEJN Joanna dr, SBP 311
61-612 Poznań, ul. Bolka 2/64
kom. 603 809 298
ur. Poznań, 07.07.1975
Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu
Mgr/Lic.: Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu (2001/2004)
Idea jedności ze wspólnotą jerozolimską w listach św. Pawła (ks. dr Tomasz
Siuda/ ks. prof. dr hab. Jan Kanty Pytel)
Zagrożenia doktryny i moralności w gminach wczesnochrześcijańskich
w ujęciu listów katolickich (ks. dr hab. Adam Ryszard Sikora OFM)
– „Niewiasta obleczona w słońce”. Wniebowzięcie Maryi w perspektywie
nowotestamentowej, Salvatoris Mater 6(2004)3, 195-203.
– Jezus wśród kobiet. Kobieta w Biblii, List 24(2007) nr 5(271), 26-31.
– Wizerunek kobiet w historii Kościoła, w: Duchowa przypadłość. Kobiety
a doświadczenie chrześcijaństwa, red. M. Grzywacz, J. Kicman, Poznań
2007, 96-106.
Teatr, sztuka, muzyka.
107. KINOWSKI Krzysztof ks. lic., SBP 299
00193 Roma, Via Pietro Cavallini 38, Włochy
kom. 503 071 676; (0039) 389 153 12 08
ur. Gdańsk, 17.06.1979
Archidiecezja Gdańska (25.06.2005)
Mgr: Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
(2004)
Pragnienie śmierci i jego przezwyciężanie w oparciu o tekst 1 Krl 19,1-18
w kontekście problemu eutanazji (ks. dr hab. Grzegorz Szamocki)
118
Zeszyty Naukowe SBP
The Meaning and Function of wayyaàl Bükol-hä´ärec in 2 Kgs 17:5 (o.
prof. Peter Dubovský SJ)
Aktywny wypoczynek, kino, teatr, muzyka, podróże.
108. KLIMEK Piotr ks. dr, SBP 28
03-131 Warszawa-Tarchomin, ul. Mehoffera 2
tel. (22) 676 55 63
ur. Milanówek, 26.03.1961
Natura powołania prorockiego w świetle Jr 1,4-10 i 20,7-9 (ks. dr Ryszard
Rumianek)
Chrzciciela (1989)
Symbolika grzechu w Jr 2 (ks. dr Ryszard Rumianek)
Dr: Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie – Sekcja Św. Jana Chrzciciela (1995)
Bóg Jeremiasza. Analiza obrazu Boga w wypowiedziach proroka. (ks. dr
hab. Stanisław Kur)
109. KLINKOWSKI Jan ks. dr hab., SBP 135
59-220 Legnica, ul. Wierzyńskiego 2/6
tel. (76) 855 36 53; kom. 609 302 649
119
ur. Chojnów, 13.06.1962
Diecezja Legnicka (23.05.1987)
Wyższe Seminarium Duchowne w Legnicy
Mgr/Lic.: Papieski Fakultet Teologiczny we Wrocławiu (1987/1991)
Postać Jezusa Cudotwórcy w świetle nowożytnej teologii biblijnej (ks. dr
hab. Tomasz Hergesel)
Technika zużytkowania Starego Testamentu w Ewangeliach synoptycznych
(o. prof. dr hab. Hugolin Langkammer OFM)
Analiza dramatyczna Ewangelii św. Jana, Biblioteka Diecezji Legnickiej
30, Legnica 2007
– Aktualizacja biblijnej idei jubileuszów, w: Na progu trzeciego tysiąclecia,
red. B. Drożdż, Legnica 2001, 117-142.
– Refleksja nad Apokalipsą, Biblioteka Diecezji Legnickiej 24, Legnica
2005.
– Analiza dramatyczna Ewangelii św. Jana, Biblioteka Diecezji Legnickiej
30, Legnica 2007.
– Herod Wielki i jego epoka, Wrocław 2007.
Historia i kultura Bliskiego Wschodu.
110. KOCIMA Łukasz ks. lic., SBP 290
43-176 Gostyń, ul. Miarowa 4
kom. 798 959 896
ur. Mikołów 12.02.1980
Mgr: Uniwersytet Śląski w Katowicach (2006)
Abraham w pismach Ireneusza z Lyonu (ks. prof. dr hab. Wincenty Myszor)
120
Zeszyty Naukowe SBP
Lic.: Uniwersytet Śląski w Katowicach (2011)
Uzdrowienie niewidomego na drodze do Jerozolimy (Mk 10,46-52). Studium
egzegetyczno-teologiczne (ks. dr hab. Artur Malina)
– Abraham w pismach Ireneusza z Lyonu, w: Studia Antiquitates Christianae.
Series Nova 10, red. A. Uciecha, Katowice 2010, 125-258.
Ewangelia Marka.
111. KONCEWICZ Tadeusz SDS ks. dr, SBP 179
55-120 Oborniki Śląskie, Bagno 86
tel. (71) 310 61 26; kom. 694 448 147
ur. Brzeżany, 22.12.1940
Towarzystwo Boskiego Zbawiciela (Salwatorianie) – SDS (08.06.1981)
Wyższe Seminarium Duchowne Księży Salwatorianów, Bagno k. Wrocławia
Il rapporto del vocabolario e della teologia tra Is 55,1-5 e Dt (o. prof.
Horacio Simian-Yofre SJ)
Prawo odwetu w interpretacji Jezusa (Mt 5,38-42) (ks. prof. dr hab. Jan
Łach).
112. KOŃCZAK Adam Zygfryd ks. dr, SBP 37
27-600 Sandomierz, ul. Żeromskiego 6
tel. (15) 832 27 08 wewn. 365
ur. Mirocice, 11.05.1941
Diecezja Sandomierska (12.06.1965)
121
Wyższe Seminarium Duchowne w Sandomierzu
Psalm 58. Studium krytyczno-egzegetyczne (ks. prof. dr hab. Stanisław
Łach)
şedāqāh w Psałterzu (ks. prof. dr hab. Stanisław Łach)
Giustizia nel Discorso della Montagna (o. prof. L. Sabourin SJ)
– Judaistyczne czy uniwersalistyczne idee w nauczaniu Jezusa, w: Studio
lectionem facere, Lublin 1976, 587-591.
– Nauka psalmistów o sprawiedliwości Bożej, Studia Sandomierskie 1/1980,
173-212.
– Apostoł „Tygodni Biblijnych” w diecezji sandomierskiej, Studia Sandomierskie 3/1982, 163-172.
– Rola motywów historycznych w kwestii ustalenia gatunku literackiego
i nauki teologicznej Ps 66, Studia Sandomierskie 7/2000, 59-66.
113. KORONA Sławomir ks. dr, SBP 319
23-460 Józefów, Tarnowola 44
tel. 0698628050
ur. Tomaszów Lubelski, 21.07.1978
Diecezja Zamojsko-Lubaczowska (05.06.2004)
Mgr/Lic.: Katolicki Uniwersytet Lubelski im. Jana Pawła II w Lublinie
(2004; 2009)
Ukazanie się Zmartwychwstałęgo Marii Magdalenie (J 20,11-18). Studium
egzegetyczno-teologiczne (ks. prof. dr hab. Antoni Paciorek; ks. prof. dr
hab. Henryk Witczyk).
Dr: Katolicki Uniwersytet Lubelski im. Jana Pawła II w Lublinie (2011)
Włączeni w jedno Ciało. Studium tajemnicy chrztu w ujęciu św. Pawła (ks.
prof. dr hab. Henryk Witczyk)
Muzyka, języki biblijne.
122
Zeszyty Naukowe SBP
114. KORZEC Cezary ks. dr hab., SBP 206
71-459 Szczecin, ul. Papieża Pawła VI 2
tel. (91) 454 15 34
Archidiecezja Szczecińsko-Kamieńska (12.06.1993)
Studiów nad Rodziną
L’Angello sul Monte Sion. Studio sincronico del brano di Ap 14,1-5 (prof.
Ugo Vanni SJ)
Funzione e genesi di Gabriele nel Libro di Daniele (Dn 8). Studio letterario-teologico (ks. prof. dr hab. Bogdan Poniży)
Dr hab.: Papieski Wydział Teologiczny Wrocław (2014)
– Apokalipsa o Szatanie: figura smoka w Ap 12, w: S. Bukalski, Szatan
w religii i kulturze, Szczecin 2008, 89-112.
– „Gabrielu wyjaśnij temu to widzenie …” Dn 8,16. Wizja i jej wyjaśnienie:
studium kompozycji Dn 8, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego: Szczecin 2009
– „Syn wobec „choroby psychicznej” ojca: instrukcja mąrościa (Syr 3,13)”
w: Dymer A., Troska o człowieka psychicznie chorego. Wsparcie – terapia
– ochrona, Instytut Medyczny im. Jana Pawła II, Wyd. Kadruk: Szczecin
2013, 261-272
– Ścieżka biblijnego konsensusu: ku integralnej teologii biblijnej, TUM:
Wrocław 2013
115. KOSEK Wojciech dr, SBP 154
43 300 Bielsko Biała, ul. Bogusławskiego 22 m. 3
tel. (33) 496 84 15
123
ur. Bielsko-Biała, 15.06.1959
Mgr inż. (fizyki): Politechnika Warszawska (1983)
Optyczny układ koherentny do interpretacji sejsmogramów (dr Tomasz
Szoplik)
Inspiracje biblijne w Liście Apostolskim Jana Pawła II „Dies Domini”,
o świętowaniu niedzieli (ks. prof. dr hab. Tomasz Jelonek)
Przepowiadanie poniżenia i wywyższenia Chrystusa w czasie anamnezy
eucharystycznej na podstawie Pierwszego Listu do Koryntian (ks. prof. dr
hab. Tomasz Jelonek)
Pierwotny ryt Paschy w świetle schematu literackiego Księgi Wyjścia 1–18
(ks. prof. dr hab. Tomasz Jelonek)
– Wprowadzenie w tajemnicę adoracji Pana Jezusa przyjętego w Komunii
Świętej, Kraków 1999.
– Kairos Komunii Świętej jako znak interwencji Boga w potrzebę wewnętrzną
człowieka, Karmel 75(2002)2, 43-49.
– Msza św. uobecnieniem Ostatniej Wieczerzy, w: W zadziwieniu Eucharystią,
red. J.I. Adamska, Borne-Sulimowo 2004, 246-260.
– Pierwotny ryt Paschy w świetle schematu literackiego Księgi Wyjścia 1–18,
Kraków 2008.
Fizyka, informatyka, wędrówki górskie.
116. KOT-TWARDZIŁOWSKA Anna dr, SBP 263
05-091 Ząbki, ul. Gen. Maczka 1A/4
kom. 510 608 163
ur. Wołomin, 27.02.1982
Mgr/Lic.: Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
(2006/2008)
124
Zeszyty Naukowe SBP
Księga Estery 4. Studium egzegetyczno-teologiczne (ks. prof. dr hab. Waldemar Chrostowski)
Kobiety w dziejach Izraela w świetle deuteronomistycznego dzieła historycznego. Studium egzegetyczno-teologiczne wybranych tekstów (ks. prof.
dr hab. Waldemar Chrostowski)
– [Rec.] G. Ravasi, Kohelet. Najbardziej oryginalna i „skandaliczna” księga
Starego Testamentu, Collectanea Theologica 74(2004)1, 245-250.
– „Gdzie jest Abel, brat Twój?” Przemoc w Biblii, Sympozjum Biblijne,
Warszawa 12 IV 2005, Collectanea Theologica 75(2005)3, 207-210.
– Gatunek literacki Księgi Estery. Przyczynek do tematu, Collectanea Theologica 77(2007)3, 27-41.
– Biegliście tak wspaniale! List do Galatów, Miejsca Święte 145(2009)1,
19.
Historia starożytna i średniowieczna, wspinaczka skałkowa.
117. KOT Piotr ks. dr, SBP 273
58-379 Czarny Bór, Witków Śląski 139/5
kom. 503 036 544
ur. Strzelin, 19.06.1975
Mgr/Lic.: Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu (2000)/ Katolicki
Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II (2006)
Teksty o Dwunastu w Ewangelii świętego Marka. Studium egzegetycznoteologiczne (ks. prof. dr hab. J. Czerski)
Lic. (patrologia): Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II (2008)
Literacko-teologiczne związki tradycji targumicznej o Kainie i Ablu (TNRdz
4,1-17) z Pierwszym Listem świętego Jana (ks. prof. dr hab. Mirosław
S. Wróbel)
125
„Il re accanto alla porta”. La funzione narrativa del lettore implicito di
2 Sm 18,1-5 e 19,1-9 nel contesto della storia di Davide (o. prof. C. Morrison O.Carm.)
– Szkice biblijne. W namiocie słowa, Wrocław 2010.
– Targumy a Pierwszy List Jana. Literacko-teologiczne związki tradycji targumicznej o Kainie i Ablu (TNRdz 4,1-17) z Pierwszym Listem świętego
Jana, Warszawa 2010.
Patrystyka, góry.
118. KOT Tomasz SJ o. dr, SBP 73
02-536 Warszawa, ul. Narbutta 21
tel. (22) 542 88 05
ur. Lublin, 03.01.1966
„Bobolanum”
Papieski Uniwersytet Gregoriański
Mgr: St. Sèvres – Faculté de Théologie w Paryżu (1995)
Les guérisons – figures de la résurrection (o. prof. Paul Beauchamp SJ)
Lic.: Papieski Uniwersytet Gregoriański, Rzym (1998)
Accomplir la justice de Dieu – Mt 5,17-48. Analyse rhétorique (o. prof.
R. Meynet SJ)
La fede, via della vita. Composizione e interpretazione della Lettera di
Giacomo (o. prof. Roland Meynet SJ)
– Accomplir la justice de Dieu – Mt 5,17-48. Analyse rhétorique, w: Studies
in the Bible, Warszawa 2000, 73-187.
– La fede, via della vita. Composizione e interpretazione della Lettera di
Giacomo, Bologna 2003.
– Lettre de Jacques. La foi chemin de vie, Paryż 2006.
126
Zeszyty Naukowe SBP
119. KOTECKI Dariusz ks. prof. dr hab., SBP 150
87-100 Toruń, pl. ks. Stefana W. Frelichowskiego 1
tel. (56) 658 46 33
ur. Iława, 29.10.1966
Pierwiastki religijne w twórczości T. Brzozowskiego (ks. prof. dr hab.
Janusz S. Pasierb)
„La tempesta sedata” (Mc 4,35-41). Uno studio esegetico (o. prof. Klemens Stock SJ)
Con Gesù nella barca. Contributo allo studio del discepolato nel Vangelo
di Marco (o. prof. Klemens Stock SJ)
(2007)
Duch Święty w zgromadzeniu liturgicznym w świetle Apokalipsy św. Jana,
Rozprawy i Studia Biblijne 26, Warszawa 2006
Prof.: Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Turuniu (2014)
Jezus a Bóg Izraela w Apokalipsie św. Jana, Scripta Theologica Thoruniensia 27, Toruń 2013
– Duch Święty w zgromadzeniu liturgicznym w świetle Apokalipsy św. Jana,
Rozprawy i Studia Biblijne 26, Warszawa 2006.
– Kościół w świetle Apokalipsy św. Jana (Series Biblica Paulina 6), Częstochowa 2008.
– „Bądźmy uczniami Chrystusa”. Dziesięć kroków z Ewangelią według św.
Marka, Toruń 2008.
– Jezus a Bóg Izraela w Apokalipsie św. Jana (Scripta Theologica Thoruniensia 27), Toruń 2013.
Podróże.
127
120. KOWALCZYK Andrzej ks. dr hab., SBP 161
80-330 Gdańsk-Oliwa, ul. Cystersów 11
tel. (58) 554 16 48
ur. Radomsko, 20.02.1940
Gdańskie Wyższe Seminarium Duchowne
Archidiecezjalne Kolegium Teologiczne w Gdyni
Lic.: Papieski Uniwersytet Laterański w Rzymie (1969)
Marco 9,11-12 in rapporto col mistero del Regno di Dio (o. prof. C. Kearns
OP)
Wpływ typologii oraz tekstów Starego Testamentu na redakcję Ewangelii
św. Mateusza, Gdańsk 1993
– Wpływ typologii oraz tekstów Starego Testamentu na redakcję Ewangelii
św. Mateusza, Gdańsk 1993.
– Typological Cycles of Episodes in the Gospel of Matthew and Matthew as
the New Hexateuch, Angelicum 87/2000, 223-274.
121. KOWALIK Krzysztof Piotr ks. dr, SBP 166
62-800 Kalisz, ul. Złota 144
tel. (62) 594 48 98
ur. Kalisz, 21.05.1966
Diecezja Kaliska (25.05.1991)
Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Kaliskiej
Instytut Teologiczny Diecezji Kaliskiej w Kaliszu
Mgr/Lic.: Katolicki Uniwersytet Lubelski/Akademia Teologii Katolickiej
w Warszawie (1991/1997)
128
Zeszyty Naukowe SBP
Sens istnienia człowieka według Księgi Koheleta. Studium biblijne na
podstawie wybranych fragmentów tekstu (ks. dr Marian Gołębiewski/ks.
Reinterpretacja tekstu o Abrahamie z Rdz 11,27–25,18 w Septuagincie (ks.
prof. dr hab. Waldemar Chrostowski)
– Reinterpretacja tekstu o Abrahamie z Rdz 11,27–25,18 w Septuagincie,
Series Biblica Paulina 8, Częstochowa 2010.
122. KOWALSKI Marcin ks. dr, SBP 304
25-548 Kielce, ul. Orkana 9/14
kom. 607 447 983
ur. Kielce, 22.05.1977
Diecezja Kielecka (01.06.2002)
Wyższe Metropolitalne Seminarium Duchowne w Lublinie
Wyższe Seminarium Duchowne w Kielcach
Pielgrzymka do Boga żyjącego w Świątyni. Studium egzegetyczno-teologiczne Ps 84 (ks. prof. dr hab. Henryk Witczyk)
„We Shall All Be Changed” (1 Cor 15:51c): Transformation of the Living
at the Parousia of Christ. An Exegetico-Rhetorical Study of 1 Cor 15:50-57
(prof. Jean-Noël Aletti SJ)
Transforming Boasting of Self into Boasting in the Lord. The Development
of the Pauline Periautologia in 2 Cor 10-13 in Light of the Programmatic
Introduction of 2 Cor 10 (prof. Jean-Noël Aletti SJ)
– Transforming Boasting of Self into Boasting in the Lord. The Development
of the Pauline Periautologia in 2 Cor 10–13, Lanham, MD: UPA 2013.
129
– Wolność w uścisku grzechu lub łaski: Deuteronomista, Syrach i Paweł na
temat wolnej woli, Kieleckie Studia Teologiczne 13(2014) 69-87.
– Un fariseo triste, una peccatrice innamorata e Gesù dal potere divino. La
costruzione dei personaggi in Lc 7,36-50, The Biblical Annals 5(2015)1
137-158.
– Bóg ustanowił Chrystusa nowym miejscem przebłagania. Pawłowa wizja
usprawiedliwienia według Rz 3,25-26, w: Głoszenie odpuszczenia grzechów w imię Jezusa (Łk 24,47), red. K. Mielcarek, ABL XII, Lublin 2015,
s. 163-190.
Narty, jazda na rowerze, filmy.
123. KOZIOŁ Stanisław ks. dr, SBP 203
Gorodok, ul. Ks. Wanagsa 14, 32 000 Chmielnycka Obł., Ukraina
tel. (00380) 385 13 21 43 wewn. 21
ur. Stalowa Wola, 07.05.1957
Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Kamieniecko-Podolskiej
Syr 3,1-16: Struktura literacka i doktryna (ks. prof. dr hab. Stanisław
Potocki)
Symbolika małżeńska i rodzinna w wyroczniach prorockich (ks. prof. dr
hab. Józef Homerski)
– Obraz życia małżeńskiego i rodzinnego w świetle tekstów prorockich, w:
U źródeł Mądrości, red. S. Haręzga, Rzeszów 1997, 191-210.
– Bóg Ojcem Ludu Bożego w symbolice prorockiej, w: Czyn... człowieka odda
mu zapłatę (Prz 12,14b). Księga Pamiątkowa ku czci Księdza Profesora
Józefa Homerskiego, red. G. i P. Pindurowie, Tarnów 1999, 53-73.
– Świadectwo Świętego Mateusza o Prymacie Piotra, w: Pasterz i Twierdza.
Księga Jubileuszowa dedykowana Księdzu Biskupowi Janowi Olszańskie-
130
Zeszyty Naukowe SBP
mu Ordynariuszowi Diecezji w Kamieńcu Podolskim, red. J. Wołczański,
Kraków-Kamieniec Podolski 2001, 471-484.
– Ikona świadkiem Słowa Bożego, Studia Catholica Podoliae 3/2004, Gorodok-Kamianec Podilskyj 2005, 217-234.
124. KOZYRA Józef ks. dr hab., SBP 5
40-039 Katowice, ul. Powstańców 21
tel. 519 546 177
ur. Piekary Śląskie, 08.09.1947
Paruzja Chrystusa w 1 Kor 15 (o. prof. dr hab. Augustyn Jankowski
OSB)
Aspekty teologiczne paruzji w 1 Kor 15 (ks. dr hab. Kazimierz Romaniuk)
Kainotes. Idea nowości w Nowym Testamencie (o. prof. dr hab. Hugolin
Langkammer OFM)
Dyplom Studium Biblicum Franciscanum, Jerozolima (1979)
Jezus Chrystus jako ARCH. Protologia chrystologiczna w pierwotnej
tradycji apostolskiej Nowego Testamentu w interpretacji rdzenia –arc,
Katowice 2001
– [red. wraz z M. Łuczakiem] Rocznice, które wspominają, uobecniają
i zapowiadają. Zagadnienia teologiczne, socjologiczne i historyczne, Katowice-Piekary Śl. 2005.
131
– Nowa nauka Jezusa – kaine didache w Ewangeliach Synoptycznych, Śląskie
Studia Historyczno-Teologiczne 38(2005)1, 101-115.
– Die Christustitel in der Apokalypse als führender Gedanke der Adhortatio
Ecclesia in Europa, w: Ethos and Exegesis, red. A. Kucz, A. Malina, Katowice 2007, 193-204.
– Eschatologia Pism Janowych, w: Teologia Nowego Testamentu, t. II: Dzieło
Janowe, red. M. Rosik, Wrocław 2008, 219-263.
Pielgrzymki do Ziemi Świętej oraz śladami św. Pawła, muzyka i sztuka.
125. KRAWCZYK Roman ks. prof. dr hab., SBP 36
08-110 Siedlce, ul. Śniadeckich 12
tel. (25) 633 37 43
ur. Parysów, 06.10.1951
Diecezja Siedlecka (05.06.1976)
Akademia Podlaska w Siedlcach
Wyższe Seminarium Duchowne w Siedlcach
Rdz 3 w świetle interpretacji etiologicznej (ks. doc. dr hab. Marian Filipiak)
Biblijna koncepcja świata w Księgach Mądrościowych (ks. doc. dr hab.
Marian Filipiak)
Antropologiczne tradycje Księgi Rodzaju w Księdze Syracha
Prof.: Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie (1995)
Dekalog. Kodeks etyki społecznej Starego Testamentu, Siedlce 1994
– Drzewo życia, Siedlce 1994.
– Dekalog. Kodeks etyki społecznej Starego Testamentu, Siedlce 1994.
– Sztuka życia według Biblii, Warszawa 1997.
132
Zeszyty Naukowe SBP
– Starożytny Izrael. Szkice z historii i kultury, Siedlce 2001.
126. KRAWIECKA Ewa dr, SBP 96
61-166 Poznań, Osiedle Piastowskie 120/132
kom. 501 016 169
ur. Poznań, 04.10.1965
Mgr (filologii polskiej): Uniwersytet im. Adama Mickiewicza (1990)
Religijność Franciszka Karpińskiego (prof. dr hab. M. Witkowski)
Mgr (teologii)/Lic.: Papieski Wydział Teologiczny (1992)
Życie jako naczelna kategoria etyczna w pracach Z. Cackowskiego (ks.
prof. dr hab. J. Troska)
Dr (filologii polskiej): Uniwersytet im. Adama Mickiewicza (1999)
Staropolskie wizerunki św. Marii Magdaleny w literaturze i w sztuce (prof.
dr hab. T. Witczak)
Dr (teologii): Uniwersytet im. Adama Mickiewicza (2002)
Przestrzeń biblijno-apokaliptyczna w powieści „Mistrz i Małgorzata”
M. Bułhakowa (ks. prof. dr hab. Jan Kanty Pytel)
– Konteksty biblijne w „Misji” R. Joffe, w: Poloniści o filmie, red. M. Hendrykowski, Poznań, 1997, 138-146.
– Komentarz biblijny tzw. Edycji poznańskiej jako metatekst tworzący optymalne warunki odbioru dla użytkowników (Próba analizy komentarza do
Ap 6, 1-18), w: Retoryka dziś. Teoria i praktyka, red. R. Przybylska, W.
Przyczyna, Kraków 2001, 243-255.
– Apokalipsa według Michaiła Bułhakowa. Przestrzeń biblijno-apokaliptyczna „Mistrza i Małgorzaty”. w: „Duch i Oblubienica mówią: »Przyjdź«”.
– Błogosławiona godzina powrotu. w: Nie zapomnimy: świadkowie życia
i czytelnicy o Romanie Brandstaetterze, Poznań 2002, 9-22.
Fotografia, hodowla kotów rasy europejskiej.
133
127. KRĘCIDŁO Janusz MS ks. dr hab., SBP 207
02-473 Warszawa, ul. Popularna 46
kom. 669 275 799
ur. Pstrągowa, 12.09.1966
Misjonarze Matki Bożej z La Salette (Saletyni) – MS (14.05.1993)
Kolegium OO. Dominikanów – Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie
Mgr/Lic.: Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie/Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie (1993/1998)
Kohelet a grecka i egipska literatura mądrościowa (ks. doc. dr hab. Jerzy
Chmiel)
Funkcja pneumatologii w chrystologicznej strukturze czwartej Ewangelii
(ks. prof. dr hab. Stanisław Mędala CM)
Jesus’Final Call to Faith (J 12,44-50). A Literary Approach (prof. Johannes
Beutler SJ)
(2009)
Nowe życie uczniów Jezusa. J 21 jako owoc eklezjologicznej relektury
J 1–20 we wspólnocie Umiłowanego Ucznia, Rozprawy i Studia Biblijne
33, Warszawa 2009.
Francuska Szkoła Biblijna i Archeologiczna, Jerozolima (2005)
– Jesus’ Final Call to Faith. Literary Approach, Series Biblica Paulina 4,
Częstochowa 2007.
– Dlaczego Bóg uczynił Chrystusa grzechem (2Kor 5,21)? Ruch Biblijny
i Liturgiczny 4/2007, 273-286.
– The Spirit Paraclete and Jesus in the Gospel of John, Kraków 2008.
– Nowe życie uczniów Jezusa. J 21 jako owoc eklezjologicznej relektury
J 1–20 we wspólnocie Umiłowanego Ucznia, Rozprawy i Studia Biblijne
33, Warszawa 2009.
134
Zeszyty Naukowe SBP
Turystyka, języki, literatura i fotografia.
128. KUBIŚ Adam ks. dr, SBP 282
36-100 Kolbuszowa, ul. Sokołowska 37
ur. Mielec, 27.07.1976
Diecezja Rzeszowska (24.05.2001)
Mgr: Papieska Akademia Teologiczna (2001)
Świadectwo Ducha Parakleta (J 15, 26-27). Studium literacko-teologiczne
(ks. dr hab. Michał Bednarz)
„The Son Will Set You Free” (Jn 8:36). The Johannine Concept of Liberation as Reflected in John 8:31-36 (o. prof. Johannes Beutler SJ)
DNB: Francuska Szkoła Biblijna i Archeologiczna, Jerozolima (2011)
The Use of Zechariah in the Fourth Gospel (o. prof. Luc Devillers OP)
– The Book of Zechariah in the Gospel of John, Études Bibliques 64, Pendé
2012.
129. KUBSKI Grzegorz dr hab., SBP 59
60-254 Poznań, ul. Hetmańska 15/19C, m. 3
tel. (61) 864 10 59
ur. Poznań, 27.07.1956
Uniwersytet Zielonogórski.
Polska Akademia Nauk – Instytut Badań Literackich
Mgr (filologii polskiej): Uniwersytet im. Adama Mickiewicza (1979)
Krasińskiego koncepcja poety a „Przedświt” (prof. dr hab. J. Maciejewski)
Mgr (teologii)/Lic.: Papieski Wydział Teologiczny w Poznaniu (1987)
135
Wykorzystanie Biblii w „Ojcze nasz” A. Cieszkowskiego (ks. prof. dr hab.
Marian Wolniewicz)
Dr: Papieski Fakultet Teologiczny we Wrocławiu (1994)
Interpretacja Królestwa Bożego w „Wykładzie Pisma Świętego Nowego
Zakonu” ks. Waleriana Serwatowskiego i „Ojcze nasz” Augusta Cieszkowskiego (ks. dr hab. Janusz Czerski)
Egzegeza, retoryka i wyobrażenia. Komentarze księży Waleriana Serwatowskiego i Władysława Szczepańskiego do Wujkowego przekładu Ewangelii
według św. Mateusza, Zielona Góra 2003
– Drzewo poznania i maszt Odysa. Lektura dokumentu „Biblia a moralność”
w perspektywie możliwej dysputy, w: Moralność objawiona w Biblii, red.
W. Pikor, Lublin 2011, 271-293.
– Miłoszowe ujęcie Księgi Mądrości, w: Pogranicza, cezury, zmierzchy Czesława Miłosza, red. A. Janicka, K. Korotkich, J. Ławski, Białystok 2012,
359-377.
– „Dom Boga” – dom człowieka w nowotestamentowych Listach pasterskich
czytanych w kontekście starożytnych dzieł greckich i łacińskich, w: Powrót
do domu. Studia z antropologii i poetyki przestrzeni, red. D. Kulczycka,
A. Seul, Zielona Góra 2012, 9-72.
– Po co polscy poeci pisali psalmy, Poznań 2014
Sztuka (XVII-XIX w.), teatr, malarstwo sztalugowe, zwiedzanie muzeów
i wystaw.
130. KUC Józef OMI ks. dr, SBP 171
Zinneberg 1, 85625 Glonn, Niemcy
ur. Kostuchna, 23.02.1934
Misjonarze Oblaci Maryi Niepokalanej – OMI (06.04.1957)
Papieskie Międzynarodowe Kolegium Misyjne św. Pawła Apostoła,
Rzym
Wyższe Seminarium Duchowne Misjonarzy Maryi Niepokalanej
w Obrze
136
Zeszyty Naukowe SBP
Wyższe Seminarium Duchowne w Paradyżu
Oczyszczenie z winy u Iz 6,1-7 (ks. prof. dr hab. Stanisław Łach)
Powołanie u Iz 6 (ks. prof. dr hab. Stanisław Łach)
Prześladowany i wybawiony w Ps 22 (ks. prof. dr hab. Stanisław Łach)
LBN: Papieski Instytut Biblijny, Rzym (1976)
Geografia, historia, misje.
131. KUCHARSKI Jacek ks. dr, SBP 110
26-612 Radom, ul. Młyńska 23/25
tel./faks (48) 330 91 10; kom. 500 099 198
ur. Białobrzegi Radomskie, 15.11.1962
Diecezja Radomska (16.05.1987)
Wyższe Seminarium Duchowne w Radomiu
Teologiczny w Radomiu
Katolicki Uniwersytet Lubelski – Radomski Instytut Teologiczny
Grzebanie zmarłych na starożytnym Bliskim Wschodzie (o. prof. dr hab.
Religijno-semiotyczne tło rzeczownikowych synonimów soteriologicznych
Listów św. Pawła Apostoła (o. prof. dr hab. Hugolin Langkammer OFM)
Il discorso di Pietro nel giorno di Pentecoste (At 2,14b-36). Il valore delle
soluzioni proposte dall’esegesi contemporanea (o. prof. John J. Kilgallen SJ)
137
– Pawłowa zachęta do Tesaloniczan: „W każdym położeniu dziękujcie …
ducha nie gaście”. (Studium biblijno – pastoralne), Kronika Diecezji
Radomskiej 17/2008, nr 2(66), 219-236.
– Pamięć Boga Izraela i Jego ludu w Psałterzu. (Semantyczne i teologiczne
znaczenie terminu zēker), Zeszyty Formacji Katechetów 8/2008, nr 3(31),
32-38.
– Dzieło Biblijne im. Jana Pawła II nowym wyzwaniem i szansą dla współczesnego duszpasterstwa, Kronika Diecezji Radomskiej, 17/2008, nr 3(67),
379-392.
– [Red.] Wiem, komu zawierzyłem... Radomskie spotkania ze św. Pawłem,
Radom 2009.
Archeologia, języki orientalne, pływanie, turystyka górska, lotnictwo
cywilne, film, muzyka klasyczna.
132. KUCICKI Janusz SVD ks. dr, SBP 193
Minamiyama-cho 11-15, Showa-ku,
466-0835 Nagoya, Aichi-ken, Japan
ur. Płońsk, 30.09.1967
Uniwersytet Nanzan w Nagoya (Japonia)
Chrześcijanin – Nowy człowiek w świetle Ef 4,17-24; Kol 3,1-17 (ks. prof.
dr hab. Józef Kudasiewicz)
Boży plan zbawienia w świetle Ef 1,3-14 (ks. prof. dr hab. Tomasz Jelonek)
Paruzja Jezusa Chrystusa. Początki eschatologii nowotestamentalnej
w Listach do Tesaloniczan (ks. prof. dr hab. Waldemar Rakocy CM)
– Paruzja Jezusa Chrystusa. Początki eschatologii nowotestamentalnej w Listach do Tesaloniczan, Rozprawy i Studia Biblijne 32, Warszawa 2009.
138
Zeszyty Naukowe SBP
– Eschatology of 2 Thess. as a Proof in a Polemic Concerning Authenticity
of Thessalonians Correspondence, Nanzan Shingaku 32, Nagoya 2009,
183-208.
Literatura, muzyka, sport.
133. KUSZ Tomasz ks. dr, SBP 257
44-194 Knurów, ul. Mieszka I 5B/2
kom. 604 484 833
Mgr/Lic.: Wyższe Śląskie Seminarium Duchowne (1998)/ Katolicki Uniwersytet Lubelski (2004)
Dwie metody interpretacji perykopy o opętanym z Gerazy (Mk 5,1-10)
w kontekście dokumentu Papieskiej Komisji Biblijnej „Interpretacja Pisma
Świętego w Kościele” (ks. dr hab. Stanisław Pisarek)
Uzdrowienie z trądu w tradycji synoptycznej (ks. dr hab. Stefan Szymik
MSF).
134. KUŚMIREK Anna dr hab., SBP 8
05-400 Otwock, ul. Wysockiego 18
tel. (22) 719 92 35
ur. Otwock, 03.03.1961
Uniwersytet Warszawski (1997-2002)
Wyższe Seminarium Duchowne Ojców Dominikanów w Warszawie
Mgr (teologii)/Lic.: Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie (1988)
Teologiczny charakter danych topograficznych w czwartej Ewangelii (ks.
dr hab. Stanisław Mędala CM)
139
Mgr (hebraistyki): Uniwersytet Warszawski (1997)
Sefer Elijahu jako przykład apokaliptyki żydowskiej (dr Roman Marcinkowski)
Oryginalność posłannictwa Jezusa według czwartej Ewangelii (dr hab.
Michał Wojciechowski)
(2012)
Balaam i jego wyrocznie (Lb 22-24) w tradycji targumicznej, Rozprawy
i Studia Biblijne 42, Warszawa 2011
– Żydzi w Ewangelii Jana, Studia Theologica Varsaviensia 30(1992)2, 121-135.
– Hebrajsko-polski Stary Testament. Pięcioksiąg wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi, transliteracją oraz indeksem rdzeni, Prymasowska
Seria Biblijna 22, Warszawa 2003.
– Posłannictwo Jezusa Chrystusa według czwartej Ewangelii, Rozprawy
– Księga Rut w interpretacji Józefa Flawiusza w „Dawnych dziejach Izraela”, w: „Pieśniami dla mnie Twoje przykazania”. Księga Pamiątkowa
dla Księdza Profesora Janusza Frankowskiego w 50. rocznicę święceń
kapłańskich i 75. rocznicę urodzin, red. W. Chrostowski, Warszawa 2003,
169-186.
Targumy, języki starożytne, podróże, muzyka barokowa, tai chi.
135. KUŚNIERZ Włodzimierz ks. lic., SBP 132
79013 Lwów, ul. Gen. Czuprynki 16A, m. 11, Ukraina
tel. (0038) 0322 38 94 26
ur. Borysław, 07.09.1965
Archidiecezja Lwowska (16.12.1995 r.)
Wyższe Metropolitalne Seminarium Duchowne Archidiecezji Lwowskiej
Obrządku Łacińskiego, Lwów, Ukraina
Instytut Nauk Religijnych im. św. Tomasza z Akwinu, Kijów, Ukraina
140
Zeszyty Naukowe SBP
Koncepcja miłości chrześcijańskiej w homiliach św. Augustyna na Ewangelię i Pierwszy List św. Jana (ks. prof. dr hab. Józef Kudasiewicz)
Lic.: Instytut Katolicki, Paryż (2000)
Un signe contesté. Le thème de la division chez Luc (prof. C. Tassin)
Diplôme Supérieur d’Études Bibliques, Instytut Katolicki w Paryżu
(2001)
Comment l’Ancienne Alliance est-elle ancienne? Une lecture de 2 Co 3,618 (M. Quesnel)
– Людина – образ і подоба Божа: біблійна перспектива, „Добрий
Пастир” (Науковий вісник Івано-Франківської Теологічної Академії
УГКЦ) 1/2007, 58-72.
Historia, kultura i język francuski, góry.
L
136. LACH-BARTLIK Ludmiła lic., SBP 291
41-100 Siemianowice Śląskie, ul. Kasprzaka 3/4
kom. 601 787 143
ur. Katowice, 09.04.1982
Symbolika duszy jako kobiety w pismach ezgegetycznych Orygenesa (ks.
prof. dr hab. Wincenty Myszor)
„Czarna jestem i piękna”. Studium symboliki duszy u Orygenesa i Grzegorza z Nyssy (ks. prof. dr hab. Wincenty Myszor)
– Ks. dr Ludwik Wrzoł – biblista i patrolog, Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 43(2010)1, 155-161.
141
Języki starożytne (greka, łacina), historia starożytna, Ojcowie Kościoła.
137.LANGKAMMER Helmut (Hugolin) OFM o. prof. dr hab., SBP 200
51-161 Wrocław/Karłowice, al. Jana Kasprowicza 26
ur. Bobrek, 19.12.1930
Zakon Braci Mniejszych (Franciszkanie) – OFM (18.12.1955)
Katolicki Uniwersytet Lubelski
Wyższe Seminarium Duchowne OO. Franciszkanów w Kłodzku
Uniwersytet Opolski
Interpretacja J 19,25-27 u Ojców Kościoła (ks. prof. dr hab. Eugeniusz
Dąbrowski)
Mariologiczne znaczenie tekstu J 19,25-27 (ks. prof. dr hab. Feliks Gryglewicz)
Problem splotu orzeczeń ktizeologicznych i soteriologicznych w chrystologii
Nowego Testamentu.
Prof.: Katolicki Uniwersytet Lubelski
U podstaw chrystologii Nowego Testamentu. Teologia Nowego Testamentu,
t. I-II
–
–
–
–
Maria in der Bibel, Wiedeń 1988.
Apokryfy Nowego Testamentu, Katowice 1989.
Metodologia Nowego Testamentu, Opole 1990.
Życie człowieka w świetle Biblii. Antropologia biblijna Starego i Nowego
Testamentu, Rzeszów 2004.
Muzyka organowa.
142
Zeszyty Naukowe SBP
138. LASEK Paweł Adam ks. dr, SBP 298
kom. 612 712 244
ur. Skarżysko-Kamienna, 25.08.2012
Mgr/Lic.: Katolicki Uniwersytet Lubelski/ Katolicki Uniwersytet Lubelski
Jana Pawła II (2003/2008)
Całun turyński a ewangeliczne opisy męki i pogrzebu Jezusa (ks. dr Adam
Kończak)
Redakcja Drugiego Listu do Koryntian. Hipotezy, ich ocena i perspektywy
badawcze (ks. prof. dr hab. Waldemar Rakocy CM)
– Redakcja Drugiego Listu do Koryntian. Hipotezy, ich ocena i perspektywy
badawcze, Studia Biblica Lublinensia X, Lublin 2013.
Historia, wędrówki piesze.
139. LASKOWSKI Łukasz ks. dr, SBP 288
42-200 Częstochowa, ul. Limanowskiego 49/80
kom. 506 219 854
Mgr/Lic.: Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie/ Katolicki Uniwersytet Lubelski (2001/ 2006)
Rdz 6,1-4 w interpretacji 1 Księgi Henocha. Zarys historii oddziaływania
(ks. prof. dr hab. Antoni Tronina)
143
Motyw potopu jako nowego stworzenia w Biblii (ks. prof. dr hab. Antoni
Tronina)
Dr (filologii klasycznej): Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
(2010)
Pseudo-Filona „Liber antiquitatum biblicarum” w kontekście starożytnej
tradycji grecko-rzymskiej (ks. prof. dr hab. Augustyn Eckmann)
„Qadesh” e „qdeshah” nelle loro antiche traduzioni (o. prof. Peter Dubovsky SI)
– Klęska Heliodora według Drugiej Księgi Machabejskiej a przybytek Miki
w interpretacji Pseudo-Filona, Biblical Annals 1/2011, 133-143.
– Demony a Czeluść w egzorcyzmach nad opętanymi wg św. Łukasza i Pseudo-Filona, w: Niewiastę dzielną któż znajdzie? Otwiera usta z mądrością,
na języku jej miłe nauki (Prz 31,10.27), red. J. Ząbczyk-Plajzer, M. Gęsikowski, Świdnica 2013, 147-159.
– Historia córki Jeftego w ujęciu Pseudo-Filona, w: Prekursorzy i twórcy
chrześcijańskiej kultury Europy, red. A. Łuka. A. Strycharczuk, Lublin
2013, 195-219
– Uzdrowienie córki pogańskiej kobiety. Główne idee opowiadania i sposób
ich prezentacji, Veritati et Caritati 1/2013, 31-49.
140. LEDWOŃ Dawid ks. lic., SBP 312
44-348 Skrzyszów, ul. 1 Maja 165
kom. 507 469 261
email: [email protected]
Duch Święty w ewangelicznych narracjach o męce Pańskiej. Studium
egzegetyczno-teologiczne (ks. dr hab. Artur Malina)
144
Zeszyty Naukowe SBP
Świadectwo w czwartej Ewangelii. Studium leksykalne (ks. dr hab. Artur
Malina)
Bakalaureat: Ateneo Pontificio Regina Apostolorum, Rzym (2008)
– Duch Święty w ewangelicznych narracjach o męce i śmierci Jezusa, Śląskie
Studia Historyczno-Teologiczne 43(2010)1, 21-30.
– [Rec.] Ben Witherington III, What’s In the World? Rethinking the SocioRhetorical Character of the New Testament, Śląskie Studia HistorycznoTeologiczne 45(2012)2, 428-429.
Ewangelia Jana, paterologia, pneumatologia.
141. LEMAŃSKI Janusz ks. dr hab., SBP 74
75-063 Koszalin, ul. Chrobrego 7
kom. 505 009 932
ur. Koczała, 17.01.1966
Diecezja Koszalińsko-Kołobrzeska (15.06.1991)
Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Koszalińsko-Kołobrzeskiej
w Koszalinie
Mgr: Wyższe Seminarium Duchowne w Koszalinie (1991)
Znaczenie terminu ΄am u proroków Izajasza i Jeremiasza (ks. dr Jan Turkiel)
Geremia come un profeta per le nazioni (Gr 1,5) (o. prof. P. Bovati SJ)
Le tradizioni sull’arca e il contesto storico-teologico del trasferimento
dell’arca a Gerusalemme (2 Sml) (o. prof. S. Pisano SJ)
(2005)
„Sprawisz, abym ożył!” (Ps 71,20b). Źródła nadziei na zmartwychwstanie
w Starym Testamencie, Szczecin 2004
145
– Determinizm a wolność człowieka w świetle Koh 3,1-15, Zeszyty Naukowe
KUL 44/2001, 3-26.
– Szatan i inni. Kilka uwag o demonologii Starego Testamentu, w: „Żywe
jest słowo Boże i skuteczne”. Księga Pamiątkowa dla Księdza Profesora
Bernarda Wodeckiego SVD w 50. rocznicę święceń kapłańskich, red.
– Pięcioksiąg dzisiaj, Studia Biblica 4, Kielce 2002.
– „Sprawisz, abym ożył!” (Ps 71,20b). Źródła nadziei na zmartwychwstanie
w Starym Testamencie, Szczecin 2004.
Literatura starożytna, turystyka.
142. LEWICKI Tomasz ks. dr, SBP 219
09-400 Płock, Pl. Narutowicza 3
tel. (24) 264 38 08
ur. Rypin, 15.11.1970
Diecezja Płocka (08.06.1996)
Wyższe Seminarium Duchowne w Płocku
Konsultacyjny w Płocku
Symbolika kamienia węgielnego w Iz 28,16-17 oraz 1P 2,4-8 i Ef 2, 19-22
(ks. dr Stanisław Kulesza)
Dr: Theologische Fakultät, Paderborn (2004)
Die glaubenspraktische Relevanz der Wort-Gottes Theologie im Hebräerbrief (prof. dr hab. Knut Backhaus)
– „Weist nicht ab den Sprechenden”. Wort Gottes und Paraklese im Hebräerbrief, Paderborn 2004.
– „Żywe jest słowo Boże…” (Hbr 4,12) – miejsce teologii Słowa Bożego
w argumentacji Listu do Hebrajczyków, w: Słowo Boże w życiu i misji
Kościoła, Analecta Biblica Lublinensia 4, Lublin 2009, 225-235.
146
Zeszyty Naukowe SBP
– Tożsamość chrześcijaństwa w kontekście rzymskim na podstawie Listu
do Hebrajczyków, w: Skąd Kościół? Wokół współczesnych pytań o początki chrześcijaństwa, red. H. Seweryniak, M. Skierkowski, Płock 2011,
230-245.
– [i: A. Kierzkowska] Janowy opis Pasji w kontekście Chrystologii Czwartej
Ewangelii, Studia Płockie 35/2007, 15-34.
143. LINKE Waldemar CP o. dr, SBP 9
04-158 Warszawa, ul. Zamieniecka 21
tel. (22) 499 21 61
ur. Stupsk, 14.04.1966
Zgromadzenie Męki Jezusa Chrystusa (Pasjoniści) – CP (16.04.1992)
Sekretarz Zarządu Stowarzyszenia Biblistów Polskich I kadencji (2003-2008)
Mgr: Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie – Sekcja św. Andrzeja
Boboli „Bobolanum” (1991)
Kwestia historii egzegezy jako nauki na podstawie starożytnych zbiorów
reguł egzegezy (o. prof. dr hab. Franciszek Sieg SJ)
La metafora „fare nuovo”. L’ermeneutica del linguaggio poetico di P. Ricoeur applicata ad Ap 21,1-5b (o. prof. Ugo Vanni SJ)
Jerozolima jako miejsce i uczestnik sądu w Apokalipsie św. Jana (ks. dr
hab. Jan Załęski)
– „Biały kamyk” (Ap 2,17b) a koncepcja mądrości i/lub fałszywego proroctwa
w Apokalipsie, Warszawskie Studia Teologiczne 14/2001, 49-63.
– Intertekstualizm w badaniach biblijnych na przykładzie Apokalipsy, Roczniki Teologiczne Warszawsko-Praskie 2/2002, 81-111.
147
– Miłosierdzie Jezusa Zmartwychwstałego dla Kościoła na ziemi (Ap 3,14-22), Verbum Vitae 3/2003, 181-199.
– Hermeneutyka biblijna w dokumentach kościelnych z lat 1893-2001 na
tle rozwoju hermeneutyki ogólnej, w: „Miłość wytrwa do końca”. Księga
Pamiątkowa dla Księdza Profesora Stanisława Pisarka w 50. rocznicę
święceń kapłańskich i 75. rocznicę urodzin, red. W. Chrostowski, Warszawa
2004, 230-280.
Historia, malarstwo, kino, muzyka.
144. LINSENBARTH Adam dr hab., SBP 277
02-729 Warszawa, ul. Rolna 163
tel. (22) 843 05 01; kom. 605 263 937
ur. Starogard Gdański, 30.11.1931
Instytut Geodezji i Kartografii w Warszawie
Wyższa Szkoła Gospodarki Krajowej w Kutnie
Mgr: Politechnika Warszawska (1956)
Badanie multipleksu nadszerokokątnego (prof. M. B. Piasecki)
Dr: Politechnika Warszawska (1968)
Opracowanie wysokościowe map topograficznych na podstawie zdjęć
przetworzonych nadirowo (prof. M. B. Piasecki)
Dr hab.: Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie (1995)
A Remote Sensing Approach to Geomorphological Investigation of Sand
Desert Areas. Libyan Sahara Case Study
– A Remote Sensing Approach to Geomorphological Investigations of Sand
Desert Areas, Proceedings of the Instuitute of Geodesy and Cartography,
Warszawa 1996.
– Old Maps of the Holy Land as an Example of the World Cartographic
Heritage – Evaluation of Selected Maps, Proceedings of the International
Cartographic Conference, Wenecja 2008.
148
Zeszyty Naukowe SBP
– Critical Remarks Regarding Contemporary Bible Atlases, Proceedings of
the International Cartographic Conference, Santiago de Chile 2009.
– Concept of a Spatio-temporal Geoinformation System of the Bible Events
– Database Approach, Proceedings of the International Photogrammetric
Conference, Haifa 2010.
Turystyka, historia kartografii, geografia i kartografia biblijna.
145. LISEWSKI Krzysztof Dariusz ks. dr, SBP 188
A – 1100 Wien, Oberlaaer Platz 3, Austria
kom. (0043) 664 6101249
ur. Gdańsk, 25.01.1963
Philosophisch-Theologische Hochschule Heiligenkreutz
Opowiadanie o Józefie a starsza mądrość Izraela (ks. doc. dr hab. Tomasz
Jelonek)
Joseph fürchtet Gott. Die Funktion des Gen 42,18c (o. prof. Jean-Louis
Ska SJ)
Dr: Karl-Franzens-Universität Graz (2001)
Studien zu Motiven und Themen zur Josephgeschichte (prof. Johannes
Marböck)
– Qumran, w: Heiliges Land – beiderseits des Jordan, red. P. Trummer,
J. Pichler, Innsbruck 1998, 206-218.
Alpy, mistyka gór, muzyka klasyczna, poznawanie świata i jego kultur.
149
Ł
146. ŁABUDA Piotr ks. dr hab., SBP 217
33-100 Tarnów, ul. Limanowskiego 15 m. 9
kom. 601 974 379
ur. Nowy Sącz, 07.12.1972
Wyższe Seminarium Duchowne w Tarnowie
Sekcja w Tarnowie
Mgr/Lic.: Wyższe Seminarium Duchowne w Tarnowie/ Katolicki Uniwersytet Lubelski (1998/2003)
Autosoteriologia w New Age (ks. dr hab. Stanisław Budzik/ks. prof. dr
hab. Antoni Paciorek)
Specyfika eschatologii indywidualnej w Ewangelii św. Łukasza (ks. prof.
dr hab. Antoni Paciorek)
Dr hab.: Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie (2012)
Eliasz w chrystologii Łukasza, Rozprawy Naukowe 12, Tarnów 2012
– Paweł jako ojciec i Bóg jako «Abba, Ojciec», Verbum Vitae 20/2011,
1-21.
– Qumran. Osada, wspólnota i pisma znad Morza Martwego, Archeolog
czyta Biblię, Wrocław 2009.
– Święty Paweł. Trzynasty Apostoł, Academica 84, Tarnów 2011.
– Eliasz w chrystologii Łukasza, Rozprawy Naukowe 12, Tarnów 2012.
147. ŁACH Józef Błażej ks. dr hab., SBP 89
32-700 Bochnia, ul. Brzeźnicka 89
kom. 661 176 471
150
Zeszyty Naukowe SBP
ur. Gorzków, 07.05.1948
Uniwersytet Rzeszowski
Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna „Ignatianum” w Krakowie
Instytut Teologiczno-Pastoralny im. Św. Józefa Sebastiana Pelczara
w Rzeszowie
Wyższe Seminarium Duchowne Karmelitów Bosych w Krakowie
Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie – Instytut Studiów nad Rodziną
Psalm 24. Studium krytyczno-teologiczne (o. prof. dr hab. Hugolin Langkammer OFM)
Psalmy 24 i 15 w świetle badań literackich i teologicznych (ks. prof. dr
hab. Stanisław Grzybek)
Dr: Papieski Wydział Teologiczny (1978)/Akademia Teologii Katolickiej
w Warszawie (1989)
Hesed i hasid w świetle Psałterza (ks. prof. dr hab. Stanisław Grzybek)
Bóg – Zbawca w biblijnych opowiadaniach o Elizeuszu, Szczecin-Warszawa 1987
–
–
–
–
Stary Testament o swoich najważniejszych postaciach, Rzeszów 2002.
Ewangelia wczoraj i dziś, Rzeszów 2002.
[Red.] Człowiek a wychowanie, Rzeszów 2007.
Księgi 1-2 Królów. Wstęp historyczno-krytyczny – Przekład z oryginału –
Komentarz – Ekskursy, Pismo Święte Starego Testamentu IV/2, Poznań
2007.
Antropologia, etyka i pedagogika oraz wiedza o kulturze.
148. ŁAJSZCZAK Sylwester ks. lic., SBP 297
96-230 Biała Rawska, Orla Góra 5
kom. 888 462 421
151
ur. Rawa Mazowiecka, 08.02.1976
Mgr: Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie – Sekcja Św. Jana
Chrzciciela (2002)
Nauczanie religii w szkołach publicznych w Polsce w latach 1990-1999
(ks. dr Stanisław Plichta)
Dlaczego autor natchniony formułę przymierza w Moabie umieszcza
w schemacie przymierzy zapożyczonych ze starożytnego Wschodu (o. prof.
Peter Dubovský SJ)
Pismo Święte, historia i kultura starożytnego Bliskiego Wschodu, prawo
wyznaniowe i małżeńskie.
149. ŁANOSZKA Mirosław ks. dr, SBP 258
33-100 Tarnów, ul. Piłsudskiego 6
kom. 609 680 540
ur. Kraków, 14.08.1970
Diecezja Tarnowska (1997)
Sekcja w Tarnowie
Mgr/Lic: Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie (1997)/ Katolicki
Uniwersytet Lubelski (2003)
Zjawiska kosmiczne towarzyszące paruzji (ks. dr Michał Bednarz)
Idea odnowienia kosmosu w eschatologicznej doktrynie tradycji synoptycznej i Janowej (ks. prof. dr hab. Antoni Paciorek)
– Źródła etycznego nauczania Pawła Apostoła, w: Orędzie Pawłowe – aktualne jeszcze dzisiaj? Poznać, aby iść śladem nauki, sposobu życia, red.
M. Bednarz, P. Łabuda, Tarnów 2009, 51-56.
152
Zeszyty Naukowe SBP
– A kto by rzekł swemu bratu: Bezbożniku, podlega karze piekła ognistego.
Funkcja terminu „bezbożnik” we fragmencie Mt 5,22c, w: Między wiarą
i życiem. Etyczno-pedagogiczne wyzwania wiary i ateizmu, red. M. Drożdż,
S. Kuboń, Kraków 2008, 9-15.
– Idea odnowienia kosmosu jako obraz nadchodzącej pełni królestwa Bożego,
Tarnowskie Studia Teologiczne 25(2006)2, 39-60.
– Znaczenie terminu paliggenesi,a w Mt 19,28, Tarnowskie Studia Teologiczne 23/2004, 65-78.
150. ŁUNIEWSKI Jarosław OSPPE o. dr, SBP 133
42-225 Częstochowa, ul. Kordeckiego 2
tel. (34) 377 73 04; kom. 501 795 404
ur. Suwałki, 28.05.1958
Zakon Paulinów – OSPPE (25.05.1985)
Wyższe Seminarium Duchowne Zakonu Paulinów w Krakowie
Solidarność Maryi z Ludem Bożym w Łk 1,46-55 (o. dr Rufin Abramek
OSPPE)
Il bastone di Mosé: ruolo e significato (o. prof. Jean-Louis Ska SJ)
Dr: Uniwersytet Śląski w Katowicach (2004)
Zabytkowy księgozbiór Biblioteki Jasnogórskiej: Analiza bibliologiczna
i konserwatorska (prof. dr hab. L. Ogierman)
– Znaczenie i symbolika laski Mojżesza, Dissertatoines Paulinorum 10/1997,
111-125.
– Fundamentos Biblicos da doctrina social da Igrexa (catolica), w: Universidade e Iustizia Social, Europa: Profecia e Esperanza 3, Santiago de
Compostela 1998, 15-35.
Numizmatyka, książka zabytkowa.
153
M
151. MACIEJEWSKI Andrzej ks. dr, SBP 305
Zielonogórsko-Gorzowskie Wyższe Seminarium Duchowne
66-200 Świebodzin, Gościkowo 3 (Paradyż)
kom. 661 924 797
ur. Świebodzin, 22.06.1970
Instytut Filozoficzno-Teologiczny im. Edyty Stein w Zielonej Górze
w Gościkowie-Paradyżu
Mgr/Lic.: Papieski Fakultet Teologiczny we Wrocławiu (1995/2000)
Tematyka pasterska w ST w świetle Ps 23 (ks. dr Andrzej Szewciw)
Teologia ciała Jezusa według Ewangelii świętego Jana (o. prof. dr hab.
Poezja, piłka nożna, nordic walking.
152. MAGDA Michał SVD ks. lic., SBP 125
Gribojedova kan. 96/6, 190 068 Sankt Petersburg, Rosja
tel./faks: (007812) 310 04 66
ur. Trzęsówka, 28.09.1949
Katolickie Wyższe Seminarium Duchowne Maryja Królowa Apostołów,
Sankt Petersburg, Rosja
Kolegium Teologiczne Świętego Tomasza z Akwinu – Filia w Kaliningradzie, Rosja
154
Zeszyty Naukowe SBP
Kolegium Katechetyczne, Baranowicze, Białoruś
Demon w Księdze Tobiasza. Analiza egzegetyczno-teologiczna Tb 8,3 (ks.
prof. dr hab. Józef Homerski)
La missione profetica di Geremia (o. prof. P. Bovati SJ)
Filologia klasyczna, dialog interreligijny i kulturowy.
153. MAJEWSKI Marcin dr, SBP 252
31-419 Kraków, ul. Rozrywka 22/27
kom. 698 733 810
ur. Legnica, 31.03.1980
Wyższe Seminarium Duchowne OO. Franciszkanów
Wyższe Seminarium Duchowne OO. Paulinów (2006-2010)
Kolegium Filozoficzno-Teologiczne Ojców Dominikanów (2008-2010)
Międzyzakonny Wyższy Instytut Katchetyczny (2010)
Analiza literacko-teologiczna Wj 40,1-38 (ks. prof. dr hab. Tadeusz Brzegowy)
Mieszkanie Chwały. Teologia sanktuarium Izraela na pustyni (ks. prof. dr
hab. Tadeusz Brzegowy)
– W stronę ziemi obiecanej. Komentarz do Księgi Wyjścia, Kraków 2011.
– Troska Boga o słabych i uciśnionych w świetle Ez 34,16, Ruch Biblijny
i Liturgiczny 63(2010)1, 5-12.
– Przybytek czy Mieszkanie? Hebrajski termin miškan i zasada ekwiwalencji
w tłumaczeniu Biblii, w: Ex Oriente lux. Księga pamiątkowa dla Księdza
155
Profesora Antoniego Troniny w. 65. rocznicę urodzin, red. W. Chrostowski,
Warszawa 2010, 311-322.
– Bibliografia On-line Studiów Biblijnych, na: www.orygenesorg.blogspot.
com
Wyprawy z żoną, studium Pisma Świętego i języka hebrajskiego, gitara
klasyczna.
154. MALINA Artur ks. dr hab., SBP 101
40-044 Katowice, ul. Czempiela 1
kom. 601 848 054
ur. Tychy, 09.11.1965
Wyższe Śląskie Seminarium Duchowne w Katowicach
Świątynia Jerozolimska w czasach Jezusa (ks. dr hab. Józef Kozyra)
La scacciata dei commercianti dal tempio (Mc 11,15-19) (o. prof. Klemens
Stock SJ)
„Non come gli scribi„ (Mc 1,22). Studio del loro ruolo nel Vangelo di
Marco (o. prof. Klemens Stock SJ/ o. prof. John J. Kilgallen SJ)
Chrzest Jezusa w czterech Ewangeliach. Studium narracji i teologii, Katowice 2007
– Ewangelia a bluźnierstwo przeciwko Duchowi Świętemu (Mk 3,29;12,40),
Verbum Vitae 2/2002, 109-126.
156
Zeszyty Naukowe SBP
– Jedność Bożego planu zbawienia, Collectanea Theologica 73(2003)1,
139-150.
– Quid sit anima theologiae, w: Wieność i aggiornamento. Wokół recepcji
Soboru Watykańskiego II, red. G. Kucza, Katowice 2006, 152-162.
– Chrzest Jezusa w czterech Ewangeliach. Studium narracji i teologii, Katowice 2007.
Przyroda i historia Górnego Śląska oraz Górnej Bawarii.
155. MAŁECKI Zdzisław ks. dr hab., SBP 94
42-200 Częstochowa, ul. św. Barbary 41
tel./faks (34) 324 24 52
ur. Woźniki, 03.06.1939
Uniwersytet Opolski
Powołanie Abrahama (ks. prof. Stanisław Grzybek)
Testament Jozuego w świetle współczesnej teologii biblijnej (ks. prof.
Stanisław Grzybek)
Monoteizm w Księdze Deuteroizajasza, Kraków 1998
– Struktura literacka prologu Księgi Deuteroizajasza (Iz 40,1-11), Ruch
Biblijny i Liturgiczny 49(1996)1, 14-18.
– Edykt Cyrusa w Księdze Ezdrasza (Ezd 1), Zeszyty Historyczne 4/1997,
73-81.
– Monoteizm w Księdze Deuteroizajasza, Kraków 1998.
157
156. MARZEC Magdalena dr, SBP 156
31-416 Kraków, ul. Dobrego Pasterza 108 m. 39
kom. 691 707 504
ur. Kraków, 23.03.1975
Ewangelia św. Marka w Qumran? Prezentacja badań nad fragmentem
7Q5 (ks. prof. dr hab. Tomasz Jelonek)
Apokalipsa św.Jana wobec kultu imperialnego (ks. dr hab. Roman Bogacz)
–
–
–
–
Metody badawcze 7Q5, Z Badań nad Biblią 5, Kraków 2002, 191-202.
Eschatologia w Listach Św. Pawła, Z Badań Nad Biblią 11, Kraków
2007.
W czasach Chrystusa, w: Spotkania z Biblią, red. T. Jelonek, Kraków
2008.
Apokalipsa św.Jana wobec kultu imperialnego, Kraków 2013.
Dziennikarstwo.
157. MATYSIAK Bogdan Wiktor ks. dr hab., SBP 157
10-692 Olsztyn, ul. Janowicza 5/17
tel./faks (89) 718 25 05
ur. Kętrzyn, 21.07.1951
w Olsztynie
Wyższe Seminarium Duchowne w Elblągu
158
Zeszyty Naukowe SBP
Mgr: Papieski Wydział Teologiczny w Krakowie – Warmiński Instytut
Teologiczny w Olsztynie (1982)
Soteriologia dominikańska i franciszkańska na przykładzie średniowiecznych „Quadragesimale” (bp dr Jan Wojtkowski)
Ubodzy w Księdze Syracha (ks. prof. dr hab. Lech Stachowiak)
Przykazanie spoczynku sobotniego w świetle tradycji deuteronomicznej
(ks. prof. dr hab. Lech Stachowiak)
(2004)
Motyw obietnicy Bożej w cyklu o Jakubie i jego paralele w Starym Testamencie, Biblioteka Wydziału Teologii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie nr 18, Wyższe Seminarium Duchowne Metropolii
Warmińskiej, Olsztyn 2003
– Zarys geografii i prehistorii starożytnego Bliskiego Wschodu, Olsztyn
1999.
– Motyw obietnicy Bożej w cyklu o Jakubie i jego paralele w Starym Testamencie, Olsztyn 2003.
– Znaczenie wyrażenia „bet ’elohīm”, Studia Theologica Varsaviensia
41(2003)2, 121-127.
– Izraelskie sanktuaria okresu przedkrólewskiego, Olsztyn 2003.
Ceramika wschodnia, wędrówki piesze.
158. MAZUR Roman SDB ks. dr, SBP 293
30-318 Kraków, ul. Bałuckiego 8
kom. 785 351 502;
ur. Strzegom, 19.10.1963
Wyższe Seminarium Duchowne Towarzystwa Salezjańskiego w Krakowie
159
Studium Theologicum Salesianum, Jerozolima
Mgr: Studium Theologicum Salesianum, Jerozolima (1991)
Eucaristia (ks. prof. Piergiorgio Gianazza SDB)
Lc 18,1-8 – Esegesi (o. prof. Giovanni Claudio Bottini OFM)
La retorica della Lettera agli Efesini (o. prof. Marcello Buscemi OFM)
– La retorica della Lettera agli Efesini, Analecta Studium Biblicum Franciscanum 75, Milano-Jerusalem 2010.
– Peroracja: Ef 6,10-20 – walka duchowa i modlitwa, w: Przekonywał ich
o Chrystusie. Paweł apostoł i wojownik Chrystusa, red. R. Pindel, S. Jędrzejewski, Hermeneutica et Judaica 2, Kraków 2008, 63-76.
– Pomiędzy bibliofobią a bibliolatrią, w: Biblia – Ojcowie Kościoła, red.
T. Jelonek, Kraków 2008, 51-62.
– Pomocnicy Świętego Pawła w dziele wprowadzania innych do wspólnoty
chrześcijańskiej, w: Misja św. Pawła trwa, red. A.E. Klich, Duc in Altum
9, Kraków 2010, s. 57-68.
Informatyka biblijna, język grecki biblijny, retoryka klasyczna.
159. MAZUR Zdzisław ks. dr, SBP 61
11-500 Giżycko, ul. Pionierska 14
tel./faks (87) 428 35 57; kom. 608 886 341
ur. Widaczów, 20.05.1950
Wyższe Seminarium Duchowne w Ełku
Instytut Teologiczny im, Jana Pawła II w Olsztynie
Wyższe Seminarium Duchowne w Grodnie, Białoruś
Michał Remigiusz Łaszewski – biskup pomocniczy warmiński (1682-1746)
(ks. prof. dr hab. Bolesław Kumor)
160
Zeszyty Naukowe SBP
Symbolika kamienia węgielnego na tle przypowieści o przewrotnych rolnikach Mk 12,1-12 (ks. dr hab. Jan Łach)
Wkład ks. Waleriana Serwatowskiego (1810-1891) w rozwój biblistyki
polskiej XIX w. (ks. prof. dr hab. Jan Łach)
– Ksiądz Walerian Serwatowski – najwybitniejszy biblista polski XIX w.
(1810-1891), Pozezdrze 1992.
– Diecezja Sambijska (szkic do dziejów), Gołdap 1994.
– Introdukcja biblijna, Giżycko-Ełk 2000.
– Giżycko – św. Brunon wpisany w historię miasta, Giżycko 2001.
Historia Warmii i Mazur, teologia Psalmów i Listów św. Pawła, historia
zakonu krzyżackiego, zbieractwo antyków, zwłaszcza starych książek.
160. MAZUREK Piotr Paweł ks. mgr lic., SBP 330
21-307 Ulan – Majorat, Stok 24a
kom. 506-123-568
ur. 17.02.1983 r., Łuków
Mgr: Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie, sekcja św. Jana Chrzciciela (2008)
Szczęście rodzinne welug Psalmu 128 (ks. dr M. Bednarczyk)
Lic.: Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
Szczęście rodzinne welug Psalmu 128 (ks. dr M. Bednarczyk)
–
–
–
Szczęście rodzinne a bojaźń Boża. Analiza teologiczna Ps 128,1-3, w: Teologiczne Studia Siedleckie 10/2013, 45-66.
Bóg błogosławi rodzinę. Analiza teologiczna Ps 128,4-6, w: Teologiczne
Studia Siedleckie 11/2014, 25-38.
Relacje rodzinne fundamentem tożsamości i egzystencji społecznej człowieka, w: Fides et Ratio 3(19)/2014.
–
161
Troska Boga o świętość człowieka, małżeństwa, rodziny, w: Fides et Ratio
3(15)/2013.
Muzyka, podróże, tematyka rodzinna
161. MELCZEWSKI Paweł TChr ks. dr, SBP 184
60-962 Poznań, ul. Panny Marii 4
tel. (61) 647 25 73; kom. 694 385 276
ur. Nowe Brzesko, 06.06.1965
Towarzystwo Chrystusowe dla Polonii Zagranicznej – TChr (26.05.1992)
Wyższe Seminarium Duchowne Towarzystwa Chrystusowego w Poznaniu
Znaczenie teologiczne inwokacji „Boże mój, Boże mój, czemuś mnie opuścił” w Ewangelii św. Marka i św. Mateusza (ks. dr Edward Szymanek
TChr)
La manifestazione della giustizia di Dio nella lettera ai Romani 3,21-26
La „vita” di San Paolo. Un’indagine biblico-teologica (o. prof. Ugo Vanni
SJ)
–
La „vita” di San Paolo, Poznań 2002.
Turystyka, filatelistyka, muzyka filmowa.
162. MĘDALA Stanisław CM ks. prof. dr hab., SBP 17
31-150 Kraków, ul. św. Filipa 19
tel. (12) 429 25 33 wewn. 219
162
Zeszyty Naukowe SBP
ur. Szarwark, 05.04.1935
Zgromadzenie Księży Misjonarzy – CM (21.06.1959)
Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Gorzowskiej w GościkowieParadyżu (1964-1971)
Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Gdańskiej w Gdańsku-Oliwie
(1971-1975)
Metoda egzegetyczna Korneliusza à Lapide (ks. prof. dr hab. Stanisław
Łach)
Notio historiae apud S. Paulum in Rom 9–11 (o. prof. D. Mollat SJ)
Gal 3,28 come fondament de la doctrine du corps du Christ dans les épitres
de Saint Paul (o. prof. Stanislas Lyonnet SJ)
Parabola oleastri. Historia interpretationi Rom II,16-24 eiusque cum
ecclesiologia S. Pauli nexus (o. prof. D. Mollat SJ)
Funkcja chrystologiczno-eklezjologiczna dialogów Jezusa z Żydami
w czwartej Ewangelii
Chrystologia Ewangelii św. Jana, Kraków 1993
– Wprowadzenie do literatury międzytestamentalnej, Kraków 1994.
–The Character and Historical Setting of 4QMMT, The Qumran Chronicle
4(1994)1-2, 1-27.
– Ewangelie synoptyczne, Wprowadzenie w Myśl i Wezwanie Ksiąg Biblijnych 8, red. J. Frankowski, Warszawa 2006.
– Ewangelia według świętego Jana, Nowy Komentarz Biblijny. Nowy Testament IV, 1-2, Edycja Świętego Pawła, Częstochowa 2010.
163
Antropologia kulturowa.
163. MICHNIEWICZ Wojciech ks. dr, SBP 149
15-077 Białystok, ul. Warszawska 46
kom. 604 515 552
ur. Białystok, 01.06.1961
Archidiecezja w Białymstoku (18.06.1986)
Archidiecezjalne Wyższe Seminarium Duchowne w Białymstoku
Międzywydziałowa Katedra Teologii Katolickiej Uniwersytetu w Białymstoku
Podyplomowe Studia Katechetyczno-Pedagogiczne, Białystok
Wyższe Seminarium Duchowne Księży Marianów w Lublinie
Wyższe Seminarium Duchowne w Ełku
Wyższe Seminarium Duchowne w Grodnie, Białoruś
Studium Teologii w Wyższej Szkole Katechetycznej w Wilnie, Litwa
Kult Matki Bożej Bolesnej w Świętej Wodzie koło Wasilkowa (o. prof. dr
hab. Celestyn Napiórkowski OFMConv.)
Idea zjednoczenia narodu w perykopie Ez 37,15-23 (ks. prof. dr hab. Józef
Homerski)
Idea zjednoczenia narodu w nauce prorockiej (ks. prof. dr hab. Józef
Homerski)
Matthew’s Fulfillment Theology According to the Pericope 26,47-56
(o. prof. Klemens Stock SJ)
– Symbolika chromatyczna i zoomorficzna w Apokalipsie św. Jana, w: Apokalipsa. Symbolika — Tradycja — Egzegeza 1, red. K. Korotkich, J. Ławski,
Białystok 2006, 59-72.
164
Zeszyty Naukowe SBP
– Biblijne rozumienie wezwania: „Trwajcie mocno w wierze”, w: W służbie
Bogu bogatemu w miłosierdzie. W przestrzeni Kościoła w Ełku, Białymstoku
i na Warmii, red. St. Kozakiewicz, Olsztyn 2007, 135-141.
– „Jeżeli nie uwierzycie, nie ostoicie się” (Iz 7,9), czyli o wojnie syro-efraimskiej, w: „Potrzeba, aby on wzrastał, a ja się umniejszał” (J 3,30). Księga
Pamiątkowa ku czci śp. Księdza Profesora Józefa Homerskiego, Tarnów
2008, 137-150.
– Fatimskie tajemnice, W służbie miłosierdzia 8, Białystok 2009.
Turystyka górska i rowerowa, pływanie, fotografika.
164. MICKIEWICZ Franciszek SAC ks. dr hab., SBP 172
05-850 Ożarów Mazowiecki, ul. Kilińskiego 20
tel.: (22) 722 32 24; faks (22) 722 32 28
ur. 16.01.1962
Stowarzyszenie Apostolstwa Katolickiego – SAC (08.05.1988)
Wyższe Seminarium Duchowne Księży Pallotynów w Ożarowie
Wychowawcze znaczenie pobytu Izraelitów na pustyni w świetle Pwt 8 (ks.
dr Julian Warzecha SAC)
Dr: Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie
Natura nowej świątyni eschatologicznej według Ap 21, 1-4. 12-17 (ks.
prof. dr hab. Jan Łach)
(2004)
Świadkowie zbawczego posłannictwa oraz mesjańskiej i Boskiej godności
Jezusa w pismach św. Łukasza i św. Jana, Warszawa 2004
– Koncepcje świątyni w tekstach wspólnoty z Qumran, Ruch Biblijny i Liturgiczny 50(1997), 250-266.
165
– „Przez Jezusa w jednym duchu mamy przystęp do Ojca” (Ef 2, 18). Bóg
jako Ojciec w Listach św. Pawła, w: „Ty, Panie, jesteś naszym Ojcem” (Iz
64, 7). Biblia o Bogu Ojcu, red. F. Mickiewicz, J. Warzecha, Rozprawy
i Studia Biblijne 5, Warszawa 1999, 125-148.
– Krocząc śladami Męki Chrystusa, Ząbki 2000.
– Świadkowie zbawczego posłannictwa oraz mesjańskiej i Boskiej godności
Jezusa w pismach św. Łukasza i św. Jana, Warszawa 2004.
Literatura piękna, turystyka wysokogórska.
165. MIDUCH Maria dr, SBP 321
30-212 Kraków, ul. Sawickiego 3/1
Kom. 692 989 338
ur. Kraków, 06.05.1983
Wyższe Seminarium Duchowne Towarzystwa Salezjańskiego, Kraków
Mgr./Lic.: Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie (2007, 2009)
Idea Syna Człowieczego w Księdze Przypowieści Etiopskiej Księgi Henocha
Magister studiów Bliskowschodnich (Wydział Studiów Politycznych
i Międzynarodowych, Uniwersytet Jagielloński, 2010)
Dr: Uniwersytet Papieski Jana Pawła II (2012)
Apokaliptyka żydowska wobec zburzenia świątyniw Jerozolimie (ks. prof.
dr hab. Roman Pindel)
„Ciągłość i żywotność tradycji interpretacji Biblii w Kościele, w: Hermeneutyka Pisma Świętego w Kościele, red. R. Pindel, S. Jędrzejewski,
Kraków 2012.
– „Uwolni w miłosierdziu i będzie ich pocieszała (4 Ezd 12,34). Zarys
eschatologii 4 Ezd”, w: Radość Słowa. Konteksty i oddziaływania Biblii ,
red. M. Zmuda, S. Jędrzejewski, Kraków 2011.
– „Rola i obraz kobiety w nauczaniu św. Pawła”, w: Wokół uniwersalizmu
Pawła Apostoła, red. R. Pindel, Kraków 2009.
–
166
–
Zeszyty Naukowe SBP
„Apokaliptyczna koncepcja mądrości w Księdze Przypowieści etiopskiej
Księgi Henocha, w: „Przekonywał ich o Chrystusie”, red. R. Pindel, Kraków 2008.
Literatura międzytestamnetalna, mesjanizm, eschatologia, dialog z judaizmem mesjanistycznym.
166. MIELCAREK Krzysztof dr hab., SBP 75
20-045 Lublin, ul. Godebskiego 6/7
tel. (81) 533 02 98
ur. Elbląg, 25.09.1963
Kolegium Filozoficzno-Teologiczne Ojców Dominikanów, Kraków
Wyższe Seminarium Duchowne Księży Marianów, Lublin
Perykopa nazaretańska (Łk 4,16-30). Studium egzegetyczno-teologiczne
The Pentecost Speech of Peter (Ac 2,10-34), (o. prof. John J. Kilgallen
SJ)
Jezus – Ewangelizator ubogich (ks. prof. dr hab. Józef Kudasiewicz)
ΙΕΡΟΥΣΑΛΗΜ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΑ. Starotestamentowe i hellenistyczne korzenie Łukaszowego obrazu świętego miasta w świetle onomastyki greckiej,
Lublin 2008
– Natura słów Jezusa według Łk 4,22, w: W posłudze Słowa Pańskiego. Księga pamiątkowa poświęcona Ks. Prof. Dr. Hab. Józefowi Kudasiewiczowi
z okazji 70-lecia urodzin, red. S. Bielecki, H. Ordon, H. Witczyk, Kielce
1997, 203-212.
167
– Ku nowej koncepcji natchnienia LXX, Roczniki Teologiczne 48(2001)1,
5-25.
– Język Septuaginty i jego wpływ na autora Trzeciej Ewangelii, Roczniki
Teologiczne 49(2002)1, 33-47.
– ΙΕΡΟΥΣΑΛΗΜ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΑ. Starotestamentowe i hellenistyczne korzenie Łukaszowego obrazu świętego miasta w świetle onomastyki greckiej,
Lublin 2008.
Komputery, sporty zespołowe, lingwistyka.
167. MIERZWA Piotr ks. dr, SBP 248
35-020 Rzeszów, ul. 17 Pułku Piechoty 7
tel. (17) 852 59 38
ur. Stalowa Wola, 26.05.1957
Diecezja Rzeszowska (1982)
Modlitwa Syracha za naród (Syr 36) (ks. prof. Stanisław Potocki)
Najstarszy obraz króla Salomona. Studium literacko-egzegetyczno-teologiczne 2Sm 12,24-25 i 1Krl 1–11 (ks. dr hab. Józef B. Łach)
Literatura, muzyka poważna, astronomia.
168. MIERZWA Tadeusz ks. lic., SBP 170
tel./faks (15) 833 26 23
ur. 24.06.1966
Diecezja Sandomierska (1992)
168
Zeszyty Naukowe SBP
Wyższa Szkoła Humanistyczno-Przyrodnicza w Sandomierzu
Doskonałość chrześcijanina świeckiego w listach św. Franciszka Salezego
(ks. prof. Franciszek Greniuk)
La maledizione della legge e la benedizione della fede. Analisi retorica di
Gal 3,1-14 (o. prof. R. Meynet SJ)
Chóralistyka, dyrygowanie chórem, fotografia.
169. MIKOŁAJCZAK Mieczysław Michał ks. prof. dr hab., SBP 18
61-751 Poznań, ul. Bóżnicza 12/11
kom. 601 791 354
ur. Koronowo, 29.02.1960
Charakterystyka postaci występujących w Markowe relacji śmierci i zmartwychwstania Jezusa Chrystusa (Mk 14,1-16,8) (o. prof. dr hab. Hugolin
Langkammer OFM)
Lic.: Papieski Uniwersytet Św. Tomasza z Akwinu, Rzym (1992)
L’idea del deserto alla luce del 1 Re 19 (o. prof. B.G. Boschi OP)
Relacja Boga do człowieka w świetle przypowieści o synu marnotrawnym
(Łk 15,11-32) (o. prof. dr hab. Hugolin Langkammer OFM)
Teologia świątyni w dwudziele św. Łukasza, Warszawa 1996
Prof.: Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu (2010)
169
Teologia świątyni w Ewangelii św. Marka, Studia i Materiały WT UAM
77, Poznań 2004
– Relacja Boga do człowieka w świetle przypowieści o synu marnotrawnym
(Łk 15,11-32), Wrocław 1997.
– Idea Bożego Królowania w Izraelu, Zielona Góra 1998.
– Jezus – Mesjasz, Król, Zielona Góra 1999.
– Teologia świątyni w dwudziele św. Łukasza, Lublin 2001.
Biblistyka, studia lingwistyczne.
170. MOJ Marcin ks. lic., SBP 289
41-922 Radzionków, ul. M. Dąbrowskiej 18
kom. 606 225 378
ur. Świerklaniec, 13.04.1983
Symbolika studni w pismach egzegetycznych Orygenesa (ks. prof. dr hab.
Wincenty Myszor)
Uzdrowienie kobiety cierpiącej na krwotok (Mk 5,25-34). Studium egzegetyczno-teologiczne (ks. dr hab. Artur Malina)
– Biskup Teofil Bromboszcz jako biblista, Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 43(2010)1, 151-155.
Teologia biblijna, egzegeza NT.
171. MROCHEN Wojciech ks. lic., SBP 196
43-180 Orzesze, woj. śląskie, ul. Rybnicka 49
kom. 602 686 225
170
Zeszyty Naukowe SBP
ur. Knurów, 25.11.1971
Kapłan w świetle listów wielkoczwartkowych Jana Pawła II (ks. dr Grzegorz Stephen)
Muzyka, teatr, podróże.
172. MROZEK Andrzej dr, SBP 239
32-088 Januszowice 60, woj. małopolskie
kom. 505 164 368
ur. Sanok, 22.12.1960
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
Galgala e Betel (prof. Horacio Simian-Yofre)
Sakralizacja dziejów w synoptycznej historii podzielonego królestwa izraelskiego (dr hab. Krzysztof Pilarczyk)
– Motif of the Sleeping Divinity, Biblica 80/1999, 415-419.
– Stary Testament, w: Historia literatury światowej, t. 1 – Starożytność,
Kraków 2003, 73-134.
– Nowy Testament, w: tamże, 135-176.
– Religia Ugaritu w kontekście kultury Kanaanu i Starego Testamentu, w:
Religie świata śródziemnomorskiego, red. D. Quirini-Popławska, Kraków
2006, 15-24.
Varia.
173. MUCHOWSKI Piotr Robert dr hab., SBP 238
Zakład Hebraistyki, Arameistyki i Karaimoznawstwa UAM
171
ul. Międzychodzka 5, 60-371 Poznań
tel. (61) 829 27 12
ur. Końskie, 19.12.1963
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu – Instytut Orientalistyczny
Traktat Miszny „Nazir” (prof. Witold Tyloch)
Zwój Miedziany (3Q15): implikacje spornych kwestii lingwistycznych
(prof. A. Pajewicz)
Dr hab.: Uniwersytet Warszawski (2001)
Hebrajski qumrański jako język mówiony, Poznań 2001
– Zwój Miedziany (3Q15): implikacje spornych kwestii lingwistycznych,
Poznań 1993.
– Rękopisy znad Morza Martwego, Kraków 2000.
– Hebrajski qumrański jako język mówiony, Poznań 2001.
– Komentarze do rękopisów znad Morza Martwego, Poznań 2005.
Film, sport, turystyka.
174. MUSIELAK Jan Maria ks. dr, SBP 186
61-315 Poznań, ul. Pokrzywno 1
tel. (61) 871 98 43
ur. Poznań, 17.03.1956
Archidiecezja Poznańska, 19.05.1983
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Teologiczny
– Sekcja we Wronkach
Papieski Wydział Teologiczny w Poznaniu
172
Zeszyty Naukowe SBP
Święta Pielgrzymie Starego Testamentu (ks. prof. Michał Peter/ ks. dr
Bogdan Poniży)
Lic.: Papieski Wydział Teologiczny w Poznaniu (1985)
Nowotestamentalne odniesienia do Święta Szałasów (ks. dr Bogdan Poniży)
Dr: Papieski Wydział Teologiczny w Poznaniu (1994)
Ewolucja kultu izraelskiego na przykładzie Paschy i Święta Szałasów (ks.
prof. dr hab. Bogdan Poniży)
– Mowy w Dziejach Apostolskich, w: Księga Dziejów Apostolskich, Szczecin
1999.
– Nowotestamentowe odniesienia do Święta Szałasów, w: Verbo Domini
servire, Poznań 2000.
– Obraz Paschy w różnych okresach historycznych, w: „Duch i Oblubienica
mówią: »Przyjdź«”. Księga Pamiątkowa dla Ojca Profesora Augustyna
Jankowskiego OSB w 85. rocznicę urodzin, zebr. i oprac. W. Chrostowski,
Warszawa 2001, 281-296.
175. MUSZYŃSKI Henryk Józef abp prof. dr hab., SBP 88
62-200 Gniezno, ul. Kanclerza Łaskiego 7
tel. (61) 426 21 02; faks (61) 426 12 85
ur. Kościerzyna, 20.03.1933
Święcenia kapłańskie: Pelplin, 28.04.1957; sakra biskupia: Pelplin,
25.03.1985; biskup pomocniczy Diecezji Chełmińskiej 1985-1987; biskup
włocławski 1987-1992; metropolita gnieźnieński: 1992-2010; prymas
Polski 2009-2010
Wyższe Seminarium Duchowne w Pelplinie
Zwrot „czynić prawdę” w pismach św. Jana (ks. prof. dr hab. Feliks Gryglewicz)
173
Barabbas – oder Jesus – Barrabas? Textkritische Untersuchung zur Autentizität von Mt 27,16-17.
Dr: Papieskie Ateneum Antonianum – Sekcja Studium Biblicum Franciscanum, Jerozolima (1967)
Der Fundamentbegriff im Alten Testament. Archäologie und Exegese (prof.
Elpidius Pax)
Fundament, Bild und Metaphor in den Handschriften aus den Qumran.
Studie zur Vorgeschichte des ntl. Begriffs QEMELION, Analecta Biblica
61, Roma 1975
Chrystus – fundament i kamień węgielny Kościoła w świetle tekstów qumrańskich, Warszawa 1982
– Biblia – księga natchniona, Gniezno 1995.
– Dziesięć Słów. Pytania współczesnego człowieka o Dekalog, Gniezno
1995.
– Ten, który był, jest i ustawicznie przychodzi. Rozważania adwentowe,
Gniezno 2000.
– Europa ducha. Chrześcijańska wizja fundamentów jedności Europy, Gniezno 2002.
176. MUSZYTOWSKA Dorota Katarzyna dr, SBP 267
00-193 Warszawa, ul. Stawki 4E m. 31
kom. 669 275 798
ur. Elbląg, 28.01.1972
Powołanie wiernych do wspólnoty z Jezusem Chrystusem na podstawie
1 Kor 1,1-9 (ks. prof. dr hab. Stanisław Mędala)
174
Zeszyty Naukowe SBP
Obraz apostoła w 2 Kor w świetle analizy epistolarnej i retorycznej (ks.
prof. dr hab. Stanisław Mędala)
– Powołanie wiernych do wspólnoty z Jezusem Chrystusem (1 Kor 1,9),
w: „Przemawiaj do nich moimi słowami” (Ez 3,4). Księga pamiątkowa
dedykowana Jego Magnificencji Rektorowi Profesorowi Ryszardowi Rumiankowi w 35. rocznicę kapłaństwa i w 60. rocznicę urodzin, zebr. i oprac.
Z. Godlewski, Warszawa 2007, 449-463.
Podróże, malarstwo szkoły florenckiej, ikonografia wczesnobizantyjska.
177. MÜNNICH Maciej, dr hab., SBP 324
20-136 Lublin, ul. Berberysowa 1
Tel. (81) 477 87 57
ur. Końskie, 22.10.1973
Katolicki Uniwersytet im. Jana Pawła II w Lublinie
Mgr.: Katolicki Uniwersytet im. Jana Pawła II w Lublinie (1997)
Porownanie wyobrażeń o życiu pozagrobowym w Księdze Joba i tekstach
sumero-akadyjskich (dr hab. Edward Zwolski)
Dr: Katolicki Uniwersytet im. Jana Pawła II w Lublinie (2003)
Obraz Jahwe jako władcy choroby w Biblii Hebrajskiej na tle innych bostw
bliskowschodnich (prof. dr hab. Włodzimierz Lengauer)
Dr hab.: Katolicki Uniwersytet im. Jana Pawła II w Lublinie (2012)
Reszef - bog starożytnego Orientu
– Obraz Jahwe jako władcy choroby w Biblii Hebrajskiej na tle bóstw bliskowschodnich, Lublin 2004
– „Beth-Shemesh in the Early Iron Age”, Ugarit-Forschungen 44(2012),
s. 1-25.
– „Początki monarchii hebrajskiej”, Scripta Biblica et Orientalia 1(2009),
s. 29-46.
– „Hezekiah and Archaeology. The Answer for Nadav Na’aman”, UgaritForschungen 36(2004), s. 333-346.
175
Turystyka gorska i rowerowa; polityka międzynarodowa i zagadnienia
bezpieczeństwa narodowego
N
178. NAJDA Andrzej Jacek ks. dr hab., SBP 229
18-400 Łomża, ul. Polowa 15 m. 44
tel. (86) 216 79 13; kom. 606 184 278
ur. Łomża, 29.11.1971
Diecezja Łomżyńska (25.05.1996)
Wyższe Seminarium Duchowne w Łomży
Instytut Teologiczny im. Błog. Michała Piaszczyńskiego w Łomży
Theologische Fakultät Fulda
Kongresy eucharystyczne w diecezji łomżyńskiej. Założenia pastoralne
i ich organizacja (ks. dr Jan Sołowianiuk)
Dr: Theologische Fakultät Fulda (2003)
Der Apostel als Prophet. Zur prophetischen Dimension des paulinischen
Apostolats (prof. dr hab. Josef Zmijewski)
(2011)
Historiografia paradygmatyczna w Dziejach Apostolskich, Rozprawy
– Apostolski wymiar służby na podstawie listów św. Pawła, w: Przybliżyło
się królestwo Boże. Księga pamiątkowa dla Księdza Profesora Romana
Bartnickiego w 65. rocznicę urodzin, red. W. Chrostowski, Warszawa 2008,
366-388.
176
Zeszyty Naukowe SBP
– Paulus in der Apostelgeschichte, Warszawskie Studia Teologiczne
XXI/2008, 7-22.
– Historiografia paradygmatyczna w Dziejach Apostolskich, Rozprawy
– Nauka o narzeczeństwie w Starym i Nowym Testamencie, w: Z. Struzik,
Przewodnik dla narzeczonych i małżeństw. Narzeczeństwo jako przygotowanie do małżeństwa i rodziny w nauczaniu Jana Pawła II, Warszawa 2010,
189-204.
Podróże, historia.
179. NALEWAJ Aleksandra dr, SBP 126
10-698 Olsztyn, ul. Srebrna 3/25
kom. 608 268 687
Mgr: Instytut Kultury Chrześcijańskiej w Olsztynie (1994)
Artykuł wiary „zstąpił do piekieł” we współczesnej polskiej teologii (bp
dr Jacek Jezierski)
„Władca tego świata” w czwartej Ewangelii w świetle apokaliptyki żydowskiej i wczesnochrześcijańskiej (ks. prof. dr hab. Stanisław Mędala CM)
Funkcja formuł wyznania wiary w czwartej Ewangelii (ks. prof. dr hab.
Stanisław Mędala CM)
Chrystologia Janowa, wędrówki po Tatrach, teatr.
180. NAPORA Krzysztof SCJ ks. dr, SBP 314
20-850 Lublin, ul. Radzyńska 3a
kom. 518 474 824
177
ur. Puławy, 18.05.1974
Zgromadzenie Księży Najświętszego Serca Jezusowego – SCJ
(03.06.2000)
Wyższe Seminarium Misyjne Księży Najświętszego Serca Jezusowego
w Stadnikach
Kolegium Filozoficzno-Teologiczne Ojców Dominikanów w Krakowie
Mgr: Papieska Akademia Teologiczna (2000)
Oblubieńcza relacja między Jahwe a Izraelem w nauczaniu proroków (ks.
dr hab. Stanisław Hałas SCJ)
L’uomo non è che una bestia? Il senso del paragone “uomo-bestia” in Qo
3,18-21 (o. prof. Luca Mazzinghi)
He Has Set All the Bounds of the Earth: The Concept of Separation in Gen
6-9 (o. prof. Krzysztof Sonek OP)
– Breaking Boundaries: The Concept of Separation in Gen. 6.1-4, Kraków:
Dehon 2012.
Pentateuch, hermeneutyka, egzegeza rabiniczna, poezja Norwida.
181. NAWROT Janusz ks. dr hab., SBP 232
61-251 Poznań, os. Orła Białego 1/2
kom. 602 470 569
ur. Międzychód, 10.05.1960
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie – Sekcja
w Łodzi
Mgr/Lic.: Papieski Wydział Teologiczny w Poznaniu (1984/1988)
178
Zeszyty Naukowe SBP
Starochrześcijański hymn chrzcielny w Liście do Efezjan 5,14 (ks. prof. dr
hab. Jan Kanty Pytel)
Izajańska zapowiedź kary na Asyrię w teofanicznej symbolice ognia (Iz
30,27-33) (ks. prof. dr hab. Jan Kanty Pytel)
Przyjaźń i jej motywacja w „Etykach” Arystotelesa, w pismach mądrościowych Septuaginty oraz w Nowym Testamencie, Poznań 2004
– Zagłada Asyrii w teofanicznej symbolice ognia. Analiza tekstu Iz 30,27-33,
Poznań 2000.
– Przyjaźń i jej motywacja w „Etykach” Arystotelesa, w pismach mądrościowych Septuaginty oraz w Nowym Testamencie, Poznań 2004.
– „Bądź mężny i mocny, ponieważ Pan jest z tobą”. „Andreia” i jej motywacja
w Biblii Greckiej, Poznań 2006.
– Hamartologia w Listach Powszechnych, w: „A nadzieja zawieść nie może”.
Książka dedykowana Janowi Pawłowi II, Łódź 2006.
Geografia i podróże.
182. NOWIŃSKA Joanna SM s. dr, SBP 306
34-600 Limanowa, ul. Kościuszki 3
kom. 881 628 996
ur. Wrocław, 17.09.1975
Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego à Paulo – SM
Wyższe Seminarium Duchowne Polskiej Prowincji Zmartwychwstańców
w Krakowie
Wyższy Instytut Teologiczny Księży Misjonarzy w Krakowie
Mgr: Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie (2001)
Mowyt wody żywej w rozmowie Jezusa z Samarytanką (ks. prof. Stanisław
Hałas SCJ)
179
Motyw wojny dobra ze złem w Apokalipsie św. Jana i jego przesłanie teologiczne (ks. prof. Stanisław Hałas SCJ)
– Motyw wojny dobra ze złem w Apokalipsie św. Jana i jego przesłanie teologiczne, Rozprawy i Studia Biblijne 27, Warszawa 2006.
– Bóg Panem czasu i wydarzeń. Studium nad czasownikiem evdo,qh w Apokalipsie św. Jana, w: „Pan moją mocą i pieśnią” (Ps 118,4). Prace dedykowane
Księdzu Profesorowi Tadeuszowi Brzegowemu w 65. rocznicę urodzin, red.
S. Hałas, P. Włodyga, Kraków 2006, 159-168.
– Apokalipsa 12 jako teologia historii, Ruch Biblijny i Liturgiczny 4/2009,
269-283.
– Definitywne rozstrzygnięcie wojny dobra ze złem w przekazie Apokalipsy
św. Jana, w: Apokaliptyka wczesnego judaizmu i chrześcijaństwa, red. M.
S. Wróbel, Lublin 2010, 211-224.
Teatr ewangelizacyjny, metody aktywizujące odborcę, techniki twórczego
myślenia.
183. NYK Piotr OCD o. dr, SBP 90
31-510 Kraków, ul. Rakowicka 18
tel. (12) 424 04 10
ur. Kielce, 26.07.1970
Zakon Karmelitów Bosych – OCD (04.05.1996)
Wyższe Seminarium Duchowne Karmelitów Bosych, Kraków
Karmelitański Instytut Duchowości, Kraków
Przewodni wątek uwielbienia i łaski w Ps 118 (o. dr Edmund Świerczek
OFM)
Dr: Ludwig-Maximilians Universität, München (2003)
Die Tradition vom eschatologischen Krieg in Apg 4,23-31 (o. prof. dr hab.
H.-J. Klauck OFM)
180
Zeszyty Naukowe SBP
– Tajemnica to wielka. Mistyka małżeńska w Liście do Efezjan (Ef 5,21-33),
Głos Karmelu 28,4/2009, 7-9.
– Diakońskie posługiwanie kobiet w świadectwie Nowego Testamentu, Verbum Vitae 19/2011, 177-204.\
– Wybrane zagadnienia z tłumaczenia liturgii eucharystycznej na język
hebrajski. Inspiracje dla pełniejszego rozumienia Eucharystii, Itinera
Spiritiualia 4/2011, 177-190.
– Kim jest człowiek? Odpowiedź Biblii. Część 1. Basar i nefesz, Zeszyty
Karmelitańskie 2(59)2012, 45-53.
Wspinaczka wysokogórska, narciarstwo, pływanie.
O
184. OCZACHOWSKI Andrzej ks. dr, SBP 80
66-220 Łagów, ul. Sulęcińska 10-11
tel. (95) 737 55 93
ur. Zielona Góra, 07.12.1962
Wyższe Seminarium Duchowne w Paradyżu
Instytut Filozoficzno-Teologiczny w Zielonej Górze
Mgr/ Lic.: Katolicki Uniwersytet Lubelski (1992)
Mediatorski i chrystocentryczny charakter czasownika e;rcomai (o. prof. dr
hab. Hugolin Langkammer OFM)
Chrystologiczna funkcja czasownika e;rcomai w czwartej Ewangelii (o. prof.
dr hab. Hugolin Langkammer OFM)
–
Przyszedłem na tę godzinę (J 12,27). Rzeczownik w`ra w czwartej Ewangelii.
Studium egzegetyczno-teologiczne, Paradyż 2001.
–
181
Apokalipsa św. Jana w trzech odsłonach. Komentarz popularnonaukowy,
Paradyż 2004.
185. OŁÓW Antoni Jan ks. dr, SBP 23
18-400 Łomża, ul. Konstytucji 3 Maja 7/13
tel. (86) 218 37 93; kom. 606 904 450
ur. Osinki, 24.06.1949
Diecezja Łomżyńska (30.03.1974)
Wyższe Seminarium Duchowne w Łomży (1982-)
Punkt Konsultacyjny ATK w Suwałkach (1984-1992)
Diecezjalne Studium Katechetyczne w Łomży (1990-1993)
Wyższe Seminarium Duchowne w Ełku (1992-1994)
Kolegium Katechetyczne w Łomży (1994-2000)
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (19992006)
Instytut Teologiczny w Łomży (2000-2008)
Wyższe Seminarium Duchowne w Grodnie (2004-2005)
Ośrodek Badań Naukowych UKSW w Łomży (2009-)
Nauka psalmu 149 o radości (ks. prof. dr hab. Stanisław Łach)
Motywy radości w Hymnach Psałterza (ks. prof. dr hab. Stanisław Potocki)
– Teologia powołania w świetle wybranych tekstów ksiąg prorockich, Studia
Teologiczne Białystok-Drohiczyn-Łomża 19/2001, 7-21.
– Przymierze w tradycji biblijnej Starego Testamentu, Łomża 2004.
– Symbolika światła w Piśmie świętym, Łomża 2004.
– Ryby w Starym Testamencie – problematyka teologiczna, w: „Przemawiaj
do nich moimi słowami” (Ez 3,4). Księga Pamiątkowa dedykowana Jego
182
Zeszyty Naukowe SBP
Magnificencji Księdzu Rektorowi Profesorowi Ryszardowi Rumiankowi
w 35. rocznicę kapłaństwa i 60. rocznicę urodzin, zebr. i oprac. Z. Godlewski, Warszawa 2007, 486-507.
Szachy, grzybobranie.
186. OPERCHAŁ Małgorzata lic., SBP 138
66-200 Świebodzin, Borów 28
tel. (68) 476 97 00
ur. Świebodzin, 30.10.1969
Mgr/Lic.: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (2000/2003)
Pojęcie χαρις w Liście św. Pawła Apostoła do Rzymian (ks. dr Andrzej
Szewciw).
187. ORDON Hubert SDS ks. dr, SBP 7
20-039 Lublin, ul. Uniwersytecka 11/1a
tel. 81 5634898
ur. Babienica, 14.01.1939
Towarzystwo Boskiego Zbawiciela – SDS (29.06.1963)
Emeryt; praca duszpasterska
Wyższe Seminarium Duchowne Księży Salwatorianów, Bagno k. Wrocławia
Idea Ludu Bożego w Listach św. Pawła do Tessaloniczan (ks. prof. dr hab.
Feliks Gryglewicz)
183
Teologia kompozycji Łk 1,5-56 i Dz 10 (ks. prof. dr hab. Feliks Gryglewicz)
– Od Ducha świętości do Ducha Jezusa Chrystusa, Studia Sandomierskie
6/1990-91.
– Jezus – „namaszczony” i „chrzczący” Duchem Świętym. w: Jan Paweł II,
Dominum et Vivificantem. Tekst i komentarze, Lublin 1994, 103-118.
– Teologia św. Pawła w zarysie, w: Wstęp do Nowego Testamentu, Poznań
1996, 404-425.
– Jezus jako nosiciel i dawca Ducha Świętego, Studia Gnesnensia 12/1998,
11-21.
Góry, świat przyrody, turystyka.
188. ORMANTY Stanislaw TChr ks. dr hab., SBP 19
tel. (61) 647 23 31;
ur. Łabowa, 16.04.1962
Seminarium Duchowne Towarzystwa Chrystusowego
„Bobolanum”
Problematyka zła i cierpienia w ujęciu P. Teilharda de Chardin (ks. prof.
dr hab. S. Rosik)
Lic.: Papieski Wydział Teologiczny w Poznaniu (1997)
Kuszenie Narodu Wybranego i Jezusa na pustyni (ks. prof. dr hab. Jan
Kanty Pytel)
Dr hab.: Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie – Sekcja Św. Andrzeja Boboli „Bobolanum” (2005)
184
Zeszyty Naukowe SBP
Polscy religioznawcy laiccy wobec wybranych zagadnień badan nad Nowym Testamentem (1963-1989), Warszawa 2004
– Polscy religioznawcy laiccy wobec wybranych zagadnień badan nad Nowym Testamentem (1963-1989), Warszawa 2004.
– Perspektywy teologiczne Ewangelii według św. Marka. Wybrane zagadnienia, Tarnów 2006.
– Konieczność chrztu i wiary do zbawienia w kontekście Mk 16, 6, w: Nowy
Testament a religie, red. I. Ledwoń; Lublin 2011, 233-261.
– Żywe jest Słowo Boże, skuteczne, Kometarze biblijne na rok C, Poznań
2013.
189. OSTAŃSKI Piotr ks. dr hab., SBP 20
61-634 Poznań, Osiedle pod Lipami 6/8
tel. (61) 819 80 11
ur. Poznań, 27.07.1952
Laureat Nagrody Stowarzyszenia Biblistów Polskich (2004)
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (1998-)
Papieski Wydział Teologiczny w Poznaniu (1994-1998)
Wyższe Seminarium Duchowne w Szczecinie (1996-1998)
Rewaloryzacja przysięgi w Nowym Testamencie (Mt 5,33-38) (ks. dr hab.
Jan Kanty Pytel)
Symbolika tchnienia w Biblii. Studium teologiczne (ks. prof. dr hab. Jan
Kanty Pytel)
Dr hab.: Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu (2008)
Historiozbawcza wizja starości w Piśmie Świętym. Studium egzegetycznoteologiczne, Poznań 2007
185
– Epizod o nagim młodzieńcu (Mk 14,51-52) na tle biblijnej nauki o nagości,
Teologia Praktyczna 10/2009, 209-223.
– Biblijna perspektywa starości, w: Dorosłość wobec starości. Oczekiwania
– Radości – Dylematy, red. R. Konieczna-Woźniak, Poznań 2009, 121-130.
– Szymon Piotr, sługa Jezusa Chrystusa (2 P 1,1). Wizerunek Apostoła w Listach św. Piotra, w: Wokół Posługi Piotrowej, red. A. Klupczyński, Poznań
2009, 7-16.
– Pytanie o żeglugę morską u starożytnych Izraelitów, w: Credidimus caritati. Księga pamiątkowa dedykowana Księżom Profesorom Ryszardowi
Figlowi, Tadeuszowi Haneltowi w 70. rocznicę urodzin, red. M. Olczyk,
P. Podeszwa, Gniezno 2010, 331-351, bibliogr.
190. OSTROWSKI Rafał ks. dr, SBP 43
60-646 Poznań, ul. Urbanowska 3 m. 1
ur. Poznań, 23.05.1963
Przybrane synostwo Boże ludzi w świetle Nowego Testamentu (ks. prof.
dr hab. Jan Kanty Pytel)
Obraz ojca ziemskiego w greckiej literaturze poklasycznej, biblijnej literaturze gnomicznej i nowotestamentowej (ks. prof. dr hab. Jan Kanty Pytel)
Reżyser i producent filmowy.
191. OWORUSZKO Andrzej Roman ks. dr, SBP 209
08 - 103 Nowe Opole, ul. Seminaryjna 26
kom. 604 465 372,
tel. (25) 631 57 19
186
Zeszyty Naukowe SBP
ur. Radzyń Podlaski, 05.06.1971
Wyższe Seminarium Duchowne w Siedlcach
Wpływ lektury Pisma Świętego na kształtowanie postaw młodzieży na
przykładzie Zasadniczej Szkoły Zawodowej w Radzyniu Podlaskim (ks.
prof. dr hab. Roman Krawczyk)
Biblijne podstawy ochrony naturalnego środowiska ludzkiego w Księgach
Mądrościowych Starego Testamentu (ks. prof. dr hab. Roman Krawczyk).
– Urząd kapłański w Starym Testamencie, Teologiczne Studia Siedleckie
6/2009, 41-52.
– Biblijne podstawy ekologii, Drohiczyński Przegląd Naukowy 2/2010, 135-152.
– Człowiek jako „korona stworzeń” w wybranych tekstach mądroścowych
Starego Testamentu, Teologiczne Studia Siedleckie 7/2010, 117-130.
– Ekologiczne orędzie Rdz 1-3, w: Z Chrystusem w służbie Bogu i ludziom.
Księga Jubileuszowa z okazji 60. rocznicy urodzin i 30-lecia pracy naukowej
Księdza Profesora Romana Krawczyka, red. J. Gmitruk i in., WarszawaSiedlce, 65-82.
P
192. PACIOREK Antoni ks. prof. dr hab., SBP 31
20-612 Lublin, ul. Głęboka 12 m. 48
tel. (81) 533 71 40
ur. Trzciana, 24.12.1945
187
Wyższe Seminarium Duchowne w Tarnowie
Mgr /Lic. (teologii): Katolicki Uniwersytet Lubelski (1969/1972)
Obraz Kościoła w Mt 16,17-19 (o. prof. dr hab. Hugolin Langkammer
OFM)
Historyczne i literackie problemy obietnicy prymatu (Mt 16,17-19) w świetle
metody historii redakcji (o. prof. dr hab. Hugolin Langkammer OFM)
Mgr (filologii klasycznej): Katolicki Uniwersytet Lubelski (1975)
Protoeiromena w Dziejach Apostolskich (prof. dr hab. Łucja Małunowiczówna)
Człowiek bez Chrystusa w soteriologii Listu św. Pawła do Rzymian, Tarnów 1995
Q – Ewangelia Galilejska, Lublin 2001
– Człowiek bez Chrystusa w soteriologii Listu św. Pawła do Rzymian, Tarnów
1995.
– Biblia dla każdego i na każdy dzień, Warszawa 1996.
– Ewangelia Umiłowanego Ucznia, Lublin 2000.
– Q – Ewangelia Galilejska, Lublin 2001.
193. PARCHEM Marek ks.prof. dr hab., SBP 214
kom. 693 228 252
Gdynia, 03.01.1966
188
Zeszyty Naukowe SBP
Mgr/Lic.: Katolicki Uniwersytet Lubelski/Akademia Teologii Katolickiej
w Warszawie (1991)
Wiara jako podstawa zaistnienia cudu w oparciu o Łk 17,11-19 (bp prof.
dr hab. Jan B. Szlaga)
Pojęcie królestwa Bożego w Księdze Daniela oraz jego recepcja w pismach
qumrańskich i w apokaliptyce żydowskiej (ks. prof. dr hab. Stanisław
Mędala CM)
The „New” Picture of David in 2 Sm 11,27b – 12,15a (prof. S. Pisano SJ)
(2009)
Ostateczne zwycięstwo Boga w walce między dobrem a złem w świetle pism
z Qumran, Rozprawy i Studia Biblijne 30, Warszawa 2008
(2015)
Obraz Boga w pismach apokaliptycznych okresu Drugiej Świątyni, Biblica
et Judaica 1, Bydgoszcz 2013
– Księga Daniela. Wstęp, przekład z oryginału, komentarz, Nowy Komentarz
Biblijny, Stary Testament 26, Częstochowa 2008.
– Ostateczne zwycięstwo Boga w walce między dobrem a złem w świetle pism
z Qumran, Rozprawy i Studia Biblijne 30, Warszawa 2008.
– [Red.] Pisma apokaliptyczne i testamenty, Apokryfy Starego Testamentu
2, Kraków – Mogilany 2010.
– Obraz Boga w pismach apokaliptycznych okresu Drugiej Świątyni, Biblica
et Judaica 1, Bydgoszcz 2013.
194. PAWLAK Leonard FDP ks. dr, SBP 274
02-315 Warszawa, ul. Barska 4
kom. 501 571 700
ur. Błaszki 11.10.1933
Księża Orioniści – FDP (05.07.1959)
Instytut Studiów nad Rodziną, UKSW w Warszawie
189
Wyższe Seminarium Duchowne Księży Orionistów w Zduńskiej Woli
Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Włocławskiej (1969-72)
Struktura literacka Księgi Wyjścia w ujęciu A. Galbatiego (ks. prof. Stanisław Łach)
Plagi egipskie w świetle krytyki biblijnej (ks. prof. Stanisław Łach)
Šîlo in Gen 49,10 (o. prof. Denis McCarthy SJ)
– Małżeństwo i rodzina w Biblii, Studia nad Rodziną 8/2001, 65-74.
– Biblijne podstawy duchowości rodziny w Adhortacji Apostolskiej „Familiaris Consortio”, Studia nad Rodziną 10/2002, 43-55.
– Duchowość małżeńska w świetle Encykliki „Humanae Vitae”, Studia nad
Rodziną 11/2003, 109-115.
– Dobra nowina Jezusa w dni powszednie roku liturgicznego, Kraków
2010.
Literatura polska.
195. PAWŁOWSKI Zdzisław ks. dr hab., SBP 32
87-617 Bobrowniki, ul. Kościelna 3
tel. (54) 251 48 96
ur. Broniszewo, 04.04.1955
Diecezja Włocławska (1980)
Przymierze w Księdze Rodzaju (ks. prof. dr hab. Marian Filipiak)
Wiara i przymierze w Pięcioksięgu (ks. prof. dr hab. Lech Stachowiak)
190
Zeszyty Naukowe SBP
Opowiadanie, Bóg i początek. Teologia narracyjna Rdz 1–3, Rozprawy
– Biblijna agape, Ethos 37/1998, 33-49.
– Forma i struktura literacka Wj 19–24, Collectanea Theologica 69(1999)3,
13-26.
– Rodzaje literackie w Biblii, Włocławskie Studia Teologiczne 3/2000, 191-200.
– Opowiadanie, Bóg i początek. Teologia narracyjna Rdz 1–3, Rozprawy
Sport (piłka nożna, siatkówka), muzyka klasyczna.
196. PELC Halina dr, SBP 155
42-200 Częstochowa, ul. Kiedrzyńska 73/44
tel. (34) 372 07 52 lub (34) 324 95 41
Instytut Teologiczny w Częstochowie
Mgr: Instytut Teologiczny w Częstochowie (1993)
Soteriologiczny sens zmartwychwstania Chrystusa wg Dz 5,29-32; 13,16-41 (ks. prof. dr hab. Stanisław Włodarczyk)
Sens metanoi według Ewangelii świętego Łukasza (ks. prof. dr hab. Stanisław Włodarczyk)
Wezwanie do metanoi w mowach Piotra według Dziejów Apostolskich (ks.
prof. dr hab. Stanisław Włodarczyk)
– Wezwanie do metanoi w mowach Piotra według Dziejów Apostolskich,
Kraków 2004.
191
197. PICK Józef Marian ks. dr, SBP 240
83-200 Starogard Gd., ul. Bpa Dominika 8
ur. Działdowo, 09.05.1956
Konsultacyjny w Tczewie
Apoteoza Słowa Bożego w Ap 19,11-16 (ks. dr hab. Jan B. Szlaga)
Baranek paschalny i jego znamiona w Apokalipsie (bp dr hab. Henryk
Muszyński)
Dzieło Biblijne im. Jana Pawła II podmiotem apostolatu biblijnego w Polsce w latach 2006-2012 (ks. prof. dr hab. Wojciech Pikor)
– Znak świątyni w Izraelu, w: Słowo Boga i drogi człowieka. Księga Pamiątkowa ku czci Ks. Bpa prof. dr. hab. Jana B. Szlagi, Pelplin 1998, 69-84.
– Fauna w Biblii, w: Stworzyciel i przyroda w tradycji i myśli europejskiej,
red. A. Dyduch-Falniowska, Kraków 1999, 15-19.
– Serce w Biblii, Studia Pelplińskie 3/2002, 489-497.
– Dzieło Biblijne im Jana Pawła II w Diecezji Pelplińskiej, w: Kościół Pelpliński na swoje XV-lecie 1992-2007, red. W. Klawikowski, Pelplin 2008,
329-338.
Flora i fauna Palestyny, psychologia, socjoterapia, duszpasterstwo niepełnosprawnych, wędrówki górskie.
198. PIEKARZ Danuta dr, SBP 91
30-003 Kraków, ul. Lubelska 13 m. 34
tel. (12) 633 50 22
192
Zeszyty Naukowe SBP
ur. Trzebinia, 16.07.1966
Uniwersytet Jagielloński – Instytut Filologii Romańskiej
Wyższe Seminarium Duchowne Karmelitów Bosych
Wyższe Seminarium Duchowne we Lwowie (2003/2004)
Mgr/Lic. (teologii): Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie
(1990/1992)
Mądrość Krzyża i mądrość świata w nauczaniu św. Pawła (o. doc. dr hab.
Tomasz Maria Dąbek OSB)
Mgr (filologii włoskiej): Uniwersytet Jagielloński (1990)
Funkcja kosmologiczna i soteriologiczna preegzystującego Syna Bożego
w świetle Nowego Testamentu (o. prof. dr hab. Tomasz Maria Dąbek
OSB)
– Alcuni problemi linguistici delle traduzioni novecentesce della I Lettera di
S. Paolo ai Corinzi, w: Lingua e Letteratura, t. 2. red. S. Widłak, Kraków
1992, 9-16.
– Chrystus jako oblubieniec Kościoła w świetle Nowego Testamentu, PS
5(2001)23, 311-327.
– Jezus Chrystus – Pierworodny, w: „Duch i Oblubienica mówią: »Przyjdź«”.
– Szczepan – skrajny radykał czy wierny świadek Ewangelii? w: Utwierdzaj
twoich braci, red. T. M. Dąbek, Kraków 2003, 55-64.
Języki obce.
199. PIELA Marek dr, SBP 226
31-007 Kraków, al. Mickiewicza 9
e-mail: [email protected] lub [email protected]
ur. Rzeszów, 28.04.1972.
193
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie – Instytut Filologii Orientalnej
Mgr (filologii pol.): Uniwersytet Jagielloński/Wyższa Szkoła Pedagogiczna
w Rzeszowie (1999)
Gramatyczne i semantyczne aspekty przekładu na materiale wybranych
XVI-wiecznych i współczesnych translacji biblijnych (prof. B. Grzeszczuk)
Dr: Uniwersytet Jagielloński – Wydział Filologiczny (2003)
Grzech dosłowności we współczesnych polskich przekładach Starego
Testamentu (prof. Andrzej Zaborski)
– Gramatyka tekstu a przekład biblijny – reguły niepowtarzania składników,
Studia Judaica 7-8/2001, 1-25.
– Grzech dosłowności we współczesnych polskich przekładach Starego
Testamentu, Kraków 2003.
– Czesław Miłosz jako tłumacz Biblii Hebrajskiej, Studia Judaica 15-18/2005,
213-239.
– Znaki komunikacji niewerbalnej a przekład biblijny, w: Recepcja – Transfer
– Przekład, t. 3, Kraków 2005.
200. PIETKIEWICZ Rajmund ks. dr hab., SBP 259
54-438 Wrocław, ul. Nowodworska 101 m. 13
kom. 723 811 432
ur. Oleśnica, 19.02.1970
Mgr/Lic.: Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu (1995/1997)
Mesjasz idealnym Pasterzem Izraela. Studium tradycji prorockiej o Mesjaszu-Pasterzu (ks. dr Henryk Lempa)
Dr (nauk humanistycznych): Uniwersytet Wrocławski (2003)
Biblia w języku polskim w latach 1518-1638. Sytuacja wyznaniowa w renesansowej Polsce a rozwój edytorstwa biblijnego (prof. dr hab. Krzysztof
Migoń)
194
Zeszyty Naukowe SBP
Biblia Tysiąclecia w tradycji polskiego edytorstwa biblijnego (ks. prof. dr
hab. Tomasz Hergesel)
„E’caduto Abner come si cade davanti ai malfattori?” Studio sincronico
del lamento su Abner (2Sam 3,33b-34a) alla luce della nuova ricostruzione
del testo di 4Q Sam (prof. Stephan Pisano SJ)
W poszukiwaniu «szczyrego słowa Bożego». Recepcja zachodnioeuropejskiej hebraistyki w studiach chrześcijańskich w Rzeczypospolitej doby
renesansu, Rozprawy Naukowe 86, Wrocław 2011
– Biblia Tysiąclecia w tradycji polskiego edytorstwa biblijnego, Wrocław
2004.
– ‘E caduto Abner come si cade davanti ai malfattori? Studio sincronico del
lamento su Abner (2 Sam 3,33b-34a) alla luce della nuova ricostruzione
del testo di 4QSama, Scriptura Sacra 12/2009, 21-53.
– Sumienie, które dręczy. Studium egzegetyczno-teologiczne Mdr 17,11(10),
w: Stawać się chrześcijaninem dziś. Księga pamiątkowa z okazji siedemdziesiątych urodzin Księdza Profesora Michała Chłopowca, red. T. Reroń,
Wrocław 2009, 131-144.
– W poszukiwaniu „szczyrego słowa Bożego”. Recepcja zachodnioeuropejskiej hebraistyki w studiach chrześcijańskich w Rzeczypospolitej doby
renesansu, Rozprawy Naukowe 86, Wrocław 2011.
Historia Biblii w języku polskim.
201. PIKOR Wojciech ks. prof. dr hab., SBP 118
83-130 Pelplin, pl. Mariacki 7
kom. 505 900 981
ur. Gdańsk, 31.10.1969
195
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II (2003-2014)
Wolność jako synonim nowego stworzenia w Liście do Galatów (bp prof.
dr hab. Jan Bernard Szlaga)
La nuova alleanza in Ezechiele (o. prof. P. Bovati SJ)
La comunicazione profetica alla luce di Ez 2-3 (o. prof. P. Bovati SJ)
Soteriologiczna metafora wody w Księdze Izajasza, Studia Biblica Lublinensia 4, Lublin 2009
Prof.: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II (2015)
Rola ziemi w przymierzu Boga z Izraelem. Studium historyczno-teologiczne
Księgi Ezechiela (Lublin: Wydawnictwo KUL 2013)
–
–
–
–
Soteriologiczna metafora wody w Księdze Izajasza, Studia Biblica Lublinensia 4; Lublin: Wydawnictwo KUL 2009.
Przypowieści Jezusa. Narracyjny klucz lektury, Biblia – Katecheza – Życie
4.1, Kielce 2011.
Rola ziemi w przymierzu Boga z Izraelem. Studium historyczno-teologiczne
Księgi Ezechiela, Lublin 2013.
Odkrywanie siebie w dialogu z Jezusem. Narracyjna lektura Ewangelii
wg św. Jana, Biblioteka Pastores; Pelplin: Bernardinum 2014.
202. PILARCZYK Krzysztof prof. dr hab., SBP 44
31-139 Kraków, ul. Łobzowska 61/4
tel. (12) 398 44 67
ur. Sieradz, 05.01.1953
Uniwersytet Jagielloński – Instytut Religioznawstwa, Zakład Historii
Religii
196
Zeszyty Naukowe SBP
Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Krakowie (1984-1987)
Uniwersytet Jagielloński – Międzywydziałowy Zakład Historii i Kultury
Żydów w Polsce (1987-2000)
Uniwersytet Jagielloński – Katedra Judaistyki (2000-2001)
Mgr/Lic: Katolicki Uniwersytet Lubelski (1977/1980)
Świadek w pojęciu św. Łukasza (ks. prof. dr hab. Feliks Gryglewicz)
Dr (nauk humanistycznych): Uniwersytet Jagielloński (1984)
Analiza religioznawcza Łukaszowej idei zesłania Ducha (ujęcie historyczno-redakcyjne Dz 2,1-4) (prof. dr hab. Zygmunt Poniatowski)
Dr hab.: Uniwersytet Jagielloński (1999)
Talmud i jego drukarze w Pierwszej Rzeczypospolitej. Z dziejów przekazu
religijnego w judaizmie, Kraków 1998.
Prof.: Uniwersytet Jagielloński (2008)
Literatura żydowska od epoki biblijnej do haskali. Wprowadzenie religioznawcze, literackie i historyczne, Kraków 2006
– Liturgia synagogalna – jej pochodzenie, struktura i rozwój, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Studia Religiologica 41, Kraków
2008, 55-68.
– Literatura żydowska od epoki biblijnej do haskali. Wprowadzenie religioznawcze, literackie i historyczne, Kraków 2006.
– Najstarszy druk Nowego Testamentu w Polsce, Zeszyty Naukowe Stowarzyszenia Biblistów Polskich 6/2009, 341-360.
– Zanim z czterema wejdziemy do Pardes... Wprowadzenie do Talmudu, w:
Talmud babiloński. Traktat Chagiga, tłum. i kom. G. Zlatkes; red. naukowa
K. Pilarczyk, Kraków 2009, 5-50.
203. PINDEL Roman bp prof. dr hab., SBP 52
31-003 Kraków, ul. Podzamcze 8
tel./faks (12) 423 21 83; kom. 602 184 939
ur. Oświęcim, 18.11.1958
197
Paralele między Janem a Jezusem w Łk 1–2 (ks. dr Tomasz Jelonek)
Wspólnototwórczy charakter Wieczerzy Pańskiej w ujęciu św. Pawła (ks.
dr hab. Tomasz Jelonek)
Chrystus jako Arcykapłan współczujący według Listu do Hebrajczyków
(ks. dr hab. Tomasz Jelonek)
W obronie prawdy Ewangelii. Analiza literacko-retoryczna Ga 1,11-2,21,
Kraków 2001
Magia czy Ewangelia? Konfrontacja głosicieli Ewangelii ze światem magicznym w ujęciu Dziejów Apostolskich, Kraków 2003
– To co z Ducha Świętego. Egzegeza wybranych tekstów Nowego Testamentu,
Kraków 1997.
– Aby zrozumieć Pawła. Wprowadzenie i wdrożenie w lekturę Listów Pawłowych, Pomoce Naukowe 1, Kraków 1999.
– W obronie prawdy Ewangelii. Analiza literacko-retoryczna Ga 1,11–2,21,
Kraków 2001.
– Magia czy Ewangelia? Konfrontacja głosicieli Ewangelii ze światem magicznym w ujęciu Dziejów Apostolskich, Kraków 2003.
Historia, książki, podróże, wędrówki, rower, narty.
204. PIWOWAR Andrzej ks. dr, SBP 231
20-108 Lublin, ul. Unii Lubelskiej 15
kom. 511 854 474
ur. Szczytno, 30.11.1970
198
Zeszyty Naukowe SBP
Poglądy Z. Kosidowskiego na temat Ewangelii synoptycznych w świetle
współczesnej biblistyki (ks. dr Edward Michoń)
Il significato di āmōn in Prv 8,30 (o. prof. Maurice Gilbert SJ)
La vergogna come criterio della fama perpetua. Studio esegetico-teologico
di Sir 40,1 – 42,14 (o. prof. Maurice Gilbert SJ)
– La vergogna come criterio della fama perpetua. Studio esegetico-teologico
di Sir 40,1 – 42,14, Katowice 2006.
205. PŁAWIAK Andrzej ks. dr, SBP 245
59-241 Legnickie Pole, Koskowice 40
tel. (76) 866 40 18
ur. Jelenia Góra, 14.04.1963
Model pasterza chrześcijańskiego w Ap 2–3 (o. prof. dr hab. Hugolin
Langkammer OFM)
Model pasterza chrześcijańskiego w Ap 2–3 i Listach Pasterskich – studium
porównawcze (o. prof. dr hab. Hugolin Langkammer OFM)
– Model pasterza chrześcijańskiego w Ap 2–3 i Listach Pasterskich – studium
porównawcze, Legnica 2007.
Historia, sztuka.
206. PODESZWA Paweł ks. dr hab., SBP 21
62-200 Gniezno, ul. Seminaryjna 2
tel. (61) 424 98 78; kom. 605 236 980
199
ur. Jarocin, 08.02.1967
Prymasowskie Wyższe Seminarium Duchowne w Gnieźnie – Sekcja Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Wydział Teologiczny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Chrystus cierpiący w świetle egzegezy typologicznej św. Hieronima w „Komentarzu do Księgi Jonasza” (ks. dr Ludwik Gładyszewski)
L’espulsione di un demonio (Mc 9,14-29) (o. prof. Klemens Stock SJ)
„Misericordia voglio e non sacrificio”. La rilettura di Os 6,6 nel Vangelo
di Matteo (ks. prof. M. Grilli)
Dr hab.: Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu (2012)
Paschalna pamięć o Jezusie. Studium egzegetyczno-teologiczne wyrażenia
h` marturi,a VIhsou/ w Apokalipsie św. Jana, Poznań 2011.
– Wy dajcie im jeść (Mt 14,16), Verbum Vitae 12/2007, 59-71.
– Rodzina jako miejsce rozeznawania powołania i towarzyszenia powołanemu w świetle opowiadania o wezwaniu Samuela (1 Sam 3,1-4,1a),
w: Rodzina w duszpasterstwie powołań. Materiały z Krajowej Kongregacji Odpowiedzialnych za duszpasterstwo powołań, Jasna Góra 19-21
października 2007 r., red. B. Stróżyński, Zeszyt 15, Gniezno 2008, 9-24.
– Eucharystia pierwotnego Kościoła w świetle Dziejów Apostolskich, Biblica
et Patristica Thoruniensia 1/2008, 123-139.
– …abyście obfitowali w nadzieję… (Rz 15,13), Studia Gnesnensia 22/2008,
41-49.
Turystyka, gotowanie.
207. PONIŻY Bogdan ks. prof. dr hab., SBP 6
60-830 Poznań, ul. Krasińskiego 11/2
tel. (61) 848 12 37
200
Zeszyty Naukowe SBP
ur. Bukowiec Górny, 19.02.1944
Seminarium Misjonarzy Ducha Świętego, Bydgoszcz
Wyższe Seminarium Duchowne Ojców Karmelitów, Poznań
Papieski Wydział Teologiczny w Poznaniu (1975-1999)
Lic.: Arcybiskupie Wyższe Seminarium Duchowne, Poznań (1967)
Mgr: Papieski Uniwersytet Świętego Tomasza z Akwinu, Rzym (1971)
L’ordinazione dei non cristiani alla Chiesa nella teologia postconciliare
polacca
The True Idea of God in Wisdom 13:1-9 (o. prof. Eduard des Places)
Drogi poznania Boga według Księgi Mądrości (ks. prof. dr hab. Stanisław
Grzybek)
Reinterpretacja wyjścia Izraelitów z Egiptu w ujęciu Księgi Mądrości
Prof.: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (1999)
Korzenie przesłania biblijnego Nowego Testamentu, Poznań 1997
– Motyw Wyjścia w Biblii. Od historii do teologii, Poznań 2001.
– Księga Mądrości o Bogu, Poznań 2008.
– Księga Mądrości. Wstęp, przekład z oryginału, komentarz, Nowy Komentarz Biblijny ST XX, Częstochowa 2012.
– Między judaizmem a hellenizmem. Sophia Salomonos księgą spotkania,
Poznań 2013.
Historia.
208. POPIELEWSKI Wojciech OMI o. dr, SBP 13
20-620 Lublin, ul. Chmielewskiego 17
201
kom. 501 317 202
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza – Sekcja w Obrze
Instytut Filozoficzno-Teologiczny im. Edyty Stein w Gorzowie Wlkp.
Ideał Męża apostolskiego z Przedmowy do Konstytucji i Reguł i jego implikacje w formacji kandydatów do kapłaństwa w listach Eugeniusza de
Mazenoda (ks. dr P. Latusek)
Liturgia zwycięstwa Boga i godów Baranka w Wielkiej Doksologii Apokalipsy (ks. dr hab. Henryk Witczyk)
– Ponieważ się bały (evfobou/nto ga,r) – Mk 16,8 – niedokończona Ewangelia?
w: „Stworzył Bóg człowieka na swój obraz”. Księga Pamiątkowa dla Biskupa Profesora Gołębiewskiego w 65. rocznicę urodzin, red. W. Chrostowski,
Warszawa 2002, 343-363.
– Zbawieni przez miłość Baranka (Ap 1,5b-6), Verbum Vitae 1/2002, 185-198.
– Gościnność w ikonach i nakazach biblijnych, w: Hospitalitas Consecrata,
red. K. Wójtowicz, Kraków 2003, 38-55.
– „Uwiodłeś mnie, Panie” (Jr 20,7). Powołanie prorockie w świetle wyznań
Jeremiasza, w: „Pieśniami dla mnie Twoje przykazania”. Księga Pamiątkowa dla Księdza Profesora Janusza Frankowskiego w 50. rocznicę święceń
kapłańskich i 75. rocznicę urodzin, red. W. Chrostowski, Warszawa 2003,
262-289.
Historia starożytnego Bliskiego Wschodu, rower.
202
Zeszyty Naukowe SBP
209. POSADZY Andrzej ks. dr, SBP 260
71-220 Szczecin-Bezrzecze, ul. Koralowa 61A m. 6
kom. 505 356 351
ur. Choszczno, 13.06.1966
Konsekracja mężczyzny i niewiasty w sakramencie małżeństwa (bp dr
Stanisław Stefanek TChr)
La verità del Vangelo. L’analisi retorica di Gal 2,1-21 (o. prof. Roland
Meynet SJ)
Regno di Cristo – regno di Dio. L’interpretazione di 1Cor 15,20-28 nel
dibattito teologoico del Novecento (o. prof. Scott Brodeur SJ)
– Duch wolności i wierność prawu Chrystusa według Gal 6,1-10, Colloquia
Theologica Ottoniana 1/2002, 30-47.
– Paweł w obronie „prawdy Ewangelii”. Współczesna interpretacja Gal
2,1-10, Studia Sandomierskie 4(2004)11, 131-140.
– Incydent w Antiochii zagrożeniem jedności Kościoła, Studia Sandomierskie
4(2004)11, 212-225.
– Przeciwnicy Pawłowej doktryny o zmartwychwstaniu w gminie korynckiej,
Colloquia Theologica Ottoniana 2/2007, 17-48.
Podróże.
210. PUDEŁKO Jolanta Judyta PDDM s. dr, SBP 163
01-014 Warszawa, ul. Żytnia 11
kom.: 698 998 423
ur. Kraków, 18.09.1974
Siostry Uczennice Boskiego Mistrza – PDDM
203
(2004)
Znaczenie miejsca kultu na przykładzie Ez 47,1-12. Studium egzgegetycznoteologiczne (ks. prof. dr hab. Waldemar Chrostowski)
„Wierny przyjaciel lekarstwem życia” (Syr 6,16). Koncepcja przyjaźni
w Księdze Syracydesa (ks. prof. dr hab. Waldemar Chrostowski)
„Ecco, sulle palme ti ho scolpito” Is 49,16a e la sua applicazione in 2 Ba
4,2 (o. prof. M. Pazzini OFM)
– Ezechielowa nowa świątynia, zapowiedzi i realizacja, w: Żyjemy dla Pana.
Księga Pamiątkowa dedykowana Siostrze Profesor Ewie Józefie Jezierskiej
OSU w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. M. Rosik, Wrocław 2005,
573-583.
– Żyć Eucharystią - przyjąć w sobie życie Jezusa. Refleksja na kanwie J 6
i encykliki „Ecclesia de Eucharistia”, w: Ioannes Paulus II – In Memoriam. Księga Pamiątkowa Stowarzyszenia Biblistów Polskich ku czci Ojca
Świętego Jana Pawła II, red. W. Chrostowski, Warszawa 2006, 329-344.
– „Wierny przyjaciel lekarstwem życia” (Syr 6,16). Koncepcja przyjaźni
w Księdze Syracydesa, Rozprawy i Studia Biblijne 28, Warszawa 2007.
– JHWH – twój lekarz (Wj 15,22-26), w: „Przeznaczyłeś nas dla Twojej
prawdy” (4Q495). Studia dla Dr. Zdzisława J. Kapery w 65. rocznicę
urodzin, red. W. Chrostowski, Rozprawy i Studia Biblijne 29, Warszawa
2007, 467-480.
Kultura i języki starożytnego Bliskiego Wschodu, podróże, sztuka kulinarna.
211. PYSKLAK Jacek lic., SBP 197
30-821 Kraków, ul. Anny Libera 31/1
tel. (12) 658 05 48
ur. Włocławek, 25.11.1964
204
Zeszyty Naukowe SBP
Amor Dei u św. Augustyna w ujęciu anglikańskiego teologa Johna Barnaby
(ks. dr Bronisław Sieńczak CM)
Góra Oliwna w ujęciu biblijno-historycznym (ks. prof. dr hab. Tomasz
Jelonek)
Malarstwo, rysunek, góry.
212. PYTEL Jan Kanty ks. prof. dr hab., SBP 26
60-348 Poznań, ul. Skarbka 23
kom. 604 839 401
ur. Budzyń, 03.09.1928
Papieski Wydział Teologiczny w Poznaniu (Dziekan PWT: 1981-1987)
Elementy jedności Kościoła w Liście do Efezjan (ks. prof. Eugeniusz
Dąbrowski)
Świątynia. Biblijna metafora Kościoła (ks. prof. dr hab. Feliks Gryglewicz)
Gościnność w Piśmie Świętym. Analiza źródłowo-porównawcza
Prof.: (1983)
– [Tłum. z gr., wstęp i komentarz] Listy więzienne św. Pawła, w: Biblia
Poznańska.
205
– Gościnność w Piśmie Świętym. Analiza źródłowo-porównawcza, Poznań
1990.
– Objaśnianie sensu biblijnego w Kościele. Hermeneutyka, Radiowa Katecheza Biblijna 6, Gniezno 1996.
– Słowo Boże nie jest związane, Poznań 1998.
Literatura, kultura grecka.
R
213. RADZIWOŁEK Zbigniew ks. dr, SBP 189
59-630 Mirsk, ul. Kościelna 12
ur. Brzeg, 14.03.1966
Świadkowie pustego grobu J 20,1-9 (ks. doc. dr hab. Tomasz Hergesel)
Charisma jako warunek autentycznego życia chrześcijańskiego w Corpus
Paulinum (o. prof. dr hab. Andrzej S. Jasiński OFM)
– Pierwszy świadek wielkanocnego Poranka według Czwartego Ewangelisty,
Perspectiva 2(2003)3, 21-38.
Sport, archeologia, internet.
214. RAKOCY Waldemar CM ks. prof. dr hab., SBP 48
20-819 Lublin, ul. Altanowa 5 m.11
206
Zeszyty Naukowe SBP
tel. (81) 746 63 14; kom. 502 649 146
ur. Głuchołazy, 11.11.1960
Członek Zarządu Stowarzyszenia Biblistów Polskich II kadencji (2008-2013)
Uniwersalizm religijny Deutero-Izajasza (o. dr Józef Paściak OP)
Trionfo del piano salvifico di Dio in Luca-Atti. Studio letterario della
narratività e della funzione di Atti 12,1-24 (ks. prof. Franz Lentzen-Deis
SJ)
Obraz i funkcja faryzeuszy w Łk-Dz, Lublin 2000.
Święty Łukasz wobec niewiary Izraela – krytyka i nadzieja, Warszawa
2006
Francuska Szkoła Biblijna i Archeologiczna, Jerozolima (1988, 1990)
– Faryzeusze. Historia – Ewangelie, Lublin 2002.
– Paweł Apostoł. Chronologia życia i pism, Częstochowa 2003.
– Święty Łukasz wobec niewiary Izraela – krytyka i nadzieja, Rozprawy
– Rozmowy z Pawłem z Tarsu. O Bogu i człowieku, Częstochowa 2010.
Muzyka poważna, uprawianie sportu.
215. RAMBIERT Anna, dr SBP 320
58-560 Jelenia Góra, ul. Spacerowa 20
207
kom. 792686873
Papieski Wydział Teologiczny we Wrocaławiu
Instytut Studiów Klasycznych, Śródziemnomorskich i Orientalnych Uniwersytetu Wrocaławskiego
Mgr/Lic: Papieski Wydział Teologiczny we Wrocałwiu (2009; 2011)
Motywy sportowe w Corpus Paulinum. Studium egzegetyczno-teologiczne
(ks. prof. dr hab. Mariusz Rosik)
Dr: Papieski Wydział Teologiczny we Wrocałwiu (2013)
Agonistyka Pawła z Tarsu. Studium metafor (ks. prof. dr hab. Mariusz
Rosik)
– Bieg Pawła z Tarsu czyli spotkania z grecką agonistyką. Archeolog czyta
Bieblię, Wrocław 2013
– „Tamar i Rachab – nierządnice w rodowodzie Jezusa”, w: Bo to zła kobieta
była…, red. J. Jagla, Łódź 2013, s. 375-385.
– Il diritto biblico contro l’usura. Studio comparativo dei frammenti della
Torah (w druku)
– „Agonistyka Pawła z Tarsu. Studium metafor”, Bibliotheca Biblica (w druku)
Sport starożytny, literatura faktu i reportażu, historia Chin komunistycznych, wpsinaczka sportowa, podróże
216. RASZEWSKI Marek ks. dr, SBP 242
87-800 Włocławek, ul. Siewna 6
kom. 601 270 418
ur. Turek, 19.06.1971
Diecezja Włocławska (19.06.1999)
208
Zeszyty Naukowe SBP
Obraz fałszywych proroków w świetle Księgi Jeremiasza (bp dr hab. Marian
Gołębiewski/ ks. prof. dr hab. Gabriel Witaszek CSsR)
Edom w świetle wypowiedzi proroków Starego Testamentu (ks. prof. dr
hab. Antoni Tronina)
– Bóg jako pedagog w pismach prorockich odnoszących się do wspólnych
historii Izraela i Edomu, Verbum Vitae 5(2006)10, 43-69. [Też w: „Potrzeba, by On wzrastał, a ja się umniejszał” (J 3,30). Księga pamiątkowa ku
czci śp. Księdza Profesora Józefa Homerskiego, Tarnów 2008, 162-169].
– Starotestamentowe aluzje w Ap 11,1-4, w: Trud w Panu nie jest daremny
(por. 1 Kor 15,58). Studia ofiarowane Księdzu Profesorowi Doktorowi
Habilitowanemu Janowi Załęskiemu w 70. rocznicę urodzin, red. W. Linke,
Niepokalanów 2010, 501-515.
– Nakaz powrotu w Jr 31,21-22, w: „Ex Oriente Lux”. Księga Pamiątkowa
dla Księdza Profesora Antoniego Troniny w 65. rocznicę urodzin, red.
– Edom jako «instrumentum paedagogicum» Boskiego Wychowawcy w Starym Testamencie, Paedagogia Christiana 13(2009)2, 95-111.
Muzyka klasyczna, poezja.
217. RASZTAWICKI Leszek ks. dr, SBP 243
Pontificio Collegio Polacco,
00153 Roma, Piazza Remuria 2A, Włochy
kom. 513 700 400
ur. Mińsk Maz., 15.11.1973
Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Warszawsko-Praskiej w Warszawie
209
Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie – Sekcja św. Jana Chrzciciela
Mgr/Lic.: Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie/Katolicki Uniwersytet Lubelski (1999/2003)
Niewierna miłość Izraela względem Jahwe wg Jr 2,1 – 4,4 (ks. dr hab.
Ryszard Rumianek/ ks. prof. dr hab. Ryszard Rubinkiewicz SDB)
Funkcja terminu šerirût w Biblii Hebrajskiej (ks. prof. Ryszard Rubinkiewicz SDB)
Sport.
218. ROMANIK Henryk ks. lic., SBP 139
75-656 Koszalin, ul. Norwida 6
tel. (94) 340 93 04
ur. Gościno, 09.03.1959
w Koszalinie
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (1998-2003)
Mgr/Lic.: Papieski Wydział Teologiczny w Poznaniu (1995)
Geneza symbolu nierządnicy apokaliptycznej (Ap 17-18) (ks. prof. dr hab.
Jan Kanty Pytel)
– Przewodnik duszpasterski w pracy z Pismem Świętym, KKWD 4-9/1997,
67-87.
– „Wypłyń na głębię”. Apokryf Kołobrzeski, Kołobrzeg 2000.
– „Do domu Pana”. Konkatedra Kołobrzeska, Bydgoszcz 2000.
– Droga Słowa. Duszpasterstwo biblijne: doświadczenia, refleksje, projekty,
Ruch Biblijny i Liturgiczny 2/2003, 95-111.
Poezja, pielgrzymowanie do Ziemi Świętej, duszpasterstwo twórców.
210
Zeszyty Naukowe SBP
219. ROMANIUK Kazimierz bp prof. dr hab., SBP 270
03-461 Warszawa, ul. Ratuszowa 5
tel. (22) 619 35 07
ur. Hołowienki, 21.08.1927
Biskup-senior Diecezji Warszawsko-Praskiej (święcenia kapł.: 16.12.1951,
sakra: 04.03.1982; biskup warszawsko-praski: 25.03.1992; biskup-senior:
24.08.2004)
Wyższe Metropolitalne Seminarium Duchowne w Warszawie
Św. Hieronima „De viris illustribus”, przekład, komentarz (ks. prof. Jan
Czuj)
Dr: Uniwersytet Warszawski (1953)
Hieronim a Rufin z Akwilei. Z problematyki sporów orygenesowskich na
przełomie IV i V wieku (ks. prof. Jan Czuj)
L’amour du Père et du Fils dans la sotériologie de S. Paul (o. S. Lyonnet
SJ)
Bojaźń Boża w teologii św. Pawła, Poznań 1966.
Prof.: Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie (1980)
–
–
–
–
Powołanie w Biblii, Warszawa 1989.
Motywacja napomnień moralnych w listach św. Pawła, Poznań 1971.
Idea bojaźni Bożej w teologii św. Pawła, Poznań 1966.
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Warszawsko-Praska,
Warszawa 1997.
220. ROSIK Mariusz ks. prof. dr hab., SBP 35
54-029 Wrocław, ul. Kielecka 56/3
211
tel. (71) 327 11 44
www.rosik.archidiecezja.wroc.pl
ur. Wrocław, 05.05.1968
Uniwersytet Wrocławski
Wspólne logia Jezusa w ewangeliach św. Mateusza i św. Marka, studium
tradycji i redakcji (ks. dr hab. Tomasz Hergesel/ o. prof. dr hab. Hugolin
Langkammer OFM, przy współudziale ks. dr Henryka Lempy)
La donna sirofeniciana (Mc 7,24-30). Analisi esegetica ed interpretazione
teologica.
Ku radykalizmowi Ewangelii. Studium nad wspólnymi logiami Jezusa
w Ewangeliach wg św. Mateusza i św. Marka (ks. prof. dr hab. Tomasz
Hergesel)
Jezus a judaizm w świetle Ewangelii według świętego Marka, Rozprawy
„W Chrystusie wszyscy będą ożywieni” (1Kor 15,22b). Rola cytatów ST
w Pawłowej argumentacji za zmartwychwstaniem (1Kor 15,12-58), Bibliotheca Biblica, Wrocław 2010.
Hebrew University of Jerusalem (1998-1999)
Francuska Szkoła Biblijna i Archeologiczna, Jerozolima (2001)
– Ewangelia Łukasza a świat grecko - helleński. Perspektywa literacka
i ideologiczna, Bibliotheca Biblica, Wrocław 2009.
– Pierwszy List do Koryntian. Wstęp, przekład z oryginału, komentarz,
Nowy Komentarz Biblijny, NT VII, Edycja Świętego Pawła, Częstochowa
2009.
212
Zeszyty Naukowe SBP
– „In Christ All Will Be Made Alive” (1 Cor 15:12-58). The Role of Old
Testament Quotations in the Pauline Argumentation for the Resurrection,
European Studies in Theology, Philosophy and History of Religions 6,
Frankfurt am Main – Bern – Bruxelles – New York – Oxford – Wien
2013.
– Klassische griechische Biografie und Evangelium. Die Frage nach der
literarischen Gattung, Studien zum Neuen Testament und seiner Umwelt
39 (2014) 111-134.
Podróże, współczesna literatura amerykańska.
221. ROSTKOWSKI Zbigniew ks. dr, SBP 38
17-312 Drohiczyn, ul. Kościelna 10
tel. (85) 655 77 55; faks (85) 655 80 04
ur. Kłopoty-Bujny, 12.02.1958
Diecezja Drohiczyńska (15.06.1985)
Wyższe Seminarium Duchowne w Drohiczynie
Mgr/Lic.: Wyższe Seminarium Duchowne w Drohiczynie/ Katolicki
Uniwersytet Lubelski (1985/1988)
Teologiczna perspektywa błogosławieństw (ks. prof. dr hab. Jan Bernard
Szlaga)
Uniwersalizm zbawienia w cezarejskiej mowie Piotra (Dz 10,34-43) (ks.
prof. dr hab. Jan Bernard Szlaga)
– Znaczenie apostolskiego świadectwa w dziele ewangelizacji (na przykładzie
Dz 10,34-43), Studia Teologiczne Białystok-Drohiczyn-Łomża 16/1998,
43-65.
– Obraz mojej Matki, Studia Teologiczne Białystok-Drohiczyn-Łomża
17/1999, 155-172.
– Kalendarium kościoła i parafii w Starej Wsi, Białystok-Drohiczyn 2001.
– Mapa Diecezji Drohiczyńskiej, Katowice 2003.
213
Historia regionalna, stolarstwo.
222. RYBIŃSKA Agata dr, SBP 210
20-607 Lublin, ul. K. Wallenroda 2c/17
kom. 888 685 121
Mgr (pedagogiki): Uniwersytet Wrocławski (1992)
Mgr (teologii): Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu (1995)
Triumf wybranych (Ap 7,9-17). Studium egzegetyczno-teologiczne (ks. prof.
dr hab. Janusz Czerski)
La fede che porta alla piena conoscenza di Gesù. Studio della chiamata
di Natanaele (Gv 1,45-51) (o. prof. Jose Caba SJ)
Dr (nauk humanistycznych): Uniwersytet Wrocławski (2011)
Granice integracji. Praktyki religijne Żydów wrocławskich w drugiej połowie XIX wieku (prof. dr hab. Marcin Wodziński)
Studia podyplomowe: oligofrenopedagogika, Akademia Wychowania
Fizycznego we Wrocławiu (2003)
Studium Kultury i Języków Żydowskich, Uniwersytet Wrocławski
(2005)
– Pięcioksiąg o Passze, TES 8-9/2004, 6-8.
– „Aby wszyscy wzywali imienia Pana” (So 3,9) – czy recepcja imion Boga
oraz Jego obrazu może stać się płaszczyzną dialogu żydowsko-chrześcijańskiego? w: Księgi święte płaszczyzną dialogu? red. J.J. Stefanów, A. Wąs,
Dialog Kultur i Religii 4, Warszawa 2006, 62-86.
– Modlitwa za zmarłego ojca – próba ustalenia prawdopodobnego tekstu
i jego ewentualnego wpływu na religijność Edyty Stein, Zeszyty Naukowe
Centrum Badań im. Edyty Stein, 4/2008, 25-39.
– Augusta Stein – pomiędzy żydowską ortodoksją a liberalizmem, Zeszyty
Naukowe Centrum Badań im. Edyty Stein, 4/2008, 11-24.
214
Zeszyty Naukowe SBP
Judaizm i kultura żydowska.
223. RYTEL-ANDRIANIK Paweł ks. dr, SBP 251
Pontificia Università della Santa Croce
00186 Roma, Piazza di Sant’Apollinare, 49, Włochy
tel. (0039) 3319572435; kom.606 744 095
ur. Sokołów Podl., 09.08.1976
Diecezja Drohiczyńska (16.06.2001)
Pontificia Università della Santa Croce, Rzym
Wyższa Szkoła Kultury Społecznej i Medialnej, Toruń
Mgr: Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie – Sekcja Św. Jana
Chrzciciela (2002)
Sanktuarium Trójcy Przenajświętszej i św. Anny w Prostyni (1510-1998)
(ks. dr Eugeniusz Borowski)
Lic.: Pontificia Università della Santa Croce (2005)
Manna „il pane del cielo” nei Libri sapienziali (prof. Michelangelo
Tábet)
Il dono della manna nel Sal 78,23-25 riletto nella tradizione judaica antica
(prof. Frédéric Manns)
Manna, Bread from Heaven. Jn 6:22-59 in the Light of Ps 78:23-25 and
Its Interpretation in Early Jewish Sources (prof. Frédéric Manns)
Master of Studies, University of Oxford (2010)
Isaiah 40:3 and Its Interpretation in Some Early Jewish and Christian
Sources (dr Alison Salvesen)
Élève Titulaire de l’École Biblique et Archéologique, Jerozolima (2012).
From the Bread of Angels to the Food of Immortality (Wis 16:20-23 and
Wis 19:21) (o. prof. Étienne Nodet OP) – Miriam i Maria w planie zbawienia. Analiza mariologiczna Starego
Testamentu, w: Trud w Panu nie jest daremny (por. 1 Kor 15,58). Studia
215
ofiarowane Księdzu Profesorowi Doktorowi Habilitowanemu Janowi
Załęskiemu w 70. rocznicę urodzin, red. W. Linke, Niepokalanów 2010,
517-226.
– [z: E. Kopówka], Dam im imię na wieki (Iz 56,5). Polacy z okolic Treblinki
ratujący Żydów, Biblioteka Drohiczyńska 5, Treblinka-Oxford 2011.
– Tradycja targumu Neofiti w Lb 21,6. Studium tekstu, w: Więcej szczęścia
jest w dawaniu aniżeli w braniu. Księga pamiątkowa dla Księdza Profesora
Waldemara Chrostowskiego w 60. rocznicę urodzin, t. 3, red. B. Strzałkowska, Ad Multos Annos 15, Warszawa 2011, 1289-1298.
– From the Bread of Angels to the Food of Immortality. Manna in Wis 16:2023; 19:21, Jerusalem-Oxford 2012.
Lingwistyka, literatura polska, podróże, historia Kościoła.
S
224. SADOWSKI Tomasz CSsR ks. lic., SBP 127
33-170 Tuchów, ul. Wysoka 1
tel. (14) 632 72 04
ur. Lubraniec, 27.05.1963
Zgromadzenie Ojców Redemptorystów – CSsR (16.06.1990)
Krew Nowego Przymierza (Mk 14,24; Mt 26,28; Łk 22,20b; 1 Kor 11,25b).
Studium egzegetyczno-teologiczne (o. dr Stanisław Stańczyk CSsR)
Gesù come la via che conduce al Padre in Ga 14,4-7. Studio esegeticoteologico (o. prof. Jose Caba SJ).
225. SAMUEL Wojciech ks. lic., SBP 292
44-203 Rybnik, ul. Przemysłowa 59
216
Zeszyty Naukowe SBP
kom. 503 513 153
ur. Chorzów, 05.01.1983
Lectiones faciliores tekstu Marka w kodeksach rodziny aleksandryjskiej.
Studium recepcji Ewangelii w IV wieku (ks. dr hab. Artur Malina)
Jezus w synagodze w Kafarnaum (Mk 1,21-28). Studium egzegetycznoteologiczne (ks. dr hab. Artur Malina)
– Czy Biblia przeczy ewolucji? w: Finding Design in Nature? Interdyscyplinarna dyskusja wokół ewolucji. Materiały posesyjne, red. M. Czarnuch, J.
Oko, Katowice 2007, 31-36.
– Lectiones Faciliores tekstu Marka w kodeksach rodziny aleksandryjskiej.
Studium recepcji Ewangelii w IV wieku, w: Będziecie moimi świadkami,
Księga pamiątkowa dla Księdza Józefa Kozyry Profesora Uniwersytetu
Śląskiego w 65 rocznicę urodzin, red. M. Basiuk, A. Malina, Warszawa
2012, s. 312-321.
– Teksty biblijne we Wstępie i Wprowadzeniu do Rytuału Rzymskiego „Egzorcyzmy i inne modlitwy błagalne”, w: Gratias agamus Domino Deo nostro,
Księga Honorowa dedykowana Księdzu Jerzemu Palińskiemu Rektorowi
Wyższego Śląskiego Seminarium Duchownego w Katowicach w latach
2006-2013, red. M. Panek, J. Wilk, Katowice 2014, s. 226-239.
Syndonologia, średniowieczne szlaki pielgrzymkowe Europy, języki biblijne, egzorcyzmy.
226. SANECKI Artur SCJ ks. dr, SBP 152
02-531 Warszawa, ul. Łowicka 46
tel. (22) 849 43 51, faks. (22) 849 43 53
217
Zgromadzenie Księży Najświętszego Serca Jezusowego – SCJ
(28.04.1991)
Wyższe Seminarium Misyjne Księży Sercanów w Stadnikach
Prymat papieski we współczesnym katolicko-anglikańskim dialogu ekumenicznym (ks. prof. dr hab. S. Nagy SCJ)
Mc 9,2-9. La Trasfigurazione (o. prof. Klemens Stock SJ)
Approcio canonico: tra storia e teologia, alla ricerca di un nuovo paradigma post-critico. L’analisi della metodologia canonica di B.S. Childs dal
punto di vista catolico (o. prof. Prosper Grech OSA).
227. SEREMAK Jerzy SJ o. dr, SBP 86
tel. (22) 542 88 01; faks (22) 848 94 99
ur. Kalisz, 27.07.1953
„Bobolanum”
Dr: Philosophisch-Teologische Hochschule S. Georgen, Frankfurt am
Main (1998)
Psalm 24 als Text zwischen den Texten (o. prof. Norbert Lohfink SJ).
228. SEUL Anastazja dr, SBP 264
65-213 Zielona Góra, ul. Podgórna 37a/ 21
tel. (68) 45 26 305, kom. 793 425 384
218
Zeszyty Naukowe SBP
ur. Wrzesiny, 25.06.1961
Uniwersytet Zielonogórski – Instytut Filologii Polskiej
Mgr (filologii polskiej): (1986)
Koncepcja człowieka w ćwiczeniach duchowych św. Ignacego Loyoli (ks.
prof. dr hab. Ludwik Wciórka)
Dr (nauk humanistycznych): (2000)
Lic.: Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie (2001)
Sylwetka św. Jana Chrzciciela w powieści Romana Brandstaettera „Jezus
z Nazarethu” (ks. dr hab. Krzysztof Bardski)
Biblijno-literacki obraz Jana Chrzciciela w tetralogii powieściowej Romana
Brandstaettera „Jezus z Nazarethu” (ks. prof. dr hab. Jan Kanty Pytel)
– Jan Chrzciciel – Brat Pustynny według Romana Brandstaettera, Lublin
2004.
– Teologia w literaturze pięknej. Przemienienie Jezusa według Romana
Brandstaettera, Kieleckie Studia Teologiczne 2(2003)1, 426-453.
– Aksjologiczne podstawy kultury w wypowiedziach Jana Pawła II, Polonistyka 9 (2008), 15-18.
– Z Janem Pawłem II przekroczyć próg nadziei. Genealogiczne poszukiwania: między wywiadem, ankietą i rozmową, w: Korowód idei i metod, red.
G. Kubski, M. Mikołajczak, Zielona Góra 2006, 301-320.
Turystyka górska, wycieczki rowerowe, muzyka sakralna.
229. SIEG Franciszek SJ o. dr hab., SBP 71
tel. (22) 542 88 24
ur. Płocicz, 04.10.1929
„Bobolanum”
219
Lic.: Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie – Sekcja Św. Andrzeja
Teoria Salaveriego o zwyczajnym nauczaniu papieskim (o. dr hab. Henryk
Bogacki SJ)
Dr: Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie – Sekcja Św. Andrzeja
‘Omoioj uio.j avnqrw,pou (Ap 1,13). Chrystologia Ap 1,9–3,21 (o. dr Stefan Moysa-Rosochacki SJ)
„Niewiasta” i „Syn” w Apokalipsie św. Jana 12.
– Ewangelista Mateusz o zmartwychwstaniu Jezusa (Mt 28, 1-10.16-20).
[Der Evangelist Matthäus über die Auferstehung Jesu (Mt 28, 1-10.16-20).
Summary]. Studia Bobolanum 2(2002)1, 5-23.
– Ewangelista Łukasz o zmartwychwstaniu Jezusa (Łk 24). [Der Evangelist
Lukas über die Auferstehung Jesu. Summary], Studia Bobolanum 2/2003,
75-96.
– Zmartwychwstały Pan i wierzący w Jego Imię. Orędzie pasterskie (Ap 1–3)
z pierwszego wieku – zawsze aktualne, Warszawa 2011.
– Pochyleni nad słowami Pisma Świętego, Opole 2013.
230. SIEMIENIEC Tomasz ks. dr, SBP 280
25-013 Kielce, ul. Jana Pawła II 7
kom. 604 268 304
ur. Pińczów, 05.10.1975
Mgr/ Lic.: Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie/ Katolicki Uniwersytet Lubelski (2000/ 2005)
Obrzęd błogosławieństwa obrazu naszego Pana Jezusa Chrystusa. Studium
historyczno-liturgiczne (ks. prof. dr hab. Stanosław Czerwik)
220
Zeszyty Naukowe SBP
Rola „Zasiadającego na tronie” w dziejach świata i ludzi. Studium z teologii Apokalipsy św. Jana (ks. prof. dr hab. Henryk Witczyk)
– „Struktury świadectwa” w Kościele pierwotnym, w: Chrześcijańskie świadectwo dzisiaj, Theologia Radomiensia II, red. D. Swend, P. Borto, Radom
2012, 129-143.
– Idea sumienia w Biblii hebrajskiej i greckiej, w: Fenomen sumienia, red.
D. Adamczyk, Kielce 2012, 25-52.
– Wiara jako zobowiązanie. Teologiczny sens czasownika „terein” („strzec”)
w Apokalipsie Janowej, Kieleckie Studia Teologiczne 11/2012, 193-210.
– Bóg jako Pan historii świata i ludzi w świetle Apokalipsy Janowej, Studia
Koszalińsko-Kołobrzeskie 19(2012)2, 129-155.
231. SIEROŃ Roman Bogusław ks. dr hab., SBP 79
27-600 Sandomierz, ul. Mariacka 9
tel. (15) 644 67 87; kom. 502 384 700
ur. Staszów, 06.02.1972
Instytut Teologiczny im. Błog. Wincentego Kadłubka w Sandomierzu
Radość według „Strommatów” św. Klemensa Aleksandryjskiego (ks. prof.
dr hab. Franciszek Drączkowski)
Lic.: Papieski Uniwersytet Świętego Tomasza z Akwinu, Rzym (2001)
L’analisi semantico-teologica della forma sostantivale „he chara” nelle
autentiche lettere di S. Paolo. (o. prof. J. Viejo OP)
„Chairein” e i suoi derivati nel corpus Paulinum (o. prof. J. Viejo OP/
o. prof. G. Marcato OP)
Dr hab.: Uniwersytet Katolicki w Rużomberku, Słowacja (2008)
Model wychowania według Jezusa Chrystusa w ujęciu czterech Ewangelii
kanonicznych
221
– „Chairein” e i suoi derivati nel Corpus Paulinum. Studio linguistico-teologico, PUST, Roma 2003.
– Model wychowania chrześcijańskiego według św. Pawła Apostoła, Sandomierz 2007.
– Model wychowania według Jezusa Chrystusa w ujęciu czterech Ewangelii
kanonicznych, Rużomberok-Stalowa Wola 2008.
– Etyka pedagogiczna w wychowaniu moralno-duchowym św. Pawła Apostoła, w: Szkoła profesjonalno-mistrzowska w systemie oświaty państwowej.
Materiały międzynarodowej konferencji naukowo-praktycznej, KijówCzerniowce 2008, 128-139.
Judaizm, podróże samochodowe, hipermedia, politologia.
232. SIKORA Ryszard (Adam) OFM o. prof. dr hab., SBP 83
61-867 Poznań, ul. Garbary 22
tel. (61) 851 26 56
ur. Wejherowo, 02.10.1955
Wyższe Seminarium Duchowne Franciszkanów we Wronkach
VArch, w pismach Janowych (o. prof. dr hab. Hugolin Langkammer
OFM)
Strutturazione ecclesiale nelle Lettere di Sant’Ignazio d’Antiochia e nell’Apocalisse (o. prof. Ugo Vanni SJ)
VArch, w Nowym Testamencie (o. prof. dr hab. Hugolin Langkammer
OFM)
222
Zeszyty Naukowe SBP
Ewangelia według św. Jana na kaszubski tłumaczona. Przekłady z języków
niebiblijnych a przekład z języka greckiego, Poznań 2006
Prof.: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (2014)
„Zobaczył i uwierzył” (J 20, 8). Droga wiary umiłowanego ucznia Jezusa
w ujęciu egzegezy teologicznej, Poznań: WT UAM 2012.
–
„Będę z nim wieczerzał, a on ze mną” (Ap 3,20), w: Biblia o Eucharystii,
red. S. Szymik, Lublin 1997, 199-214.
– [Tłum. z gr. na język kaszubski] Ewanielëjo wedle swâtego Marka, Gdańsk
2001.
– Jerozolima w Apokalipsie św. Jana, w: Jerozolima, red. Z. Małecki, Opole
2001, 55-67.
– Ewangelia według św. Jana na kaszubski tłumaczona. Przekłady z języków
niebiblijnych a przekład z języka greckiego, Poznań 2006.
233. SIUDA Tomasz ks. dr, SBP 24
62-002 Suchy Las, Os. Jagodowe 17 m. 2
tel. (61) 811 71 92
ur. Poznań, 25.02.1960
Ewangelia o tzw. latach dziecięcych Pana Jezusa (Mt 1–2; Łk 1–2) w polskiej literaturze biblijnej XX wieku (ks. prof. dr hab. Marian Wolniewicz)
Dr: Uniwersytet w Monachium (1996)
Die Theologie des Geistes im lukanischen Doppelwerk (ks. prof. dr hab.
Joachim Gnilka)
– Duch Święty w Dziejach Apostolskich. w: Księga Dziejów Apostolskich,
red. Jan Kanty Pytel, Szczecin 1999, 282-334.
– [Współred.] Verbo Domini Servire, Poznań 2000.
223
– Die kirchlichen Würdentitel von Amtsträgern in der alten Kirche, PST
15/2003, 47-62.
– [Red.] Od przekładów do lectio divina, Biblia i Ekumenizm 1, Poznań
2004.
Malarstwo, muzyka klasyczna.
234. SIWEK Krzysztof ks. dr, SBP 29
02-697 Warszawa, ul. Rzymowskiego 35
tel. 728 993 629
Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie – Sekcja Św. Jana Chrzciciela.
Prymasowski Instytut Życia Wewnętrznego w Warszawie
Chrzciciela (1995)
Wizja Rydwanu Chwały Jahwe wg Ez 1,4-28 (ks. dr hab. Ryszard Rumianek)
Ekspozycja mowy o chlebie życia J 6,22-59 (ks. dr hab. Jan Załęski)
L’identita d’Israele in Es 19,1-8. Lettura sincronica ed esegesi del testo
(prof. G. Barbiero)
– „Niezrozumienie” jako zjawisko literackie obecne w czwartej Ewangelii
na przykładzie mowy o chlebie życia (J 6,22-59), Roczniki Teologiczne
Warszawsko-Praskie 3/2004, 201-215.
– Historyczny wymiar mowy o chlebie życia (J 6,22-59), Seminare 20/2004,
15-30.
224
Zeszyty Naukowe SBP
– „Wyjdź z twojej ziemi rodzinnej” (Rdz 12,1). Powołanie Abrahama jako
początek powołania Izraela w świetle „Cyklu o Patriarchach”, Warszawskie Studia Teologiczne 21/2008, 129-146.
– L’identità di Israele in Es 19,1-8. Lettura sincronica del testo, Scriptura
Sacra 12/2008, 5-22.
Muzyka klasyczna, jazz, turystyka.
235. SOBIERAJSKI Bartłomiej, ks. mgr. lic., SBP 325
14-133 Stare Jabłonki, ul. Łąkowa 16, Kątno
Kom. 509 818 984
ur. Ostróda, 31.05.1982
Archidiecezja warmińska (31.05.2008)
Mgr./Lic.: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie (2008)
Katolicki Uniwersytet im. Jana Pawła II w Lublinie (2013)
Typologia Mojżesza w Ewangelii według Mateusza (ks. dr hab. Z. Żywica)
236. SKOCZYLAS Henryk CSMA ks. dr, SBP 77
30-074 Kraków, ul. Kazimierza Wielkiego 95a
tel. (12) 638 28 45
ur. Zabrnie, 23.12.1948
Zgromadzenie Świętego Michała Archanioła – CSMA (01.05.1976)
Mgr/Lic.: Papieski Instytut Teologiczny w Krakowie (1975)
Rola miast ucieczki w kształtowaniu się znaczenia terminu „racah” (ks.
prof. dr hab. Stanisław Grzybek)
225
Magic Forces in the Story of Balaam (Nu 22–24) (o. prof. Denis J. McCarthy SJ)
Elia ed Eliseo come il modello dell’Uomo di Dio (o. prof. J. Agius OP)
– [Współautor] Dzieje Apostolskie i Listy św. Pawła, Wprowadzenie w Myśl
i Wezwanie Ksiąg Biblijnych 9, Warszawa 1997.
– Rola Aniołów w Dziele Łukasza, w: Księga o Aniołach, red. H. Oleschko,
Kraków 2002, 33-71.
– Rola Aniołów w Ewangelii św. Mateusza, w: Świat Aniołów, Warszawa
2003, 175-201.
Literatura piękna.
237. STABRYŁA (Daniel) Wojciech Maciej OSB o. dr, SBP 253
91000 Jerusalem, Mount Zion P.O.B. 22 (Izrael)
tel. (00972 2) 56 55 330; faks: (00972 2) 565 53 31
ur. Toruń, 26.11.1977
Zakon Świętego Benedykta – OSB (25.01.2013)
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II (2010-2013)
Katolicki Uniwersytet Lubelski (2001-2003)
Wyższe Seminarium Duchowne Zgromadzenia Księży Marianów w Lublinie (2002-2003; 2009-2010)
„Któż jak Ty... JHWH?” Analiza filologiczno-egzegetyczno-teologiczna Wj
15,1b – 19,21 (dr hab. Urszula Szwarc)
„Któż taki jak JHWH? Analiza porównawcza tekstów Wj 15 i Ps 77 (dr
hab. Urszula Szwarc)
Waiting for a New Exodus. A Literary, Historical and Exegetical Study of
Psalm 77 (o. prof. A. Niccacci)
226
Zeszyty Naukowe SBP
– Bóg działający cuda. Teologia Pieśni Mojżesza (Wj 15, 1b-19.21), cz. 3,
Ateneum Kapłańskie 149/3 (2007), 516-525.
– Judasz – sprawiedliwy Starego Testamentu, Collectanea Theologica
77(2007)1,57-68.
– „Ziemia urodzi umarłych”. Idea zmartwychwstania w Apokalipsie Izajasza
(Iz 24-26), w: „Potrzeba by On wzrastał, a ja się umniejszał” (J 3, 30).
Księga pamiątkowa ku czci śp. Księdza Profesora Józefa Homerskiego,
red. G.P. Pindurowie, Tarnów 2008, 180-195.
– „I poczęła z Ducha Świętego”. Mateuszowe opowiadanie o narodzeniu
Emmanuela (Mt 1, 18-25), Salvatoris Mater 10(2008)4, 61-76.
238. STANEK Teresa dr hab., SBP 246
61-753 Poznań, ul. Piaskowa 7 m. 33
tel. (69) 416 16 90
ur. Poznań, 07.03.1955
Mgr: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (2000)
Jahwe a bogowie ludów (ks. prof. Tomasz Węcławski)
Wewnątrzbiblijna interpretacja dziejów jako teofanii i jej teologiczne konsekwencje (ks. prof. Tomasz Węcławski)
Przesłanie Pięcioksięgu w świetle struktury retorycznej, Poznań 2012.
– Jahwe a bogowie ludów. Religia Izraela na tle religii ludów Egiptu, Kanaanu i Mezopotamii, Poznań 2002.
– Dzieje jako teofania, Poznań 2005.
– Theological Message of the Book of Rut, w: Proceedings of Leiden 2004,
Frankfurt 2006.
– Przesłanie Tory w perspektywie synchronicznej, Śląskie Studia Teologiczne,
Katowice 2007.
239. STASIAK Sławomir Jan ks. dr hab., SBP 122
59-220 Legnica, ul. Jana Pawła II 1
227
tel. (76) 724 41 65
ur. Dzierżoniów, 08.12.1965
Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu – Filia w Legnicy
Mgr/Lic.: Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu/ Katolicki Uniwersytet Lubelski (1990/1996)
Idea wywyższenia w Starym Testamencie. Studium semantyczno-teologiczne
terminu gābah (ks. prof. dr hab. Tomasz Hergesel/o. prof. dr hab. Hugolin
Langkammer OFM)
Specyfika rzeczownikowych terminów eschatologicznych w Listach Pasterskich (o. prof. dr hab. Hugolin Langkammer OFM)
Gesù è signore del sabbato (o. prof. J. Killgalen)
Wywyższenie w Listach św. Pawła na tle greckiej literatury klasycznej,
Wrocław 2010
–
–
–
–
[red.] Tydzień biblijny. Pomoce i materiały, Wrocław 2008.
Jaki ma być nasz stosunek do władzy? Verbum Vitae 14/2008, 153-172 [=
Władza i jej charakter w Listach Pasterskich, Zeszyty Naukowe Stowarzyszenia Biblistów Polskich 6/2009, 325-339].
Eschatologia, w: Teologia Nowego Testamentu; t. I: Ewangelie Synoptyczne
i Dzieje Apostolskie, red. M. Rosik, Wrocław 2008, 217-284.
Zmartwychwstanie Chrystusa w hymnach chrystologicznych św. Pawła,
Verbum Vitae 15/2009, 229-247.
Tenis ziemny, teatr, opera.
240. STEFANÓW Jan Jacek SVD ks. lic., SBP 87
D-81475 München, Königswieser Str. 10
228
Zeszyty Naukowe SBP
tel. (+49) 89 856 345 124; kom. (+49) 151 29190197
SkypePhone (+48) 22 208 48 48
Skype: stefjan
ur. Prudnik, 12.08.1964
Wyższe Seminarium Duchowne Księży Werbistów w Pieniężnie (2006-)
Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Bydgoskiej (2006- )
Universidad Católica w Quito (2000-2003)
Międzyzakonny Instytut Teologiczny w Quito (2000-2003)
Pontificia Universidad Santo Tomás de Colombia – Universidad a Distancia, Sección Quito (2000-2003)
Tradición e interpretación. Relectura de la creación en Sir 16,24–17,14
(s. prof. N. Calduch-Benages MSFN)
–
–
–
–
[Współredaktor] Año de gracia, año de liberación. Una semana bíblica
sobre el Jubileo, Estella 2000.
[Współredaktor] El aunténtico rostro de Jesús. Guía para una lectura
comunitaria del evangelio de Marcos, Estella 2001.
Reconstruir la comunidad desde el perdón y la solidaridad. Una relectura
de Nehemías 5,1-13, Spiritus (edición hispanoamericana) 162/2001, 58-69
[= Reconstruction de la comunauté à partir du pardon et de la solidarité.
Une relecture de Néhémie (5,1-13), Spiritus 162/2001, 72-82].
[Red. wraz z A. Wąs] Księgi święte płaszczyzną dialogu? Dialog Kultur
i Religii 4, Warszawa 2006.
Literatura mądrościowa, metodologia biblijna, informatyka.
241. STEFAŃSKI Jacek ks. dr, SBP 223
62-800 Kalisz, ul. Złota 144
tel. (62) 760 94 34
229
ur. Ramat Gan (Izrael), 11.03.1966
Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Kaliskiej
Instytut Teologiczny Diecezji Kaliskiej w Kaliszu
Mgr/Lic.: St. Charles Borromeo Seminary, Filadelfia, USA (1993)
The Relationship between the Holy Spirit and the Immaculate Conception
of the BVM in the Thought of St. Maximilian Kolbe (prof. Frederick Miller
STD/ ks. prof. dr hab. Bogdan Poniży)
Proces poznawania Boga w Księdze Jonasza (ks. prof. dr hab. Bogdan
Poniży)
– Proces poznawania Boga w Księdze Jonasza, Rozprawy i Studia Biblijne
41, Warszawa 2011.
– Ukrzyżowany czy zmartwychwstały? Przemyślenia biblijno-liturgiczne na
temat roli i miejsca krzyża w prezbiterium, Ruch Biblijny i Liturgiczny
64(2011)3, 267-278.
– Święty Józef jako sprawiedliwy w świetle dziedzictwa Starego Przymierza,
w: Patrzmy na Jezusa, który nam w wierze przewodzi. Księga pamiątkowa dla Księdza Profesora Jana Łacha w 85. Rocznicę urodzin, red.
W. Chrostowski, B. Strzałkowska, Ad Multos Annos 17, Warszawa 2012,
553-577.
– Pielgrzymka wiary: biblijne spojrzenie na św. Józefa i Mędrców ze Wschodu, Ateneum Kapłańskie 162 (2014) 1, 6-17.
242. STEFAŃSKI Marek ks. dr, SBP 181
87-875 Topólka, Świerczyn 46
tel. (54) 286 90 09
ur. Września, 28.09.1961
Diecezja Włocławska (31.05.1987)
Studium Teologii we Włoclawku
230
Zeszyty Naukowe SBP
Czynności symboliczne zapowiadające niewolę babilońską w Księdze
Jeremiasza (ks. dr hab. Marian Gołębiewski)
Czynności symboliczne w Księdze Jeremiasza (ks. dr hab. Marian Gołębiewski)
Polemika przeciwko obrazom bogów u Deuteroizajasza (ks. bp dr hab.
Marian Gołębiewski).
243. STROYNOWSKI Tomasz ks. dr, SBP 111
71-221 Szczecin, ul. Wronia 18
kom. 502 113 236
Mgr/Lic.: Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie – Instytut Studiów
nad Rodziną
Δέχομαι i jego złożenia u św. Łukasza na tle Nowego Testamentu (bp dr
Paweł Cieślik)
Dr: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Interpretacja pieśni proroka (Iz 61,1-3) w mowie nazaretańskiej Jezusa
(Łk 4,16-30). Studium porównawczo-teologiczne (ks. prof. dr hab. Bogdan
Poniży).
244. STRZAŁKOWSKA Barbara dr, SBP 236
02-028 Warszawa, ul. Asnyka 8 m. 9
tel. (22) 658 18 99; kom. 607 330 676
Sekretarz Zarządu Stowarzyszenia Biblistów Polskich II kadencji (2008-2013)
231
(2005/2007)
Rozporządzenia dotyczące kobiet w Kpł 15 (ks. prof. dr hab. Waldemar
Chrostowski)
Mowy Elihu (Hi 32–37) oraz ich reinterpretacja w Biblii Greckiej (ks. prof.
Francuska Szkoła Biblijna i Archeologiczna, Jerozolima (2007-2009)
– Mowy Elihu (Hi 32–37) oraz ich reinterpretacja w Biblii Greckiej, Rozprawy i Studia Biblijne 35, Warszawa 2009.
– [Red.] Więcej szczęścia jest w dawaniu aniżeli w braniu. Księga Pamiątkowa dla Księdza Profesora Waldemara Chrostowskiego w 60. rocznicę
urodzin, Ad Multos Annos 15, t. 1-3, Warszawa 2011.
– [Red., z: W. Chrostowski] Patrzmy na Jezusa, który nam w wierze przewodzi. Księga Pamiątkowa dla Księdza Profesora Jana Łacha w 85. rocznicę
urodzin, Ad Multos Annos 17, Warszawa 2012.
– Kobiety w świetle przepisów Księgi Kapłańskiej, Collectanea Theologica
83(2013)2, 5-44.
Podróże i pielgrzymki, muzyka, śpiew gregoriański, dawne wspomnienia
z podróży na Bliski Wschód.
245. STYPUŁKOWSKA Beata dr, SBP 153
42-215 Częstochowa, ul. Kiedrzyńska 126/5
tel. (34) 325 55 82; kom. 506 979 164
ur. Blachownia, 23.09.1967
Wyższy Instytut Teologiczny w Częstochowie (2000-)
Archidiecezjalne Kolegium Teologiczne w Częstochowie (1993-2000)
Studium Katechetyczne w Częstochowie (1988-1993)
232
Zeszyty Naukowe SBP
Mgr: Instytut Teologiczny w Częstochowie (1994)
Zagadnienia ekumeniczne we współczesnej katechezie (bp dr Antoni
Długosz)
Aspekt profetycznego przygotowania katechetów do posługi głoszenia
słowa Bożego w kontekście współczesnej katechezy szkolnej (bp dr hab.
Antoni Długosz)
Teoretyczne i praktyczne założenia przygotowania katechetów do poprawnej interpretacji tekstów biblijnych z uwzględnieniem form samokształcenia
kierowanego (bp dr hab. Antoni Długosz)
– [i Antoni Długosz] Wprowadzenie do dydaktyki biblijnej, Kraków 2000.
– Katechezy środowe Benedykta XVI o Świętym Pawle dotyczące jego życia
i działalności w ujęciu szkolnej katechezy biblijnej, „Częstochowskie Studia
Teologiczne” XXXIX (2011), s. 203-211.
– Patriarchowie w szkolnej katechezie biblijnej, „Częstochowskie Studia
Teologiczne” XL (2012), s. 219-229.
– Propozycje przedstawienia biblijnych przykładów wiary podczas lekcji
religii i katechezy parafialnej, „Veritati et Caritati”. Tom I: Ukazać piękno
wiary, red. naukowa: M. Terka, J. Kapuściński, Ł. Laskowski, Częstochowa
2013, s. 50-77.
Dydaktyka biblijna.
246. SUJECKA Ewa Agnieszka dr, SBP 168
05-600 Grójec, Załącze 17
tel. (48) 664 40 08
ur. 20.10.1967, Grójec.
Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych w Grójcu
Mgr/Lic.: Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie (1992/1993)
233
Symbolika małżeństwa w Księdze Ozeasza (ks. dr Waldemar Chrostowski)
Umiłowanie ziemi ojczystej w Pieśni nad Pieśniami (ks. dr hab. Waldemar
Chrostowski)
–
Symbolika małżeństwa w Księdze Ozeasza, w: Studia z biblistyki, t. 7, red.
R. Bartnicki, Warszawa 1994.
Podróże, literatura piękna.
247. SULOWSKI Julian SJ o. dr, SBP 119
Blankenauer Str. 4, 09113 Chemnitz, Niemcy
ur. Piłatka, 26.06.1935
Towarzystwo Jezusowe – SJ (1961)
Wyższe Seminarium Duchowne Księży Chrystusowców w Poznaniu
Wyższe Seminarium Duchowne Ojców Franciszkanów w Łodzi
Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie – Sekcja św. Andrzeja Boboli
„Bobolanum”
Katecheza biblijna u J. Colomb w świetle Dei Verbum (ks. prof. Stanisław
Grzybek)
Lic.: Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie – Sekcja Św. Andrzeja
Królestwo Boże według świadków Jehowy (ks. dr S. Bajko)
Wyrażenie „wehannāhāš hājāh ‘ārűm” (Rdz 3,1) w odniesieniu do stwierdzenia, że mężczyzna i kobieta byli „nadzy” „arűmmîm” (Rdz 2,25) – Studium filologiczno-biblijne na tle dziejów Izraela – Przyczynek do nowego
odczytania opowieści Rdz 2–3 (ks. prof. dr hab. Jan Łach)
234
Zeszyty Naukowe SBP
– Autorytet Boga w Piśmie świętym, Zeszyty Karmelitańskie 4(17) (2001),
8-17
– Mission of the Man according to Gen 2,4b-17, Part 1, Teologia – Bogoslovie
1(2001)2, 7-27.
– Misja człowieka według Księgi Rodzaju, w: Requirite in libro Domini,
Opuscula Michaeli Peter piae memoriae dedicata, Poznań 2005, 19-61.
– Bóg Budowniczy Izraela i Kościoła – przesłanie Rdz 2,18-24 w świetle
tajemnicy paschalnej Chrystusa. Poznańskie Studia Teologiczne 22/2008,
21-42.
Nowa ewangelizacja, neokatechumenat.
248. SUSKI Andrzej bp dr, SBP 225
87-100 Toruń, ul. Łazienna 18
tel. (56) 622 35 30
ur. Płock, 24.12.1941
Biskup toruński (święcenia kapł.: 13.06.1965, sakra: 14.08.1986; biskup
toruński: 25.03.1992)
Wielki Kanclerz Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.
Wyższe Seminarium Duchowne w Płocku (1973-1992)
Lic.: Papieski Uniwersytet Gregoriański, Ezym (1967)
Ipse enim est pax nostra (Ef 2,14) (prof. B. Zieliński)
Struttura della Lettera agli Efesini (prof. Albert Vanhoye SJ)
Il salmo di lode nella lettera agli Efesini (por. Léopold Sabourin)
– „Paście stado Boże”. Adhortacja do prezbiterów w 1P 5,1-4, w: Edukacja,
kultura, teologia, Toruń 2003, 457-470.
235
– „A przyszedłszy zwiastował pokój” (Ef 2,17), w: Minister Verbi. Liber
sollemnis Excelentissimo Domino Archiepiscopo Henrico Muszyński
Metropolitae Gnesnensi ad honorandum decimum quartum eiusdem vitae
lustrum expletum dedicatus oblatusque, red. P. Podeszwa, W. Szczerbiński,
Gnesnae 2003, 295-314.
– Chrzest według Didache, w: Laudate Dominum, Gniezno 2005, 287-306.
Dawna sztuka kościelna.
249. SZAMOCKI Grzegorz ks. dr hab., SBP 84
80-330 Gdańsk-Oliwa, ul. Bpa Edmunda Nowickiego 3
tel. (58) 552 22 34; kom. 608 436 750
ur. Śliwice, 22.05.1963
Wyższe Seminarium Duchowne Archidiecezji Gdańskiej
Gdańskie Archidiecezjalne Kolegium Teologiczne w Gdyni
Uniwersytet Gdański.
Mgr/Lic.: Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie (1988/1993)
Stosunek Pawła do pracy fizycznej na tle poglądów starożytnych (ks. dr
hab. Henryk Muszyński)
„Ja jestem bramą” (J 10,7.9). Podłoże historyczno-religijne oraz interpretacja metafory bramy w kontekście Janowym (ks. prof. dr hab. Stanisław
Mędala CM)
La Gerusalemme nuova – città di tutti (o. prof. Ugo Vanni SJ)
(2011)
Przejście Izraelitów przez Jordan (Joz 3,1–5,1). Historiografia, teologia,
pareneza, Gdańsk 2011.
236
Zeszyty Naukowe SBP
– „Oko za oko, ząb za ząb”. Formuła talionu w biblijnym prawie Izraela,
Studia Gdańskie 17/2004, 37-56.
– Do czego Jozuemu odwaga i moc? Studium literacko-historyczne zachęty
„bądź mężny i mocny” w Joz 1,6-9, Przegląd Religioznawczy 220(2006)2,
11-22.
– Opowiadanie o obrzezaniu w Joz 5,2-9. Apel deuteronomisty i jego bezpośredni adresaci, Collectanea Theologica 77(2007)3, 5-26.
– Tożsamość biblijnego Izraela a podstawy tolerancyjne w świetle Starego
Testamentu, Studia Gdańskie 29/2011, 63-77.
250. SZETELNICKI Wacław Waldemar dr, SBP 261
59-220 Legnica, ul. Witkiewicza 8 m. 5
tel. (76) 856 10 90; kom. 601 849 525
ur. Legnickie Pole, 06.10.1967
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Legnicy
Mgr: Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu (1995)
Wpływ Apokalipsy na rozwój architektury sakralnej gotyku (ks. prof. dr
hab. Janusz Czerski)
Wpływ Apokalipsy na twórczość sakralną Kanoników Regularnych w średniowieczu (prof. dr hab. Anna Pobóg-Lenartowicz)
– Apokaliptyczny obraz „Agnus Dei”, w: Eucharystia życiem Kościoła
i świata. Refleksja teologiczna w środowisku legnickim, red. B. Drożdż,
Biblioteka Diecezji Legnickiej 25, Legnica 2007, 337-359.
– Apokaliptyczny symbol węża – smoka, Kraków 2008.
Symbolika biblijna, sztuka sakralna, historia Kościoła.
237
251. SZEWC Eugeniusz ks. dr, SBP 201
93-118 Łódź, al. E. Śmigłego-Rydza 24/26
tel. (42) 672 44 12
ur. Kurowice, 28.07.1938
Archidiecezja Łódzka (06.08.1961)
Wyższe Seminarium Duchowne w Łodzi
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie – Filia
w Łodzi
Chrystusowe ostrzeżenie przed kwasem (ks. prof. dr hab. Feliks Gryglewicz)
Fałszywi prorocy w Listach Judy i Piotra (ks. prof. dr hab. Lech Stachowiak)
– Symboliczne znaczenie notatki chronologicznej w J 19,14, Zeszyty Naukowe KUL 31(1978)1, 10-18.
– „Doxai” in den Katolischen Briefen und die qumranische Literatur, Folia
Orientalia 21/1980, 129-140.
– Pokój Chrystusa, w: Teologia pokoju, red. S. C. Napiórkowski, Niepokalanów 1988, 23-68.
– Ossuaria a Nowy Testament, w: Ossuarium Jakuba, brata Jezusa. Odkrycie,
które podzieliło uczonych, red. Z. J. Kapera, Kraków 2003, 119-129.
252. SZIER-KRAMAREK Barbara lic., SBP 204
20-080 Lublin, ul. Niecała 8 m. 55
tel. (81) 532 18 01; kom. 0691 760 457
ur. Siemianowice Śląskie, 09.07.1957
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II – Instytut Leksykografii
238
Zeszyty Naukowe SBP
Teologiczny sens czwartej przepowiedni Balaama (Lb 24,15-19) (ks. prof.
dr hab. Józef Homerski)
– Polska bibliografia biblijna, RT KUL 1984-2007, z. 1.
– [Red.] Prorok potężny czynem i słowem. Prace ofiarowane Ks. Prof. Józefowi Kudasiewiczowi, Lublin 1997.
– Hasła w: Encyklopedia Katolicka, t. V-XII.
Muzyka.
253. SZMAJDZIŃSKI Mariusz ks. dr, SBP 169
96-300 Żyrardów, ul. Żeromskiego 7
tel. (46) 856 39 29; kom. 605 266 171
ur. Pabianice, 21.08.1971
Mgr/Lic.: Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie/Katolicki Uniwersytet Lubelski (1998/2002)
Niewolnictwo ubogich w Am 2,6 (ks. dr Piotr Klimek/ks. prof. dr hab.
Gabriel Witaszek CSsR)
„Ogień pożerający” w zbiorze Dwunastu Proroków (ks. prof. dr hab.
Antoni Tronina)
Locust in the Twelve Prophets (o. prof. Pietro Bovati SJ)
– Ciężar ojcostwa w Księdze Ozeasza, Verbum Vitae 20/2011, 59-92.
– „Moje wielkie wojsko, które zesłałem na was” (Jl 2,25). Obraz szarańczy
w Księdze Joela, w: Więcej szczęścia jest w dawaniu aniżeli w braniu.
Księga Pamiątkowa dla Księdza Profesora Waldemara Chrostowskiego
w 60. rocznicę urodzin, t. 3, red. B. Strzałkowska, Warszawa 2011, s. 1408-1432.
239
– šiddāpôn i jērāqôn – dwaj mordercy zbożowi w Am 4,9, Studia Loviciensia
12/2010, 279-294.
– „Pan jest Bogiem zazdrosnym i mściwym...” (Na 1,2). Obraz Boga w Księdze Nahuma, Collectanea Theologica 81(2011)4, 47-62.
Filologia orientalistyczna (zwłaszcza syryjska) i klasyczna (zwłaszcza
grecka), astronomia i chemia, podróże, kolekcjonowanie pocztówek ze
św. Hieronimem.
254. SZPYRA Szczepan SVD ks. dr, SBP 49
14-520 Pieniężno, Kolonia 19
tel. (55) 242 91 00
ur. Huta Józefów, 26.12.1962
Nauka św. Pawła o dziewictwie 1 Kor 7 (ks. prof. dr hab. Jan Bernard
Szlaga)
La sapienza divina secondo Giobe (ks. prof. D. Cox OFM)
Pawłowa ocena fałszywych nauczycieli w pierwotnych gminach chrześcijańskich na podstawie jego wielkich listów (o. prof. dr hab. Hugolin
Langkammer OFM).
255. SZTUK Dariusz SDB ks. dr, SBP 211
05-092 Łomianki, ul. K.K. Baczyńskiego 1A
tel. (22) 732 73 97
ur. Gdynia, 12.06.1966.
Towarzystwo Salezjańskie – SDB
240
Zeszyty Naukowe SBP
Wyższe Seminarium Duchowne Towarzystwa Salezjańskiego, Ląd nad
Wartą
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.
Mgr: Papieski Uniwersytet Salezjański, Rzym (1995)
La Parola di Dio…viene proclamata al. Mondo per la ssalvezza di chiunque
crede (ks. prof. Giovanni Caputa SDB)
„Vivere per Dio nel Cristo e secondo lo Spirito” (Gal 2,19-20; 5,24-26;
6,7b-9) (o. prof. A.M. Buscemi OFM)
„Żyć dla Boga” według św. Pawła. Studium egzegetyczno-teologiczne
formuł dotyczących proegzystencji chrześcijanina, Warszawa 2005 (ks.
prof. dr hab. Waldemar Chrostowski)
– „Żyć dla Boga” według św. Pawła. Studium egzegetyczno-teologiczne
formuł dotyczących proegzystencji chrześcijanina, Rozprawy i Studia
Biblijne 21, Warszawa 2006.
256. SZYMANEK Edward TChr ks. dr, SBP 53
tel. (61) 647 23 25
ur. Przytoczno, 09.07.1933
Wyższe Seminarium Duchowne Towarzystwa Chrystusowego w Poznaniu
Wyższe Seminarium Duchowne Franciszkanów we Wronkach
Wyższe Seminarium Duchowne Towarzystwa Salezjańskiego w Lądzie
nad Wartą
Polskie Centrum Katechetyczne w Wilnie
Chrystologiczna treść wyrażenia pai/j qeou/ w Dziejach Apostolskich (Dz
3,12-26; 4,24-30) (ks. prof. dr hab. Feliks Gryglewicz)
241
Istota synostwa Bożego (Ga 3,26-27) (ks. prof. dr hab. Feliks Gryglewicz)
– [Tłum. z gr., Wstęp i Komentarz] List do Rzymian, List do Galatów, w: Biblia
Poznańska.
– Św. Paweł – apostoł Chrystusa i teolog Nowego Testamentu, Warszawa
1983.
– Wykład Pisma Świętego Nowego Testamentu, Poznań 1990.
– Czytania biblijne w Liturgii Godzin, Kraków 1997, 185-202.
Problemy polonijne, literatura piękna, teatr.
257. SZYMIK Stefan MSF ks. dr hab., SBP 72
20-708 Lublin, ul. Konstantynów 1E m. 2
tel. (81) 445 49 91; kom. 606 229 282
ur. Orzesze, 10.01.1956
Zgromadzenie Misjonarzy św. Rodziny – MSF (12.06.1982)
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu – Oddział Zamiejscowy
w Kazimierzu Biskupim
Problemy związków Janowej relacji o pojmaniu Jezusa (J 18,1-11) z Ewangelią Łukaszową (bp dr hab. Jan Bernard Szlaga)
Interpretacja historii zbawienia w mowie Szczepana (Dz 7,1-53) (bp dr
hab. Jan Bernard Szlaga)
La missione dell’indemoniato di Gerasa (Mc 5,18-20)
Problem polemiki antyepikurejskiej w pismach Nowego Testamentu, Lublin
2003.
242
Zeszyty Naukowe SBP
– Problem polemiki antyepikurejskiej w pismach Nowego Testamentu, Lublin
2003.
– [Red.] Opoka Kościoła Chrystusowego. Bibliści KUL w 25. rocznicę pontyfikatu Jana Pawła II, Lublin 2004.
– Textkritische und exegetisch-theologische Untersuchung zu 1 Kor 15,49,
Roczniki Teologiczne 52(2005)1, 117-133.
– [Red.] Słowo Boże w życiu i misji Kościoła, Analecta Biblica Lublinensia
4, Lublin 2009.
Przyroda i wędrówki piesze, architektura i sztuka starożytna, historia
i geografia Górnego Śląska (krajobraz przemysłowy), malarstwo XIX
i początków XX w.
258. ŚWIERCZEK Edmund Tadeusz OFM o. dr, SBP 113
34-130 Kalwaria Zebrzydowska, ul. Bernardyńska 46
tel. (33) 876 64 80
ur. Rokiciny Podhalańskie, 05.09.1951
Wyższe Seminarium Duchowne Ojców Bernardynów w Kalwarii Zebrzydowskiej
Wyższe Seminarium Duchowne Ojców Kapucynów w Krakowie
Instytut Teologiczny im. Św. Jana Kantego w Bielsku-Białej
Wyższe Seminarium Duchowne Karmelitów Bosych w Krakowie (1989-2003)
Metaforyka śmierci w księgach historycznych Starego Testamentu (ks. prof.
dr hab. Marian Filipiak)
Metaforyka śmierci w Starym Testamencie. Studium egzegetyczno-teologiczne (ks. prof. dr hab. Marian Filipiak)
243
– Na początku stworzenia. Egzegetyczno-teologiczna interpretacja Rdz 1–3,
Kraków 1992, 1995.
Muzyka, książki.
T
259. TALAGA Przemysław ks. dr, SBP 182
63-400 Ostrów Wielkopolski, ul. Różana 26
kom. 509 442 280
ur. Ostrów Wlkp., 14.03.1969
Wyższe Seminarium Duchowne w Kaliszu
Ocena moralna masonerii w dokumentach Kościoła Katolickiego (ks. prof.
dr hab. Jerzy Troska)
L’amore a Cristo, fondamento del ministero pastorale di Pietro nel Vangelo
secondo Giovanni (21,15-23) (ks. prof. Luca de Santis)
– I ty możesz być umiłowanym uczniem Chrystusa, Opiekun. Dwutygodnik
Diecezji Kaliskiej 6(257)2008, 12.
– Kobiety w Biblii, Opiekun. Dwutygodnik Diecezji Kaliskiej 5(282)2009,
16-17.
– Miłość do Chrystusa fundamentem pasterskiej posługi Piotra w Ewangelii według świętego Jana (21,15-23), w: „Aby mieli Życie”. W służbie
Bogu, Kościołowi, społeczeństwu. Księga pamiątkowa na złoty jubileusz
kapłaństwa i 30-lecie posługi pasterskiej Biskupa Kaliskiego Stanisława
Napierały, red. A. Gendera, S. Kęszka, Kalisz 2011, 573-581.
Muzyka klasyczna, kolarstwo.
244
Zeszyty Naukowe SBP
260. TKACZ Roman SAC ks. dr, SBP 165
03-801 Warszawa, ul. Skaryszewska 12
tel. (22) 818 27 51
ur. Nidzica, 11.08.1952
Stowarzyszenie Apostolstwa Katolickiego – SAC (16.05.1978)
Przedmarkowy opis pogrzebu Jezusa (o. prof. dr hab. Hugolin Langkammer OFM)
Listy do siedmiu Kościołów (Ap 2,1 – 3,22). Studium historyczno-egzegetyczne (ks. dr hab. Waldemar Chrostowski)
– Listy do siedmiu Kościołów (Ap 2,1–3,22). Studium historyczno-egzegetyczne, Rozprawy i Studia Biblijne 11, Warszawa 2003.
261. TOMASZEWSKI Tomasz ks. dr, SBP 234
75-817 Koszalin, ul. Seminaryjna 2
kom. 606 382 949
w Koszalinie
Mgr/Lic.: Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu/Katolicki Uniwersytet Lubelski (2000/2005)
Symbolika przypowieści o synu marnotrawnym (Łk 15, 11-32). Studium
egzegetyczno-teologiczne (bp dr hab. Marian Gołębiewski)
Jezus Chrystus wypełnieniem historiozbawczej roli świątyni. Studium egzegetyczno-teologiczne J 10,22-39 (ks. prof. dr hab. Henryk Witczyk)
245
– Wspólnota pojednana z Bogiem w Jezusie Chrystusie - Nowej Świątyni,
Verbum Vitae 18/2010, 141-165.
– Antycypacja żydowskiego procesu Jezusa w Ewangelii Janowej, w: „Więcej szczęścia jest w dawaniu, aniżeli w braniu”. Księga pamiątkowa dla
ks. prof. Waldemara Chrostowskiego w 60. rocznicę urodzin, t. 3, red. B.
Strzałkowska, Warszawa 2011, 1449-1460.
– Apostolat biblijny w diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej, w: 40-lecie diecezji
koszalińsko-kołobrzeskiej 1972-2012, red. T. Ceynowa, Radom 2012, 73-80.
– Jezus Chrystus Nową Świątynią. Studium egzegetyczno-teologiczne J 10,
22-39, Koszalin 2012.
262. TRONINA Antoni Jan ks. prof. dr hab., SBP 54
20-040 Lublin, ul. Sowińskiego 4 m. 24
tel. (81) 534 18 40
ur. Ostrowy nad Okszą, 13.06.1945
Diecezja Częstochowska (25.05.1969)
Invocare Nomen Domini (ks. prof. dr hab. Stanisław Łach)
Deus Veritatis. Wierność Boga w Psałterzu (ks. prof. dr hab. Stanisław
Łach)
Bóg przybywa ze Synaju
Teologia Psalmów, Lublin 1995
– Psałterz Biblii greckiej, Lublin 1996.
246
Zeszyty Naukowe SBP
– Księga Tobiasza, Księga Judyty, Księga Estery, Lublin 2001.
– Biblia w Qumran, Kraków 2001.
– [Współautor] Wprowadzenie do języka syryjskiego, Studia Biblica 6, Kielce
2003.
263. TRZOPEK Paweł Jan OP o. lic., SBP 279
Ecole Biblique et Archéologique Française,
6, Nablus Road, POB 19053, 91190 Jerusalem, Izrael
tel. (00972) 546 891 484; (00972)26282567
ur. Kraków, 22.06.1972
Zakon Kaznodziejski – OP (26.09.1992; 30.05.1998)
Kolegium Filozoficzno-Teologiczne Ojców Dominikanów
Mgr/Lic.: Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie/ Katolicki Uniwersytet Lubelski (1998/2001)
Zasady interpretacji Pisma Świętego i ich wykorzystanie według Orygenesa
(ks. dr hab. Edward Staniek)
Bakalaureat nauk biblijnych, Papieska Komisja Biblijna w Rzymie
(2002)
– [z: A. Phillips] The Library for the École Biblique et Archéologique Française de Jérusalem, w: Libraries in Early 21st Century. Volume 2, An
International Perspective, red. R. N. Sharma, De Gruyter, Saur, 2012.
313-325.
Lotnictwo cywilne.
264. TULEJ Andrzej ks. dr, SBP 286
00-229 Warszawa, Rynek Nowego Miasta 2
tel. (22) 831 19 81, kom. 601 898 068
247
ur. Głubczyce, 02.11.1966
Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie
Instytut Teologiczny UKSW w Radomiu
Mgr (matematyki stosowanej): Politechnika Warszawska (1991)
Procesy z liniową regresją. Własności graniczne (prof. dr hab. Agnieszka
Plucińska)
Mgr/ Lic.: Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie (1997)
Idee teologiczne ewangelistów w opisach burzy na jeziorze (Mk 4,35-41
i par.) (ks. prof. dr hab. Roman Bartnicki)
Postawa dziecka jako warunek wejścia do królestwa Bożego (Mk 9,33-37
i par.; Mk 10.13-16 i par.) (ks. prof. dr hab. Roman Bartnicki)
– Dziecko w starożytnej literaturz rabinicznej, Warszawskie Studia Teologiczne 22/2009, 57-63.
– Problematyka chrzcielna perykopy o błogosławieniu dzieci przez Jezusa
(Mk 10,13-16 par.), Warszawskie Studia Teologiczne 24/2011, 250-256.
– Błogosławieni, Warszawa 2002.
– Gdy Duch Święty zstąpi na was... Katechizm bierzmowanych, Warszawa
2003.
Duchowość biblijna i chrześcijańska, muzyka klasyczna, literatura faktu,
tenis.
265. TUŁODZIECKI Tomasz ks. dr, SBP 123
87-100 Toruń, pl. ks. S. Frelichowskiego 1
tel. (56) 611 49 94
ur. Golub-Dobrzyń, 08.05.1969
248
Zeszyty Naukowe SBP
Znaczenie namiotu w Mk 9,2-8 (bp prof. dr hab. Jan Bernard Szlaga)
L’unzione regale come l’inizio della monarchia 1 Sam 9,1-10,1 e 16,1-13
(o. prof. S. Pisano SJ)
Dr: Uniwersytet Mikołaja Kopernika (2003)
Jeroboam I – reformator religii Izraela. Studium egzegetyczno-teologiczne
1Krl 11,26–14,20 (bp dr hab. Zbigniew Kiernikowski)
– Jeroboam I – reformator religii Izraela. Studium egzegetyczno-teologiczne
1Krl 11,26–14,20, Rozprawy i Studia Biblijne 14, Warszawa 2004.
– Samuel – prorok. Pierwszy Sługa Bożego Słowa w monarchii Izraela (1Sm
1,1–4,1), Verbum Vitae 7/2005, 31-52.
– Świątynia Jerozolimska jako znak jedności religijnej i politycznej Izraela,
Verbum Vitae 8/2005, 51-72.
– Godność nâgîd dla Saula w 1 Sm 9,1–10,16, w: „Bóg jest miłością” (1J
4,16). Studia dla Ks. Prof. Józefa Kudasiewicza w 80. rocznicę urodzin,
red. W. Chrostowski, Rozprawy i Studia Biblijne 25, Warszawa 2006,
379-392.
Sport, literatura, turystyka.
266. TURKIEL Jan ks. dr hab., SBP 134
76-270 Ustka, ul. Kościelna 4
kom. 604 544 006
ur. Prokopowicze, 10.07.1953
Pomorska Akademia Pedagogiczna w Słupsku
249
Człowiek proch (afar, homer) ziemi w Księgach Mądrościowych Starego
Testamentu (ks. prof. dr hab. Marian Filipiak)
Stworzenie człowieka przez Boga jako motyw życia etycznego w Księgach
Mądrościowych Starego Testamentu (ks. prof. dr hab. Marian Filipiak)
(2006)
Przewodniki po Księdze Syracha auvto,j, o`, oi`, su., ti,j, ti,ni, Słupsk 2005
– Przewodniki po Księdze Syracha auvto,j, o`, oi`, su., ti,j, ti,ni, Słupsk
2005.
– ABCD Biblii, Słupsk 2005.
– Konkordancja do Księgi Syracha, Słupsk 2008.
– Ziemia w nauczaniu mędrca Syracha, w: Acta Pomerania, red. T. Maciejewski, T. Biernat, J. Gierszewski, 3, Chojnice 2011, s. 185-197.
Jan Sebastian Bach (kantaty).
U
267. URBANEK Beata dr, SBP 272
42-677 Czekanów, ul. Gliwicka 1 B
kom. 784 082 644
ur. Knurów, 29.08.1971
Mgr/ Lic.: Katolicki Uniwersytet Lubelski (1996/2002)
List do Kościoła w Filadelfii (Ap 3,7-13). Studium egzegetyczno-teologiczne
Rola głosu Jezusa w dziele Objawienia. Studium z teologii Janowej (ks.
prof. dr hab. Henryk Witczyk)
250
Zeszyty Naukowe SBP
– Słowo Jezusa do Kościoła w Filadelfii (Ap 3,7-13), Ruch Biblijny i Liturgiczny 59/2002, 188-213.
– Cierpienie duchowe Mesjasza w Ewangelii świętego Jana, Śląskie Studia
Historyczno-Teologiczne 40(2007)2, 277-284.
– Miecz jako metafora słowa Bożego, w: Usłyszeć słowo Boże – żywe i ostrzejsze niż miecz, red. A.E. Klich, Kraków 2008, 197-212.
– Rola głosu Jezusa w dziele Objawienia. Studium z teologii według św. Jana,
Katowice 2009.
268. URBAŃSKI Jan Piotr OFM o. dr, SBP 34
31-344 Kraków, ul. Ojcowska 1
tel. (12) 263 05 29; kom. 607 164 350
ur. Brodnica, 13.06.1958
Instytut Teologiczny im. Św. Jana Kantego w Bielsku-Białej
Mgr: Studium Biblicum Franciscanum, Jerozolima (1986)
San Paolo sulla via di Damasco. Confronto e tematica di At 9,1-19a; 22,3-16; 26,4-18 (o. prof. C. Bottini OFM)
KALEW nella Lettera ai Galati. Studio esegetico-teologico (o. prof.
M. Buscemi OFM)
Rzym (1993)
KALEW nella Lettera ai Galati (1,6.15-16; 5,7-8.13). Studio esegeticoteologico della chiamata di Paolo (o. prof. J. M. Viejo OP)
– Język metafor i dyscyplin sportowych w tradycji Pawłowej, Bielsko-Żywieckie Studia Teologiczne 5/2003, 263-278.
– Homo biblicus. Franciszkowe kryterium hermeneutyczne w formowaniu
współczesnego człowieka, w: Zakon Braci Mniejszych wobec wyzwań
współczesnej kultury, red. E. Dymowski, Kraków 2005, 55-76.
251
– Kafarnaum – miasto i dom św. Piotra, Sosnowieckie Studia Teologiczne,
t. VII: Na kanwie nauczania Jana Pawła II, Kraków-Sosnowiec 2005,
267-276.
– Charyzmaty uzdrowień (1Kor 12,9.28.30). Pawłowy kontekst biblijno-teologiczny, Bielsko-Żywieckie Studia Teologiczne 8/2007, 213-226.
Opera, operetka, kolarstwo.
w
269. WAJDA Anna dr inż., SBP 295
37-734 Fredropol, Kniażyce 51
kom. 505 511-703
ur. Przemyśl, 27.02.1979
Wyższe Seminarium Duchowne Zakonu Braci Mniejszych Kapucynów –
Prowincji Krakowskiej w Krakowie
Mgr/Lic.: Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie (2010/2011)
Metodyka tłumaczeń terminów zoologicznych w tekstach biblijnych na
przykładzie ssaków (Mammalia) wymienionych na kartach Pisma Świętego
(ks. dr hab. Roman Bogacz)
Dr inż. (nauk rolniczych): Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja w Krakowie (2009)
Ocena różnorodności biologicznej roślin uprawianych w tradycyjnych ogrodach wiejskich pogranicza Polski i Ukrainy (prof. dr hab. Anna Bach)
Dr (nauk teologicznych): Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie
(2014)
Zoomorficzne aspekty obrazu Boga w Piśmie Świętym (ks. dr hab. Roman
Bogacz)
252
Zeszyty Naukowe SBP
– Przyczynek do metodyki tłumaczenia terminów zoologicznych w tekstach
biblijnych na przykładzie ssaków (Mammalia), w: „Ruch Biblijny i Liturgiczny”, LXIV(2011), nr 3, s. 221-232.
– The Biblical World of Animals, w: „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 66(2013),
nr 4, s. 293-315.
– Pouczenia Jezusa o wierze (Łk , w: Wiara i jej przekaz w Piśmie Świętym.
Z badań nad Biblią, nr 18, red. R. Bogacz, Kraków 2014, s. 23-35.
– Znaczenie i symbolika pereł w Biblii, w: „Studia Leopoliensia” 7(2014),
s. 81-96.
Fauna i flora biblijna, życie codzienne w czasach Biblii, kultura ludowa.
270. WALEWSKI Piotr dr, SBP 164
84-230 Rumia, ul. Rodziewiczówny 43
kom. 502 969 502
ur. Piła, 04.03.1976
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (wykłady
zlecone)
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu (wykłady zlecone)
(2000)
Małżeńska miłość Boga w Lb 11,22. Studium egzegetyczno-teologiczne (ks.
Macierzyństwo Boga w Starym Testamencie (ks. prof. dr hab. Waldemar
Chrostowski)
– [Przekł. i oprac.] I Homilia Leoncjusza z Konstantynopola, Studia Loviciensia 5/2003, 283-288.
– Praca naukowa nad Biblią. Cytowanie i skróty, Series Biblica Paulina 1,
Częstochowa 2006.
Przekłady starożytne z greki, syryjskiego i hebrajskiego, ojcowie Kościoła.
253
271. WASZAK Piotr ks. dr, SBP 271
85-409 Bydgoszcz, ul. Nad Torem 105
kom. 608 462 677
Mgr/Lic.: Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu/ Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II (1999/2007)
Prawo i moralność w systemie demokratycznym państwa w świetle encykliki Jana Pawła II „Evangelium Vitae” i „Veritatis Splendor” (bp dr
Wojciech Polak)
Drzewo kosmiczne Izraela w tekstach Ez 31 i Dn 4,7-14. Studium literackoteologiczne (ks. prof. dr hab. Antoni Tronina)
Turystyka, sport.
272. WASZKOWIAK Jacek Jakub OFM o. lic., SBP 303
87-100 Toruń, ul. Poznańska 49
kom. 797 907 224
ur. Jabłonna, 16.03.1974
Mgr/Lic.: Studium Theologicum Jerosolymitanum/ Uniwersytet Adama
Mickiewicza w Poznaniu (2003/2008)
La Lettera alla Chiesa di Efeso (Ap 2,1-7) (o. dr Daniel Lesław Chrupcała
OFM/ ks. prof. dr hab. Bogdan Poniży).
Build the Altar of the Lord. A study of Burnt Offering Altars in Torah (Ex
20:24-26; 27:1-8; Deut 27:5-7) in the Light of Archaeological Evidence
in Canaan (o. prof. Pietro A. Kaswalder OFM)
Język hebrajski, muzyka.
254
Zeszyty Naukowe SBP
273. WAWRO Adam ks. lic., SBP 136
63-400 Ostrów Wielkopolski, ul. Wybickiego 67
tel./faks: (62) 785 22 45
ur. 06.09.1950
Mgr/Lic.: Papieski Wydział Teologiczny w Poznaniu/Uniwersytet im.
A. Mickiewicza w Poznaniu (1975/2001)
Troska o ubogich w prawodawstwie Starego Testamentu (ks. prof. dr hab.
Michał Peter).
274. WCISŁO Józef OMI o. dr, SBP 247
64-211 Obra, ul. Szkolna 12
kom. 692 155 795; faks: (68) 384 26 95
ur. Stare Moczydła, 10.03.1971
Wyższe Seminarium Duchowne Misjonarzy Oblatów w Obrze
w Goździkowie-Paradyżu
Wyższe Seminarium Duchowne Towarzystwa Chrystusowego dla Polonii
Zagranicznej w Poznaniu
Pneumatyczne znaczenie wody żywej w J 7,37-39 (o. dr Stanisław Czyż
OMI)
L’Iinfallibilità della preghiera nel nome di Gesù (Gv 14,13–14 e 15,7)
(prof. Johannes Beutler SJ)
Historiozbawczy wymiar modlitwy w świetle tradycji Janowej (ks. prof.
dr hab. Henryk Witczyk)
255
Dobre książki, spacery, jazda rowerem.
275. WĘGRZYNIAK Wojciech ks. dr, SBP 249
31-008 Kraków, ul. Św. Anny 11/11
tel. (12) 421 45 44; kom. 797 190 003
ur. Niedzica, 21.03.1973
Mgr/Lic: Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie (1998/2001)
κοινωνία w Pierwszym Liście św. Jana (o. prof. Augustyn Jankowski
OSB)
ΕΝ ΑΛΗΘΕΙΑ ΚΑΙ ΑΓΑΠΗ (2Gv 3). Richiamo al duplice comandamento
nella Lettera del Presbitero alla Signora eletta (prof. Johannes Beutler
SJ)
Lo stolto ateo. Studio dei Salmi 14 e 53 (prof. Alviero Niccacci OFM – prof.
Gianni Barbiero SDB)
– Aksjologiczne odczytanie Dekalogu, Zeszyty Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego 53/2010, 25-38; także w: Biblia a moralność. Dar
życia – dar przymierza – odpowiedź człowieka, red. M.S. Wróbel, Lublin
2011, 59-71.
– Granica miłości i nienawiści w Psalmach, Życie Duchowe 65/2011, 22-29.
– Kto was dotyka, dotyka źrenicy Jego oka, Communio 31(2011)z. 3(175),
95-108.
– La problematica temporale dei verbi nei Salmi 14 e 53, w: ν πάσ
γραμματικ κα σοφί. En pāsē grammatikē kai sophiā. Saggi di linguistica
ebraica in onore di Alviero Niccacci, red. G. Geiger, Jerusalem 2011, 381-393.
256
Zeszyty Naukowe SBP
276. WILK Janusz ks. dr, SBP 283
40-042 Katowice, ul. W. Stwosza 17
kom. 519 546 056
ur. Tychy, 18.08.1973
Wyższe Śląskie Seminarium Duchowne w Katowicach
Mgr/Lic.: Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie/ Uniwersytet
Śląski (1999/2002)
Wspólnota wczesnochrześcijańska w Filippi na podstawie Listu św. Pawła
do Filipian oraz Dziejów Apostolskich (ks. prof. dr hab. Stanisław Pisarek)
Dr: Uniwersytet Śląski (2005)
„Teologia kontaktu” na podstawie Listu św. Pawła do Filipian i Dziejów
Apostolskich 16 (ks. dr hab. Józef Kozyra)
–
–
–
–
Die Hoffnung des Evangeliums, Bonn-Katowice 2007.
Kto wierzy, nigdy nie jest sam, Katowice 2007.
Paolo. Una vita per il Vangelo, Roma-Kraków 2009.
Wierzyć Bogu, Kraków 2011.
Sport i fotografia.
277. WITASZEK Gabriel CSsR ks. prof. dr hab., SBP 85
00-100 Roma, Via Merulana 31, Włochy
tel. (0039 06) 494 90 311
ur. Tumusin, 22.04.1951
Zgromadzenie Ojców Redemptorystów – CSsR (25.05.1978)
Academia Alfonsiana, Rzym
Facoltà Teologica dell’Italia Centrale, Florencja
257
Katolicki Uniwersytet Lubelski (1993-2002)
Mgr: Wyższe Seminarium Duchowne Ojców Redemptorystów w Tuchowie (1971)
Pojęcie prawdy w Ewangelii Janowej (ks. dr A. Wielgus CSsR)
Il ruolo di gebîrāh nella storia d’Israele (o. prof. Robert North SJ)
I profeti Amos e Michea nella lotta per la gustizia sociale nel VIII sec. A.C.
(o. prof. Charles Conroy SJ)
Niesprawiedliwości społeczne i ich konsekwencje w myśli religijnej proroka
Amosa
Myśl społeczna proroków, Lublin 1998.
–
–
–
–
Moc słowa prorockiego, Lublin 1996.
[Red.] Życie społeczne w Biblii, Warszawa 1997.
Myśl społeczna proroków, Lublin 1998.
[Red.] Życie religijne w Biblii, Lublin 1999.
278. WITCZYK Henryk ks. prof. dr hab., SBP 2
20-604 Lublin, ul. Wajdeloty 3/53
tel. (81) 525 60 35
ur. Danków Duży, 29.10.1955
Wiceprzewodniczący Stowarzyszenia Biblistów Polskich I kadencji (2003-2008) i II kadencji (2008-2013)
258
Zeszyty Naukowe SBP
Psalm 50. Studium historyczno-literackie (ks. prof. dr hab. Józef Kudasiewicz)
Psalm 50. Studium egzegetyczno-teologiczne (ks. prof. dr hab. Stanisław
Grzybek)
Teofania w Psalmach (ks. prof. dr hab. Stanisław Grzybek)
Is 61,10 – 62,9 nella tradizione dei Padri (prof. Luis Alonso-Schökel SJ)
Model komunikacji diafanicznej w Psalmach, Lublin 1997.
Pascha Jezusa odpowiedzią Boga na grzech świata. Eschatologiczna ofiara
ekspiacji i nowego Przymierza, Lublin 2003
– Pascha Jezusa odpowiedzią Boga na grzech świata. Eschatologiczna ofiara
ekspiacji i nowego Przymierza, Lublin 2003.
– [z: J. Kudasiewicz], Jezus i Ewangelie w ogniu dyskusji. Od H. Reimarusa
do T. Polaka, Kielce 2011.
– Kościół Syna Bożego. Studium eklezjologii Czwartej Ewangelii, Kielce
2012.
– Błogosławieństwo wiary. Od posłuszeństwa Abrahama do wiary Piotra
i Kościoła, Kielce 2015.
Muzyka klasyczna, jazda na rowerze, turystyka górska.
279. WITKOWSKI Stanisław MS ks. dr hab., SBP 124
30-407 Kraków, ul. Koszalińska 12
tel. (12) 266 32 34; faks (12) 267 05 99
ur. Rzeszów, 07.05.1960
Księża Saletyni – MS (25.05.1986)
259
Opracowanie części biblijnego słownika grecko-polskiego od ovlolu,zw do
paraggeli,a z uzupełnieniami (ks. dr hab. Tomasz Jelonek)
Ruolo del Sapiente in Sir 24,30-34 (o. prof. Maurice Gilbert SJ)
Dwa eschatologiczne obrazy Jeruzalem (Ap 21,1–22,5) jako opis niebiańskiego Kościoła (ks. prof. dr hab. Tomasz Jelonek)
Dr hab.: Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie (2013)
„Wielki Babilon” w Janowej Apokalipsie jako kryptonim imperialnego
Rzymu oraz wrogiego Bogu świata, Kraków 2012.
– Uniwersalne znaczenie narodzin Jezusa (Łk 2, 1-20), Polonia Sacra XIII(XXXI) nr 25/26 (2009), 171-183.
– Współukrzyżowani z Chrystusem i wolni od mocy grzechu (Rz 6, 1-14),
Ruch Biblijny i Liturgiczny LXII(2009)2, 103-115.
– Magnificat – hymn sławiący Boże miłosierdzie (Łk 1, 46-56), w: Maryja
Matka Ludu Bożego? red. J. Kręcidło, Studia Salettensia 4, Kraków 2010,
61-73.
– Dlaczego niepokonani (Rz 8, 31-39), w: „Słowo jego płonęło jak pochodnia” (Syr 48, 1). Księga Pamiątkowa ku czci Księdza Profesora Tadeusza
Brzegowego, red. P. Łabuda, Tarnów 2011, 317-328.
Języki, beletrystyka.
280. WŁODARCZYK Zofia dr, SBP 195
30-499 Kraków, ul. Ważewskiego 33a
tel. (12) 264 93 87
ur. Myślenice, 18.05.1955
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
Mgr (ogrodnictwa): Akademia Rolnicza w Krakowie (1979)
Roślinność w Nowym Testamencie – opis i komentarz (ks. dr hab. Roman
Pindel)
260
Zeszyty Naukowe SBP
Dr: Akademia Rolnicza w Krakowie (2002)
Rośliny ogrodów biblijnych (ks. prof. dr hab. Tomasz Jelonek)
– Metodyka tłumaczeń terminów botanicznych w tekstach biblijnych, w:
Polonia Sacra XI(XXIX) nr 21/65, red. A. Zwoliński, Kraków 2007, 233-244.
– Rola terminów botanicznych w rozumieniu i poprawnej interpretacji tekstów
biblijnych, w: Polszczyzna biblijna między tradycją a współczesnością,
tom. 1, red. S. Koziara, W. Przyczyna, Tarnów 2009, 253-276.
– Przyroda w Biblii „od cedru … do hizopu”, Rzeszów 2011.
– Rośliny biblijne. Leksykon, Kraków 2011.
Geografia i flora Ziemi Świętej, projektowanie ogrodów biblijnych.
281. WŁODYGA Piotr OSB o. dr, SBP 185
76-100 Stary Kraków, powiat Sławno, Dom Modlitwy św. Benedykta
ur. Kraków, 29.05.1969
Zakon Świętego Benedykta – OSB (1995)
Przekleństwo krzyża. Analiza Ga 3,10-14 w świetle starotestamentalnej
terminologii przekleństw (ks. doc. dr hab. Jerzy Chmiel)
Lic: Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie (1998)
Oblubieńcza miłość Jahwe do Izraela w świetle Jr 3,1-4,1 (ks. prof. dr hab.
Tadeusz Brzegowy)
Oblubieniec i Oblubienica. Metaforyka małżeńska Jeremiasza (ks. prof.
dr hab. Tadeusz Brzegowy)
– Droga modlitwy. Impulsy, Kraków 2000.
– Oblubieniec i Oblubienica. Metaforyka małżeńska Jeremiasza, Kraków
2003.
Teoria komunikacji międzyosobowej, muzyka (fortepian, chorał gregoriański), językoznawstwo indoeuropejskie, filozofia, warsztat psychologiczny.
261
282. WOCHNA Marek ks. dr, SBP 104
90-457 Łódź, ul. Skorupki 13/21
tel. (42) 637 08 24; kom. 609 210 104
ur. Tomaszów Maz., 26.10.1967
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie – Filia
w Łodzi
Święta klątwa (herem) w Starym Testamencie (ks. prof. dr hab. Lech Stachowiak)
Guerra santa nell’Antico Testamento (o. prof. S. Pisano SJ)
Herem – l’atto culminante della guerra santa (o. prof. J. Agius OP)
– Il conflitto della „vita contro la morte” nella mitologia ugaritica, Collegium
Polonorum 13/1995-1996, 43-47.
– Herem – l’atto culminante della guerra santa, Roma 2001.
Książki, dobra muzyka.
283. WOJCIECHOWSKI Michał prof. dr hab., SBP 39
11-041 Olsztyn, ul. Liliowa 49
kom. 602 444 201
ur. Łódź, 09.02.1953
262
Zeszyty Naukowe SBP
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (19992002)
Problemy literacko-teologiczne Rdz 6,1-4. Od mitu do teologii (ks. prof.
dr hab. Stanisław Grzybek)
Czynności symboliczne Jezusa na tle Starego Testamentu (ks. prof. dr hab.
Jan Łach)
Jezus jako Święty w pismach Nowego Testamentu
(2002)
Apokryfy z Biblii greckiej. 3 i 4 Księga Machabejska, 3 Księga Ezdrasza
oraz Psalm 151 i Modlitwa Manassesa
–
–
–
–
Biblia o państwie, Kraków 2008.
Biblijny pogląd na świat. Bóg, człowiek, etyka, Częstochowa 2009.
Etyka Biblii, Kraków 2009.
Cuda Jezusa, Częstochowa 2010.
Kajaki, pływanie, turystyka piesza.
284. WOJTCZAK Rafał ks. lic., SBP 112
62-300 Września, Grzybowo 34
tel. (52) 302 83 44
ur. Pleszew, 15.10.1963
Archidiecezja Gnieźnieńska (1988)
Mgr/Lic.: Prymasowskie Wyższe Seminarium Duchowne/Uniwersytet
im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (1988/2004)
Monety prokuratorskie w Judei w czasach Jezusa Chrystusa (ks. dr S. Gądecki/ks. prof. dr hab. Bogdan Poniży)
– Ikonografia św. Wojciecha na monetach polskich, Studia Gnesnensia
11/1997, 187-227.
263
– Numizmaty z Archiwum Archidiecezji w Gnieźnie, Studia Gnesnensia
13/1999, 425-449.
– 1000 lat Archidiecezji Gnieźnieńskiej. Przywileje mennicze arcybiskupstwa
gnieźnieńskiego: stan badań, perspektywy, Studia Gnesnensia 14/2000,
275-283.
Numizmatyka biblijna.
285. WOJTYNIA Krzysztof Marcin FDP ks. lic., SBP 285
82-200 Malbork, Stare Miasto 22
tel. (55) 273 37 94, kom. 605 119 471
ur. Kalisz, 04.06.1972
Księża Orioniści – FDP (25.05.2002)
Wyższe Seminarium Duchowne Księży Orionistów
Mgr/Lic.: Katolicki Uniwersytet Lubelski/ Uniwersytet Kardynała Stefana
Wyszyńskiego w Warszawie (2002/ 2010)
Obraz diakona, kapłana i biskupa w Listach Pasterskich św. Pawła (ks.
prof. Gabriel Witaszek)
Duszpasterstwo LSO, turystyka górska, fotografia, Listy Paserskie św.
Pawła.
286. WOLSKI Grzegorz ks. dr, SBP 278
02-496 Warszawa, ul. K. Jagiellończyka 3
kom. 602 522 582
Mgr: Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie – Sekcja św. Jana
Chrzciciela (1992)
264
Zeszyty Naukowe SBP
Etymologia i znaczenie imienia Bożego Šaddaj w Starym Testamencie (ks.
prof. dr hab. Stanisław Kur)
Chrzciciela (2001)
Rodzaj literacki Pieśni nad Pieśniami (ks. prof. dr hab. Stanisław Kur)
Interpretacja Księgi Koheleta w świetle metody retorycznej (ks. prof. dr
hab. Ryszard Rumianek)
Podróże, czytanie książek, siatkówka i piłka nożna.
287. WONS Krzysztof SDS ks. dr, SBP 262
30-364 Kraków, ul. św. Jacka 16
tel. (12) 254 60 61
ur. Ruda Śląska, 29.10.1959
Towarzystwo Boskiego Zbawiciela (Salwatorianie) – SDS (16.05.1985)
Centrum Formacji Duchowej, Salwatorianie – Kraków
„Precetto” e „consiglio” nella „Lumen gentium” alla luce di un importante
intervento conciliare (o. prof. Peter Gumpel SJ)
Rapporto „precetto – consiglio” nei capitoli V e VI della „Lumen gentium”
alla luce degli interventi conciliari (o. prof. Peter Gumpel SJ)
–
–
–
– Powierzyć się Jezusowi. Rekolekcje ze św. Mateuszem, Kraków 2002.
Pogłębić wiarę w Jezusa. Rekolekcje ze św. Łukaszem, Kraków 2004.
Trwać w Jezusie. Rekolekcje ze św. Janem, Kraków 2007.
Kain i Abel są w nas. Życie duchowe i relacje. Lectio divina do Rdz 4, 1-17,
Kraków 2009.
288. WORTOLEC Roman SDB ks. lic., SBP 151
02-829 Warszawa, ul. Korowodu 20
265
tel. 22 644 86 78
kom. 691 503 335
ur. Wrocław, 07.01.1968
Wyższe Seminarium Duchowne Towarzystwa Salezjańskiego w Łodzi
La pasqua di Gesù (ks. prof. G. Caputa/o. prof. dr hab. Hugolin Langkammer OFM)
Siatkówka, pływanie, narty, film, medycyna sądowa.
289. WRONKA Stanisław ks. dr hab., SBP 65
31-012 Kraków, ul. św. Marka 10
tel. (12) 394 20 24, kom. 695 939 598
ur. Osielec, 01.08.1953
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie.
Eschatologiczne podobieństwo do Chrystusa według Nowego Testamentu
(o. prof. dr hab. Augustyn Jankowski OSB)
Logion o wielkiej i małej chłoście (Łk 12,47n.) jako element eschatologii
indywidualnej (o. prof. dr hab. Augustyn Jankowski OSB)
Il codice domestico di Col 3,18-4,1 (o. prof. Jean-Noël Aletti SJ)
La vittoria di Dio e dell’uomo in Paolo. Studio esegetico-theologico su
nika,w (o. prof. dr hab. Augustyn Jankowski OSB)
Dr hab.: Uniwersytet Papieski Jana Pawła II (2014)
266
Zeszyty Naukowe SBP
Jak drzewo zasadzone nad płynącą wodą (Ps 1,3). Antropologiczny wymiar
metafory drzewa w Biblii, Kraków 2013
– Hiperboliczne wypowiedzi w Biblii, w: W. Chrostowski, B. Strzałkowska
(red.), „Patrzmy na Jezusa, który nam w wierze przewodzi”. Księga Pamiątkowa dla Księdza Profesora Jana Łacha w 85. rocznicę urodzin (Ad
Multos Annos 17), Warszawa 2012, 678-703.
– Auschwitz e i suoi interrogativi. Alcune linee di riflessione che tengano
presente l’esperienza di Giovanni Paolo II, w: A. Scola, E. Apeciti, T.
Rakoczy, P. Tremolada, S. Wronka, Speranza del Vangelo e dramma della
storia. La testimonianza di Giovanni Paolo II, Milano 2013, s. 25-50
– Jak drzewo zasadzone nad płynącą wodą (Ps 1,3). Antropologiczny wymiar
metafory drzewa w Biblii, Kraków 2013.
– Pozytywne i negatywne postawy dziecka w Ewangeliach, „Śląskie Studia
Historyczno-Teologiczne” 46(2013)2, 276-291.
Muzyka klasyczna, sport.
290. WRÓBEL Mirosław Stanisław ks. prof. dr hab., SBP 92
20-029 Lublin, ul. M. C. Skłodowskiej 4 m.7
tel. (81) 743 67 05
ur. Kędzierzyn-Koźle, 18.07.1966
Archidiecezja Lubelska (18.05.1991)
Noogeneza w twórczości Juliusza Słowackiego (ks. prof. dr hab. Czesław
Stanisław Bartnik)
Birkat ha-Minim and the Separation Between Judaism and Chrystianity.
(o. prof. Reiner Neudecker SJ)
Aposynagogos – ekskomunika judeochrześcijan z Synagogi (J 9,22; 12,42;
16,2) (o. prof. dr hab. Hugolin Langkammer OFM)
267
Who are the Father and his Children in Jn 8,44? A Literary, Historical and
Theological Analysis of Jn 8,44 and its Context (ks. prof. M.-E. Boismard/
ks. prof. L. Devillers)
Antyjudaizm a Ewangelia według św. Jana. Nowe spojrzenie na relację
czwartej Ewangelii do judaizmu, Lublin 2005
Jezus i Jego wyznawcy w Talmudzie. Analiza tekstologiczna, historyczna
i socjologiczna, Lublin 2013.
– Who are the Father and his Children in Jn 8,44? A Literary, Historical and
Theological Analysis of Jn 8,44 and Its Context, Paris 2005.
– Księga Ezdrasza. Księga Nehemiasza. Wstęp, przekład z oryginału, komentarz. Nowy Komentarz Biblijny, Częstochowa 2010.
– Jezus i Jego wyznawcy w Talmudzie. Analiza tekstologiczna, historyczna
i socjologiczna, Lublin 2013.
– Targum Neofiti 1. Księga Rodzaju. Tekst aramejski – przekład – aparat
krytyczny – przypisy (Biblia Aramejska), Lublin 2014.
Pływanie, tenis, literatura, podróże po Bliskim Wschodzie, tradycje hellenistyczne i judaistyczne.
291. WYPYCH Stanisław CM ks. dr hab., SBP 145
00-355 Warszawa, ul. Tamka 35
tel. (12) 422 88 77 wewn. 219
ur. Gorajec, 14.04.1942
Gdańskie Wyższe Seminarium Duchowne (1975-1980 oraz 1994-1998)
268
Zeszyty Naukowe SBP
Mgr/Lic: Papieski Instytut Teologiczny (1969), Katolicki Uniwersytet
Lubelski (1978)
Nowe niebiosa i nowa ziemia (o. prof. dr hab. Augustyn Jankowski
OSB)
Is 43,1-7: oracolo di salvezza (prof. P. Merendino OSB)
Messaggio del Deuteroisaia (Is 40-55)
Dr: Papieski Uniwersytet św. Tomasza z Akwinu „Angelicum”, Rzym
(1973)
I cosidetti oracoli di salvezza del Deuteroisaia (prof. P. Zerafa OP)
Przymierze i jego odnowa. Studium z teologii biblijnej Starego Testamentu,
Kraków 2003
– Wejście do Ziemi Obiecanej (Księga Jozuego), w: Księgi historyczne
Starego Testamentu. Dziejopisarstwo izraelskie, Wprowadzenie w myśl
i wezwanie ksiąg biblijnych, t. 2, red. J. Frankowski, S.Wypych, Warszawa
2006, 19-75.
– Dwa pierwsze trudne wieki (Księga Sędziów), w: tamże, 76-120.
– Lewicka interpretacja okresu monarchicznego (Księgi Kronik), w: Księgi
historyczne Starego Testamentu, Wprowadzenie w myśl i wezwanie ksiąg
biblijnych, t. 3, red. J. Frankowski, Warszawa 2007, 21-72.
– Odnowa życia religijnego i narodowego po niewoli (Księgi Ezdrasza
i Nehemiasza), w: tamże, 73-112.
z
292. ZAKLUKIEWICZ Tomasz ks. dr, SBP 294
70-560 Szczecin, ul. Grodzka 10/8
kom. 505 439 900
269
Lic./Mgr: Akademia Teologii Katolickiej (1987)
Służebność Maryi wobec Bożego Słowa Łk 1,38 (ks. prof. dr hab. Jan
Łach)
Dr: Uniwersytet Szczeciński (2011)
Idea nieśmiertelności sprawiedliwych w Mdr (ks. dr hab. Jan Flis)
– Teologiczne znaczenie określenia „Oto ja służebnica Pańska” (Łk 1,38a),
Szczecińskie Studia Kościelne 1/1991, 47-52.
– Los sprawiedliwych w świetle Mdr 3,1-12, Colloquia Theologica Ottoniana
1/2011, 97-113.
Narciarstwo.
293. ZAŁĘSKI Jan ks. prof. dr hab., SBP 12
tel. (22) 561 01 15
ur. Żebry-Sławki, 10.01.1940
Metropolitalne Wyższe Seminarium Duchowne w Warszawie
Wyższe Seminarium Duchowne w Koszalinie
Lic./Mgr: Akademickie Studium Teologii Katolickiej w Warszawie/Katolicki Uniwersytet Lubelski (1973/1974)
Mt 5,32 w egzegezie patrystycznej (ks. doc. dr hab. Kazimierz Romaniuk)
Przywilej Pawłowy (1 Kor 7,12-16). Studium teologiczno-biblijne (ks. doc.
dr hab. Kazimierz Romaniuk)
Chrześcijanin wobec władzy świeckiej według Rz 13,1-7 i 1 P 2,13-17,
Warszawa 1996
270
Zeszyty Naukowe SBP
(2006)
Obraz kobiety w listach Nowego Testamentu, Apostolicum, Ząbki 2005
– Chrześcijanin wobec władzy świeckiej według Rz 13,1-7 i 1 P 2,13-17,
Warszawa 1996.
– Znaczenie terminów „władza” i „aniołowie” w 1 Kor 11,10, w: „Mów,
Panie, bo słucha sługa Twój”. Księga Pamiątkowa dla Księdza Profesora Ryszarda Rubinkiewicza SDB w 60. rocznicą urodzin, zebr. i oprac.
– Potrzeba czujności w obliczu niespodziewanej paruzji (1 Tes 5,1-11), w:
„Duch i Oblubienica mówią: »Przyjdź«”. Księga Pamiątkowa dla Ojca
Profesora Augustyna Jankowskiego OSB w 85. rocznicę urodzin, zebr.
i oprac. W. Chrostowski, Warszawa 2001, 470-492.
– Obraz kobiety w listach Nowego Testamentu, Ząbki 2005.
294. ZAWADZKI Arnold ks. dr, SBP 302
90-458 Łódź, ul. Skorupki 13 m. 13
tel. (42) 664 87 85
ur. Łódź, 5.11.1973
Mgr: Papieski Uniwersytet Gregoriański (1998)
Christocentrismus philosophiae cognoscentiae in sancti Bonaventurae
„Itinerario mentis in Deum” (prof. Giovanni D’Onofrio)
Il verbo xjb e la sua funzione in Osea (o. prof. Horazio Simian-Yofre
SJ)
Os 10,8-10.11-15 e i suoi echi in Geremia. Un approfondimento esegetico
(o. prof. Horazio Simian-Yofre SJ)
271
– Il Peccato di Gabaa. Os 10,8-10.11-15 e i suoi echi in Geremia, Studia
Biblica Lublinensia 8, Lublin 2010.
– Idea kapłańska w Corpus Paulinum, w: Od Melchizedeka do Jezusa
Arcykapłana. Biblia o kapłaństwie, red. D. Dziadosz, Analecta Biblica
Lublinensia 5, Lublin 2010, 235-255.
– Obraz pogaństwa w Nowym Testamencie, w: Nowy Testament a religie,
red. S. Ledwoń, Biblioteka Teologii Religii, Lublin 2012, 31-72 (Sum.).
295. ZAWADZKI Ryszard ks. dr, SBP 109
58-150 Strzegom, ul. Polna 17/3
tel. (71) 321 01 41
http: //www.zawadzki.archidiecezja.wroc.pl
ur. Strzegom, 25.06.1961
Archidiecezjalne Kolegium Teologiczne we Wrocławiu
Mgr/Lic.: Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu/Katolicki Uniwersytet Lubelski (1990/1994)
Interpretacja antytez (Mt 5,21-48) we współczesnej egzegezie (ks. doc. dr
hab. Tomasz Hergesel/ o. prof. dr hab. Hugolin Langkammer OFM)
Mt 5,21-48 na tle tekstów judaistycznych (o. prof. dr hab. Hugolin Langkammer OFM)
– Antytezy Kazania na Górze (Mt 5,21-48) we współczesnej egzegezie, Collectanea Theologica 68/1998, 23-68.
– Die Gesalt des Elija im Mk-Evangelium, Collectanea Theologica Fasc.
Spec. 2001, 23-52.
– [Przekład i opracowanie] II Apokalipsa św. Jana Teologa, w: Apokryfy
Nowego Testamentu, red. M. Starowieyski, Kraków 2002, 304-311.
272
Zeszyty Naukowe SBP
Sport, majsterkowanie.
296. ZBROJA Bogdan ks. dr hab., SBP 212
30-420 Kraków, ul. Siostry Faustyny 3
kom. 604 802 939
ur. Kraków, 14.12.1968
Zagrożenia katolicyzmu polskiego oraz sposoby ich rozwiązania w kazaniach bł. J.S. Pelczara (ks. dr Kazimierz Panuś)
Komputerowa analiza słuszności hipotezy M.-E.Boismarda na temat budowy Apokalipsy św. Jana (ks. prof. dr hab. Tomasz Jelonek)
Znaczenie terminów własnych Apokalipsy św. Jana dla jej teologii (ks.
prof. dr hab. Tomasz Jelonek)
Dr hab.: Uniwersytet Katolicki w Rużomberoku, Słowacja (2011)
Krew w znaczeniu odkupienia i świadectwa w Apokalipsie św. Jana
– Znaczenie terminów własnych Ewangelii św. Jana dla jej teologii, Kraków
2002.
– „Klucze” Apokalipsy, Ruch Biblijny i Liturgiczny 4/2002, 285-293.
– „Kamienowanie” w Piśmie świętym, Analecta Cracoviensia 35/2003, 291-309.
– Jan Paweł II – Papież miłosierdzia, Polonia Sacra 13/2003, 329-342.
Komputer, biblioteki on line, dokumenty elektroniczne.
297. ZDEBSKI Zdzisław ks. dr, SBP 215
50-328 Wrocław, ul. Św. Idziego 4
tel. (71) 327 12 97
273
ur. Nieszkowice Wielkie, 21.07.1943
Mgr/Lic.: Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu (1972)
Ps 51 w świetle teologii biblijnej (ks. prof. dr hab. Stanisław Łach)
Teologiczne znaczenie formuł pokutnych w Psałterzu (ks. prof. dr hab.
Stanisław Łach)
Duszpasterstwo biblijne.
298. ZDUN Paweł lic., SBP 167
02-023 Warszawa, ul. Tarczyńska 11 m. 48
ur. 11.01.1960, Warszawa
Mgr (filozofii): Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie (1988)
Rozumienie filozofii i polityki w Listach Platona (prof. dr hab. W. Seńko)
Mgr (teologii)/Lic.: Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie (1996)
Angelologia i teologii w „Pieśniach Ofiary Szabatowej” (ks. prof. dr hab.
Stanisław Mędala CM)
Mgr (hebraistyki): Uniwersytet Warszawski (1998)
Nomenklatura angelologiczna oraz dotycząca Boga w „Pieśniach Ofiary
Szabatowej” (4Q400-407, 11QSS i MasSS) (dr Roman Marcinkowski)
– Pieśń Ofiary Szabatowej z Qumran i Massady, Kraków 1996.
Muzyka klasyczna, fotografia.
299. ZDZIARSTEK Stanisław OP o. dr, SBP 268
39-407 Tarnobrzeg, ul. Kolumby Białeckiej 1
kom. 664 948 003
274
Zeszyty Naukowe SBP
ur. Trzcianka k/Wyszkowa, 06.09.1939
Zakon Kaznodziejski – OP (11.06.1964)
Klasztor Sióstr Dominikanek w Tarnobrzegu
Mgr: Studium Generalne OP (1965)
Nauka Jana XXIII o własności na tle współczesnej problematyki własności
(o. dr Władysław Skrzydlewski OP)
Będący-w-Duchu. Ontyczny aspekt struktury chrześcijanina (o. prof. dr
hab. Augustyn Jankowski OSB)
Będący-Chrystusa. Aspekt Pawłowej koncepcji chrześcijanina (o. prof. dr
hab. Augustyn Jankowski OSB)
– Egzystencjalna godność chrześcijanina – podstawą dla jego postępowania
moralnego (Rz 14,7-9), Resovia Sacra 13/2006, 25-33.
– Grzech chrześcijanina zasmuca Ducha Świętego, Studia Sandomierskie
14(2007)1, 81-95.
– Poddanie się wiernych oddziaływaniu Ducha Świętego – obroną przed
uleganiem złym pragnieniom ich natury sprzed chrztu (Ga 5,16), Studia
Sandomierskie 14(2007)2-4, 363-376.
– Przybrane synostwo Boże chrześcijan – efektem twórczej funkcji Ducha
Świętego (Rz 8,14), Studia Sandomierskie 15(2008)2-3, 195-213.
Chrystianologia św. Pawła, piesze wycieczki.
300. ZIAJA Krystian ks. dr hab., SBP 137
46-060 Prószków Chrząszczyce, ul. Opolska 32
tel. (77) 474 84 03; faks (77) 464 96 30
ur. Pyskowice, 02.11.1951
Diecezja Opolska (1976)
Uniwersytet Opolski
275
Motywy biblijne w Godzinkach o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej
Maryi Panny (o. prof. dr hab. Hugolin Langkammer OFM)
Problemy literacko-egzegetyczne wyroczni Ha 2,1-4 (ks. prof. dr hab. Józef
Homerski)
Dr: Papieski Fakultet Teologiczny we Wrocławiu (1991)
„Aman” u proroków VIII-VII w. a nawiązanie nowotestamentalne (o. prof.
dr hab. Hugolin Langkammer OFM)
Dr hab.: Uniwersytet Opolski (2009)
Motywy etyczne w terminologii kri,nw – krisi,j w Ewangelii Łukasza.
Studium egzegetyczno-lingwistyczne, OBT 107, Opole 2008.
– Żydzi w Ewangelii św. Jana, w: Izrael i Biblia Hebrajska w Nowym Testamencie, Sympozja 53, Opole 2003, 37-44.
– Znaczenie semantyczne grupy słów kri,nw – kri,sij, Scriptura Sacra 10/2006,
75-92.
– Analiza lingwistyczna mowy o zburzeniu Jerozolimy i przyjściu Chrystusa
Łk 21,5-36, w: „Potrzeba, by On wzrastał, a ja się umniejszał” (J 3,30).
Księga pamiątkowa ku czci śp. księdza profesora Józefa Homerskiego, red.
G. i P. Pindurowie, Tarnów 2008, 271-295.
– Dialog Jezusa z faryzeuszem Szymonem (Łk 7,40-43). Analiza syntaktyczna,
Scriptura Sacra 12/2008, 105-115.
Sport, książki, filmy historyczne.
301. ZIELONKA Iwona dr, SBP 269
01-147 Warszawa, ul. Górczewska 20 m. 44
kom. 608 032 600
ur. Rymanów, 09.09.1970
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego – Ośrodek Naukowo-Badawczy w Niepokalanowie (wykłady zlecone)
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu – Oddział Zamiejscowy
w Kazimierzu Biskupim (wykłady zlecone)
276
Zeszyty Naukowe SBP
(2003/2009)
Kobieta sławiona pieśnią w Starym Testamencie (ks. dr Leonard Pawlak
FDP)
Teksty Starego Testamentu w czytaniach mszalnych na uroczystości i święta
Maryjne. Studium egzegetyczno-teologiczne (ks. prof. dr hab. Waldemar
Chrostowski)
– Kobiety sławione pieśnią w Starym Testamencie – Debora i Jael, Collectanea Theologica 81(2011)1, 17-39.
– Dzielna kobieta jako ideał żony i matki (Prz 31,10-31), w: Więcej szczęścia
jest w dawaniu aniżeli w braniu. Księga pamiątkowa dla Księdza Profesora
Waldemara Chrostowskiego w 60. rocznicę urodzin, red. B. Strzałkowska,
t. 3, Ad Multos Annos 15, Warszawa 2011, 1648-1666.
– Judyta (Jdt 9; 14; 16), w: Nie wstydzę się Ewangelii. Księga pamiątkowa
dla Biskupa Profesora Zbigniewa Kiernikowskiego w 65. rocznicę urodzin,
red. W. Chrostowski, Ad Multos Annos 16, Warszawa 2011, 475-487.
– Teksty Starego Testamentu w czytaniach mszalnych na uroczystości i święta
maryjne, Bibliotheca Kolbiana 1, Niepokalanów 2012.
Public relations, nowa ewangelizacja, muzyka autorska.
302. ZIÓŁKOWSKI Zenon Piotr lic., SBP 56
01-493 Warszawa, ul. Szareckiego 6 m. 39
tel. (22) 638 14 61
ur. Skierniewice, 29.06.1927
Wyższe Seminarium Duchowne Księży Salezjanów w Lądzie nad Wartą
(1966-1970)
Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie (1969/1970)
Moralność Indian Ziemi Ognistej w oparciu o ich wierzenia religijne (ks.
prof. Wincenty Wicher)
277
Najazd faraona Szeszonka I na Palestynę w piątym roku panowania króla
judzkiego Roboama (o. prof. V. Pavlovsky)
– Biblijny komentarz do Godzinek o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej
Maryi Panny, Warszawa 2009.
– W kręgu Bożego Narodzenia i Świętej Rodziny. Ewangelia Dziecięctwa
(Łk 1–2), Warszawa 2010.
– Michał Archanioł w Piśmie Świętym i życiu Kościoła, Częstochowa
2011.
– Gorzkie żale przybywajcie, Warszawa 2012.
Spacery z psem.
303. ZWIJACZ Elżbieta (Natanaela) OSU s. dr, SBP 180
31-038 Kraków, ul. Starowiślna 9
tel. (12) 422 99 14 lub (12) 432 35 30; faks (12) 432 35 31
kom. 728 891 161
ur. Skawina, 17.01.1961
Siostry Urszulanki Unii Rzymskiej – OSU
Międzyzakonny Wyższy Instytut Katechetyczny – Uniwersytet Papieski
Jana Pawła II w Krakowie
Mgr (matematyki): Uniwersytet Jagielloński (1985)
Twierdzenia o ortogonalności charakterów nieprzewidywalnych grupy
skończonej (dr Andrzej Trzepizur)
Rola liturgii w życiu chrześcijanina w pismach ojca Aleksandra Mienia
(ks. dr Przemysław Nowakowski)
Misterium Paschalne w Kościele Wschodnim (ks. dr hab. Jan Janicki)
Sakralna społeczność Izraela według Księgi Liczb (ks. prof. dr hab. Tadeusz
Brzegowy)
278
Zeszyty Naukowe SBP
– Obraz ludu Bożego według Księgi Liczb, Kraków 2010.
– Prorok – o Aleksandrze Mieniu, List 8/2001, 13-14.
– Paschalny wymiar życia bł. Natalii Tułasiewicz (1906-1945), Posłaniec
Serca Jezusowego 131(2002)4, 14-15.
– Post scriptum do „Circulus in definiendo”, Biblioteka Kaznodziejska
2/2002, 9-10.
Duchowość Kościoła wschodniego, gitara, rower.
Ż
304. ŻAK Jan ks. lic., SBP 284
59-920 Bogatynia, ul. Kurzańska 3
tel. (85) 732 35 00
ur. Kielce, 02.05.1955
Mgr: Metropolitalne Wyższe Seminarium Duchowne we Wrocławiu
(1981)
Motywacja eschatologiczna w Mateuszowej interpretacji prawa (o. prof.
Hugolin Langkammer)
Lic.: Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu (1988)
Gehenna ognia (ks. prof. Tomasz Hergesel)
Biblia, teatr, sport – jazda figurowa na lodzie.
305. ŻUKOWSKI Henryk ks. lic., SBP 130
15-087 Białystok, ul. Kościelna 2
tel. (85) 732 35 00
ur. Słójka, 03.10.1946
Archidiecezja Białostocka (10.06.1973)
279
Archidiecezjalne Wyższe Seminarium Duchowne w Białymstoku
Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie – Sekcja Św. Jana Chrzciciela,
Filia w Białymstoku
Ślepota i widzenie w Mt 8,22-26 (ks. dr hab. Jan Łach)
– Spojrzenie na rozdziały cudów w Mk 8–9, Studia Teologiczne BiałystokDrohiczyn-Łomża 12/1994, 97-106.
– Teologiczna treść Mt 21,1-17, Studia Teologiczne Białystok-DrohiczynŁomża 18/2000, 3-10.
– Życie gminy chrześcijańskiej w Koryncie w świetle krzyża Chrystusa wg 1 Kor,
Wiadomości Kurii Archidiecezjalnej Białostockiej 2/2001, 137-144.
– Kościół Ciałem Chrystusa wg 1 Kor 12,12-27, Studia Teologiczne Białystok-Drohiczyn-Łomża 20/2002, 11-18.
306. ŻYCHLIŃSKA Bernadetta Krystyna CSDP s. dr, SBP 57
55-010 Święta Katarzyna k. Wrocławia, ul. Gen. Dąbrowskiego 8
tel. (71) 311 62 49; kom. 512 474 366
ur. Lubocień, 22.05.1955
Zgromadzenie Sióstr Pasterek – CSDP
Mgr/Lic.: Papieski Wydział Teologiczny w Poznaniu/ Papieski Wydział
Teologiczny we Wrocławiu (1989/1994)
Inspiracje biblijne w pismach błogosławionej Marii Karłowskiej (ks. prof.
dr hab. Jan Kanty Pytel/o. prof. dr hab. Hugolin Langkammer OFM)
Biblia w pismach błogosławionej Marii Karłowskiej (o. prof. dr hab. Hugolin Langkammer OFM)
– Błogosławionej Marii Karłowskiej duchowe zaślubiny z Pismem Świętym.
Światło biblijne zatrzymane w pismach dydaktyczno-katechetycznych,
Szczecin-Łomianki 2000.
– Wstęp ogólny do Pisma Świętego, Skrótowy podręcznik dla studentów
teologii, Warszawa 2002.
280
Zeszyty Naukowe SBP
– Wybrane tematy z teologii biblijnej, Warszawa 2003.
– Rzeczownikowe implikacje scalające objawieniową formułę „Ego Eimi”
w Janowej Ewangelii. Próba weryfikacji autentycznej świadomości Synostwa Bożego Jezusa Chrystusa, Wrocław 2003.
Muzyka, podróże, komputer.
307. ŻYWICA Zdzisław Józef ks. dr hab., SBP 95
10-686 Olsztyn, ul. T. Wilczyńskiego 7
tel. (89) 543 16 81; kom. 606 286 578
ur. Szczytno, 01.05.1961
w Olsztynie
Instytut Teologiczny im. Jana Pawła II w Olsztynie
Mgr/Lic.: Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie/Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie (1986/1991)
Tematyka biblijna w przemówieniach i homiliach Jana Pawła II wygłoszonych w czasie pielgrzymki do Polski w 1983 r. (bp dr Wojciech Ziemba)
„Wolność synów” w Mateuszowych logiach Jezusa (Mt 17,24-27; 22,15-22
par.) (ks. prof. dr hab. Roman Bartnicki)
(2007)
Kościół Jezusa a judaizm i poganie według ewangelisty Mateusza. Teologia
narratywna, Olsztyn 2006
– „Wolność synów” w Mateuszowych logiach Jezusa (Mt 17,24-27; 22,15-22
par.), w: Studia z biblistyki, t. 7, red. R. Bartnicki, Warszawa 1994, 13-161.
– Tożsamość 144 000 wykupionych z ziemi, Forum Teologiczne 1/2000, 145-170.
281
– Z badań nad strukturą literacką Księgi Apokalipsy, Forum Teologiczne
2/2001, 45-54.
– Mateuszowe formuły i cytaty wypełnienia: w: „Pieśniami dla mnie Twoje
przykazania”. Księga Pamiątkowa dla Księdza Profesora Janusza Frankowskiego w 50. rocznicę święceń kapłańskich i 75. rocznicę urodzin, red.
Sport, literatura, muzyka.
ZESTAWIENIA STATYSTYCZNE
Stan w dniu 28 V 2015 r.
Członkowie honorowi SBP
1. Bielecki Stanisław ks. prof. dr hab., SBP 106 (2011; †2012)
2. Chmiel Jerzy ks. doc. dr hab. (2009)
3. Hergesel Tomasz ks. prof. dr hab. (2013)
4. Jelonek Tomasz Bolesław ks. prof. dr hab (2014)
5. Kiernikowski Zbigniew bp prof. dr hab. (2010)
6. Kudasiewicz Józef ks. prof. dr hab. (2006; †2012)
7. Langkammer Hugolin OFM o. prof. dr hab. (2010)
8. Łach Jan ks. prof. dr hab. (2008; †2013)
9. Muszyński Henryk Józef abp prof. dr hab. (2007)
10.Pytel Jan Kanty ks. prof. dr hab. (2008)
11.Romaniuk Kazimierz bp prof. dr hab., SBP 270 (2012)
12.Rubinkiewicz Ryszard Wiktor SDB ks. prof. dr hab. (2006; †2011)
13.Szlaga Jan Bernard bp prof. dr hab. (2007; †2012)
Członkowie zwyczajni SBP, którzy otrzymali sakrę biskupią
1. Gądecki Stanisław abp dr, SBP 160, metropolita poznański
2. Gołębiewski Marian abp dr hab., SBP 69, metropolita-senior wrocławski
3. Kiernikowski Zbigniew bp prof. dr hab., SBP 144, biskup siedlecki
284
Zeszyty Naukowe SBP
4. Muszyński Henryk Józef abp prof. dr hab., SBP 88, metropolita-senior
gnieźnieński, prymas Polski (2009-2010)
5. Pindel Roman bp prof. dr hab., SBP 52, biskup diecezji bielsko-żywieckiej
6. Romaniuk Kazimierz bp prof. dr hab., SBP 270, biskup-senior diecezji
warszawsko-praskiej
7. Suski Andrzej Wojciech bp dr, SBP 225, biskup toruński
Członkowie SBP z tytułem naukowym profesora
1. Bardski Krzysztof ks. prof. dr hab., SBP 30
2. Bartnicki Roman ks. prof. dr hab., SBP 14
3. Brzegowy Tadeusz ks. prof. dr hab., SBP 45
4. Chrostowski Waldemar ks. prof. dr hab., SBP 1
5. Czajkowski Michał ks. prof. dr hab., SBP 25
6. Czerski Janusz ks. prof. dr hab., SBP 40
7. Dąbek Tomasz Maria OSB o. prof. dr hab., SBP 67
8. Flis Jan ks. prof. dr hab., SBP 222
9. Frankowski Adam Janusz ks. prof. dr hab., SBP 177
10.Hałas Stanisław SCJ ks. prof. dr hab., SBP 41
11.Hergesel Tomasz ks. prof. dr hab., SBP 107
12.Jasiński Andrzej Sebastian OFM o. prof. dr hab., SBP 42
13.Jelonek Tomasz Bolesław ks. prof. dr hab., SBP 3
14.Jezierska Ewa Józefa OSU s. prof. dr hab., SBP 4
15.Kiernikowski Zbigniew bp prof. dr hab., SBP 144
16.Kotecki Dariusz ks. prof. dr hab., SBP 150
17.Krawczyk Roman ks. prof. dr hab., SBP 36
18.Langkammer Helmut Hugolin OFM o. prof. dr hab., SBP 200
19.Mędala Stanisław CM ks. prof. dr hab., SBP 17
20.Mikołajczak Mieczysław Michał ks. prof. dr hab., SBP 18
21.Muszyński Henryk Józef abp prof. dr hab., SBP 88
22.Paciorek Antoni ks. prof. dr hab., SBP 31
23.Parchem Marek ks. prof. dr hab., SBP 214
24.Pikor Wojciech ks. prof. dr hab., SBP 118
25.Pilarczyk Krzysztof prof. dr hab., SBP 44
26.Pindel Roman, ks. prof. dr hab., SBP 52
zESTAWIENIA STATYSTYCZNE
27.Poniży Bogdan ks. prof. dr hab., SBP 6
28.Pytel Jan Kanty ks. prof. dr hab., SBP 26
29.Rakocy Waldemar CM ks. prof. dr hab., SBP 48
30.Romaniuk Kazimierz bp prof. dr hab., SBP 270
31.Rosik Mariusz ks. prof. dr hab., SBP 35
32.Sikora Ryszard Adam OFM o. prof. dr hab., SBP 83
33.Tronina Antoni Jan ks. prof. dr hab., SBP 54
34.Witaszek Gabriel CSsR ks. prof. dr hab., SBP 85
35.Witczyk Henryk ks. prof. dr hab., SBP 2
36.Wojciechowski Michał prof. dr hab., SBP 39
37.Wróbel Mirosław Stanisław ks. prof. dr hab., SBP 92
38.Załęski Jan ks. prof. dr hab., SBP 12
Członkowie SBP ze stopniem naukowym
doktora habilitowanego
1. Adamczewski Bartosz ks. dr hab., SBP 120
2. Bednarz Michał ks. dr hab., SBP 105
3. Bogacz Roman ks. dr hab., SBP 102
4. Briks Piotr dr hab., SBP 162
5. Chmiel Jerzy ks. doc. dr hab., SBP 46
6. Dogondke Dariusz, ks. dr hab., SBP 128
7. Drawnel Henryk SDB ks. dr hab., SBP 194
8. Dziadosz Dariusz ks. dr hab., SBP 50
9. Gołębiewski Marian abp dr hab., SBP 69
10.Gorzkowski Albert dr hab., SBP 310
11.Guzewicz Mieczysław dr hab., SBP 58
12.Haręzga Stanisław ks. dr hab., SBP 114
13.Iwański Dariusz ks. dr hab., SBP 230
14.Jasnos Renata dr hab., SBP 78
15.Karczewski Marek ks. dr hab., SBP 142
16.Kasiłowski Piotr SJ o. dr hab., SBP 51
17.Klinkowski Jan ks. dr hab., SBP 135
18.Korzec Cezary ks. dr hab., SBP 206
19.Kowalczyk Andrzej ks. dr hab., SBP 161
20.Kozyra Józef ks. dr hab., SBP 5
285
286
Zeszyty Naukowe SBP
21.Kręcidło Janusz MS ks. dr hab., SBP 207
22.Kubski Grzegorz dr hab., SBP 50
23.Kuśmirek Anna dr hab., SBP 8
24.Lemański Janusz ks. dr hab., SBP 74
25.Linsenbarth Adam dr hab., SBP 277
26.Łabuda Piotr ks. dr hab., SBP 217
27.Łach Józef Błażej ks. dr hab., SBP 89
28.Malina Artur ks. dr hab., SBP 101
29.Małecki Zdzisław ks. dr hab., SBP 94
30.Matysiak Bogdan Wiktor ks. dr hab., SBP 157
31.Mickiewicz Franciszek SAC ks. dr hab., SBP 172
32.Mielcarek Krzysztof dr hab., SBP 75
33.Muchowski Piotr Robert dr hab., SBP 238
34.Münnich Maciej dr hab., SBP 324
35.Najda Andrzej ks. dr hab., SBP 229
36.Nawrot Janusz ks. dr hab., SBP 232
37.Ormanty Stanisław TChr ks. dr hab., SBP 19
38.Ostański Piotr ks. dr hab., SBP 20
39.Pawłowski Zdzisław ks. dr hab., SBP 32
40.Pietkiewicz Rajmund ks. dr hab., SBP 259
41.Podeszwa Paweł ks. dr hab., SBP 21
42.Sieg Franciszek SJ o. dr hab., SBP 7
43.Sieroń Roman Bogusław ks. dr hab., SBP 79
44.Stanek Teresa dr hab., SBP 246
45.Stasiak Sławomir Jan ks. dr hab., SBP 122
46.Szamocki Grzegorz ks. dr hab., SBP 84
47.Szymik Stefan MSF ks. dr hab., SBP 72
48.Turkiel Jan ks. dr hab., SBP 134
49.Witkowski Stanisław MS ks. dr hab., SBP 124
50.Wronka Stanisław ks. dr hab., SBP 65
51.Wypych Stanisław CM ks. dr hab., SBP 145
52.Zbroja Bogdan ks. dr hab., SBP 212
53.Ziaja Krystian ks. dr hab., SBP 137
54.Żywica Zdzisław Józef ks. dr hab., SBP 95
Członkowie SBP ze stopniem naukowym doktora
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
Albeza Asencio José David ks. dr, SBP 315
Andrzejewski Janusz Maria OP o. dr, SBP 98
Arndt Bernard (Marian) OFM o dr, SBP 81
Balkiewicz Leszek OFM o. dr, SBP 265
Banaszek Andrzej ks. dr, SBP 146
Baran Grzegorz ks. dr, SBP 308
Baraniak Marek dr, SBP 175
Baranowski Michał OFMConv. o dr, SBP 97
Bartoszewicz Dariusz Kazimierz ks. dr, SBP 221
Basiuk Maciej ks. dr, SBP 227
Bednarski Marek ks. dr, SBP 254
Bieliński Krzysztof CSsR ks. dr, SBP 218
Blajer Piotr OFM o. dr, SBP 309
Bocian Jan Bernard SVD ks. dr, SBP 106
Borek Wacław ks. dr, SBP 255
Borkowski Roman ks. dr, SBP 66
Bosowski Andrzej ks. dr, SBP 208
Burda Witold ks. dr, SBP 233
Chmura Edward ks. dr, SBP 237
Chrzanowski Jarosław SJ o. dr, SBP 329
Ciupka Stanisław dr, SBP 301
Cyran Włodzimierz ks. dr, SBP 47
Czyż Stanisław OMI o. dr, SBP 141
Ćwikła Jarosław dr, SBP 307
Dąbrowski Karol Witold CSMA o. dr, SBP 148
Demitrów Andrzej ks. dr, SBP 281
Dernowski Piotr ks. dr, SBP 199
Domański Adam ks. dr, SBP 213
Dreja Antoni ks. dr, SBP 178
Drwal Tomasz Piotr ks. dr, SBP 131
Dynak Adam ks. dr, SBP 275
Dyrda Jan ks. dr, SBP 68
Dziadowicz Aleksander ks. dr, SBP 241
Dzik Marek ks. dr, SBP 63
Gajownik Marek dr, SBP 116
287
288
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
Zeszyty Naukowe SBP
Gądecki Stanisław abp dr, SBP 160
Gieniusz Andrzej CR ks. dr, SBP 176
Głuchowski Robert ks. dr, SBP 256
Gierko Mirosław ks. dr, SBP 316
Godlewski Zbigniew ks. dr, SBP 103
Goniszewski Piotr dr, SBP 327
Grochowski Zbigniew ks. dr, SBP 250
Grys Łukasz ks. dr, SBP 322
Gryziec Piotr Roman OFMConv o. dr, SBP 115
Grzymska Urszula CR s. dr, SBP 287
Hanelt Tadeusz ks. dr, SBP 15
Jankowski Stanisław SDB ks. dr, SBP 159
Jaromin Joanna dr, SBP 224
Jasinski Mirosław ks. dr, SBP 16
Jaśko Andrzej ks. dr, SBP 296
Jawor Marek ks. dr, SBP 272
Jędrzejak Ryszard ks. dr, SBP 244
Jędrzejewski Sylwester SDB ks. dr, SBP 62
Jonczyk Wiesław SJ o. dr, SBP 228
Jóźwiak Magdalena dr, SBP 326
Kantor Maria Aleksandra dr, SBP 64
Kapera Zdzisław Jan dr, SBP 174
Kardyś Wojciech ks. dr, SBP 317
Kempiak Ryszard SDB ks. dr, SBP 173
Kic Wiesław dr, SBP 266
Kiedzik Mirosław ks. dr, SBP 27
Kiejdo Katarzyna Maria dr, SBP 276
Kiejza Andrzej OFMCap. o. dr, SBP 147
Kiersztejn Joanna dr, SBP 311
Klimek Piotr ks. dr, SBP 28
Koncewicz Tadeusz SDS ks. dr, SBP 179
Kończak Adam Zygfryd ks. dr, SBP 37
Korona Sławomir ks. dr, SBP 319
Kosek Wojciech dr, SBP 154
Kot-Twardziłowska Anna dr, SBP 263
Kot Piotr ks. dr, SBP 273
Kot Tomasz SJ o. dr, SBP 73
73. Kowalik Krzysztof Piotr ks. dr, SBP 166
74. Kowalski Marcin ks. dr, SBP 304
75. Kozioł Stanisław ks. dr, SBP 203
76. Krawiecka Ewa dr, SBP 96
77. Kubiś Adam ks. dr, SBP 282
78. Kuc Józef OMI ks. dr, SBP 171
79. Kucharski Jacek ks. dr, SBP 110
80. Kucicki Janusz SVD ks. dr, SBP 193
81. Kusz Tomasz ks. dr, SBP 257
82. Lasek Paweł Adam, ks. dr, SBP 298
83. Laskowski Łukasz ks. dr, SBP 288
84. Lewicki Tomasz ks. dr, SBP 219
85. Linke Waldemar CP o. dr, SBP 9
86. Lisewski Krzysztof Dariusz ks. dr, SBP 188
87. Łanoszka Mirosław ks. dr, SBP 258
88. Łuniewski Jarosław OSPPE o. dr, SBP 133
89. Maciejewski Andrzej ks. dr, SBP 305
90. Majewski Marcin dr, SBP 252
91. Marzec Magdalena dr, SBP 156
92. Mazur Roman SDB ks. dr, SBP 293
93. Mazur Zdzisław ks. dr, SBP 61
94. Melczewski Paweł TChr ks. dr, SBP 184
95. Michniewicz Wojciech ks. dr, SBP 149
96. Miduch Maria dr, SBP 321
97. Mierzwa Piotr ks. dr, SBP 248
98. Mrozek Andrzej dr, SBP 239
99. Musielak Jan Maria ks. dr, SBP 186
100.Muszytowska Dorota Katarzyna dr, SBP 267
101.Nalewaj Aleksandra dr, SBP 126
102.Napora Krzysztof SCJ ks. dr, SBP 314
103.Nowińska Joanna SM s. dr, SBP 306
104.Nyk Piotr OCD o. dr, SBP 90
105.Oczachowski Andrzej ks. dr, SBP 80
106.Ołów Antoni Jan ks. dr, SBP 23
107.Ordon Hubert SDS ks. dr, SBP 7
108.Ostrowski Rafał ks. dr, SBP 43
109.Oworuszko Andrzej Roman ks. dr, SBP 209
289
290
Zeszyty Naukowe SBP
110.Pawlak Leonard FDP ks. dr, SBP 274
111.Pelc Halina dr, SBP 155
112.Pick Józef Marian ks. lic., SBP 240
113.Piekarz Danuta dr, SBP 91
114.Piela Marek dr, SBP 226
115.Piwowar Andrzej ks. dr, SBP 231
116.Pławiak Andrzej ks. dr, SBP 245
117.Popielewski Wojciech OMI o. dr, SBP 13
118.Posadzy Andrzej Antoni ks. dr, SBP 260
119.Pudełko Jolanta Judyta PDDM s. dr, SBP 163
120.Radziwołek Zbigniew ks. dr, SBP 189
121.Rambiert Anna dr, SBP 320
122.Raszewski Marek ks. dr, SBP 242
123.Rasztawicki Leszek ks. dr, SBP 243
124.Rostkowski Zbigniew ks. dr, SBP 38
125.Rybińska Agata dr, SBP 210
126.Rytel-Andrianik Paweł ks. dr, SBP 251
127.Sanecki Artur SCJ ks. dr, SBP 152
128.Seremak Jerzy SJ o. dr, SBP 86
129.Seul Anastazja dr, SBP 264
130.Siemieniec Tomasz ks. dr, SBP 280
131.Siuda Tomasz ks. dr, SBP 24
132.Siwek Krzysztof ks. dr, SBP 29
133.Skoczylas Henryk CSMA ks. dr, SBP 77
134.Stabryła (Daniel) Wojciech Maciej OSB o. dr, SBP 253
135.Stefański Jacek ks. dr, SBP 223
136.Stefański Marek ks. dr, SBP 181
137.Stroynowski Tomasz ks. dr, SBP 111
138.Strzałkowska Barbara dr, SBP 236
139.Stypułkowska Beata dr, SBP 153
140.Sujecka Ewa Agnieszka dr, SBP 168
141.Sulowski Julian SJ o. dr, SBP 119
142.Suski Andrzej Wojciech bp dr, SBP 225
143.Szetelnicki Wacław dr, SBP 261
144.Szewc Eugeniusz ks. dr, SBP 201
145.Szmajdziński Mariusz ks. dr, SBP 169
146.Szpyra Szczepan SVD ks. dr, SBP 49
147.Sztuk Dariusz SDB ks. dr, SBP 211
148.Szymanek Edward TChr ks. dr, SBP 53
149.Świerczek Edmund Tadeusz OFM o. dr, SBP 113
150.Talaga Przemysław ks. dr, SBP 182
151.Tkacz Roman SAC ks. dr, SBP 165
152.Tomaszewski Tomasz ks. dr, SBP 234
153.Tulej Andrzej ks. dr, SBP 286
154.Tułodziecki Tomasz ks. dr, SBP 123
155.Urbanek Beata dr, SBP 272
156.Urbański Jan Piotr OFM o. dr, SBP 34
157.Wajda Anna dr inż., SBP 295
158.Walewski Piotr dr, SBP 164
159.Waszak Piotr ks. dr, SBP 271
160.Wcisło Józef OMI o. dr, SBP 247
161.Węgrzyniak Wojciech ks. dr, SBP 249
162.Wilk Janusz ks. dr, SBP 283
163.Włodarczyk Zofia dr, SBP 195
164.Włodyga Piotr OSB o. dr, SBP 185
165.Wochna Marek ks. dr, SBP 104
166.Wolski Grzegorz ks. dr, SBP 278
167.Wons Krzysztof SDS ks. dr, SBP 262
168.Zaklukiewicz Tomasz ks. dr, SBP 294
169.Zawadzki Arnold ks. dr, SBP 302
170.Zawadzki Ryszard ks. dr, SBP 109
171.Zdebski Zdzisław ks. dr, SBP 215
172.Zdziarstek Stanisław OP o. dr, SBP 268
173.Zielonka Iwona dr, SBP 269
174.Zwijacz Elżbieta (Natanaela) OSU s. dr, SBP 180
175.Żychlińska Bernadetta Krystyna CSDP s. dr, SBP 57
Członkowie SBP ze stopniem licencjata teologii
1.
2.
3.
4.
Andrzejewski Artur ks. lic, SBP 183
Borowski Adam CM ks. lic., SBP 220
Bromberek Sławomir Paweł ks. lic., SBP 300
Cisowski Henryk ks. lic., SBP 129
291
292
Zeszyty Naukowe SBP
5. Czarnuch Monika lic., SBP 318
6. Dębiec Jarosław OFMConv. o. lic., SBP 190
7. Domagała Anna lic., SBP 313
8. Gęgotek Stanisław Piotr (Anastazy) OCD o. lic., SBP 99
9. Gleń Aleksandra lic, SBP 191
10.Ibkowska Elżbieta lic., SBP 323
11.Kinowski Krzysztof ks. lic., SBP 299
12.Kocima Łukasz ks. lic., SBP 290
13.Kuśnierz Włodzimierz ks. lic., SBP 132
14.Lach-Bartlik Ludmiła lic., SBP 291
15.Ledwoń Dawid ks. lic., SBP 312
16.Łajszczak Sylwester ks. lic., SBP 297
17.Magda Michał SVD ks. lic., SBP 125
18.Mazurek Piotr Paweł ks. mgr lic., SBP 330
19.Mierzwa Tadeusz ks. lic., SBP 170
20.Moj Marcin ks. lic., SBP 289
21.Mrochen Wojciech ks. lic., SBP 196
22.Operchał Małgorzata lic., SBP 138
23.Pysklak Jacek Paweł lic., SBP 197
24.Romanik Henryk ks. lic., SBP 139
25.Sadowski Tomasz CSsR ks. lic., SBP 127
26.Samuel Wojciech ks. lic., SBP 292
27.Sobierajski Bartłomiej ks. lic., SBP 325
28.Stefanów Jan Jacek SVD ks. lic., SBP 87
29.Szier-Kramarek Barbara lic., SBP 204
30.Trzopek Paweł Jan OP o. lic., SBP 279
31.Waszkowiak Jacek Jakub OFM o. lic., SBP 303
32.Wawro Adam ks. lic., SBP 136
33.Wojtczak Rafał ks. lic., SBP 112
34.Wojtynia Krzysztof Marcin FDP ks. lic., SBP 285
35.Wortolec Roman SDB ks. lic., SBP 151
36.Zdun Paweł lic., SBP 167
37.Ziółkowski Zenon Piotr lic., SBP 56
38.Żak Jan ks. lic., SBP 284
39.Żukowski Henryk ks. lic., SBP 130
293
Absolwenci Papieskiego Instytutu Biblijnego (PIB),
Francuskiej Szkoły Biblijnej i Archeologicznej (EBAF)
i Studium Biblicum Franciscanum (SBF)
a) Doktorat Nauk Biblijnych (DNB)
oraz Doktorat Nauk Biblijnych i Archeologicznych (DNBA)
1. Bardski Krzysztof ks. prof. dr hab., SBP 30
2. Demitrów Andrzej ks. dr, SBP 281
3. Drawnel Henryk SDB ks. dr hab., SBP 194
4. Dziadosz Dariusz ks. dr hab., SBP 50
5. Frankowski Adam Janusz ks. prof. dr hab., SBP 177
6. Gieniusz Andrzej CR ks. dr, SBP 176
7. Gołębiewski Marian abp dr hab., SBP 69
8. Grochowski Zbigniew ks. dr, SBP 250 (DNBA)
9. Hałas Stanisław SCJ ks. prof. dr hab., SBP 41
10.Kiernikowski Zbigniew bp prof. dr hab., SBP 144
11.Kowalski Marcin ks. dr, SBP 304
12.Kubiś Adam ks. dr, SBP 282 (EBAF)
13.Langkammer Helmut Hugolin OFM o. prof. dr hab., SBP 200
14.Malina Artur ks. dr hab., SBP 101
15.Mazur Roman SDB ks. dr, SBP 293 (DNBA)
16.Muszyński Henryk Józef abp prof. dr hab., SBP 88
17.Napora Krzysztof SCJ ks. dr, SBP 314 (EBAF)
18.Romaniuk Kazimierz bp prof. dr hab., SBP 270
19.Rytel-Andrianik Paweł ks. dr, SBP 251 (DNBA)
20.Węgrzyniak Wojciech ks. dr, SBP 249 (DNBA)
21.Wróbel Mirosław Stanisław ks. dr hab., SBP 92 (EBAF)
22.Zawadzki Arnold ks. dr, SBP 302
b) Kandydat Doktoratu Nauk Biblijnych (KDNB)
oraz Kandydat Doktoratu Nauk Biblijnych i Archeologicznych (KDNBA)
1.
2.
3.
4.
Brzegowy Tadeusz ks. prof. dr hab., SBP 45
Chmiel Jerzy ks. doc. dr hab., SBP 46
Chrostowski Waldemar ks. prof. dr hab., SBP 1
Czajkowski Michał ks. prof. dr hab., SBP 25
294
5.
6.
7.
8.
9.
Zeszyty Naukowe SBP
Hergesel Tomasz ks. prof. dr hab., SBP 107
Kinowski Krzysztof ks. lic., SBP 299
Mędala Stanisław CM ks. prof. dr hab., SBP 17
Witczyk Henryk ks. prof. dr hab., SBP 2
Wypych Stanisław CM ks. dr hab., SBP 145
c). Licencjat Nauk Biblijnych (LNB)
oraz Licencjat Nauk Biblijnych i Archeologicznych (LNBA)
1. Adamczewski Bartosz ks. dr hab., SBP 120
2. Andrzejewski Janusz Maria OP o. dr, SBP 98
3. Baraniak Marek dr, SBP 175
4. Baranowski Michał OFMConv o. dr, SBP 97
5. Bartnicki Roman ks. prof. dr hab., SBP 14
6. Bednarz Michał ks. dr hab., SBP 105
7. Blajer Piotr OFM o. dr, SBP 309 (LNBA)
8. Borek Wacław ks. dr, SBP 255
9. Borowski Adam CM ks. lic., SBP 220
10.Bromberek Sławomir Paweł ks. lic., SBP 300
11.Burda Witold ks. dr, SBP 233
12.Cisowski Henryk ks. lic., SBP 129
13.Chrzanowski Jarosław SJ o. dr, SBP 329
14.Czajka Sławomir ks. mgr lic., SBP 328
15.Dogondke Dariusz ks. dr, SBP 128
16.Domański Adam ks. dr, SBP 213
17.Gądecki Stanisław abp dr, SBP 160
18.Gryziec Piotr Roman OFMConv o. dr, SBP 115
19.Haręzga Stanisław ks. dr hab., SBP 114
20.Iwański Dariusz ks. dr hab., SBP 230
21.Jankowski Stanisław SDB ks. dr, SBP 150
22.Jaśko Andrzej ks. dr, SBP 296
23.Jonczyk Wiesław SJ o. dr, SBP 228
24.Karczewski Marek ks. dr hab., SBP 142
25.Kardyś Wojciech ks. dr, SBP 317
26.Kasiłowski Piotr SJ o. dr hab., SBP 51
27.Kiedzik Mirosław ks. dr, SBP 27
28.Kiejza Andrzej OFMCap o. dr, SBP 147
29.Koncewicz Tadeusz SDS ks. dr, SBP 179
30.Kończak Adam Zygfryd ks. dr, SBP 37
31.Korzec Cezary ks. dr, SBP 206
32.Kot Piotr ks. dr, SBP 273
33.Kotecki Dariusz ks. dr hab., SBP 150
34.Kowalczyk Andrzej ks. dr hab., SBP 161
35.Kręcidło Janusz MS ks. dr hab., SBP 207
36.Kuc Józef OMI ks. dr, SBP 171
37.Kucharski Jacek ks. dr, SBP 110
38.Laskowski Łukasz ks. dr, SBP 288
39.Lemański Janusz ks. dr hab., SBP 74
40.Linke Waldemar CP o. dr, SBP 9
41.Lisewski Krzysztof Dariusz ks. dr, SBP 188
42.Łajszczak Sylwester ks. lic., SBP 297
43.Łuniewski Jarosław OSPPE o. dr, SBP 133
44.Magda Michał SVD ks. lic., SBP 125
45.Michniewicz Wojciech ks. dr, SBP 149
46.Mickiewicz Franciszek SAC ks. dr hab., SBP 172
47.Mielcarek Krzysztof dr hab., SBP 75
48.Mrozek Andrzej dr, SBP 239
49.Ołów Antoni Jan ks. dr, SBP 23
50.Ordon Hubert SDS ks. dr, SBP 7
51.Paciorek Antoni ks. prof. dr hab., SBP 31
52.Parchem Marek ks. dr hab., SBP 214
53.Pawlak Leonard FDP ks. dr, SBP 274
54.Pawłowski Zdzisław ks. dr hab., SBP 32
55.Pietkiewicz Rajmund ks. dr hab., SBP 259
56.Pikor Wojciech ks. dr hab., SBP 118
57.Piwowar Andrzej ks. dr, SBP 231
58.Podeszwa Paweł ks. dr hab., SBP 21
59.Poniży Bogdan ks. prof. dr hab., SBP 6
60.Popielewski Wojciech OMI o. dr, SBP 13
61.Pudełko Jolanta Judyta PDDM s. dr, SBP 163 (LNBA)
62.Rakocy Waldemar CM ks. prof. dr hab., SBP 48
63.Rosik Mariusz ks. prof. dr hab., SBP 35
64.Sanecki Artur SCJ ks. dr, SBP 152
65.Seremak Jerzy SJ o. dr, SBP 86
295
296
Zeszyty Naukowe SBP
66.Sikora Ryszard Adam OFM o. dr hab., SBP 83
67.Siwek Krzysztof ks. dr, SBP 29
68.Skoczylas Henryk CSMA ks. dr, SBP 77
69.Stabryła Wojciech Maciej o. dr, SBP 253 (LNBA)
70.Stasiak Sławomir Jan ks. dr hab., SBP 122
71.Suski Andrzej Wojciech bp dr, SBP 225
72.Szamocki Grzegorz ks. dr hab., SBP 84
73.Szmajdziński Mariusz ks. dr, SBP 169
74.Szymik Stefan MSF ks. dr hab., SBP 72
75.Świerczek Edmund Tadeusz OFM o. dr, SBP 113
76.Tronina Antoni Jan ks. prof. dr hab., SBP 54
77.Tułodziecki Tomasz ks. dr, SBP 123
78.Waszkowiak Jacek Jakub OFM o. lic., SBP 303 (LNBA)
79.Wcisło Józef OMI o. dr, SBP 247
80.Witaszek Gabriel CSsR ks. prof. dr hab., SBP 85
81.Witkowski Stanisław MS ks. dr hab., SBP 124
82.Wochna Marek ks. dr, SBP 104
83.Wronka Stanisław ks. dr, SBP 65
84.Załęski Jan ks. prof. dr hab., SBP 12
85.Zawadzki Ryszard ks. dr, SBP 109
86.Ziółkowski Zenon Piotr, SBP 56
87.Żywica Zdzisław Józef ks. dr hab., SBP 95
Część II
Pietro Bovati
Ispirazione e verità della Sacra
Scrittura.
Il recente Documento della
Pontificia Commissione Biblica
(2014), apporti e sfide aperte.
Il presente intervento prende le mosse dal Documento della Pontificia Commissione Biblica (DPCB) datato al 22 febbraio 20141, che ha per titolo: Ispirazione
e verità della sacra Scrittura. Noi biblisti sappiamo che per un’adeguata presentazione del contenuto di uno scritto, si richiede, quale premessa, un’operazione
di natura esegetica, corrispondente alla disciplina chiamata Introduzione. Con
essa vengono infatti delineati i parametri storici e letterari indispensabili per
una corretta interpretazione del testo in esame. È doveroso quindi inquadrare
il DPCB, che tratta della ispirazione e verità della sacra Scrittura, spiegando
l’occasione e la finalità dello scritto, individuando i suoi autori e il suo genere letterario, per concludere sulla sua organizzazione letteraria. E questo, in
modo critico (non apologetico), e come sprone per un coinvolgimento degli
studiosi nelle problematiche toccate dal Documento stesso, così che, mediante
un rinnovato impegno intellettuale, «si maturi il giudizio della Chiesa», a cui
è stato affidato il mandato di «conservare e di interpretare la Parola di Dio»
(Dei Verbum [DV], § 12).
1
Il Documento è però dato alle stampe, in lingua italiana, nel giugno del 2014.
300
Pietro Bovati
A) Occasione e finalità del DPCB
Il Concilio Vaticano II, che si concluse il 7 dicembre 1965 (50 anni fa circa),
aveva emanato come suo frutto finale (il 18 novembre 1965) la Costituzione dogmatica Dei Verbum2, il cui impatto positivo si manifestò presto nell’ambito della
ricerca esegetica e della riflessione teologica, ma soprattutto nel settore liturgico,
catechetico e pastorale. Una progressiva e incisiva presenza della Parola di Dio
nella vita ecclesiale, ormai ritenuta una inderogabile eredità del Concilio, non
è stata però esente da reticenze e criticità. Non si percepiva solo la necessità di
difendere il ruolo della Tradizione e del Magistero, considerati entrambi caratteristici del dogma cattolico; la Dei Verbum, d’altronde, pur con qualche accento
nuovo, aveva ribadito che la divina Rivelazione non poteva essere limitata alla
«sola Scriptura». Ma, di più, alcune prese di posizione dell’esegesi critica avevano suscitato perplessità e persino sconcerto fra i Pastori della Chiesa, perché
apparivano scardinare i fondamenti stessi della fede cristiana. Già nel 1975,
François-Paul Dreyfus, in un articolo provocatorio aveva evidenziato il divario
tra l’approccio scientifico (chiamato «exégèse en Sorbonne») e quello ecclesiale
(«exégèse en Eglise»)3, divario per altro notato e contestato da autorevoli studiosi, fra cui il cardinale Joseph Ratzinger4 (allora prefetto della Congregazione
della Dottrina della Fede), il P. Albert Vanhoye (Segretario della Commissione
Biblica)5, il cardinale Zenon Grocholewski6 (Prefetto della Congregazione per
l’Educazione cattolica), la Professoressa Bruna Costacurta7 (della Università
2
Dalla Verbum Domini (VD), p. 7, essa viene definita „pietra miliare nel cammino ecclesiale”.
3
F.-P. Dreyfus, „Exégèse en Sorbonne, exégèse en Eglise”, Revue biblique 82/1975,
p. 321-359.
4
J. Ratzinger, „L’interpretazione biblica in conflitto. Problemi del fondamento ed orientamento dell’esegesi contemporanea”, in: R. Guardini, I. de la Potterie (ed.), L’esegesi cristiana
oggi, Casale Monferrato 1991, p. 93-125.
5
A. Vanhoye, „L’esegesi biblica e la fede”, Seminarium 37/1997, p. 48-55.
6
Z. Grocholewski, „Superare il dualismo tra esegesi e teologia”, in: Parole del Centenario,
1909-2009, Roma 2010, p. 49-56.
7
B. Costacurta, „Esegesi e lettura credente della Scrittura”, Gregorianum 73/1992, p. 739745; „Importanza e significato della lettura credente della Sacra Scrittura per la vita della Chiesa
oggi”, in: P. Martinelli (ed.), Parola di Dio, vita spirituale e francescanesimo, Bologna 2008,
s. 43-54; „Pensare nella fede. Lettura credente della Scrittura e teologia”, Italia Francescana
87/2012, p. 121-131; „Gli Scritti: una Parola che viene da Dio”, in: P. Dubovsky, J.-P. Sonnet
(ed.), Ogni Scrittura è ispirata. Nuove prospettive sull’ispirazione biblica, Lectio 5, Roma –
Cinisello Balsamo 2013, s. 62-73.
Ispirazione e verità della Sacra Scrittura...
301
Gregoriana) e, modestamente, anche chi vi sta parlando8.
È in questo contesto culturale che va intesa l’iniziativa pontificia di promuovere la XIIa Assemblea Generale Ordinaria del Sinodo dei Vescovi (tenutasi dal
5 al 26 ottobre 2008), che ebbe per argomento: La Parola di Dio nella vita e nella
missione della Chiesa. Se, da un lato, si affermava che «lo scopo fondamentale»
di questo Sinodo era quello di «rinnovare la fede della Chiesa nella Parola di
Dio» (VD, § 27, p. 57), d’altro lato, secondo la convergente testimonianza dei
partecipanti in qualità di esperti, venne a palesarsi il disagio vissuto dal corpo
ecclesiale negli anni post-conciliari, proprio a motivo di certe modalità di lettura
delle sacre Scritture. Di conseguenza, nei pronunciamenti del Sinodo si è innanzi
tutto relativizzata la centralità della Bibbia: viene, ad esempio, ribadito che la Parola di Dio non si identifica con l’attestazione scritta9, ed è invece Gesù Cristo «la
8
P. Bovati, „Ricerca esegetica e cammino della comunità credente”, in: E. Manicardi,
G. Borgonovo (ed.), Processo esegetico ed ermeneutica credente: una polarità intrinseca
alla Bibbia, XL Settimana Biblica Nazionale (Roma, 8-12 settembre 2008), RStB 22, EDB,
Bologna 2010, p. 231-241. Mi sia concessa una lunga citazione tratta da questo articolo, nella
quale espongo, in termini anche drammatici, la problematica sopra accennata: „Bisogna […]
riconoscere che, nei tempi moderni, con lento ma inesorabile affiorare, si è imposto un evento
di natura ermeneutica di eccezionale rilevanza, che ha determinato una frattura, anche dolorosa,
tra la lettura biblica tradizionale e quella richiesta dalla scienza esegetica contemporanea. Il
manifestarsi esigente (e persino intransigente) della critica razionale e storica, confluito in un
preciso metodo esegetico – definito dal DPCB [del 1993, su L’interpretazione della Bibbia
nella Chiesa] „indispensabile per lo studio scientifico del senso dei testi antichi” (EB 1275)
–, ha determinato una vistosa rottura con le interpretazioni tradizionali, in particolare con la
tradizione patristica, ritenuta fino a qualche decennio fa, non solo valida, ma addirittura normativa per l’esegesi cattolica, oggi invece relegata al rango di citazione erudita o testo devoto.
Se un tempo Sacra Scrittura, Tradizione e Magistero costituivano un intreccio di indiscutibile
autorevolezza per la Chiesa Cattolica, oggi nuove istanze autoritative, richieste dalle scienze
letterarie e storiche, esigite anche dalla stessa verità razionale, hanno prodotto una sorta di
doppio assetto ideologico e programmatico: da una parte quello della ricerca esegetica scientifica, dall’altra quello della comunità credente. Senza voler esasperare il contrasto, senza
esagerare in contrapposizioni caricaturali, va ammesso con franchezza che l’esegesi cosiddetta
scientifica e la lettura credente corrono spesso su binari giustapposti. Il compito ermeneutico
della nostra generazione, e probabilmente anche di quella a venire, è di operare con saggezza
affinché si giunga ad una più organica assunzione delle istanze critiche nel cuore stesso della
lettura credente delle Sacre Scritture. Questo processo ermeneutico è certamente in atto, ma
mi pare non si siano affrontate, in maniera rigorosa e sistematica, le esigenze di rinnovamento
dei parametri ermeneutici che il metodo storico-critico chiede al credente” (pp. 233-234).
9
Nella VD, § 3 (pp. 6-7), si distingue giustamente tra „Rivelazione cristiana”, „viva Tradizione” e „sacra Scrittura”. E al § 7 (p. 21) si afferma: „il cristianesimo è la religione della
Parola di Dio, non di una parola scritta e muta, ma del Verbo incarnato e vivente” (citazione
da San Bernardo, Homilia in super missus est, IV, 11: PL 183, 86B).
302
Pietro Bovati
Parola unica e definitiva consegnata all’umanità» (VD, § 14, p. 35, Propositio 4).
Inoltre, è emersa chiaramente una certa problematizzazione della sacra Scrittura,
in particolare dell’Antico Testamento: pur confermando l’adesione ecclesiale al
primo Testamento – contro «ogni forma di marcionismo ricorrente» (VD, § 40,
p. 86) – non si manca di rilevare che vi sono «pagine della Bibbia, che risultano
oscure e difficili per la violenza e le immoralità in esse talvolta contenute» (VD,
§ 42, p. 89); ci si chiede quindi come possano essere lette nella loro qualità di
testo ispirato. Infine, il Sinodo ha palesato critiche esplicite nei confronti «degli attuali studi biblici» (VD, § 31, p. 67), che rischiano di leggere la Scrittura
semplicemente come oggetto di «curiosità storica» (VD, § 19, p. 47); si contesta
così severamente la pratica di «un’ermeneutica secolarizzata, positivista, la
cui chiave fondamentale è la convinzione che il Divino non appare nella storia
umana» (VD, § 35, p. 74), pratica esegetica che semina dubbi «su misteri fondamentali del cristianesimo e sul loro valore storico, come ad esempio l’istituzione
dell’Eucaristia e la risurrezione di Cristo» (ibid., p. 75).
L’esortazione apostolica postsinodale, Verbum Domini, di Papa Benedetto
XVI, che porta la data del 30 settembre 2010 (due anni dopo la conclusione del
Sinodo), si fa dunque portavoce di questa complessa e sofferta problematica
(VD, § 1, pp. 3-4), e fornisce alcune utili indicazioni per una corretta ermeneutica
biblica, indicando, in particolare,
«tre criteri di base per tenere conto della dimensione divina della Bibbia: 1) interpretare il testo considerando l’unità di tutta la Scrittura; questo
oggi si chiama esegesi canonica10; 2) tenere presente la Tradizione viva di
tutta la Chiesa11; e infine 3) osservare l’analogia della fede12. “Solo dove
i due livelli metodologici, quello storico-critico e quello teologico, sono
osservati, si può parlare di una esegesi teologica – di una esegesi adeguata
a questo Libro”»13 (VD, § 34, p. 72).
10
Non tutti saranno d’accordo su questa definizione, a motivo del fatto che ci sono modi
divergenti di intendere e praticare l’esegesi canonica.
11
Il Papa riprende qui DV, § 12. Non è sempre facile identificare con precisione quale sia
questa „viva” Tradizione; non pare in ogni caso che si debba rinunciare ad una certa novità
interpretativa imposta dal progresso culturale.
12
Per “analogia della fede” si intende la „coesione delle singole verità di fede tra loro e con
il piano complessivo della Rivelazione e la pienezza della divina economia in esso racchiusa”
(Discorso di Papa Benedetto XVI ai membri della Commissione Biblica, il 23 aprile 2009).
13
Benedetto XVI, Intervento nella XIV Congregazione Generale del Sinodo (14 ottobre
2008): Insegnamenti IV, 2 (2008), 493; cfr. Propositio 25).
303
L’attenzione a questi criteri fondamentali, la valorizzazione dunque della
«dimensione teologica dei testi biblici» (ibid., p. 73) ha come presupposto il
dogma dell’ispirazione della sacra Scrittura. La preoccupazione dell’assemblea
sinodale a favore di una pratica interpretativa credente della Parola di Dio trova
così forma esplicita nel § 19 (p. 47) della Verbum Domini, dove leggiamo:
«Come hanno affermato i Padri sinodali, appare in tutta evidenza
quanto il tema dell’ispirazione sia decisivo per l’adeguato accostamento
alle Scritture e per la loro corretta ermeneutica, la quale a sua volta deve
essere fatta nello stesso Spirito in cui è stata scritta14. Quando si affievolisce
in noi la consapevolezza dell’ispirazione, si rischia di leggere la Scrittura
come oggetto di curiosità storica e non come opera dello Spirito Santo,
nella quale possiamo sentire la stessa voce del Signore e conoscere la sua
presenza nella storia».
Intimamente connesso con il tema dell’ispirazione vi è poi quello della verità
delle Scritture; la Verbum Domini lo indica esplicitamente, ribadendo quanto la
Dei Verbum diceva al § 115: proprio perché ha Dio per autore, la sacra pagina
esprime la verità di Dio, quale senso e norma di ogni creatura.
Ecco dunque apparire ciò che sta a cuore ai Vescovi della Chiesa universale
e a Papa Benedetto XVI in particolare, diventando un auspicio e poi un mandato. L’auspicio è formulato nella parte finale del § 19 (pp. 48-49) della Verbum
Domini:
«certamente la riflessione teologica ha sempre considerato ispirazione
e verità come due concetti chiave per un’ermeneutica ecclesiale delle sacre
Scritture. Tuttavia, [ecco il punto significativo] si deve riconoscere l’odierna necessità di un approfondimento adeguato di queste realtà, così da poter
rispondere meglio alle esigenze riguardanti l’interpretazione dei testi sacri
secondo la loro natura. In tale prospettiva formulo il vivo auspicio che
la ricerca in questo campo possa progredire e porti frutto per la scienza
biblica e per la vita spirituale dei fedeli» [siamo noi a sottolineare]16.
Tutti gli studiosi vengono così spronati ad un ripensamento ermeneutico, sia
i biblisti, sia i teologi sistematici. Il Papa Benedetto XVI ha tuttavia affidato in
14
Il testo non è fluido dal punto di vista grammaticale; il significato tuttavia è perfettamente
intelligibile.
15
La Dei Verbum a sua volta si rifà a precedenti Encicliche che affermavano l’inerranza
della Scrittura.
16
L’importanza di questo paragrafo è documentata dal fatto che esso viene citato integralmente nella Introduzione Generale del DPCB (§ 1, p. 7).
304
Pietro Bovati
particolare alla Pontificia Commissione Biblica17 il mandato specifico di studiare il
tema dell’ispirazione e della verità della sacra Scrittura, fornendo un Documento
che possa ispirare e forse guidare la ricerca sollecitata dal Sinodo. Ecco spiegate
dunque l’occasione e la finalità del DPCB, che andiamo a descrivere.
B) Autori e genere letterario del DPCB
Gli autori del Documento sono appunto i membri della Pontificia Commissione Biblica, una ventina di biblisti provenienti da varie parti del mondo,
con diversificate competenze esegetiche; essi, durante 5 anni, hanno studiato
e dibattuto, in diverse sessioni, i vari aspetti della problematica, sotto la guida
del Segretario della stessa Commissione, il P. Klemens Stock18.
L’impostazione del DPCB e le sue modalità espositive risentono chiaramente
del fatto che i membri della Commissione Biblica sono esegeti di testi biblici, non
sempre tuttavia cultori di ermeneutica o esperti di Teologia Fondamentale. Il loro
contributo è quindi relativo, e, come mostreremo, in un certo senso preliminare a
trattazioni più sistematiche. È d’altronde questa la constatazione del Presidente
della Pontificia Commissione Biblica, il cardinale Gerhard Müller, Prefetto della
Congregazione della Dottrina della Fede, che, nella Prefazione (p. 5), presenta
il DPCB con espressioni alquanto reticenti:
«Il presente documento della Commissione Biblica non costituisce una
dichiarazione ufficiale del Magistero della Chiesa sull’argomento, né intende
esporre una dottrina completa sull’ispirazione e sulla verità della Sacra Scrittura,
ma soltanto riportare i risultati di un attento studio esegetico dei testi biblici circa
la loro provenienza da Dio e la loro verità. Le conclusioni vengono ora offerte
alle altre discipline teologiche per essere completate e approfondite secondo
i propri punti di vista».
Come risulta dunque da questa dichiarazione autorevole, il DPCB esprime
solo il frutto di uno studio esegetico dei testi biblici, non una dottrina completa
e normativa sulla ispirazione e verità delle Scritture, per la quale si richiede l’ap17
La Pontificia commissione Biblica viene lodata, al § 31 della VD (p. 67), per il suo „qualificato apporto nell’affrontare questioni peculiari inerenti allo studio della sacra Scrittura”;
ciò spiega il compito delicato che le venne assegnato.
18
È stata abituale la presenza, durante le sessioni annuali, del Presidente della Commissione Biblica, il Prefetto della Congregazione della Dottrina della fede, prima il Card. William
Levada, e ultimamente il Card. Gerhard Müller.
305
porto di altre discipline teologiche, ed eventualmente l’avallo del Magistero. Il
genere letterario del DPCB, se possiamo così esprimerci, risulta descrittivo (e non
propriamente riflessivo e dimostrativo): intende esporre quanto i testi della Bibbia
dicono sia riguardo alla loro «provenienza da Dio» (questo è sostanzialmente la
traduzione pratica del concetto di ispirazione adottato), sia riguardo alla verità
che attestano. Il sottotitolo del DPCB, La parola che viene da Dio e parla di Dio
per salvare il mondo, riassume, in parole semplici, il contenuto essenziale che si
è inteso proporre come risultato della ricerca.
C) Struttura del DPCB
Il DPCB è articolato in tre parti.
La prima, come già detto, tratta «della ispirazione della sacra Scrittura indagandone la provenienza da Dio» (§ 4, p. 12); la seconda presenta il messaggio
sulla verità della Bibbia, che consiste nella rivelazione di Dio e del suo progetto
di salvezza. L’articolazione tra queste due sezioni del Documento non viene
esplicitata; non viene quindi tematizzato il rapporto, supposto intrinseco dalla
Verbum Domini, tra ispirazione e verità del testo sacro. Lo svolgimento delle due
tematiche prevede, in modo sistematico, prima un’analisi dell’Antico Testamento,
e poi quella del Nuovo, nei loro principali insiemi letterari. È chiaro così l’intento,
di natura canonica, di non trascurare nessun testo importante, anche se non si
pretende ovviamente l’esaustività del trattamento; il nesso di continuità tra gli
insiemi esaminati non è tuttavia sempre percepibile.
La terza parte del Documento si presenta diversa dalla prime due. Qui si
abbandona infatti il genere descrittivo, e si assume piuttosto un modulo argomentativo, nel tentativo di rispondere ad alcune questioni (chiamate «sfide») di ordine
storico, etico e sociale, che sembrano problematizzare l’ispirazione della Bibbia
e la sua verità. Emerge in questa ultima sezione del DPCB l’intento didatticopastorale sollecitato dalla Esortazione apostolica Verbum Domini.
Dopo questa sommaria presentazione del DPCB, intendiamo entrare in una
considerazione più precisa delle singole parti, in particolare della prima. Si illustrerà il modo di procedere del Documento e le sue più importanti conclusioni;
al tempo stesso, con alcune osservazioni critiche, apriremo il campo per ulteriori
approfondimenti.
306
Pietro Bovati
1. La prima parte del DPCB: ispirazione e testimonianza degli scritti
biblici
La prima parte del DPCB è quella che, nell’intenzione dei Padri sinodali
e secondo il mandato di Papa Benedetto XVI, avrebbe dovuto costituire l’apporto più significativo della Commissione Biblica in ordine alle problematiche
evocate nella nostra Introduzione. È quindi su questo punto che focalizziamo il
nostro intervento.
Ci sia consentito di dire che il risultato dell’analisi esegetica riguardante l’ispirazione, condotta sull’Antico e sul Nuovo Testamento (dal § 5 al § 61, pp. 5-109),
appare modesto e, per diversi aspetti, deludente. Basti, al proposito, leggere il
§ 51 (pp. 86-89) che sintetizza il percorso: in modo ripetitivo si dice che (1) il
rapporto degli autori sacri con Dio è variamente attestato, e (2) che per il Nuovo
Testamento la rivelazione di Dio viene mediata dal Signore Gesù, constatazioni
queste accettabili, ma non particolarmente significative per la questione dell’ispirazione biblica. Vediamo di giustificare questo nostro giudizio, alquanto severo,
aprendo, al tempo stesso, il discorso sulle piste che tutti gli studiosi, e soprattutto
i biblisti, dovrebbero esplorare, per fornire un contributo più approfondito alla
questione dell’ispirazione delle Sacre Scritture.
Il mandato affidato alla Commissione Biblica non era certo quello di fornire
delle prove dell’ispirazione, dimostrando – mediante una qualche analisi letteraria
e teologica – come gli scritti biblici fossero dotati di quella specifica qualità di
attestazione della Parola di Dio che li rende unici e fondatori della fede cristiana.
La ricezione canonica della sacra Scrittura è un evento ecclesiale, documentato
in diversi Concili e definito dogmaticamente al Concilio di Trento (nel 1546),
ed è perciò il presupposto basilare di qualsiasi approccio credente. Approccio
che è assunto dallo stesso DPCB. Infatti, nella Introduzione Generale si dichiara
che «l’assemblea liturgica è il luogo più significativo e solenne per la proclamazione della Parola di Dio, ed è quello in cui tutti i fedeli incontrano la Bibbia»
(§ 1, p. 7); in questo «contesto teologico» (§ 3, p. 10) si muove e si sviluppa il
discorso del DPCB. Non è dunque da ribadire o comprovare il fatto che la Bibbia
sia espressione della Parola di Dio; rimane piuttosto da esplorare come, secondo
l’attestazione normativa della Scrittura, Dio si comunichi all’uomo, così da imparare ad ascoltare il Signore nel presente, e così da trarne anche delle conseguenze
ermeneutiche, concernenti le operazioni necessarie per l’interpretazione di questi
medesimi testi ispirati.
307
1.1 Ispirazione e profezia
Riteniamo innanzitutto che vada problematizzato il fatto di cercare in
ogni insieme letterario della Bibbia una qualche attestazione del fenomeno
dell’ispirazione, e specificamente quella che presiede alla messa per iscritto di
una rivelazione divina da trasmettere a precisi destinatari. Non tutti i testi sono
pertinenti; non tutti hanno la stessa utilità per il tema che si intende trattare. La
diversità dei generi letterari biblici, per altro continuamente ribadita dal DPCB,
e la varietà degli argomenti e temi della Sacra Scrittura, avrebbero richiesto di
concentrare l’attenzione sui testi che, in maniera esplicita, parlano di quell’esperienza singolare, umano-divina19, che è l’oggetto proprio dello studio. La scelta
metodologica, attuata dal DPCB, di cercare come i vari libri o insiemi letterari
attestano tutti della loro «provenienza da Dio» risulta (a) troppo generica, oltre
che (b) esegeticamente problematica.
Certo, (a) si può far notare come i vari autori biblici dimostrano nei loro scritti
un rapporto personale, vivo e fecondo, con Dio (e, per gli scrittori del Nuovo Testamento, con Gesù Cristo), ma tale constatazione vale pure, proporzionatamente,
per qualsiasi letteratura religiosa di elevata qualità. E, in senso contrario, non ogni
pagina appare il frutto di comunicazione divina; se si scorrono, ad esempio, le
genealogie dei libri dei Numeri e delle Cronache, si può dubitare che gli autori
di tali liste attestino di esperienze religiose di particolare natura. Inoltre, (b) nei
testi narrativi della Bibbia – così frequenti e così decisivi per la fede – non si
esplicita l’evento di sottomissione alla rivelazione divina da parte degli autori,
reali o presunti di tali racconti, e comunque non si fa menzione alcuna del mandato divino di comunicare il messaggio della narrazione, elementi questi tipici del
fenomeno dell’ispirazione. La letteratura sapienziale poi, ivi compreso il patrimonio orante dei Salmi, solo in modo indiretto e analogico attesta dell’ispirazione;
i saggi espongono piuttosto il condensato dell’esperienza umana. Basti pensare
alla parentela tra molti Proverbi biblici e i detti sapienziali egiziani, oppure alla
somiglianza dei Salmi con gli inni e le suppliche della religione mesopotamica,
quale segno di una non-pretesa di specifiche rivelazioni divine.
D’altra parte, anche per il DPCB stesso, la letteratura profetica è quella nella
quale, con maggiore insistenza e precisione, si dichiara che il contenuto trasmesso
dai locutori umani è Parola di Dio (cfr. in particolare, §§ 13-14, pp, 27-31). Ciò
viene fatto con molteplici accorgimenti letterari, dai titoli delle raccolte (dove
19
La DV, § 11, declina questa modalità “umano-divina” quando afferma che Dio è Autore
della Scrittura, ma al tempo stesso che siano da considerarsi „veri autori” gli agiografi.
308
Pietro Bovati
talvolta si ricorre alla locuzione: «la parola del Signore fu rivolta a … [nome del
profeta]»), alla ricorrente utilizzazione di formule quali «così dice il Signore»,
«oracolo del Signore», «parla il Signore», ecc.; ma è soprattutto narrando la loro
vocazione (l’ascolto della Parola) e la loro missione (l’ordine di farLa conoscere)
che i profeti attestano, in svariate maniere, il fenomeno dell’ispirazione. Se si
vuole allora fornire un contributo riflessivo, a partire dalla Bibbia stessa, che aiuti
a comprendere meglio in che cosa consista l’ispirazione, è necessario approfondire
l’esegesi teologica di questi specifici testi profetici. È infatti il “modello” profetico
ad essere applicato, con opportune varianti, ai protagonisti della storia biblica,
a Mosè, in primo luogo (che il Deuteronomio qualifica come il più grande dei
profeti: Deuteronomio 34,10; cfr. anche 18,15-18), ma anche ai leader, mediatori dell’alleanza, che lo hanno preceduto o si sono a lui succeduti, da Giosuè
a Davide, da Abramo a Daniele e agli apocalittici; tutti questi personaggi, nelle
loro parole e nella loro vita, attestano del diuturno parlare divino quale motore
e giudice della umana vicenda. E naturalmente è proprio il modello profetico a
far meglio intuire il ruolo eminente, unico e conclusivo, della rivelazione divina
attuatasi nel Signore Gesù, come anche l’esperienza e il compito degli Apostoli
e dei discepoli, autori degli scritti neotestamentari.
Abbiamo tentato di documentare e promuovere questa pista di ricerca nel
manuale di Ermeneutica biblica «Ci ha parlato per mezzo dei profeti» (edito
nel 2012, in collaborazione con il Prof. Pasquale Basta)20. Non possiamo qui
riassumere il nostro lavoro; ci basti aver sottolineato la diversità di trattamento
rispetto al DPCB; lasciamo ad eventuali nostri lettori di constatare la maggiore
ricchezza antropologica e teologica che deriva da un’analisi accurata e sistematica
di alcuni testi emblematici del profetismo.
1.2 Ispirazione e scrittura
In maniera più specifica, l’ispirazione concerne gli autori di testi scritti, quelli
appunto che la Chiesa ha riconosciuto come Parola di Dio, e perciò offerti alla
lettura liturgica e all’appropriazione personale. In maniera sbrigativa, il DPCB
dice che «dalla testimonianza degli scritti biblici possiamo ricavare solo pochi
indizi riguardanti lo specifico rapporto tra l’autore umano e Dio a proposito
dell’attività dello scrivere» (§ 9, p. 19). «Se, da un lato [prosegue il Documento], i testi puntualizzano costantemente la provenienza divina del loro contenuto
20
P. Bovati, P. Basta, „Ci ha parlato per mezzo dei profeti”. Ermeneutica biblica, Lectio
4, Roma – Cinisello Balsamo (MI), 2012.
309
e messaggio [affermazione questa eccessiva, come abbiamo avuto modo di dire in
precedenza], dall’altro essi poco o nulla dicono sul modo con cui furono scritti o
su se stessi in quanto documenti scritti» [siamo noi a sottolineare] (ibid.). L’ultima
parte di questa citazione va criticata.
In primo luogo, gli stessi paragrafi del DPCB consacrati al Pentateuco esordiscono con una frase che va in senso contrario, e che poteva essere considerata
addirittura programmatica per l’intera ricerca: «l’idea di un’origine divina dei
testi biblici [cioè l’ispirazione] viene sviluppata nei racconti del Pentateuco [più
esattamente nei libri dell’Esodo e del Deuteronomio] sulla base del concetto dello
scrivere, del fissare per iscritto» (§ 11, p. 24). Nel contesto dell’alleanza sinaitica
infatti, il Decalogo «appare essere un documento singolare e incomparabile»
(§ 12, p. 26), perché scritto da Dio stesso (Es 24,12; 31,18; ecc.); d’altra parte,
nel rinnovamento del patto dopo il peccato del vitello d’oro, «il Signore disse
a Mosè: “Scrivi queste parole, perché sulla base di queste parole io ho stabilito
un’alleanza con te e con Israele”. [Mosè] rimase con il Signore 40 giorni e 40
notti, senza mangiare pane e senza bere acqua. Egli scrisse sulle tavole le parole
dell’alleanza, le dieci parole» (Es 34,27-28). Il Decalogo divino è dunque ripreso e come riformulato da Mosè; viene così detto che la Parola scritta da Dio si
identifica con quella scritta dall’uomo. Secondo il Deuteronomio in particolare,
a Mosè viene inoltre ripetutamente affidato il compito di scrivere ciò che il
Signore gli comunica, come monito e guida, come ammonimento e promessa,
a favore del popolo, non solo dei contemporanei, ma anche per le generazioni
future21; non è vero dunque che nella Bibbia si dice poco o nulla sull’atto della
messa per iscritto. Anche per questo aspetto (della “scrittura”), lo studio puntuale
di testi precisi, e per di più fondatori dell’alleanza, può certamente fornire un
importante contributo per il significato della messa per iscritto della rivelazione
divina. D’altra parte, anche la tradizione profetica, in particolare quella del libro
di Geremia (si pensi, ad esempio a Ger 36), illustra in modo estremamente pertinente il processo della redazione scritta, fornendo elementi molto significativi
anche per la comprensione dell’ispirazione, che non può essere limitata a un solo
21
Cfr. gli studi di J.-P. Sonnet sul Deuteronomio, e specificatamente sul motivo dello
scrivere. In particolare, cfr. The Book within the Book. Writing in Deuteronomy, Biblical Interpretation Series 14, Leiden 1997; „Moïse ou l’invention du livre”, in: Les Juifs et le livre,
Parcours Judaïques VI, Paris, 2000, p. 19-29; Id., „“Lorsque Moïse eut achevé d’écrire...”
(Dt 31,24). Une théorie narrative de l’écriture dans le Pentateuque”, Recherches de science
religieuse 90/2002, p. 509-524; Id., „La mort de Moïse et la naissance du livre”, Biblica
33/2004, p. 22-25.
310
Pietro Bovati
autore (come il Geremia storico), ma deve presiedere e accompagnare tutta la
storia di rielaborazione e redazione dei testi originari22. Scrittura e riscrittura23
costituiscono infatti una dimensione essenziale del testo biblico giunto a noi come
ispirato; tale struttura ispira d’altronde il processo di interpretazione attualizzante,
affidata ad ogni autentico interprete del libro sacro, che lo legge con il medesimo
Spirito con cui quello fu scritto (DV § 12).
1.3 L’interpretazione delle divine Scritture
Manca nel DPCB uno sviluppo, di natura ermeneutica, sulla condizione
dell’interprete dei testi ispirati. La Parola di Dio consegnata nella Scrittura si
presenta infatti come normativa per il lettore24. La Bibbia non è il memoriale
devoto di antiche personalità religiose, non è un semplice documento che informa su eventi, costumi e ideologie del passato. Come abbiamo accennato, se Dio
chiede che il suo messaggio venga messo per iscritto, ciò significa che la sua
Parola deve essere comunicata anche a destinatari assenti nel momento in cui è
stato stilato lo scritto, ma presenti nella mente dell’Autore e convocati spiritualmente dall’atto stesso dello scrivere. Tutta la Scrittura è così “profezia”, valida
in ogni epoca e per ogni uomo o popolo, in quanto «comunica immutabilmente
la parola di Dio stesso, e nelle parole dei profeti e degli apostoli fa risuonare la
voce dello Spirito Santo» (DV, § 21).
Per accogliere la profezia si deve avere lo stesso Spirito degli autori sacri,
spirito che è dinamismo interpretativo, l’unico che obbedisce davvero a ciò che
viene comunicato. Ora questo spirito credente e creativo si esplica operativamente adottando metodi, operazioni e procedure, attenzioni e limiti, che non
sono identicamente quelli attuati nella lettura di qualsiasi altro testo letterario.
Se ovviamente va rispettata la natura storica (quindi umana) della pagina biblica,
22
Cfr. Bovati, „Ricerca esegetica e cammino della comunità credente”, 231; Id., „“Figlio
d’Adamo, nutri il tuo ventre e riempi le tue viscere con il rotolo che ti sto porgendo” (Ez 3,3).
L’ermeneutica della raccolta profetica come contributo all’approfondimento dell’ispirazione
biblica”, Teologia 36/2011, p. 587-610; Bovati, Basta, „Ci ha parlato per mezzo dei profeti”,
p. 138-177.
23
Sul processo della “riscrittura”, si deve leggere P. Beauchamp, che di questo concetto
ha fatto una chiave ermeneutica non solo per comprendere l’insieme dell’Antico Testamento,
ma anche per spiegare l’unità dei due Testamenti. Il Nuovo Testamento infatti costituisce una
rilettura (scritta) di tutto l’Antico Testamento alla luce dell’evento cristologico.
24
La DV (al § 21) dice che „la Chiesa ha sempre considerato e considera le Sacre Scritture
come la regola suprema della propria fede (supremam fidei suae regulam)”; noi rendiamo la
stessa idea con il termine “normativo”.
311
va al tempo stesso esplicitamente assunta la riverenza per la dimensione divina25,
e va soprattutto assunta operativamente la finalità della Scrittura, comunicata
agli uomini per condurli a Dio26. Il compito ecclesiale dei biblisti non è dunque
quello di fare opera di “divulgazione” delle loro erudite scoperte esegetiche, ma
di onorare l’intento divino di far conoscere al popolo, in particolare agli umili,
le inesauribili ricchezze del mistero racchiuso nel testo biblico.
Nella DV (§ 23) e anche nella VD (§ 37, pp. 78-81) si suggerisce di tenere
presente l’esegesi teologica dei Padri della Chiesa; l’esegesi moderna ha tuttavia
da tempo abbandonato il modello patristico, non ritenendolo più adatto alle esigenze critiche della modernità in ambito letterario e storico. Come allora debba
essere condotta una esegesi dei testi sacri, che soddisfi le richieste della scienza,
ma che, al tempo stesso, assuma l’afflato spirituale e la ricchezza di senso della
stessa sacra Scrittura? Questo è il compito, attuale e urgente, che dobbiamo assumere, compito da affrontare non solo in sede teorica, ma anche con una pratica
che si dimostri valida per ogni persona amante della verità.
2. La verità della Scrittura
La seconda parte del DPCB (§§ 62-103, pp. 110-182) è consacrata a «illustrare
come gli scritti biblici attestino la verità del loro messaggio» (§ 62, p. 110). Essa
costituisce un discreto saggio di teologia biblica, non privo di spunti interessanti
e di belle sintesi teologiche, giustapposte purtroppo le une alle altre, senza che
appaia chiaramente il progresso nell’argomentazione. Non ci sembra, d’altro
lato, che siano emersi particolari elementi di novità interpretativa. La verità dei
testi biblici, alla luce dell’ispirazione, – questa è la sintesi del DPCB – equivale
a ciò che Dio dice su se stesso e sulla sua opera salvifica. Ogni interprete della
Scrittura concorderà con questo assunto fondamentale, anche se non tutti gli
esegeti sottoscriveranno integralmente le riflessioni proposte nei diversi paragrafi
del Documento.
È da rimarcare che il DPCB non riprende l’equivalenza tra il concetto di
verità della Scrittura e quello di inerranza, con cui si esprimeva la DV (citando,
tra l’altro, i termini del Concilio di Trento): «Poiché dunque tutto quello che gli
autori ispirati, cioè gli agiografi, asseriscono è da ritenersi asserito dalla Spirito
Santo, per conseguenza si deve professare che i libri della Scrittura insegnano
25
Ricordiamo quanto scrive la DV, § 21: „La Chiesa ha sempre venerato le divine Scritture
come ha fatto per il corpo stesso del Signore”.
26
Cfr. VD, § 30, p. 65-66.
312
Pietro Bovati
fermamente, fedelmente e senza errore la verità che Dio in vista della nostra
salvezza volle fosse consegnata alle sacre Lettere» (§ 11)27. È chiaro che Dio,
con la sua Parola, guida l’umanità al bene senza alcun errore, ed è chiaro che ciò
che Egli intende far conoscere del suo mistero d’amore non ha alcun elemento
ingannevole. In questo senso la sacra Scrittura è profezia vera, perfetta attestazione
di verità, in opposizione al discorso menzognero e fuorviante dei falsi profeti.
È però doveroso affermare che la Bibbia contiene anche inesattezze, imprecisioni, incongruenze di vario genere, frutto della imperizia e scarsa conoscenza
da parte degli agiografi28. Merita di essere qui citato P. Beauchamp, che scrive:
«La debolezza […] è anche quella che cagiona l’errore: Errare humanum est.
Perciò talune affermazioni delle Scritture corrispondono a quello che, rispetto
alle regole scientifiche, si chiama errore. Questo perché “per le cose umane” Dio
non supplisce ordinariamente alla precarietà dei mezzi umani di conoscenza. Non
si vede perché ci sarebbe da rimanere stupiti della “discesa di Dio fino a noi”
e alla nostra debolezza»29. Dio non interviene rimediando, con informazioni più
adeguate, alla deficienza dei suoi “profeti”, perché essa lungi dall’offuscare la
sublime rivelazione della verità, manifesta invece la nobile condiscendenza del
Signore. Forse è in questa linea teologica che bisogna proseguire, affrontando
con onestà intellettuale ogni singola questione, senza lasciarsi tentare da facili
soluzioni fondamentaliste, che nuocciono alla dignità della Parola di Dio.
Proseguendo il dialogo critico con il DPCB, ci sembra utile sottolineare che
la verità della Scrittura concerne sì essenzialmente Dio, ma anche l’essere umano, che in questa Rivelazione viene a conoscere il suo mistero, il senso del suo
esistere e della sua storia. E questo non solo come comunicazione meramente
conoscitiva, quasi come una informazione da recepire passivamente, ma piuttosto come una proposta di vita, come un impegno da assumere in libertà, così
da diventare partner di una storia di alleanza La verità biblica non è quindi solo
di ordine gnoseologico, formulata in proposizioni dottrinali; essa è anzi essenzialmente pratica, poiché viene espressa nell’agire creativo di Dio che suscita
l’azione spirituale della sua creatura. Questa dimensione “antropologica” della
verità, qui sbrigativamente accennata, è una pista ulteriore di ricerca, meritevole
di considerazione, anche se non prospettata dal DPCB.
27
Su questo testo conciliare, sul modo di tradurlo e di comprenderlo, ci sono molte discussioni. Per noi l’espressione chiave, su cui riflettere, è „senza errore”.
28
Alcune di queste “non-verità” sono affrontate in Bovati, Basta, „Ci ha parlato per mezzo
dei profeti”, p. 281-302.
29
P. Beauchamp, Leggere la Sacra Scrittura oggi, Milano 2000, p. 23.
313
Inoltre, la verità della Scrittura assume prevalentemente il modulo narrativo,
non quello assiomatico e dottrinale: quest’ultimo è, per così dire, secondario, non
nel senso che è di scarsa importanza, ma nel senso che deve essere visto come
conseguenza dell’evento di cui il testo sacro fa memoria. Il “modo” di attestare
la verità non è insignificante per la conoscenza della verità stessa. La Scrittura è
“profezia”, parla perciò di eventi nei quali Dio rivela la sua verità. Nasce allora la
questione di come introdurre l’aspetto narrativo nella presentazione della verità
del messaggio biblico30. Non si tratta solo di promuovere la metodologia narrativa nell’esegesi dei testi scritturistici; si deve piuttosto inculcare la prassi di una
teologia narrativa, attuata innanzi tutto dagli stessi biblisti, fedeli alla modalità
letteraria con cui Dio ha voluto rivelarsi agli uomini.
La narrazione biblica parla della storia umana. Appare così un’altra dimensione di grande rilevanza per la teologia biblica, pur essendo al tempo stesso
problematica, quella del rapporto tra ciò che il testo racconta (e che è oggetto
dell’atto di fede) e ciò che la scienza storiografica scopre e documenta a partire
dai suoi propri metodi di indagine (oggetto questo della conoscenza razionale).
Postulare una netta separazione fra questi due aspetti porta a demolire il fondamento stesso della fede (cfr. DPCB, § 105, p. 185). Su questa questione il DPCB,
nella sua terza parte, offre qualche considerazione di carattere puntuale, su singoli problemi di affidabilità storica delle narrazioni bibliche, ma non offre una
considerazione più generale sulla cosiddetta “storia della salvezza”, per la quale
di dovrebbe tenere conto delle riserve sia degli studiosi dell’aspetto letterario,
sia soprattutto degli storiografi del Vicino Oriente Antico31.
Un’ultima considerazione. Come conclusione della prima Parte del DPCB
(dedicata all’ispirazione) si parla del Canone delle Scritture (§§ 56-61, pp. 95109), mentre al termine della seconda Parte (che tratta della verità della Bibbia)
si accenna brevemente alla «necessità e modalità di un approccio canonico alla
Scrittura» (§ 103, pp. 180-182). Queste indicazioni sono necessarie, perché solo
la lettura canonica è capace di comunicare la verità della Parola di Dio, che non
risiede in singole proposizioni, per quanto perfette, per quanto messe sulla bocca
dei testimoni più autorevoli: la verità di Dio si esprime invece nella coerenza di
un processo comunicativo storico, nel quale nulla va omesso o trascurato (Mt
5,17-19), ma tutto va accolto, perché tutto è ispirato, «utile per insegnare, con30
Cfr., al proposito, J.-P. Sonnet, „De Moïse et du narrateur: pour une pensée narrative de
l’inspiration”, Recherches de science religieuse 93/2005, p. 517-531.
31
Per un qualche approfondimento, rinviamo qui al già citato articolo, Bovati, „Ricerca
esegetica e cammino della comunità credente”, p. 237-238.
314
Pietro Bovati
vincere, correggere ed educare alla giustizia» (2 Tm 3,16). Ma come conciliare
questo approccio totalizzante con quelle pagine «oscure e difficili» che sembrano
invitare ad una doverosa censura? Di questa questione si fa carico, almeno in
parte, l’ultima sezione del DPCB.
3. La terza parte del DPCB: alcune sfide ermeneutiche poste dalla
Scrittura
L’argomento dell’ultima parte del DPCB affronta il problema delle pagini
problematiche della Scrittura che possono far dubitare della sua ispirazione divina
e della sua verità. Di tale difficoltà, lo abbiamo già detto, parla espressamente la
VD (§ 42, pp. 89-90), con un tentativo di “giustificare” l’imperfezione di certe
attestazione della rivelazione biblica a motivo del suo profondo «radicamento nella
storia»: «Il disegno di Dio vi si manifesta progressivamente e si attua lentamente
attraverso tappe successive, malgrado la resistenza degli uomini. Dio sceglie un
popolo e ne opera pazientemente l’educazione. La rivelazione si adatta al livello
culturale e morale di epoche lontane e riferisce quindi fatti e usanze, ad esempio
manovre fraudolente, interventi violenti, sterminio di popolazioni, senza denunciarne esplicitamente l’immoralità». Con rispetto, diciamo che la pista interpretativa qui suggerita non ci risulta soddisfacente, perché non evidenzia come possa
essere detto ispirato (quindi divino) ciò che propone miseria morale. Il DPCB non
riprende d’altronde l’indicazione della VD; preferisce ricorrere alla considerazione
dei “generi letterari” antichi, che vanno quindi capiti e interpretati.
Tra le tante questioni poste dalla scienza moderna e dalla cultura contemporanea, si selezionano due ambiti di maggiore rilevanza, sui quali viene offerto
un contributo in qualche modo più adeguato.
La prima è la questione della affidabilità dei racconti biblici, per i quali viene
posta la domanda: «che cosa, di quanto viene raccontato, è effettivamente avvenuto?» (§ 106, p. 186). Qui il DPCB procede con un esame puntuale di singole
narrazioni (il ciclo di Abramo, il passaggio del Mare Rosso, i libri di Tobia e di
Giona, i vangeli dell’infanzia, ecc.). Ci sembra sia stata opportuna la scelta di
rinunciare ad una trattazione generale, riguardante globalmente tutta la narrativa
biblica; ogni testo deve infatti essere affrontato tenendo conto del suo specifico
genere letterario e delle particolarità storiografiche che esso attesta. Non tutti
i testi difficili, di questa materia, sono stati esaminati, e quelli studiati lo sono
con argomentazioni succinte; ciò che viene offerto è dunque piuttosto l’inizio
di una riflessione, che può orientare l’ulteriore ricerca, dalla quale attendersi
miglioramenti e integrazioni.
315
Il secondo ambito di problemi affrontato dal DPCB raggruppa le questioni
di ordine etico e sociale. Qui si affronta innanzi tutto la questione della violenza
nella Bibbia (§§ 125-131, pp. 211-221), tema che ha avuto momenti di acceso
dibattito fra i membri della Commissione Biblica, segno della difficoltà della
problematica; segue poi una riflessione sullo statuto sociale della donna secondo la letteratura paolina (§§ 132-134, pp. 221-225). Anche in questa sezione si
forniscono solo degli esempi di problematica, con degli spunti per un’assunzione
storica, intelligente e positiva del testo ispirato. Probabilmente queste ultime
pagine del Documento saranno quelle che faranno maggiormente discutere
nell’opinione pubblica, perché tentano di proporre qualche risposta a problemi
acutamente sentiti dai lettori della Bibbia. Non è senza utilità il suscitare interesse e persino contestazione, nella misura in cui ciò produca nuovi e più maturi
contributi. Da questo dialogo, magari anche accalorato, verrà forse anche una
più aggiornata ermeneutica, e da qui una prospettiva antropologica sempre più
conforme alla Parola di Dio.
Ks. prof. dr hab. Henryk Witczyk, SBP nr 2
Natchnienie i prawda
Pisma świętego
W lutym 2014 roku ukazał się najnowszy dokument Papieskiej Komisji Biblijnej
Natchnienie i prawda Pisma świętego. Został on opracowany zgodnie z życzeniem nadzwyczajnego Synodu Biskupów, który obradował w październiku
2008 roku na temat „Słowo Boże w życiu i posłannictwie Kościoła”. Dokument
zawiera odpowiedź na kilka zasadniczych pytań, które wyłoniły się w trakcie
synodalnych debat:
– czym różni się Pismo święte Starego i Nowego Testamentu od innych
ksiąg uznawanych za źródła prawd wiary i moralności przez wyznawców
tzw. wielkich religii;
– dlaczego Kościół po odczytaniu fragmentów Pisma świętego podczas
Mszy świętej uroczyście oznajmia wiernym: „Oto Słowo Boże”, a po
ewangelii „Oto Słowo Pańskie”1;
– jaką prawdę ludziom wszystkich czasów objawiają księgi Pisma świętego i jak ona się ma do wiedzy zdobywanej przez nauki przyrodnicze,
humanistyczne, społeczne i inne?2
– jak człowiek ze współczesną wrażliwością humanistyczną, społeczną,
a zwłaszcza antropologiczno-kulturową winien przyjmować jako „Słowo Boże” te teksty Pisma świętego, w których jest mowa o wojennym
1
Odpowiedź na te dwa pytania zawarta jest w pierwszej części dokumentu. Zob. Papieska
Komisja Biblijna, Natchnienie i prawda Pisma świętego, Kielce 2014, s.16-106.
2
Problemowi prawdy Pisma świętego poświęcona jest druga, równie obszerna część
dokumentu. Zob. Natchnienie i prawda Pisma świętego, s.107-176.
318
Henryk Witczyk
prawie klątwy, o surowej odpłacie za doznane krzywdy, o Bożej pomście
nad wrogami (tzw. psalmy „złorzeczące”), a status społeczno-religijny
kobiety zdaje się być niższy niż mężczyzny3.
1. Natchnienie Pisma świętego
Już we wprowadzeniu do pierwszej części dokumentu, noszącej tytuł: świadectwo ksiąg biblijnych o ich pochodzeniu od Boga Papieska Komisja Biblijna przypomina naukę Dei Verbum oraz Adhortacja Verbum Domini na temat
objawienia i natchnienia. „Objawienie i natchnienie – dwa działania Boże,
które mają podstawowe znaczenie dla pojmowania Pisma świętego jako Słowa
Bożego” (Natchnienie i prawda Pisma świętego, n.5).
Soborowe i posynodalne rozumienie obydwu tych działań jest syntetycznie
przypomniane. Wylicza się, w jaki sposób Bóg się objawia.
„W pierwszym rzędzie Bóg objawia się w stworzeniu: „Bóg, przez
Słowo stwarzając wszystko i zachowując (por. J 1,3), daje ludziom poprzez
rzeczy stworzone trwałe świadectwo o sobie (por. Rz 1,19-20)” (KO, n.3;
por. VD, n.8). W szczególny sposób Bóg objawia się w człowieku, stworzonym „na jego obraz” (Rdz 1,27; por. VD, n.9). Następnie objawienie
„urzeczywistnia się przez czyny i słowa wewnętrznie z sobą powiązane”
(KO, n.2), w historii zbawienia ludu Izraela (KO, nn.3.14-16), i osiąga
swój szczyt „w osobie Chrystusa, który jest zarazem pośrednikiem i pełnią
całego objawienia” (KO, n.2; por. VD, nn.4.17-20). Mówiąc natomiast
o trynitarnym wymiarze objawienia Verbum Domini, stwierdza: „Szczytem
objawienia Boga Ojca jest ofiarowany przez Syna dar Parakleta (por. J
14,16), Ducha Ojca i Syna, który nas „doprowadzi do całej prawdy” (J
16,13)” (n. 20)” (Natchnienie i prawda Pisma świętego, n.5)4.
Natchnienie natomiast rozumiane jest przez Sobór Watykański II jako
działanie Boga, które dotyczy ksiąg Pisma świętego. Konstytucja o Objawieniu
Bożym nazywa Boga „sprawcą natchnienia i autorem ksiąg obydwu Testamen3
Ważne wskazówki, które mogą posłużyć biblistom i teologom w rozwiązywaniu tych
trudnych kwestii, znajdują się w trzeciej części dokumentu. Zob. Natchnienie i prawda Pisma
świętego, s.177-218.
4
Nauczanie soboru o objawieniu w dużej mierze inspirowane jest przedsoborową dyskusją teologiczną na ten temat. Główne tezy tej dyskusji prezentuje książka P. Borto, Tradycja
i objawienie w teologii Y. Congara i H. de Lubaca, Kielce 2007.
Natchnienie i prawda Pisma świętego
319
tów” (n.16) i stwierdza w sposób bardziej szczegółowy: „Do sporządzenia Ksiąg
świętych wybrał Bóg ludzi, którymi jako używającymi własnych zdolności i sił
posłużył się, aby przy jego działaniu w nich i przez nich, jako prawdziwi autorzy
przekazali na piśmie to wszystko i tylko to, co On chciał” (n.11). Natchnienie
jako działanie Boga dotyczy zatem bezpośrednio ludzi jako autorów: to oni są
osobiście natchnieni. Ale także pisma przez nich sporządzone są następnie nazywane natchnionymi (KO, nn.11.14).
1.1 Objawienie i natchnienie – dwa działania decydujące o pochodzeniu
Pisma św. od Boga
Papieska Komisja Biblijna – przywołując nauczanie Soboru i papieża Benedykta XVI o objawieniu i natchnieniu, czyli o relacji między Bogiem (Objawiającym się i Sprawcą natchnienia) a autorami ludzkimi ksiąg biblijnych, dokonała
szczegółowej analizy tej więzi. Jak zauważa się w n.6 „konstytucja O Objawieniu
Bożym nie określa w szczegółach tej więzi ludzi z Bogiem, a w przypisach (1820) odsyła do wyjaśnienia tradycyjnego, posługującego się pojęciem przyczyny
głównej i narzędnej. A o natchnieniu mówią explicite jedynie dwie księgi biblijne
Nowego Testamentu (2 Tm 3,16; 2 P 1,20-21)5.
Tymczasem, gdy studiujemy wnikliwie księgi Pisma świętego, stwierdzamy
jako ważny fakt, że nieustannie jest w nich wyraźnie ukazywana więź między
ich autorami i Bogiem.
„Jest ona przeżywana na różne sposoby, z których każdy pozwala
dostrzec, jak odpowiednie księgi pochodzą od Boga. Naszym zadaniem będzie wydobycie z tekstów Pisma świętego wskazówek dotyczących relacji
między autorami ludzkimi i Bogiem, ukazując w ten sposób pochodzenie
ksiąg biblijnych od Boga, innymi słowy ich natchnienie. Zamierzamy
przedstawić swego rodzaju fenomenologię relacji: „Bóg – autor ludzki”, uwzględniając cechy charakterystyczne tej relacji poświadczone na
kartach Biblii, podkreślając w ten sposób ich tożsamość jako Słowa, które
pochodzi od Boga” (Natchnienie i prawda Pisma świętego, n.6).
Z bogatej literatury na temat natchnienia rozumianego głównie przez pryzmat tych dwóch
tekstów oraz tych, które mówią o działaniu Ducha Świętego w Kościele należy przywołać te opracowania, w których autorzy poszukiwali interpretacji obrazowej i nawiązującej do współczesnej
teorii literatury. Zob. L. Alonso Schoekel, La Parola ispirata. La Biblia alla luce della scienza del
linguaggio, Brescia 1967 (wydanie polskie: Słowo natchnione. Pismo święte w świetle nauki
o języku, Kraków 1983); K. Rahner, Sull’ispirazione della sacra Scrittura, Brescia 1967; T.
Citrini, Identità della Bibbia. Canone, interpretazione, ispirazione delle Scritture sacre, Brescia
1982; tenże, Scrittura, w: NDTB, Cinisello Balsamo 1988, s.1457-1472.
5
320
Henryk Witczyk
Papieska Komisja Biblijna nie chce udowadniać faktu natchnienia ksiąg
biblijnych, bo to jest zadanie teologii fundamentalnej.
Dokumenty kościelne rozróżniają między „objawieniem” i „natchnieniem”
jako dwoma działaniami Boga. Ale księgi biblijne bardzo mało mówią o relacji
między autorem ludzkim i Bogiem w zakresie czynności pisania. Dlatego też
fenomenologia, którą Papieska Komisja Biblijna przedstawia, obejmuje tak
relację między autorem ludzkim i Bogiem („objawienie”), jak i pochodzenie
tekstów spisanych od Boga („natchnienie”). Podkreśla, że pojęcie natchnienia
jako takie prawie nigdy nie jest wyraźnie przywoływane w Piśmie świętym, ani
nie jest objaśniane przy pomocy innych pojęć. Księgi biblijne z jednej strony stale
podkreślają, że ich treść i orędzie pochodzi od Boga, a z drugiej strony mało albo
nic nie mówią o tym, jak zostały spisane i o sobie jako dokumentach spisanych.
„W konsekwencji szerokie pojęcie objawienia i bardziej specyficzne zjawisko
natchnienia, które odnosi się do utrwalenia objawienia na piśmie, są widziane
jako jeden proces. Często mówi się w taki sposób, że pod jednym z nich rozumie
się także drugie” (Natchnienie i prawda Pisma świętego, n.7).
1.2 Różne modele pochodzenia ksiąg Pisma św. od Boga
W pierwszej części dokumentu, poświęconej natchnieniu Pisma świętego,
zostały przebadane te teksty Pięcioksięgu, Proroków, Psalmów i ksiąg mądrościowych, w których sami autorzy biblijni mówią bardzo szczegółowo o pochodzeniu
swoich tekstów od Boga. Ze świadectwa samych ksiąg (wielkich części ST i NT),
zwłaszcza tych fragmentów, w których autorzy dosyć szeroko opisują swą więź
z Bogiem, budowany jest ogólniejszy model natchnienia – odnoszony do Pięcioksięgu, Proroków, Psalmów czy Pism sapiencjalnych, a w NT do Ewangelii,
Dziejów Apostolskich, Listów i Apokalipsy.
W kontekście propozycji, aby wszystkie formy komunikacji między Bogiem
a autorami biblijnymi objąć jednym modelem (prorockim), warto przyjrzeć się
szczegółowo świadectwom poszczególnych części ST i NT-u6. Pozwoli to zobaczyć, jak – pomimo pewnych podobieństw – duże i ważne są różnice między
nimi.
Szczególnie mocno w dokumencie Papieskiej Komisji Biblijnej podkreślono
świadectwo Pięcioksięgu. Najważniejsze stwierdzenia dotyczące komunikowa6
Propozycję rozciągnięcia na całe Pismo św. prorockiego modelu natchnienia przedstawiają
P. Bovati, P. Basta, „Ci ha parlato per mezzo dei profeti”. Ermeneutica Biblica, Cinisello
Balsamo 2012, s.17-177.
321
nia się Boga znajdujemy w opowiadaniach o spotkaniu Izraela z Bogiem na górze
Synaj/Horeb (Wj 19 – Lb 10; Pwt 4nn). Opowiadania te próbują przy pomocy
sugestywnych obrazów wyrazić ideę, że Bóg jest źródłem (origine) biblijnego
świadectwa. Mojżesz otrzymuje polecenie, aby utrwalić na piśmie objawienie
Boże, aby mógł je przekazywać i chronić jako Słowo Boga do ludzi wszystkich
czasów. Zarysowuje się w ten sposób prawda, że Pięcioksiąg jest Słowem Boga
wyrażonym w słowach ludzi. Idea ta została zawarta in nuce już w Wj 19,19,
gdzie jest mowa o tym, że Bóg „głosem” (con una voce) odpowiadał Mojżeszowi.
Widać w ten sposób, że Bóg „zniża się”, aby posłużyć się ludzką mową, także
i właśnie w odniesieniu do pośrednika swego objawienia.
Pochodzenie od Boga słowa spisanego jest ponadto delikatnie pogłębione
w opowiadaniu o Synaju, gdy chodzi o Dekalog. Czas powstania tego opowiadania może być uważany za punkt, w którym ma swój początek idea pochodzenia
Pisma świętego od Boga (natchnienie), ponieważ jako tekst jedynie Dekalog
mocno związany jest z ideą bycia napisanym przez Boga (por. Wj 24,12; 31,18;
32,16; 34,1.28; Pwt 4,13; 9,10; 10,4).
Idea pochodzenia od Boga tekstów biblijnych w opowiadaniach Pięcioksięgu
jest rozwijana w oparciu o koncepcję pisania, utrwalania ich w formie pisemnej.
„I tak w momentach szczególnie ważnych Mojżesz otrzymuje od Boga polecenie, aby spisał dokument będący podstawą zawarcia przymierza (Wj 24,4) albo
tekst zawierający Boże słowa dotyczące odnowy przymierza (Wj 34,27). Kiedy
indziej Mojżesz wydaje się spełniać wolę Boga zawartą w tych poleceniach,
gdy redaguje na piśmie inne, ważne sprawy (Wj 17,14; Lb 33,2; Pwt 31,22), czy
wreszcie szkic całej Tory (por. Pwt 27,3.8; 31,9)” (Natchnienie i prawda Pisma
świętego, n. 11). Dla jasności obrazu należy przytoczyć te fragmenty Księgi
Wyjścia i Powtórzonego Prawa, w których ta idea jest wyraźnie zarysowana:
„Pan rzekł do Mojżesza: «Wstąp do Mnie na górę i pozostań tam, a dam ci
tablice kamienne, Prawo i przykazania, które napisałem, aby ich pouczyć» (Wj
24,12; por. Pwt 4,13). W Wj 31,18 czytamy, że Bóg rzeczywiście dał Mojżeszowi
dwie kamienne tablice z Dekalogiem, napisanym „palcem Bożym” (por. Pwt
10,4), a w Wj 32,16 znajdujemy wręcz stwierdzenie: „Tablice te były dziełem
Bożym, a pismo na nich było pismem Boga, wyrytym na tablicach”. Z kolei
sporządzając nowe tablice Mojżesz otrzymuje polecenie: „wypisz znów słowa,
jakie były na pierwszych tablicach, które potłukłeś” (Wj 34,1). I rzeczywiście
„był tam Mojżesz u Pana czterdzieści dni i czterdzieści nocy, i nie jadł chleba,
i nie pił wody. I napisał na tablicach słowa przymierza – Dziesięć Słów” (34,28).
Wreszcie, Pwt 9,10 precyzuje, że słowa Dekalogu były najpierw wypowiedziane
322
Henryk Witczyk
przez Boga podczas teofanii na górze: „dał mi Pan dwie kamienne tablice pisane
palcem Bożym. Były na nich wyryte wszystkie słowa, które wyrzekł do was Pan
na górze spośród ognia w dniu zgromadzenia”.
Dzięki swemu bezpośredniemu pochodzeniu od Boga Dekalog ma specjalny
autorytet w zestawieniu z innymi prawami i przepisami Biblii. Równocześnie
uwydatnia się rola pośrednika objawienia, którą pełni Mojżesz. Lud prosi Mojżesza o pośrednictwo, bojąc się bezpośredniego kontaktu z Bogiem (por. Wj
20,18-21). Bóg więc daje pierwszeństwo woli ludu i ustanawia Mojżesza pośrednikiem, rozmawiając z nim i komunikując mu w szczegółach swe polecenia
(Wj 20,22–22,33). Mojżesz spisuje te słowa, ponieważ to na ich podstawie Bóg
zawiera swe przymierze z Izraelem (Wj 24,3-8).
Widać zatem, że Pięcioksiąg, przekazywany z pokolenia na pokolenie przez
wspólnotę wiary tworzoną przez lud biblijnego Izraela i chrześcijan jako pierwsze
część Pisma świętego Starego Testamentu, ma swe źródło (origine) w Bogu,
chociaż zostało zredagowane właśnie przez ludzi. To auto-świadectwo Pisma
świętego osiąga swe wypełnienie, gdy na końcu Pięcioksięgu stwierdza się, że
to sam Mojżesz spisał polecenia, które wpajał ludowi przed wejściem do Ziemi
Obiecanej (por. Pwt 31,9), powierzając je temuż ludowi jako program życia
w przyszłości. Widoczny tu model natchnienia (Mojżesza i Pięcioksięgu) wyróżnia się mocnym zakorzenieniem w bezpośrednim, historycznym doświadczeniu
Boga objawiającego się Mojżeszowi i całemu ludowi Przymierza.
Z kolei w odniesieniu do ksiąg prorockich i historycznych dokument Papieskiej Komisji Biblijnej przytacza świadectwa ich autorów, z którego wyłania
się jeszcze nieco inny model natchnienia (prorocki). Zauważa się, że Izajasz
Jeremiasz, Ezechiel i Amos przedstawiają opisy swoich powołań. „Bóg daje poznać kategoryczny charakter swego polecenia (por. także Am 3,8), a jednocześnie
kładzie nacisk na to, że jego orędzie ma być przekazane z całą dokładnością:
„Pan zaś odpowiedział mi: Nie mów: „Jestem młodzieńcem”, gdyż pójdziesz,
do kogokolwiek cię poślę i będziesz mówił, cokolwiek tobie polecę” (Jr 1,7;
por. 1,17; 26,2.8; Pwt 18,18.20). Opowiadania te są podstawą do określenia roli
posłańców Boga, którą księgi prorockie przyznają swoim autorom” (Natchnienie
i prawda Pisma świętego, n. 14).
Niezwykle oryginalne są również tzw. formuły prorockie, jak np. zdanie:
„tak mówi Pan”. Otwierając jakąś mowę tą formułą prorok prezentuje się jako
wysłannik Boga. Informuje swoich słuchaczy, że mowa, którą do nich kieruje, nie
pochodzi od niego, ale Boga ma za autora. Znane są jeszcze trzy inne formuły,
które pojawiają się w księgach prorockich na okrągło: „wyrocznia Pana”, „rze-
323
cze Pan/Bóg” i „mówi Pan”. W odróżnieniu od pierwszej formuły, nazywanej
„formułą posłańca”, która otwiera mowy, dwie ostatnie je zamykają. Służąc
niczym podpis postawiony na końcu pisma, poświadczają, że Pan jest autorem
wygłoszonej mowy (por. Natchnienie i prawda Pisma świętego, n. 13).
Jeszcze inaczej o swoim natchnieniu mówi Księga Psalmów. Modlitwy
wypowiadane przez ludzi i kierowane do Boga są natchnione w inny sposób niż
Pięcioksiąg czy księgi prorockie. Wypowiadają je osoby, które doświadczyły
Bożego działania w swoim życiu, pośród zagrożeń ze strony wrogów, choroby
czy ludzi bezbożnych. Równie ważnym jest doświadczenie obecności i mocy
Boga w świątyni, o czym świadczą m.in. tzw. psalmy zakorzenione w kulcie
(np. Ps 17 i 50). Wreszcie, dla wielu psalmistów źródłem natchnienia jest przeżywana przez nich bojaźń Boża. Jak stwierdza autor Ps 25 jest ona „konieczna
do tego, aby zostać obdarzonym przez Boga pouczeniem mądrościowym: „Czy
jest taki człowiek, co się boi Pana? Takiemu On wskazuje, jaką drogę wybrać”
(25,12). Ci, którzy się boją Boga nie tylko otrzymują wskazówki dotyczące
prawej drogi życia, jaką winni kroczyć, ale – jak wyjaśnia Ps 25 – także szersze
i głębsze oświecenie (illuminazione): „Pan otwiera serce przed tymi, którzy się
go boją, i powierza im swoje przymierze” (w.14). Innymi słowy, Bóg ofiaruje
im więź serdecznej przyjaźni i wnikliwą znajomość przymierza, które zawarł
z Izraelem na Synaju. Widzimy zatem, że związek z Bogiem, opisywany przy
pomocy zwrotu „bojaźń Boża”, jest źródłem natchnienia, z którego pochodzą
liczne psalmy mądrościowe.
Jeszcze większą trudność nastręcza wyjaśnienie, w jaki sposób od Boga
pochodzą księgi sapiencjalne. Na przykładzie Księgi Syracha można stwierdzić
w wielkim skrócie, że inspiracją do ich powstania jest w ogromnej mierze medytacja nad Prawem (Torą). Cała Mądrość Boża zawiera się bowiem w Księdze
Prawa (Syr 24,1-22). „Mądrość, którą wszyscy – także w przyszłości – mogą
znaleźć w jego księdze, jest owocem jego osobistego studium Prawa i tego, co
Bóg pozwala mu poznać pośród życiowych prób (por. 4,11.17-18).
Syrach szkicuje obraz siebie samego, gdy mówi o „tym, co duszę swoją
przykłada do studiowania Prawa Boga Najwyższego” (39,1a) i pisze: „badać on
będzie mądrość wszystkich starożytnych, a czas wolny poświęci proroctwom”
(39,1b). I wskazuje na skutek:„Jeżeli Pan, który jest wielki, zechce, napełni go
duchem rozumu, on zaś słowa mądrości swej jakby deszcz wyleje i w modlitwie
wychwalać Go będzie” (39,6). Zdobycie mądrości jako owocu studium jest przez
Syracha rozpoznawane jako dar Boga i skłania do modlitwy uwielbienia. Wszyst-
324
Henryk Witczyk
ko to dokonuje się w żywej i trwałej wspólnocie z Bogiem. Autor stwierdza, i to
nie tylko na swój użytek, ale dla wszystkich, że bojaźń Boża i zachowywanie
Prawa dają dostęp do mądrości: „Ten, co Pana się boi, będzie tak czynił, a kto
trzyma się Prawa, osiągnie mądrość” (15,1)”. A kończąc swą księgę jako „naukę rozumu i mądrości (50,27) Syrach dodaje błogosławieństwo: „Szczęśliwy,
kto będzie zajmował się tymi rzeczami, a kto włoży je do serca swego, stanie
się mądrym, a jeśli tak postąpi, we wszystkim sobie poradzi, ponieważ światło
Pana będzie jego drogowskazem” (50,28-29). „To błogosławieństwo wymaga od
człowieka medytacji i postępowania według pouczeń księgi, ale zarazem obiecuje
mądrość i światło od Pana; wszystko to jest możliwe tylko wówczas, gdy taka
księga pochodzi od Boga” (Natchnienie i prawda Pisma świętego, n. 20).
Jeśli chodzi o księgi Nowego Testamentu, to są one natchnione za pośrednictwem Jednorodzonego Syna Bożego, który stał się człowiekiem. Jezus Chrystus
przekazywał uczniom słowa pochodzące od Ojca i dokonywał dzieł, które w Ojcu
miały swą przyczynę.
Owocem tej inspirującej działalności Chrystusa są w pierwszym rzędzie
Ewangelie. Równie mocne świadectwo o inspirującej działalności Chrystusa –
zmartwychwstałego Pana – daje św. Paweł w odniesieniu do swej posługi apostolskiej i swojej ewangelii, zawartej w jego listach. Widoczny w Ewangeliach i w
całym NT model natchnienia jeszcze bardziej różni się od modelu prorockiego.
Bóg komunikuje ludziom swe słowa nie przez człowieka, ale przez swego Syna,
który stał się człowiekiem (J 1,14).
Z analizy przywołanych wyżej tekstów Pisma świętego wynika bardzo ważny
wniosek dotyczący natchnienia:
„Świadectwa różnych tekstów i ksiąg biblijnych pozwalają zobaczyć,
jak teksty prawnicze, przysłowia mądrościowe, wyrocznie prorockie, różnego rodzaju modlitwy, napomnienia apostolskie i tym podobne pochodzą
od Boga – jak zatem Bóg za pośrednictwem autorów ludzkich jest ich
autorem (model natchnienia – dodatek HW). Z przeprowadzonych analiz
wynika, że w zależności od rodzaju tekstu, konkretne modele opisujące ich
pochodzenie od Boga są różne, i nie mogą być porównywane z prostym
i jednorodnym wzorcem, według którego Bóg dyktuje tekst autorowi
ludzkiemu. Tym natomiast, co jest nieustannie potwierdzane, jest osobista
wiara w Boga autora ludzkiego i jego posłuszeństwo względem różnych
form objawienia Bożego” (Natchnienie i prawda Pisma świętego, n.10).
Te różne wzorce albo modele natchnienia (pochodzenia ksiąg Pisma św. od
Boga) pozwalają „w bardziej szczegółowy sposób ukazać, w jaki sposób daje
325
się w nich poznać natchnienie jako związek między Bogiem, inspiratorem i autorem, a ludźmi, prawdziwymi autorami przez niego wybranymi” (Natchnienie
i prawda Pisma świętego, n.10).
Z analizy tekstów mówiących o pochodzeniu od Boga Pięcioksięgu, ksiąg
historycznych, prorockich, psalmów i pism mądrościowych, odsłaniających różne modele swego natchnienia, wynika jeszcze jeden, absolutnie najważniejszy
wniosek:
„Badane księgi, jakkolwiek różne pod względem daty i miejsca
powstania, a także pod względem treści i stylu, niosą zgodnie jedno,
podstawowe i wielkie zarazem przesłanie: Bóg do nas mówi. Jedyny
Bóg w różnorodności i wielości sytuacji historycznych szuka człowieka,
odnajduje go i mówi do niego. A przesłanie, jakie Bóg w różnych formach
z uwagi na konkretne okoliczności historyczne objawienia kieruje, ma na
celu zawsze wzbudzać w człowieku odpowiedź miłości. Ta zdumiewająca
intencja ze strony Boga, przenika Bogiem księgi, które ją wyrażają. Czyni
je natchnionymi i inspirującymi (ispirati e ispiranti), zdolnymi oświecać
oraz pobudzać inteligencję i miłość (passione) wierzących” (Natchnienie
i prawda Pisma świętego, n.21).
1.3. Wiara autora biblijnego fundamentem jego komunikacji z Bogiem
Równie ważne jest podkreślenie osobistej wiary autorów ludzkich w Boga,
a w przypadku apostołów w Jezusa Chrystusa jako Syna Bożego. Papieska Komisja Biblijna na przykładzie relacji Jezus – apostołowie wyjaśnia, dlaczego ta
właśnie osobista wiara jest kluczowym faktorem natchnienia. :
„Słowo apostołów może być fundamentem wiary wszystkich chrześcijan tylko dlatego, że pochodzące z najbardziej intymnego zjednoczenia z Jezusem jest słowem Jezusa. Związek osobisty z Panem Jezusem,
przeżywany w wierze żywej i świadomej jego Osoby, stanowi najgłębszy
fundament tego „natchnienia”, które czyni apostołów zdolnymi do komunikowania, ustnie i na piśmie, orędzia Jezusa, które jest „Słowem Boga”.
Decydująca w tym względzie nie jest literalnie dokładna komunikacja słów
wypowiedzianych przez Jezusa, ale głoszenie jego Ewangelii. Typowym
przejawem tego faktu jest Ewangelia według św. Jana, o której się mówi, że
każde słowo napisane jest w stylu Jana, a jednocześnie wiernie komunikuje
to, co Jezus powiedział” (Natchnienie i prawda Pisma świętego, n.8).
326
Henryk Witczyk
A w dalszym fragmencie tego punktu dokumentu czytamy, że główne przesłanie Jezusa o Bogu jako Ojcu i o Jego nieskończonej miłości do świata, objawionej
w Jego Synu, „nie może być przyjęte i zrozumiane na drodze podejścia czysto
intelektualnego albo pamięciowego, ale jedynie wewnątrz głębokiej i żywej
relacji osobowej, to znaczy w obrębie takiej samej relacji jak ta, w której Jezus
kształtował swoich uczniów. Zawsze można poprawnie z formalnego punktu
widzenia rozmawiać o Bogu i jego miłości, ale jedynie dzięki żywej wierze
w niego i doznając jego miłości można przyjąć dar Boży i dać o nim świadectwo. Stwierdzamy zatem, że główne przesłanie („prawda”) i sposób otrzymania
go, aby o nim złożyć świadectwo („natchnienie”), wzajemnie się warunkują”
(Natchnienie i prawda Pisma świętego, n.9).
1.4 Kluczowa rola Jezusa Chrystusa – Syna Bożego w dziele objawienia
i natchnienia
Księgi Nowego Testamentu pochodzą od Boga dzięki jedynemu w swoim
rodzaju, doskonałemu i pełnemu pośrednictwu Jezusa Chrystusa – Syna Bożego,
które zostało utrwalone przez apostołów oraz ich uczniów dzięki działaniu w nich
i w Kościele apostolskim Ducha Prawdy. Osoba Jezusa, jego działalność i jego
droga, stanowią szczyt Bożego objawienia. W przypadku wszystkich autorów
Nowego Testamentu każda ich relacja z Bogiem zależy od relacji z Jezusem.
Ewangelie synoptyczne poświadczają swoje pochodzenie od Boga, ukazując
Jezusa i jego dzieło objawienia – w gronie naocznych świadków: apostołów i innych uczniów Pańskich. Łukasz w prologu do swojej Ewangelii tłumaczy, w jaki
sposób jego narracja opiera się na spotkaniu z naocznymi świadkami i sługami
Słowa. Jan natomiast stwierdza, że jest naocznym świadkiem dzieł Jezusa od
samego początku i, pouczony przez Ducha Świętego, uwierzywszy w synostwo
Boże Jezusa, daje świadectwo o dokonanym przez niego dziele objawieniu.
„Pozostałe pisma Nowego Testamentu stwierdzają na inne jeszcze
sposoby swoje pochodzenie od Jezusa i od Boga. Łukasz daje do zrozumienia, że w Dziejach Apostolskich opisuje się działalność po-paschalną
naocznych świadków i sług Słowa (por. Łk 1,3), na których oparł się
w prezentowaniu dzieł Chrystusa w swojej Ewangelii. Z kolei Paweł
oświadcza, że objawienie Syna otrzymał od Boga Ojca (Ga 1,15-16)
oraz że widział Zmartwychwstałego (1 Kor 9,1; 15,8) i stwierdza Boże
pochodzenie swojej Ewangelii. Autor Listu do Hebrajczyków w kwestii
poznania zbawienia pochodzącego od Boga zależy od świadków i słuchaczy nauczania Pana. Wreszcie autor Apokalipsy opisuje z wyczuciem
327
i na różne sposoby, jak otrzymał objawienie, które znajduje się spisane
w sposób definitywny i niezmienny w jego księdze: od Boga Ojca przez
Jezusa Chrystusa w znakach odczytanych z pomocą anioła interpretatora”
(Natchnienie i prawda Pisma świętego, n.51).
W Nowym Testamencie – jak wynika z analizy tekstów biblijnych – osobista
relacja z Jezusem przyjmuje formę więzi uczeń – Nauczyciel, w której najważniejsza jest wiara w Jezusa Chrystusa Syna Bożego (por. Mk 1,1; J 20,31). Relacja z Jezusem może być bezpośrednia (Ewangelia Jana; Paweł) lub pośrednia
(Ewangelia Łukasza; List do Hebrajczyków). Taka relacja, fundamentalna dla
komunikowania Słowa Bożego, pojawia się jako szczególnie mocno wyartykułowana i bogata w Ewangelii według św. Jana: autor kontemplował chwałę
Jednorodzonego Syna, który pochodzi od Ojca (1,14); jest naocznym świadkiem
drogi Jezusa (19,35; 21,24); daje swoje świadectwo, pouczony przez Ducha
Prawdy (15,26-27).
Podsumowując możemy stwierdzić, że w tekstach biblijnych odnajdujemy
szeroką gamę świadectw na temat ich pochodzenia od Boga. Dlatego możemy
mówić o bogatej fenomenologii relacji pomiędzy Bogiem i ludzkim autorem.
W Starym Testamencie ta relacja z Bogiem przeżywana jest na różne sposoby.
W Nowym Testamencie więź z Bogiem jest zawsze zapośredniczona przez Syna
Bożego, Pana Jezusa Chrystusa, w którym Bóg wypowiedział swoje ostatnie
i definitywne Słowo (por. Hbr 1,1-2).
Trudno jasno rozgraniczyć pomiędzy objawieniem i natchnieniem, pomiędzy
komunikowaniem treści i Bożą pomocą w dziele ich spisywania. „Podstawowym
faktem jest to, że Bóg komunikuje (la comuncazione divina), a komunikowane treści są przyjmowane z wiarą (l’accoglienza credente), czemu później towarzyszy
Boża asystencja na poziomie pisania. Pod każdym względem wyjątkowym jest
przypadek dziesięciu przykazań, napisanych przez samego Boga i przekazanych
Mojżeszowi (Wj 24,12). Szczególnym jest także przypadek Apokalipsy, w której
precyzyjnie przedstawiony jest cały proces: od Boga, który komunikuje, aż po
utrwalenie na piśmie” (Natchnienie i prawda Pisma świętego, n.51). Objawienie
Boże utrwalone dzięki charyzmatowi natchnienia na kartach Pisma świętego,
a przyjmowane przez Kościół jako żywe Słowo pochodzące od Boga, niesie
Łaskę, która zbawia człowieka.
Według tego, co poświadczają księgi Pisma świętego, natchnienie jawi się
jako szczególna relacja z Bogiem (lub z Jezusem), wewnątrz której daje On
autorowi ludzkiemu mówić i pisać – poprzez swojego Ducha – to, co On sam
328
Henryk Witczyk
chce zakomunikować ludziom. Cechy charakterystyczne natchnienia, jakie dostrzegliśmy w naszym studium, nawzajem się uzupełniają:
1. Podstawowy jest dar osobistej relacji z Bogiem (bezwarunkowa wiara
w Boga, bojaźń Boża, wiara w Jezusa Chrystusa – Syna Bożego);
2. W relacji tej autor otwiera się i przyswaja sobie (accoglie) różne sposoby,
według których Bóg się objawia (stworzenie, historia, obecność Jezusa z Nazaretu);
3. Natchnienie jest analogicznie takie samo dla wszystkich autorów ksiąg
biblijnych (jak mówi o tym Konstytucja O Objawieniu Bożym, n. 11), ale jest zróżnicowane (ispirazione variegata) z powodu ekonomii Bożego objawienia.
2. Prawda Pisma świętego – Bóg i Jego plan zbawienia
W drugiej części dokumentu Papieska Komisja Biblijna mocno podkreśla, że
Pismo święte Starego i Nowego Testamentu objawia prawdę o Bogu i o Jego
planie zbawienia obejmującym cały świat i wszystkich ludzi. Prawda ta jest
wyraźnie zarysowana we wszystkich księgach Starego Testamentu, ale jej
pełnia i definitywny charakter objawia się w osobie Jezusa Chrystusa: w Jego
czynach i słowach, a zwłaszcza w Jego chwalebnej męce, śmierci i zmartwychwstaniu. „Biblia jest miejscem objawienia największej (insuperabile) prawdy,
utożsamianej z osobą – Jezusa Chrystusa – który, swoimi słowami i czynami
„wypełnia” oraz „udoskonala” tradycje Starego Testamentu, objawiając w pełny
sposób Ojca” (Natchnienie i prawda Pisma świętego, n.57). Dzięki działaniu
Ducha Świętego zostały one przemienione przez naocznych świadków w święte
świadectwa i utrwalone w księgach Nowego Testamentu. Za ich pośrednictwem
każdy człowiek otrzymuje nie tylko łaskę poznania pełni prawdy o Bogu, ale nade
wszystko łaskę wiary, czyli zaufania Mu na drodze ku pełni życia. Jak podkreśla
się w podtytule dokumentu, Słowo, które pochodzi od Boga, w każdej epoce
i do każdego człowieka mówi o Bogu mając jako jedyny cel doprowadzenie
wierzących do pełnej komunii z Ojcem i Synem i Duchem Świętym.
W debatach posoborowych na temat prawdy Pisma świętego koncentrowano
uwagę na zbawieniu. Mówi o nim ta część wypowiedzi soborowej, w której czytamy o woli Boga, dzięki której ludzie – za sprawą Chrystusa i Ducha Świętego
dostępują zbawienia, rozumianego jako zjednoczenie z Ojcem i uczestnictwo
w boskiej naturze.
329
Równocześnie w dyskusjach dotyczących relacji między wiedzą naukową
na temat świata i historii a prawdą objawioną w Biblii podkreślano, że Biblia nie
jest podręcznikiem ani kosmologii, ani historii, ani nauk przyrodniczych i nie
zawiera tez, które miałyby być wcześniej czy później odkrywane empirycznie
w każdej z tych dziedzin. Bóg bowiem zechciał w Biblii objawić prawdę dotyczącą naszego zbawienia. I uczynił to we wszystkich księgach Pisma świętego,
w każdej jednostce literackiej stanowiącej kompozycyjnie i tematycznie zwartą
całość.
2.1. Prawda Pisma świętego według Papieskiej Komisji Biblijnej – główne
jej cechy
Analizy przeprowadzone w drugiej części dokumentu Papieskiej Komisji
Biblijnej na temat prawdy Pisma świętego nawiązują do nauczania Soboru Watykańskiego II. Są jednak innowacyjne, ponieważ opierają się na przykładach
z Biblii oraz zawierają prezentację strategii literackich, w jakich ta prawda jest
prezentowana w różnych księgach ST i NT-u.
A. Prawda o Bogu pochodzi od samego Boga
We wprowadzeniu PKB pisze, że liturgiczna aklamacja „Oto Słowo Boże
(Pańskie)” może być rozumiana w podwójnym znaczeniu: przede wszystkim
wskazuje na odczytane Słowo, że pochodzi ono od Boga, ale również na to, że
mówi ono o Bogu. Obydwa te znaczenia są wewnętrznie powiązane ze sobą.
Tylko Bóg zna Boga; a zatem tylko Bóg może mówić o Bogu w odpowiedni
i godny zaufania sposób. Pismo święte zawiera zatem Słowo, które pochodząc
od Boga mówi prawdę o Bogu (por. Natchnienie i prawda, n.3).
B. Prawda Pisma świętego dotyczy człowieka – jego zbawienia
Prawda Pisma świętego dotyczy w pierwszym rzędzie Boga. Nie objawia się
On jednak w oderwaniu od świata i historii. Bóg bowiem dlatego mówi o sobie
w sposób odpowiedni i godny zaufania, aby wzbudzić wiarę w człowieku i tym
samym doprowadzić go do zbawienia. Drugi zatem wymiar prawdy Pisma świętego to zbawienie człowieka, czyli najgłębsza prawda o człowieku. Bóg i człowiek
powołany do zbawienia – to dwa człony jednej prawdy Pisma świętego. „Prawda
o Bogu i prawda o zbawieniu ludzi są ze sobą nierozerwalnie złączone” (n.88).
Najwyraźniej to połączenie ilustruje ewangelista Jan. Jak czytamy w tym samym
p. 88 dokumentu, „Jezus – w jego Ewangelii – nie mówi o Ojcu pomijając Syna
i, z drugiej strony, nie mówi o zbawieniu ludzi pomijając bliską relację Ojca
330
Henryk Witczyk
i Syna. Oznajmia: Kto mnie widzi, widzi także i Ojca (14,9; por. 12,45) oraz To
bowiem jest wolą Ojca mego, aby każdy, kto widzi Syna i wierzy w niego, miał
życie wieczne (6,40).
Widzenie Boga jako Ojca objawiającego się w Jezusie Chrystusie, zaufanie
Mu – to droga do poznania pełni prawdy o człowieku, pielgrzymującym przez
ziemię do pełni życia w Bogu. Dlatego w podsumowaniu dokumentu czytamy,
że prawda Pisma świętego nie może być rozumiana jako „suma precyzyjnych
i prawdziwych informacji o różnych aspektach ludzkiego poznania, ale jako
objawienie się samego Boga oraz jego zbawczego projektu. Biblia w istocie
pozwala nam poznać misterium Boga, który objawił się w Słowie Wcielonym,
które – przez Ducha świętego – prowadzi do doskonałej komunii ludzi z Bogiem.
W ten sposób staje się jasne, że prawda Pisma to ta, która ma jako cel zbawienie
wiernych” (n. 144 i KO, n.2).
C. Performatywny charakter prawdy Pisma świętego
Równocześnie już na samym wstępie należy podkreślić, że prawda Pisma
świętego, którą przybliża dokument PKB, nie jest zbiorem formuł czy systematycznie ułożoną doktryną, zamkniętą w księgach oderwanych od życia ludzi.
Przeciwnie, została utrwalona na piśmie, ponieważ jest adresowana do ludzi i ma
charakter pragmatyczny, wręcz performatywny. Prawda Pisma świętego została
bowiem wyrażona w takich formach literackich jak narracja, prawo, proroctwo,
sentencja mądrościowa, modlitwa, list, które nie są w pierwszym rzędzie opisem Boga, Jego interwencji, i procesu zbawienia, ale mają w sobie wielką siłę
oddziaływania na człowieka-czytelnika.
Prawda Pisma świętego „nadaje pełnię sensu ludzkiej egzystencji” (n.144);
Bóg „chciał ją przekazać wszystkim ludziom, całemu światu poprzez swoje sługi,
czyli autorów natchnionych” (n.144). Dlatego w dokumencie PKB, czytamy,
że „ludzie winni przyjąć pełne miłości i dobroci Słowo, które objawia prawdę
o Bogu i Jego planie zbawienia w celu odnowienia i pogłębienia osobistej więzi
z Nim” (n.4).
D. Polifonia głosów składających się na jedną prawdę Pisma świętego
Prawda o Bogu i zbawieniu została wyrażona w Piśmie świętym w różnych
i odrębnych formach. „Prawda biblijna wyrażona została przy pomocy różnorodnych gatunków literackich i z tego powodu w Piśmie świętym znajduje
się nie tylko prawda wyrażona w zdaniach, które mają znaczenie stwierdzeń
dogmatycznych, ale jest także prawda opowiadania, normy prawnej czy przy-
331
powieści, prawda tekstu modlitwy i prawda wyrażona w poemacie o miłości
jak choćby Pieśń nad Pieśniami, prawda krytycznych stronic Koheleta i prawda
zamknięta w księgach apokaliptycznych. Nawet wewnątrz tych samych gatunków literackich możemy dostrzec pluralizm punktów widzenia. (...). Także
w objawieniu Nowego Testamentu, mamy formy narracyjne i mowy, między
którymi nie można oczywiście postawić znaku równości, i gdzie możemy
zauważyć znaczące różnice w prezentowaniu orędzia. Mamy w istocie cztery
Ewangelie i Kościół odrzucił jako niewłaściwą próbę ich „harmonizacji”. To,
co zostało napisane „według Łukasza” na przykład, powinno być szanowane
i akceptowane, nawet jeśli nie zgadza się w sposób ścisły z tym, co mówią Marek
czy Jan. Co więcej, podczas gdy dla Ewangelii przekaz bazuje zasadniczo na
życiu Jezusa i na jego słowach, dla Pawła prawda o Chrystusie jest zakorzeniona
prawie wyłącznie w wydarzeniu jego śmierci i zmartwychwstania. Ponadto,
różnica ujęcia tematu pomiędzy Listem do Rzymian a Listem świętego Jakuba
jest paradygmatyczna, jeśli chodzi o pluralizm, poprzez który Pismo świadczy
o jedynej prawdzie Bożej. Ta polifonia natchnionych głosów jest przekazana
Kościołowi jako model, aby przyjął w naszych czasach tę samą postawę łączenia jedynego, przekazywanego ludziom orędzia z koniecznym szacunkiem
dla wielkiej różnorodności doświadczeń osobistych, kulturowych oraz darów
udzielonych przez Boga” (n. 145).
E. Prawda w formie historycznej
Prawda Pisma świętego została nam przekazana w formie historycznej.
„Niektóre księgi Pisma świętego zawierają odniesienie do określonej epoki,
w której zostały napisane. W innych przypadkach egzegeza naukowa umieszcza je
w różnych, najbardziej prawdopodobnych kontekstach historycznych. Literatura
biblijna obejmuje długi okres historii, który liczy więcej niż tysiąc lat. W tym
czasie objawiają się z konieczności treści czy koncepcje związane z poszczególnymi epokami, owoc doświadczeń czy niepokojów charakterystycznych dla
danego okresu historycznego, w którym żył lud Boży.
Pełna trudu praca wykonana przez redaktorów, aby dać jakąś spójność
doktrynalną i praktyczną tekstowi świętemu, nie wyeliminowała wcale śladów
tej historii, ukazując nam wątpliwości i niedoskonałości, tak w odniesieniu do
spraw teologicznych, jak i antropologicznych. Obowiązkiem interpretatora jest
zatem unikanie lektury fundamentalistycznej Biblii, aby móc usytuować różne
sformułowania tekstu świętego w ich kontekście historycznym, zwracając uwagę
na gatunki literackie wtedy popularne. Akceptując ten aspekt Bożego objawie-
332
Henryk Witczyk
nia jesteśmy prowadzeni do misterium Chrystusa, ku pełnemu i ostatecznemu
objawieniu się prawdy Boga w historii ludzi” (n.146).
F. Cała prawda o Bogu w całym Piśmie świętym
Równie znamienne jest ukierunkowanie na poszukiwanie prawdy o Bogu
we wszystkich tekstach Pisma świętego. Papieska Komisja Biblijna sprzeciwia się okaleczaniu Biblii poprzez opuszczanie lub drukowanie mniejszych lub
większych fragmentów. W zakończeniu dokumentu czytamy: „Od pewnego
czasu stają się coraz bardziej wyraźne pewnego rodzaju uprzedzenia do tradycji biblijnej, ponieważ niektóre strony biblijne czy niektóre motywy literackie
wydają się być nie do zaakceptowania dla wrażliwości współczesnego sumienia
z powodu koncepcji uznawanych za przestarzałe, z powodu zwyczajów i praktyk
jurydycznych dyskusyjnych czy wręcz godnych potępienia, albo opowiadań,
które wydają się być pozbawione fundamentu historycznego. Następstwem
tego jest rozpowszechniony brak szacunku w relacji do tekstu świętego i pewna
ukryta nieufność, jeśli chodzi o jego użyteczność pastoralną, posunięta wręcz
do kwestionowania natchnienia pewnych fragmentów Biblii. Nie wystarczy
więc stwierdzić w sposób ogólny, że w Starym Testamencie znajdują się rzeczy
„niedoskonałe i przemijające” (KO, n.15), czy przypomnieć, że także pisarze
Nowego Testamentu byli dłużnikami mentalności swoich czasów. Jeżeli jest
rzeczą słuszną podkreślić. (...). Nie wystarczy również w imię roztropnej troski pasterskiej wyeliminować fragmenty problematyczne z lektury publicznej
w zgromadzeniach liturgicznych. Kto zna cały tekst, będzie czuł się wręcz obrażony takim okaleczeniem świętego dziedzictwa i będzie mógł oskarżać pasterzy
o ukrywanie, zupełnie niepotrzebnie, trudnych aspektów Biblii. (...). Kościół nie
może uchylać się od zadania pokornego i odważnego interpretowania, w sposób
pełen szacunku, całej tradycji literackiej, którą uznaje za natchnioną, a więc
za ekspresję prawdy Bożej” (n.149-150). „Należy przyjąć szerszą koncepcję
natchnienia. Nie w tym sensie, że w tekście natchnionym byłyby części mniej
ważne czy pozbawione wartości, ale dar natchnienia manifestował się na różne
sposoby” (n.143).
G. Prawda stopniowo odsłaniana w ST – w pełni obecna w NT
Papieska Komisja Biblijna zadała sobie trud, aby z poszczególnych części
i ksiąg Biblii wydobyć zasadnicze motywy zawartego w nich orędzia o Bogu,
który ma plan zbawienia świata i człowieka. Biorąc pod uwagę kanon Pisma
świętego i zasadnicze etapy historii Objawienia, dokument prezentuje najpierw
333
prawdę, którą Bóg objawia o sobie w Starym Testamencie. Następnie przybliża
tę, którą o Bogu objawia Jezus Chrystus w Nowym Testamencie – doprowadzając objawienie do pełni. Rzeczą bardzo znamienną jest to, że na pierwszy plan
wysuwa się to, co księgi ST-u mówią o samej osobie Boga, mówiąc o Jego
najważniejszych przymiotach będących zarazem Jego działaniami: Boża wszechmoc, sprawiedliwość, miłosierdzie i miłość.
W NT te Boże przymioty będące zarazem aktywnymi energiami łączone są
z osobą Jezusa Chrystusa. Na kartach Ewangelii objawia się On jako wcielony
Syn, który pozostaje w stałej więzi z Bogiem, swoim Ojcem. W Jego działaniu
względem ludzi i w Jego nauczaniu objawia się całe bogactwo Bożej wszechmocy, sprawiedliwości, miłosierdzia i miłości. Co więcej, całe Jego życie i Jego
osoba jest manifestacją tych Bożych przymiotów i energii. Objawiana stopniowo
w poszczególnych częściach ST-u prawda o Bogu w Nim jawi się ludziom w swej
osobowej i cielesno-duchowej pełni. Ziemski i zmartwychwstały Jezus Chrystus
jest doskonałym, pełnym i definitywnym wcieleniem Prawdy, przygotowywanej i coraz wyraźniej odsłanianej w Starym Testamencie. Jako Słowo wcielone
i uwielbione jest jej najdoskonalszą manifestacją.
2.2 Treść prawdy Pisma świętego
2.2.1 Prawda o Bogu
A. Bóg stworzenia i historii
Prawda Pisma świętego to odsłaniająca się stopniowo tajemnica Boga. Obejmuje ona w pierwszym rzędzie działania Boga, o których mówi ST, a następnie
objawienie misterium trzech Osób: Ojca, Syna i Ducha Świętego, objawione
w księgach NT-u.
Już na samym początku II-giej części dokumentu czytamy, że „w Starym
Testamencie sam Bóg jest najwyższą prawdą dzięki stałości swoich wyborów,
obietnic i darów; jego słowa są wiarygodne i wymagają podobnej stałości
w przyjęciu i w odpowiedzi człowieka, w jego sercu i w czynach (por. np. 2 Sm
7,28; Ps 31,6). W przywołanym Ps 31,6 czytamy: „W ręce Twoje powierzam
ducha mojego: Ty mnie wybawiłeś, Panie, Boże prawdy!” (’el ’emet; o` qeo.j th/j
avlhqei,aj). Natomiast drugi przywołany tekst to fragment modlitwy Dawida, który
po wysłuchaniu proroctwa zwraca się do Boga słowami: „Teraz Ty, o Panie mój,
Boże, Tyś Bogiem, Twoje słowa są prawdą. Skoro obiecałeś swojemu słudze to
szczęście, racz teraz pobłogosławić dom swojego sługi, aby trwał przed Tobą
na wieki, boś Ty, mój Panie, Boże, to powiedział, a dzięki Twojemu błogosławieństwu dom Twojego sługi będzie błogosławiony na wieki»”. Tak rozumiana
334
Henryk Witczyk
prawda – słowa, wybory i obietnice objawiające Boga – jest fundamentem przymierza, czyli jest źródłem zbawienia dla wszystkich, którzy będą w nim wiernie
i na sposób stały uczestniczyć.
B. Prawda przychodzi do ludzi jako Osoba – Jezus Chrystus
„W Nowym Testamencie Chrystus jest prawdą, ponieważ On, który jest
„drogą, prawdą i życiem” (J 14,6), objawiając Ojca (por. J 1,18), daje dostęp
do Tego (J 14,6), który jest ostatecznym źródłem życia (por. J 5,26; 6,57)”.
W przywołanych odniesieniach do czwartej Ewangelii podkreśla się osobowy,
historyczny i pełny charakter tej prawdy, jaką jest Jezus Chrystus. Objawiał On
bowiem Ojca nie inaczej jak Słowo, które w określonym momencie dziejów stało
się ciałem i zamieszkało między nami (J 1,14). Mówiąc o Nim autor Prologu
zaznacza, że „nikt nigdy Boga nie widział”, a jedynie On, Jednorodzony Syn
Go objawił (1,18). I nikt nie przychodzi do Ojca inaczej jak tylko przez Niego
(14,6b). Dlatego On jest jedyną prawdą o Bogu i o zbawieniu rozumianym jako
życie wieczne u Boga.
W następnym fragmencie dokumentu jest to powiedziane jeszcze mocniej:
„Pełnia prawdy (o Bogu) ukazuje się przez i w Chrystusie. On sam jest Słowem
Bożym (por. J 1,1.14), które pochodzi od Boga i objawia Boga. Nie tylko mówi
On prawdę o Bogu, lecz jest prawdą o Bogu, On, który stwierdza: „Kto
zobaczył mnie, zobaczył Ojca” (J 14,9; por. 12,45). Przyjście Syna objawia
także zbawienie człowieka: „Tak bowiem Bóg umiłował świat, że Syna swego
Jednorodzonego dał, aby każdy, kto w niego wierzy, nie zginął, ale miał życie
wieczne” (J 3,16) (n.65).
C. Chrystus-Prawda poznawany przez wieki dzięki Duchowi Prawdy
Komplementarną w odniesieniu do Jezusa Chrystusa prawdą – objawioną
w Nowym Testamencie – jest Duch. Ten „Duch, którego ofiaruje Jezus, to Duch
prawdy (J 14,17; 15,26; 16,13). W przywołanym tekście czwartej Ewangelii
Jezus obiecuje uczniom, że „Duch Prawdy będzie świadczył o Nim” (15,26);
„Duch Prawdy, doprowadzi was do całej prawdy. Bo nie będzie mówił od siebie,
ale powie wszystko, cokolwiek usłyszy, i odsłoni przed wami rzeczy przyszłe”
(16,13). Duch Prawdy daje poznać uczniom tę prawdę, którą jest Jezus Chrystus: Jego osoba i Jego nauczanie, a zwłaszcza objawione w Nim i przez Niego
„rzeczy przyszłe” – Królestwo Boże. Równocześnie pochodzący od Jezusa i od
Ojca Duch Prawdy „będzie wspierał świadectwo uczniów (J 15,26-27) i stałość
ich odpowiedzi wiary” (n.64).
335
Podsumowując tę generalną prezentację prawdy Pisma świętego w ujęciu
dokumentu Papieskiej Komisji Biblijnej należy stwierdzić, że ma ona wymiar
trynitarny, lecz zasadniczo chrystologiczny. „Objawicielem i treścią prawdy dla
naszego zbawienia jest zatem Chrystus, zapowiadany przez Stary Testament:
prawda manifestuje się w Nowym Testamencie w jego osobie i Królestwie, tym
już obecnym i tym eschatologicznym, przez niego głoszonym i zainaugurowanym” (n.64). Prawda Pisma świętego to Osoba: Ojca i Syna i Ducha Świętego – dostępna dla ludzi w Jezusie Chrystusie dzięki działaniu Ducha Prawdy.
Objawiając się człowiekowi daje mu możliwość – przez wiarę – uczestniczenia
w Niej. Nie jest więc ani doktryną, ani zbiorem formuł, ale Osobą, którą usystematyzowane doktryna czy formuły jedynie w jakimś stopniu opisują. Bezpośredni
dostęp do Prawdy daje człowiekowi Słowo natchnione, czyli pochodzące od
Boga. W Piśmie świętym Bóg – za pośrednictwem Chrystusa i dzięki działaniu
Ducha „komunikuje Siebie samego i zaprasza ludzi do komunii z sobą” (Natchnienie i prawda, 4).
2.2.2 Prawda o zbawieniu
A. Inicjatywy zbawcze Boga w ST
Od pierwszej do ostatniej stronicy Biblii Bóg jest źródłem zbawienia. Dzieło
stworzenia jest odbiciem boskiej woli bycia Bogiem „dla człowieka”; objawia
się w dziele stwórczym jako źródło Dobra (por. Rdz 1,31) i od samego początku
daje człowiekowi moc, aby mógł zmierzyć się z problemem zła: grzechu, cierpienia i śmierci (Rdz 3,1-14). W historii ludu Izraela Bóg objawia się w licznych
interwencjach zbawczych, jak wyzwolenie z niewoli (Wj 14) i wyzwolenie
z bałwochwalstwa (Wj 20; Pwt 5). Daje Prawo, które ma wychowywać lud Przymierza do życia otwartego na zbawczą miłość bliźniego (Kpł 19). W nauczaniu
za pośrednictwem proroków stawia temu ludowi wymagania dotyczące głównie
czystości wiary i sprawiedliwości; zapewnia ten lud o swej wierności pomimo
win sprowadzających ciężkie zagrożenia i wygnanie do obcej ziemi. W zetknięciu
ludu Przymierza z kulturami starożytnymi dążącymi do prawdy Bóg daje swoim
czcicielom Mądrość, która objawia im koherentny system myślenia o życiu na
świecie i po śmierci.
B. Pełnia zbawienia – zmartwychwstały Chrystus
Ostatecznie, według Bożego planu czciciele jedynego Boga dochodzą do
spotkania z Chrystusem. On objawia im Boga jako Ojca, źródło zbawienia. Dokument szczegółowo analizuje, w jaki sposób Ewangelie synoptyczne, Ewangelia
336
Henryk Witczyk
według św. Jana,, listy św. Pawła i Apokalipsa ukazują Jezusa Chrystusa w roli
Pośrednika zbawienia. Zwraca się uwagę na rolę Ducha Świętego, który współdziała z Jezusem i kontynuuje dzieło zbawienia w czasie Kościoła.
Centralnym wydarzeniem zbawczym jest Pascha Jezusa. Zostało ono
szczegółowo opisane w dokumencie Papieskiej Komisji Biblijnej. Podkreśla się
w nim, że pełnia zbawienia – ofiarowanego ludziom – zawiera się w zmartwychwstaniu Chrystusa. Czytamy, że św. Paweł „w najdłuższym rozdziale
spośród wszystkich swoich listów (1 Kor 15,1-58), stara się uzasadnić i wyjaśnić
zmartwychwstanie chrześcijan, które bierze swój początek w zmartwychwstaniu
Chrystusa. Stwierdza z mocą: „Chrystus powstał z martwych jako pierwociny
spośród tych, co pomarli […]; w Chrystusie wszyscy będą ożywieni” (1 Kor
15,20.22). Wiara w zmartwychwstanie Chrystusa, w wieczną wspólnotę z Nim
i z Ojcem, stanowi fundament i horyzont przepowiadania Pawła. Wpływa głęboko na aktualne życie ziemskie, czyni chrześcijan zdolnymi do przezwyciężenia
trudności i utrapień „wiedząc, że trud nie pozostaje daremny w Panu” (1 Kor
15,58). (...). Paweł nie daje żadnego opisu tego nowego życia, ale zwyczajnie
stwierdza: „Na zawsze będziemy z Panem” (1 Tes 4,17; por. 2 Kor 5,8). (...).
Stąd na końcu tego fragmentu listu, mówi do chrześcijan w Tesalonikach: „Przeto
wzajemnie się pocieszajcie tymi słowami” (1 Tes 4,18). Patrząc na swoją śmierć,
Paweł stwierdza: „pragnę odejść, aby być z Chrystusem, bo to o wiele lepsze”
(Flp 1,23). Bycie z Chrystusem, który jest z Ojcem, czyli ostateczna i doskonała
wspólnota życia z nim i w nim, wraz ze wszystkimi członkami jego Ciała, jawi
się jako pełnia zbawienia (por. 1 Kor 15,28; także J 17,3.24)” (n.95).
Zwraca się szczególną uwagę na oddziaływanie zmartwychwstania
Chrystusa na człowieka, który od początku swego życia zmierza ku śmierci.
Rozwiązaniem dramatu przemijania i śmierci jest zjednoczenie przez wiarę ze
zmartwychwstałym Panem, które nie zostanie naruszone ale odsłonięte i umocnione. Dokona się ono na końcu ziemskiej drogi człowieka wierzącego.
C. Chrześcijanin – zbawienie w akcie stawania się Królestwem Boga
Dokument nie poprzestaje na ukazaniu finału indywidualnej historii zbawienia. Bardzo mocno zwraca uwagę także na teraźniejszy jej wymiar. Zbawienie ogarniające chrześcijanina teraz to Królestwo Boże. Reguły rządzące
nim zostały ukazane w Ewangeliach, a moment zaistnienia i proces rozwoju
w Księdze Apokalipsy. Na samym wstępie tej księgi Kościół apostolski zwraca się do ukrzyżowanego i zmartwychwstałego Chrystusa, który jest obecny
i bliski, wyraża swoje dziękczynienie za otrzymane od Niego dary. A czyni
337
to słowami: „Temu, który nas miłuje i który przez swą krew uwolnił nas od
naszych grzechów, i uczynił nas królestwem – kapłanami dla Boga i Ojca swojego, Jemu chwała i moc na wieki wieków! Amen” (1,5-6)”. W komentarzu
do tego niezwykłego tekstu papieska Komisja Biblijna pisze: „Chrześcijanin,
dotknięty miłością Jezusa Chrystusa, uznaje siebie za ustanowione przez
niego Królestwo Boże. Jest to Królestwo w stanie rozwoju, w procesie stawania się, z pewnością nieukończone, ale już rozpoczęte. Pomiędzy chrześcijaninem i Jezusem Chrystusem istnieje wzajemna przynależność miłości, wraz
z odpowiedzialnością kapłańską chrześcijanina, która czyni go pośrednikiem
pomiędzy Bogiem, Chrystusem i rzeczywistością ludzką” (n.97).
Istotna dla tak rozumianego Królestwa Bożego jest więź miłości, która
łączy Chrystusa i chrześcijan. Ona rośnie i rozwija się w miarę jak rozwija się
ich współdziałanie z Barankiem, który posiada siłę pozwalającą Mu zwyciężyć
i unicestwić wszelkie zło dokonane przez Diabła oraz – w ujęciu pozytywnym
– władzę pozwalającą Mu udzielić wszystkim ludziom, którzy będą chcieli do
Niego przynależeć, Ducha Świętego (por. Ap 5,6). Pełna realizacja Królestwa
Bożego nastąpi wówczas, gdy chrześcijanie będą mogli przejść z aktualnego
poziomu konfliktu między „systemem Chrystusa” i „systemem ziemskim” na
poziom ostatecznego wypełnienia, o czym autor Księgi Apokalipsy mówi:
„Teraz nastało zbawienie, potęga i królowanie Boga naszego i władza Jego
Pomazańca” (12,10; por. 19,1-9).
D. „Prawdziwe słowa Boże” – nośniki zbawczej nowości Chrystusa-Pana
Niezwykle ważnym czynnikiem, który oprócz miłości Chrystusa ustanawia człowieka Królestwem Bożym, są natchnione słowa Księgi zawierające
słowa wcielonego Logosu, określone w Ap 19,9 znamiennym zdaniem: „To
są prawdziwe słowa Boże”. Jak czytamy w dokumencie: „Słowa natchnione,
które zawiera Apokalipsa, są wszystkie w zasadzie własnymi słowami Boga;
przekazanymi i streszczonymi w Jezusie Chrystusie, żyjącym Słowie Boga;
od Jezusa Chrystusa poprzez jego Ducha promieniują na ludzi i ich dosięgają.
Są nazwane „prawdziwymi”, ponieważ są w stanie nieść i dać przyjmującemu je człowiekowi całe bogactwo Chrystusa i Boga, których są nosicielami”
(n.100). Zawierają one dynamiczną treść, w pełni koherentną z wymaganiami
Boga i aspiracjami człowieka. Niosą one całą nowość Chrystusa i mogą ją
komunikować.
A nieco wcześniej Komisja wyjaśnia, że w słowach natchnionych, adresowanych do ludzi, jest przekazywane żyjące „słowo Boga” par excellence,
338
Henryk Witczyk
które Jezus Chrystus nosi w sobie i które wiernie przekazuje jako wcielony
logos (por. J 1,1.14). Co więcej, to żyjące „słowo Boga” może zostać jakby
wydrukowane we wszystkich ludziach, którzy je przyjmują, dając im swą
chrystologiczną nowość (n.99). Inaczej mówiąc, słowa natchnione, gdy są
przyjęte przez człowieka, pełnią w nim rolę nowego, duchowego kodu genetycznego. Człowieka, który przynależał do „Władcy tego świata” i był cząstką
tego świata, przemieniają w istotę zjednoczoną z Bogiem Ojcem i miłowaną
przez Jezusa Chrystusa, ustanawiając go Królestwem Bożym. Ma ono wielką
szansę na rozwój do pełni zbawienia objawionej w samym Chrystusie: „Słowa
natchnione, odpowiednio przyjęte, stają się inspirujące w tym, kto je przyjmuje,
zaszczepiają w nim Chrystusa, Nowego, który odnawia – bo są tegoż Chrystusa nosicielami” (n.100). One rozwijają się i dynamicznie promieniują swoją
chrystologiczną treścią. Mają one moc zwyciężania wszelkiego zła obecnego
w historii, aby ostatecznie wszczepić w nią chwałę Chrystusa. Przez te słowa,
stające się (che divengono), Bóg czyni „wszystkie rzeczy nowe”.
3. Reguły szukania prawdy o Bogu w księgach ST i NT-u
Autorzy dokumentu nie poprzestają na samym sprzeciwie wobec prób cenzurowania Pisma świętego. Przywołują podstawowe zasady jego historycznoliterackiej i teologicznej interpretacji.
3.1 Metodologie podane w dokumencie O interpretacji Biblii w Kościele
Papieska Komisja Biblijna usilnie zaleca stosowanie właściwych metodologii. Jako szczególnie użyteczny w tej kwestii okazał się wcześniejszy dokument
O interpretacji Biblii w Kościele, opublikowany w roku 1993. Jednak i w tym
zaleceniu najnowszy dokument wyraźnie doprecyzowuje, że w poszukiwaniu
prawdy Pisma świętego z jednej strony „istotne jest ustalenie jasnych zasad,
które pomogłyby zrozumieć, że sens tego, co zostało przekazane, nie identyfikuje się bezpośrednio z literą tekstu. Z drugiej strony rzeczą konieczną
jest poruszać się w sposób precyzyjny, biorąc na warsztat, jeden po drugim,
te problemy, które domagają się rozwiązania, aby w ten sposób pokazać zaangażowanie wierzącego (m.in. biblisty) w czynienie Słowa Bożego swoim
własnym według daru inteligencji, którego Duch Święty udziela w każdej
epoce historii” (n.150).
339
3.2 Analogia wcielenia: w ludzkiej słabości słowa chwała Słowa Bożego
Ważna reguła, stosowana od początku w Kościele, mówi o wcieleniu Słowa
Bożego w słowa ludzkich autorów jako fakcie analogicznym do wcielenia odwiecznego Logosu, Syna Bożego, który stał się ciałem w osobie Jezusa Chrystusa. „Jest rzecz słuszną podkreślić zasadę wcielenia, aplikując ją analogicznie
do spisywania Bożego objawienia; jest także obowiązkiem wskazać, jak w tej
ludzkiej słabości objawia się chwała Słowa Bożego”.
3.3 Dynamiczna jedność ST i NT na poziomie chrystologii
Kolejna reguła hermeneutyki biblijnej mającej na celu odkrywanie w Piśmie
świętym całej prawdy o Bogu i o zbawieniu, mocno przypomniana w dokumencie, to zasada jedności Biblii. Przypominając, że „pełnia objawienia i prawdy
została przyniesiona przez Chrystusa” Papieska Komisja Biblijna natychmiast
dodaje: „Jednakże jego przyjście zostało przygotowane przez długie objawienie
Boże, które jest potwierdzone przez pisma Starego Testamentu. Chcemy posłuchać co pisma te mówią o Bogu i o zbawieniu, świadomi, że pełne znaczenie
ich przesłania objawia się w osobie i w dziele Chrystusa” (n.65). Można zatem
powiedzieć, że nie chodzi jedynie o jedność ST i NT na poziomie literackim
(np. kontynuacja w NT motywów i obrazów ze ST-u, odniesienia w NT do ST
w formie cytatów), ale o dynamiczną jedność na poziomie chrystologii: przygotowanej w ST, a wypełnionej i objawionej w Jezusie Chrystusie i w pełni
utrwalonej w pismach NT-u.
Tę jedność Biblii na poziomie chrystologii trafnie wyraził w „Przedmowie”
do dokumentu Papieskiej Komisji Biblijnej kard. Gerhard Muller, stwierdzając:
„Będąc wcielonym Słowem Boga (por. J 1,14), Jezus Chrystus jest doskonałą
prawdą o Bogu, objawia Boga jako Ojca i otwiera drogę prowadzącą do Boga,
który jest źródłem każdego życia. Inne wypowiedzi Pisma świętego na temat
Boga są ukierunkowane na to Słowo Boga, które stało się człowiekiem w Jezusie
Chrystusie; On jest kluczem do ich interpretacji” (Natchnienie i prawda Pisma
świętego, Kielce 2014, s. 6).
4. Kościół w relacji do prawdy Pisma świętego
A. Filar i podpora
Kościół jest „filarem i podporą prawdy” (1 Tm 3,15). Filar symbolizuje budowlę, którą podtrzymuje, a która stanowi wyraźnie zarysowaną i wyodrębnioną
340
Henryk Witczyk
przestrzeń. Kościół jest zatem taką przestrzenią, złożoną z osób, świadków
Boga i Chrystusa, w której prawda o Bogu jest objawiana i rozpoznawana jako
pochodząca od Boga. Równocześnie Kościół – podpora prawdy – jest powołany
do głoszenia prawdy.
B. Lud prowadzony do zbawienia przez prawdę Pisma świętego
Nade wszystko jednak Kościół „przyjmując i w nadzwyczajny sposób
odkrywając prawdą Objawienia konstytuje samego siebie (si auto-costituisce)
poprzez posłuszne rozpoznawanie Słowa Bożego, którym żyje” (n.140). Co
więcej, w Piśmie świętym Kościół odkrywa prawdę, którą nie jest suma precyzyjnych i prawdziwych informacji o różnych aspektach ludzkiego poznania, ale
jest nią „objawienie się samego Boga oraz jego zbawczego projektu” (n.144). Ta
prawda nadaje pełnię sensu ludzkiej egzystencji. Ofiarowana jest ona najpierw
autorom natchnionym, wspólnotom wierzącym w Boga, a przez nich Bóg chce
ją przekazać wszystkim ludziom. Jego bowiem celem jest objawienie misterium
swej miłości, które odsłania się w Słowie Wcielonym. To On – przez Ducha
Świętego obecnego i działającego w słowach Pisma świętego – prowadzi Kościół
i wszystkich ludzi do doskonałej komunii ludzi z Bogiem.
Ks. prof. dr hab. Waldemar Chrostowski, SBP nr 1
Dyskusja panelowa wokół
dokumentu
Natchnienie i prawda Pisma
świętego
Głos w dyskusji
W refleksji wokół najnowszego dokumentu Papieskiej Komisji Biblijnej (PKB)
chciałbym uwypuklić trzy aspekty.
Po pierwsze, w ciągu trzech ostatnich dziesięcioleci PKB wykazuje znaczną
aktywność. Opublikowano sześć dokumentów: Pismo Święte a chrystologia
(1984), Jedność i różnorodność w Kościele (1988), Interpretacja Pisma Świętego
w Kościele (1993), Naród żydowski i jego Święte Pisma w Biblii chrześcijańskiej
(2001), Biblia a moralność (2009) oraz Natchnienie i prawda Pisma Świętego
(2014). Każdy z podjętych tematów jest doniosły, nasuwa się jednak pytanie o ich
recepcję i status. Spotkały się ze zróżnicowanym zainteresowaniem, oscylującym
między ożywionymi dyskusjami podczas konferencji i sympozjów, a niewielkim
odzewem czy nawet przemilczaniem. Co się tyczy Polski: pierwszy dokument
ukazał się dopiero cztery lata po ogłoszeniu1; drugi w ogóle nie doczekał się
przekładu na język polski; trzeci, opublikowany w trzech różnych tłumaczeniach2,
Ruch Biblijny i Liturgiczny 41/1988, s. 185-226 (w przekładzie A. Jankowskiego OSB).
Interpretacja Pisma świętego w Kościele, Przemówienie Ojca świętego [sic!] Jana Pawła
II oraz Dokument PKB, tłum, K. Romaniuk, Pallottinum, Poznań 1994; Interpretacja Biblii
w Kościele. Tekst studyjny, tłum. D. Piekarz, w: Z badań nad Biblią. Prace Katedry Teologii
i Informatyki Biblijnej Wydziału Teologicznego Papieskiej Akademii Teologicznej nr 2, Kraków 1998, s. 107-189; Interpretacja Biblii w Kościele. Dokument Papieskiej Komisji Biblijnej
1
2
342
Waldemar Chrostowski
był przedmiotem prezentacji i dyskusji podczas dwóch kolejnych sympozjów
biblistów polskich (Szczecin – 1995, Radom – 1996); czwarty3 nie został już tak
mocno nagłośniony; piąty4 zaprezentowano i komentowano w 2010 r. podczas
konferencji naukowej na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II5,
ale poza tym w zasadzie przeszedł bez większego odzewu.
Istnieje przekonanie, że dokumenty PKB mają wartość normatywną.
W Przedmowie do najnowszego dokumentu kard. Gerhard Müller, przewodniczący PKB, napisał: „Prezentowany dokument Papieskiej Komisji Biblijnej nie jest
oficjalną deklaracją Magisterium Kościoła, ani nie przedstawia całej doktryny na
temat natchnienia i prawdy Pisma świętego. Zawiera on jedynie wyniki wnikliwej
analizy egzegetycznej tekstów biblijnych pod kątem ich pochodzenia od Boga
i zawartej w nich prawdy. Wyprowadzane wnioski są teraz przedkładane specjalistom w zakresie innych dyscyplin teologicznych, aby mogły być dopełnione
i pogłębione z ich punktu widzenia”.6 Członkowie PKB zostali przedstawieni
przede wszystkim jako egzegeci Biblii. Zapewne i z tego względu wypowiedź
PKB na ogół nie wychodzi poza ramy ujęć podręcznikowych, uwypuklając pytania, na które od dawna oczekujemy odpowiedzi czy przynajmniej wiążących
drogowskazów. Część pierwsza (Świadectwo ksiąg biblijnych o ich pochodzeniu
od Boga) i druga (Świadectwo tekstów [n.b. dlaczego nie: ksiąg?) biblijnych na
temat objawionej w nich prawdy) w gruncie rzeczy zawierają powtórzenie tego,
co jest znane i zamieszczane w dobrych introdukcjach biblijnych z rozdziałami
na temat natchnienia biblijnego oraz prawdy Biblii. Część trzecia (Interpretacja
słowa Bożego i stojące przed nią wyzwania), oczekiwana i bardzo potrzebna,
budzi raczej niedosyt.
Po drugie, ostatnie dokumenty PKB podzielają znamienny „grzech pierworodny” współczesnej biblistyki katolickiej, pozostającej pod dominującym
wpływem egzegezy historyczno-krytycznej. Cechuje ją daleko posunięta rez komentarzem biblistów polskich, tłum. R. Rubinkiewicz SDB, Rozprawy i Studia Biblijne 4,
Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 1999.
3
Naród żydowski i jego Święte Pisma w Biblii chrześcijańskiej, tłum. R. Rubinkiewicz
SDB, Instytut Teologii Biblijnej Verbum, Kielce 2002.
4
Biblia a moralność. Biblijne korzenie postępowania chrześcijańskiego, tłum. R. Rubinkiewicz SDB, Instytut Teologii Biblijnej Verbum, Kielce 2009.
5
W. Pikor (red.), Moralność objawiona w Biblii, Analecta Biblica Lublinensia VIII,
Wydawnictwo KUL, Lublin 2011.
6
Papieska Komisja Biblijna, Natchnienie i prawda Pisma świętego. Słowo, które od
Boga pochodzi i mówi o Bogu, aby zbawić świat, przeł. ks. Henryk Witczyk, Verbum, Kielce
2014, s. 7.
Dyskusja panelowa wokół dokumentu
343
zerwa, a nawet swoista niechęć, wobec Septuaginty (LXX). Znalazło to wyraz
w dokumencie z 1993 r. poświęconym interpretacji Biblii, w którym LXX jest
„wielką nieobecną”. Doszło też wyraźnie do głosu w dokumencie Naród żydowski
i jego Święte Pisma w Biblii chrześcijańskiej, gdzie znajdujemy kuriozalne zdanie: „A choć chrześcijanie mówiący po grecku otrzymali od Żydów swe pisma
w postaci Septuaginty, to jednak dokładnie nie wiemy, jak ta postać wyglądała,
ponieważ Septuaginta dotarła do nas poprzez rękopisy chrześcijańskie” (nr 17).7
Sugeruje się, że tekst LXX, który zachowali chrześcijanie, nie jest, a w każdym
razie nie musi być, wiarygodny. A gdyby odrzucenie LXX przez rabinów dokonało się nie pod koniec I wieku, lecz później, czy ewentualnie zachowane w ich
środowisku rękopisy byłyby bardziej wiarygodne?
Septuaginta jako Biblia Grecka jest również „wielką nieobecną” w najnowszym dokumencie PKB. Wprawdzie w części pierwszej, dotyczącej natchnienia
Biblii, podjęto egzegezę wybranych fragmentów Księgi Syracha (nr 20),8 a także
problematykę kanonu Starego Testamentu u Ojców Kościoła (nr 60)9, zaś w części
drugiej pojawia się egzegeza Księgi Mądrości i ponownie Księgi Syracha (nry
79-80)10, ale nie można uznać, że wyczerpuje to status i znaczenie LXX jako
Biblii Greckiej judaizmu okresu międzytestamentowego (nie tylko judaizmu
hellenistycznego! – zob. świadectwa LXX wśród znalezisk znad Morza Martwego) oraz Biblii autorów Nowego Testamentu, Kościoła apostolskiego i Ojców
Kościoła. Spojrzenie na status i rolę LXX odgrywa wielką rolę w dialogu ekumenicznym. „Większość Kościołów prawosławnych – czytamy w dokumencie
PKB – w kwestii zawartości kanonu Starego Testamentu nie różni się od Kościoła katolickiego, choć pomiędzy starożytnymi Kościołami wschodnimi można
spotkać pewne różnice”.11 W tych warunkach nasuwa się konkretny postulat:
niechby w swoim kolejnym dokumencie PKB zajęła się sprawą genezy, natury,
teologii, rangi i znaczenia LXX. Brak klarowności w tym przedmiocie prowadzi
do osobliwych ujęć i rozwiązań. Przykładowo, po II Soborze Watykańskim mnożą
się przekłady Biblii z języków oryginalnych na nowożytne, ale w odniesieniu
do wielu tekstów z ksiąg protokanonicznych natrafiamy na uwagę, że przekład
został dokonany nie z tekstu masoreckiego TM, lecz za LXX. Wskutek tego
7
Papieska Komisja Biblijna, Naród żydowski i jego Święte Pisma w Biblii chrześcijańskiej,
przeł. Ryszard Rubinkiewicz SDB, Verbum, Kielce 2002, s. 35.
8
Papieska Komisja Biblijna, Natchnienie i prawda Pisma świętego, s. 38-41.
9
Tamże, s. 102-103.
10
Tamże, s. 132-134.
11
Tamże, s. 103.
344
Waldemar Chrostowski
otrzymujemy „trzecią Biblię”, stanowiącą osobliwe połączenie przekładu z TM
przekładem opartym na LXX.
Po trzecie, niektóre stwierdzenia zawarte w najnowszym dokumencie PKB
zmuszają do otwartej polemiki. W części trzeciej znajdujemy dwa paragrafy (nry
109-110)12 poświęcone Księdze Tobiasza i Księdze Jonasza. Obie zostały zapewne
wybrane jako swoiście egzemplaryczne. Czytamy: „Obie księgi opowiadają o serii
wydarzeń, w stosunku do których rodzi się pytanie, czy rzeczywiście się wydarzyły” (nr 109.13 Poprzestanę na obserwacji dotyczącej Księgi Jonasza. Przypominając
jej obecność w zbiorze Dwunastu [Proroków], PKB dodaje: „Jednakże w opowiadaniu znajdujemy nie tylko pewne szczegóły, ale także elementy strukturalne,
których nie możemy traktować jako wydarzeń historycznych. To skłania nas do
interpretowania tekstu jako kompozycji wyobrażonej (immaginaria), zawierającej
głębokie treści teologiczne” (nr 110).14 Wskazując na „pewne nierealne szczegóły”,
a mianowicie hiperboliczna wielkość Niniwy, połknięcie Jonasza przez rybę i pozostanie przy życiu oraz zgodne nawrócenie wszystkich mieszkańców Niniwy, „o
czym nie ma żadnej wzmianki w dokumentach asyryjskich”, PKB podkreśla dwa
wiodące tematy teologiczne, po czym konkluduje: „Jonasz posuwa się najdalej
w swoim uniwersalizmie, czyniąc ze złych i znienawidzonych Asyryjczyków –
którzy zniszczyli królestwo Izraela, deportując jego mieszkańców, i byli dumni ze
swoich okrutnych zwyczajów wojennych – odbiorcami przesłania prorockiego,
które uzdalnia ich do nawrócenia”.15
Na genezę i orędzie Księgi Jonasza można jednak spojrzeć zupełnie inaczej,
rozpoznając w niej świadectwa istnienia prężnej diaspory Izraelitów w Asyrii
i jej stolicy oraz kontaktów utrzymywanych między Izraelitami mieszkającymi
na dawnym terytorium królestwa Izraela, którzy ocaleli z pożogi najazdów asyryjskich, a ich deportowanymi rodakami, którzy rychło przeszli od wygnania do
diaspory. W Księdze Jonasza istnieją aluzje, które pozwalają zasadnie wnosić, że
adresatami nauczania proroka nie byli pogańscy Asyryjczycy, lecz jego rodacy
przebywający na obczyźnie. Księga Jonasza, która zanim weszła do kanonu ksiąg
świętych została poddana reinterpretacji niechętnej asyryjskiej diasporze Izraelitów, ma ogromną wartość historyczną jako świadectwo tej przemilczanej diaspory.
Dokument PKB, sugerując określoną interpretację historyczną i teologiczną, nie
ułatwia dociekań i dyskusji na ten temat.
Tamże, s. 184-187.
Tamże, s. 184.
14
Tamże, s. 186-187.
15
Tamże, s. 187-188.
12
13
Ks. prof. dr hab. Mariusz Rosik, SBP nr 35
dokumentu
świętego
Ewangelie synoptyczne – natchnienie i prawda w nich zawarta
Konstytucja O Objawieniu Bożym mówi, że „wśród wszystkich pism Nowego
Testamentu, Ewangelie zajmują słusznie miejsce najwybitniejsze. Są bowiem
głównym świadectwem życia i nauki Słowa Wcielonego, naszego Zbawiciela”
(18). Warto postawić w tej perspektywie pytanie o natchnienie i prawdę Ewangelii. W poniższym przedłożeniu zatrzymamy się najpierw nad pytaniem o to,
w jaki sposób dokument Papieskiej Komisji Biblijnej Natchnienie i prawda Pisma Świętego wskazuje na natchnienie i prawdę Ewangelii w ogóle, a następnie
zajmiemy się specyfiką Ewangelii synoptycznych.
Według autorów dokumentu kluczem do rozumienia kwestii natchnienia
Ewangelii jest osoba Jezusa Chrystusa: „W pismach Nowego Testamentu dostrzegamy specyficzną sytuację: dają one świadectwo o związku swoich autorów
z Bogiem jedynie poprzez osobę Jezusa. Przyczynę tego fenomenu odsłania sam
Jezus mówiąc bardzo jasno: ‘Nikt nie przychodzi do Ojca inaczej jak tylko przeze
mnie’ (J 14,6). Stwierdzenie to opiera się na wyjątkowej znajomości Ojca, którą
ma Syn (por. Mt 11,27; Łk 10,22; J 1,18)” (8). Rozwijając tę myśl, członkowie
Papieskiej Komisji Biblijnej wskazują na dwa elementy, które decydują o pochodzeniu Ewangelii od Boga. Są nimi żywa wiara w Jezusa oraz sama osoba
Jezusa, w którym objawienie Boże osiąga swój szczyt.
346
Mariusz Rosik
Ewangelie są po pierwsze popaschalnym świadectwem wiary pierwszych
chrześcijan, którzy odczytywali życie Jezusa, dokonując interpretacji teologicznej
wydarzeń, o których opowiadali. Nie chodzi więc w nich o samo przytoczenie
faktów z życia Jezusa z Nazaretu, ale o naświetlenie tych faktów z punktu widzenia wiary popaschalnej. Wydarzenie Jezusa Chrystusa jest bowiem kluczowym
momentem dziejów zbawienia: „Wszystkie cztery Ewangelie pokazują osobę
i historię Jezusa jako szczyt historii biblijnej. A co za tym idzie, często odnoszą
się do pism Starego Testamentu, znanych głównie w przekładzie greckim zwanym Septuagintą, ale także w wersji oryginalnej hebrajskiej i aramejskiej” (23).
Ukazując postać Jezusa jako szczyt objawienia Boga wobec wszystkich narodów, ewangeliści odwołują się często do świętych pisma narodu żydowskiego.
Zdecydowana większość cytatów ze Starego Testamentu, które pojawiają się
w Ewangeliach, została zaczerpnięta z Septuaginty. I tu rodzi się ważna kwestia.
Przy obecnym pojmowaniu natchnienia biblijnego jako procesu, na który składa się wiele czynników, specyficzną kwestią wydaje się powracający od około
trzech czy czterech dekad problem inspiracji pierwszego znanego przekładu
Biblii Hebrajskiej na język grecki, jakim jest Septuaginta. Właśnie – czy tylko
przekładu? Czy nie chodzi o Biblię sensu stricto? Wśród niektórych biblistów
zdziwienie budził fakt, że w dokumencie Papieskiej Komisji Biblijnej Naród
żydowski i jego Święte Pisma w Biblii chrześcijańskiej, który ukazał się w 2002
roku, nie znalazła się wzmianka o Septuagincie. Nawet jeśli sami Żydzi nie
uznają dziś Septuaginty za swoje Pismo Święte, to jednak autorami tłumaczenia
są Żydzi, a dokument – jak mówi tytuł – mówi także o narodzie żydowskim
w Biblii chrześcijańskiej. Problematyki tej niestety nie porusza wprost omawiany
dokument Papieskiej Komisji Biblijnej.
Po wtóre, Ewangelie pochodzą od Boga – stwierdzają dalej autorzy dokumentu – także dlatego, że świadczą o formacji naocznych świadków i sług Słowa: „Ewangelie, poświadczając specjalną formację Dwunastu, ukazują bardzo
konkretnie sposób swego pochodzenia od Jezusa i od Boga” (nr 24). Ich autorzy
bowiem byli świadkami wydarzeń z życia Jezusa bądź czerpali informację od naocznych świadków, którzy byli słuchaczami Jego nauk i bacznymi obserwatorami
dokonywanych przez Niego cudów, a także innych wydarzeń, spośród których
na czoło wysuwają się wydarzenia paschalne (męka, śmierć, zmartwychwstanie
i wstąpienie do nieba).
Zawężając teraz pole naszej refleksji, zapytajmy o pochodzenie od Boga
Ewangelii synoptycznych. Dzieła trzech pierwszych ewangelistów wskazują
najpierw na szczególną więź, jaka łączy Chrystusa z Bogiem. Czynią to na pięć
347
sposobów. Po pierwsze prezentują Jezusa jako Syna Bożego w Jego uprzywilejowanej relacji z Ojcem. Prawda ta wynika jasno z Ewangelii Dzieciństwa, a także
z narracji o chrzcie i przemienieniu Jezusa. W scenie zwiastowania Jezus nazwany
zostaje „Synem Bożym” (Łk 1,35) i „Synem Najwyższego” (Łk 1,32). Scena
chrztu Jezusa stanowi punkt kulminacyjny wstępnej części dzieła Markowego
(Mk 1,9-11; par.), przy jednoczesnym wskazaniu na wypełnienie się misji Jana
Chrzciciela, która tu jest potwierdzona przez znaki towarzyszące: wizja Ducha
Świętego zstępującego z nieba i głos Ojca, obwieszczający Boże synostwo
Jezusa. Widzeniu Ducha Świętego zstępującego z nieba towarzyszy głos Ojca
skierowany bezpośrednio do Jezusa: „Tyś jest Syn mój umiłowany, w Tobie mam
upodobanie” (Mk 1,11). Sam Ojciec objawia nadprzyrodzone synostwo Jezusa,
gdyż – jako że dopiero rozpoczyna swą publiczną działalność – nie był jeszcze
rozpoznany przez ludzi jako Syn Boga. Z podobnym objawieniem synostwa
Bożego Jezusa czytelnik Ewangelii ma do czynienia w scenie przemienienia na
górze Tabor (Mt 17,5; par.). Po drugie, Jezusowa więź z Bogiem zaakcentowana
jest podkreśleniu faktu, że jest On pełen Ducha Świętego. Autorzy dokumentu
znów odwołują się do chrztu Jezusa przyjętego z rąk Jana w Jordanie, a także
do wystąpienia inauguracyjnego z rodzinnym Nazarecie. W opowiadaniu o wystąpieniu Jezusa w synagodze w Nazarecie (Łk 4,16-30) Łukasz kreśli program
Jego zbawczej działalności. Cytaty zaczerpnięte z Iz 61,1-2 i 58,6 służą przedstawieniu Jezusa jako namaszczonego Duchem Pana proroka, który zapowiada
swą misję. Nauczyciel z Nazaretu jest namaszczony i spoczywa na Nim Duch
Święty, jest „posłany, aby nieść dobrą nowinę, aby głosić wolność i przejrzenie,
aby obwoływać rok łaski” (Łk 4,18-19). Bez wątpienia funkcja głoszenia stanowi o istocie misji proroka. Reakcje na Jego słowa są identyczne, jak reakcje
na działalność proroków. Ostatecznie sam Jezus identyfikuje się z nimi: „Żaden
prorok nie jest mile widziany w swej ojczyźnie” (Łk 4,24b). Na potwierdzenie
profetycznego wymiaru swej misji przywołuje postacie Eliasza i Elizeusza (Łk
4,25-27). Gniewna reakcja tłumów i usiłowanie zabójstwa są zapowiedzią, że
również i Jego dotknie los odrzucanych proroków (Łk 4,29).
Po trzecie, więź Jezusa z Bogiem zostaje podkreślona przez fakt, że Jezus
działa mocą Boga. Moc ta ujawnia się przede wszystkim w egzorcyzmach. Uwolnienia spod wpływu złych duchów zajmują poczesne miejsce na kartach Ewangelii synoptycznych. Najwięcej tego rodzaju interwencji Jezusa zanotował Marek.
Ponieważ jego dzieło powstało najwcześniej, możną przypuścić, że najpełniej
odzwierciedla historyczne okoliczności działalności Jezusa. Jeśli tak, to znaczy,
że egzorcyzmy stanowiły jeden z najbardziej istotnych elementów publicznych
348
Mariusz Rosik
wystąpień Jezusa. Uwalnianie człowieka od wpływu złych duchów widziane
było przez Żydów czasów Jezusa jako bezpośrednia walka z królestwem szatana.
Jezus, obwieszczając nadejście królestwa Bożego, potwierdzał to nauczanie czynami niszczącymi królestwo przeciwne. Jezus dokonuje dzieł mocą Bożą także
uzdrawiając chorych, wskrzeszając umarłych czy sprawując władzę nad naturą.
Zwłaszcza ten ostatni gatunek cudów nawiązuje do Bożej mocy przejawiającej
się często w dziejach narodu wybranego, który właśnie w Bogu widział Pana
natury. Ewangelie zapisały kilka cudów nad naturą dokonanych przez Jezusa.
Wiele z nich łączy motyw jeziora (np. kroczenie po wodzie, cudowny połów ryb,
uciszenie burzy). Inne wynikają najczęściej z miłosierdzia Jezusa, który lituje
się nad ludźmi w potrzebie (np. nakarmienie chlebem głodnych na pustyni czy
przemiana wody w wino).
Po czwarte, Jezus objawia swą więź z Bogiem poprzez to, że naucza mając
władzę od Boga. W oczywisty sposób stwierdza to Marek ewangelista, gdy
wkłada w usta tłumów podziwiających Jezusa słowa: „Cóż to jest? Nowa jakaś
nauka z mocą” (Mk 1,27). Cudom Jezusa zawsze towarzyszy zbawcze słowo;
Jezus nigdy nie dokonuje cudów dla nich samych, lecz mają one na celu potwierdzenie prawdziwości głoszonego słowa. Cuda realizują praktycznie królestwo
Boże zapowiadane w zbawczym orędziu Jezusa. Po piąte wreszcie, ewangeliści
podkreślają Jezusową relację z Bogiem poprzez to, że ukazują Go jako „Tego,
którego więź z Ojcem zostaje definitywnie objawiona i potwierdzona poprzez jego
śmierć i zmartwychwstanie: Jezus umierając wyjawia swe najbardziej intymne
zjednoczenie z Bogiem Ojcem, którego wolę w pełni akceptuje (Mt 26,39.42;
Mk 14,36; Łk 22,42). Bóg Ojciec z kolei wskrzeszając Jezusa z martwych (Mt
28,6; Mk 16,6; Łk 24,6.34) objawia swą doskonałą i definitywną aprobatę osoby
Jezusa i wszystkich jego działań oraz roszczeń” (28).
Ewangelie synoptyczne nie tylko ukazują wieloaspektowo więź, jaka łączyła
Jezusa z Bogiem, ale także przedstawiają rolę Mesjasza w historii zbawienia,
odnosząc się tym samym do świętych pism narodu wybranego: „Święte Pisma
ludu Izraela są traktowane jako opowiadanie historii Boga z tym ludem i jako
Słowo Boże. Ewangelie synoptyczne pokazują związek Jezusa z Bogiem także
w ten sposób, że uznają jego historię za wypełnienie Pism. Szczególny związek
Jezusa z Bogiem jawi się również w jego objawieniu się na końcu czasów” (29).
Według autorów omawianego dokumentu, Jezus nie tylko dopełnia nauczanie
Mojżesza i proroków tym, co mówi, ale nade wszystko przedstawia siebie samego jako osobowe wypełnienie Pism. Za przykład niech posłuży Mateuszowa
kompozycja dwóch pierwszych rozdziałów jego dzieła, zwanych powszechnie
349
Ewangelią Dzieciństwa: „Mateusz cytuje teksty proroków w sposób emblematyczny. Kiedy mówi o wypełnieniu się obietnic i proroctw, nie przypisuje ich
prorokowi (pisząc: „Jak mówi [powiedział] prorok), lecz explicite bądź implicite, odnosi je do samego Boga, używając passivum theologicum: „Stało się to
wszystko, aby się wypełniło słowo Pańskie powiedziane przez proroka” (54).
Wszystkie wydarzenia Ewangelii Dzieciństwa widzi Mateusz w perspektywie
realizacji się zapowiedzi mesjańskich, których wypełnienie się przedstawia za
pomocą dwóch formuł: „aby się wypełniło słowo” oraz „tak bowiem zostało
napisane”. Jednym z najistotniejszych jej rysów teologicznych jest nawiązanie
do dziejów Mojżesza i na tym tle nakreślenie historii Jezusa. Analogie znajdują
się zarówno w tradycji biblijnej, jak i pozabiblijnej. Według relacji Księgi Wyjścia, faraon zaalarmowany o przyroście naturalnym wśród populacji hebrajskiej,
wydaje rozkaz zabijania wszystkich potomków płci męskiej przymuszanych do
ciężkich prac Izraelitów (Wj 1,22). Mojżesz został ocalony tylko dlatego, że
odnalazła go córka faraona, gdy jako niemowlę został umieszczony przez swą
matkę w koszu unoszącym się na wodach Nilu (Wj 2,5). Gdy już jako dorosły
zabił Egipcjanina stając w obronie Hebrajczyka, w obawie przed zemstą schronić
się musiał w ziemi Madian (Wj 2,11-22). Historia Jezusa zawiera wiele analogii
do dziejów Mojżesza. Mateusz bardzo wyraźnie nawiązuje do nich w Ewangelii
Dziecięctwa. Zestawienie wygląda następująco:
Dzieje Jezusa
Mt 2,1314: Herod poszukuje Dziecięcia,
aby Je zgładzić, dlatego Józef zabrawszy
Matkę i Jezusa ratuje się ucieczką.
Mt 2,16: Herod wysyła żołnierzy do
Betlejem, by wygubić wszystkie dzieci
do dwóch lat.
Mt 2,19: Herod umiera.
Mt 2,1920: Anioł Pana nakazuje Józefowi
powrót do ziemi Izraela, gdyż umarli ci,
co czyhali na życie Dziecięcia.
Mt 2,21: Józef wraz z Jezusem i Jego
Matką powracają do ziemi Izraela.
Dzieje Mojżesza
Wj 2,15: Faraon zamierza zabić Mojżesza,
więc ten ratuje się ucieczką.
Wj 1,22: Faraon rozkazuje utopić w wodach Nilu każdego nowonarodzonego
chłopca Hebrajczyków.
Wj 2,23: Faraon umiera.
Wj 4,19: Pan nakazuje Mojżeszowi powrót do Egiptu, gdyż umarli ci, którzy
czyhali na jego życie.
Wj 4,20: Mojżesz wraz z żoną i swymi
dziećmi powraca do Egiptu.
Tak jasno przedstawiona przez Mateusza analogia dziejów Mojżesza i Jezusa
odgrywa istotną rolę w ukazaniu historiozbawczej linii teologii ewangelisty. Jak
Mojżesz był wybranym i przygotowanym przez Boga wybawicielem Hebrajczyków z niewoli Egipcjan, tak Jezus jest Wybawicielem wszystkich, którzy w Niego
350
Mariusz Rosik
wierzą. Zawarta jest tu jednocześnie zapowiedź wątku nowego Prawa, który
później zostanie rozwinięty przez ewangelistę, zwłaszcza w Kazaniu na Górze
(Mt 57). Jak Dekalog został przekazany narodowi wybranemu przez Mojżesza,
tak nowe Prawo objawione zostanie przez Jezusa.
Członkowie Papieskiej Komisji Biblijnej podkreślają także fakt, że Jezusowa
więź z Bogiem w pełni objawi się poprzez triumfalny powrót Jezusa na końcu
czasów. Okaże się wówczas, że cała historia dąży do swego wypełnienia się za
sprawą Jego powrotu w chwale. Taki jest przedmiot chrześcijańskiej nadziei
eschatologicznej. Podsumowując ten wątek refleksji, w dokumencie stwierdza
się: „Ewangelie synoptyczne objawiają szczególny związek Jezusa z Bogiem
w całym jego życiu i działalności; objawiają także szczególne znaczenie Jezusa
dla wypełnienia się historii Boga z ludem Izraela i dla definitywnego wypełnienia
się całej historii. To właśnie w Jezusie Bóg objawia samego siebie i swój plan
zbawienia całej ludzkości. To właśnie w Jezusie Bóg mówi do ludzi. To właśnie
przez Jezusa są oni doprowadzani do Boga i z nim jednoczeni. To za pośrednictwem Jezusa otrzymują oni zbawienie. Prezentując Jezusa, osobowe Słowo
Boga, Ewangelie same stają się Słowem Bożym” (30).
Ks. prof. dr hab. Dariusz Kotecki, SBP nr 150
dokumentu
świętego
Moją refleksję nad dokumentem PKB chciałbym oprzeć o Apokalipsę św. Jana
i to z uwagi na to, że sam dokument poświęca dość dużo uwagi ostatniej księdze
Biblii. Rzeczywiście tekst Ap zawiera wiele wskazówek dotyczących natury
natchnienia biblijnego. Oto kilka refleksji, które zrodziły się pod wpływem
lektury dokumentu.
1. Dokument we wprowadzeniu generalnym podkreśla, że zgromadzenie
liturgiczne jest najbardziej znaczącym, a zarazem uroczystym miejscem proklamacji Słowa Bożego. „We Mszy św., która składa się z dwóch części: liturgii
Słowa i liturgii Eucharystii, Kościół celebruje «misterium paschalne czytając
to, co we wszystkich Pismach odnosiło się do Niego», sprawując Eucharystię,
w której uobecnia się zwycięstwo i triumf Jego śmierci, zanosząc dziękczynienie «Bogu za Jego niewysłowiony dar» w Chrystusie Jezusie ku «chwale Jego
majestatu» mocą Ducha Świętego”. Wśród wszystkich ksiąg NT ta prawda najbardziej ujawnia się w Ap św. Jana. W całej narracji to zgromadzenie liturgiczne
zebrane w niedzielę (en kyriakē hēmera) na celebrowaniu Zmartwychwstałego
Pana (por. Ap 1,9-20) jest aktywnym uczestnikiem aktu liturgicznego, stając się
głównym podmiotem interpretacyjnym całego przesłania. Pierwsze z siedmiu
błogosławieństw Ap czyni jego adresatami „tego, który czyta” i „tych, którzy
słuchają słowa proroctwa i zachowują to, co jest w nim zapisane, bo chwila jest
bliska” (Ap 1,3). Od samego początku staje się wiadomym, że cała zawartość
352
Dariusz kotecki
doświadczenia Jana przybiera formę spisaną oraz ma konkretnych swoich odbiorców: autor bardzo wyraźnie odróżnia tego, który czyta od tych, którzy słuchają.
Mamy więc lektora oraz wspólnotę słuchającą. Księga nie jest jakimkolwiek
pismem skierowanym do wspólnoty chrześcijan, ale jest księgą przeznaczoną do
czytania publicznego i to czytania o charakterze kultycznym czy liturgicznym.
To, co zostało ogłoszone w Ap 1,3, zostaje podjęte w części końcowej księgi,
w błogosławieństwie Ap 22,7: „Błogosławiony, który strzeże słów proroctwa
tek księgi”. W odróżnieniu od pierwszego błogosławieństwa nie mówi się tutaj
o słuchaniu, ale tylko o strzeżeniu. Dlaczego nie wymienia się już „słuchających
i strzegących”, a tylko „strzegącego”. W czasie lektury zgromadzenie zapoznało
się z treścią proroctwa, dlatego teraz domaga się od słuchaczy nowej postawy.
W 22,7 jesteśmy świadkami zamknięcia doświadczenia apokaliptyczno-prorockiego wspólnoty kościelnej, zgromadzonej na liturgii. Teraz błogosławionymi
zostają nazwani ci, którzy powinni zachować w pamięci usłyszane słowa, co
więcej wcielić je w życie czy praktykować (gr. tēreō). Możemy powiedzieć,
że Sitz im Leben tego ostatniego błogosławieństwa przesuwa się ze środowiska
liturgicznego na historyczno-egzystencjalne. Następuje wyraźne przejście od
wspólnoty liturgicznej (stąd liczba mnoga użytych imiesłowów) do poszczególnego słuchacza (liczba pojedyncza). Apeluje się w ten sposób o przemianę
słuchania w konkretne działanie, w którym chodzi o to, by ochronić to orędzie
od zafałszowania, ciągle aktualizować je w życiu. Księgę Ap można potraktować
jako wielką liturgię Słowa, która poprzedza liturgię Eucharystii. Zdanie, które
spotykamy w epilogu: „A Duch i Oblubienica mówią: Przyjdź!” (22,17) może
odnosić się do kilku sytuacji: 1) wyłącznie do kultycznego przyjścia Jezusa; 2)
do eschatologicznego przyjścia Jezusa; 3) zarówno do jednego, jak i drugiego.
Charakter dialogiczny całego epilogu nie wyklucza pierwszej propozycji. Cała
wizja wstępna (1,9-20), która rozwija się w niedzielę, jest skoncentrowana na
objawieniu się zmartwychwstałego Chrystusa i uświadamia zgromadzeniu liturgicznemu, że to właśnie Zmartwychwstały jest przedmiotem celebracji.
2. W drugiej części dokumentu zostaje podjęta kwestia natchnienia Pisma
świętego, badając jego pochodzenie od Boga. Sporo miejsca dokument poświęca
Ap - mimo że nie jest obecny w niej termin natchnienie - ale „mówi się w niej
o rzeczywistości, którą on oznacza, kiedy rozpoznaje się w tekście relację ścisłej i bezpośredniej zależności od samego Boga”. Przywołane przez dokument
teksty, tj. Ap 1,1-3 (prolog); 1,10; 4,1-2 (opis przemiany Jana pod wpływem
Ducha w celu lepszego poznania Jezusa, wyrażony zwrotem en pneumati);
10,9-11 (udział człowieka w opracowaniu przesłania prorockiego); 22,18-19
353
(nienaruszalność księgi objawionej) wskazują na teandryczny charakter słowa.
W tym miejscu chciałbym zwrócić uwagę jedynie na wyrażenie en pneumati,
które określa doświadczenie Jana.
Ta formuła została umieszczona w czterech newralgicznych miejscach Ap
(1,10; 4,2; 17,3; 21,10), jako punkt wyjścia kolejnych wizji: wstępnej (Ap 1,920), liturgii niebiańskiej (Ap 4-5); upadku Wielkiej Nierządnicy (Ap 17-18);
Jeruzalem Niebieskiego (21,9-22,5). Na pierwszym miejscu, służy ona do opisania doświadczenia wizjonera z Patmos. W pierwszych dwóch przypadkach to
wyrażenie przyimkowe łączy się z orzeczeniem egenomen, którego podmiotem
jest Jan, natomiast w dwóch pozostałych przypadkach mamy formę czasownikową apēnenken, której podmiotem jest jeden z siedmiu aniołów mających
czasze, który przenosi wizjonera z Patmos na pustynię lub na wysoką górę, gdzie
w en pneumati widzi wyrok na Wielką nierządnicę i triumf Nowej Jerozolimy.
Z prezentowanej statystyki wynika, że doświadczeni wyrażone za pomocą wyrażenia en pneumati odnosi się nie tylko do części pierwszej Ap, ale rozciąga się
na całą wizję drugiej częśći i co więcej spotykamy je w interpretacji dwóch jej
momentów kulminacyjnych: zniszczenia wielkiej Nierządnicy oraz manifestacji
miasta Boga.
Z wyrażeniem „w duchu” mamy pewien problem natury interpretacyjnej: czy
zostaje w ten sposób opisany stan psychologiczno-duchowy wizjonera z Patmos
(stąd tłumaczenia: „znalazłem się w ekstazie, zachwyceniu, duchowej egzaltacji”)
czy też wyjątkowy wpływ Ducha świętego na niego. Tekst Ap nie mówi wprost
o ekstazie, chociaż NT zna słowo ekstasis i za jego pomocą opisuje chociażby
doświadczeni wizyjne Piotra w Jaffie (Dz 10,10) czy ekstasis św. Pawła w świątyni
jerozolimskiej (Dz 22,17). To doświadczenie miałoby przypominać przeżycie
porwania, zachwytu czy uniesienia mistycznego św. Pawła, opisanego w 2 Kor
12,1-4. Zwolennicy interpretacji ekstatycznej chcą za wszelką cenę znaleźć w wyrażeniu „w duchu” znak jakiegoś nadzwyczajnego doświadczenia wizjonerskiego.
Wydaje się jednak, że z jednego powodu, tj. braku w Ap znaków nadzwyczajnego,
spektakularnego działania Ducha, autorowi nie chodziło wcale o podkreślenie
doświadczenia wizjonerskiego Jana, a bardziej o inspirację ze strony Ducha.
Wyrażenie „w duchu” było dobrze znane we wczesnej literaturze chrześcijańskiej oznaczało ogólnie „pod kontrola Ducha Świętego” i bardzo często wskazywało ono na czasowe doświadczenie mocy Ducha w mowie czy objawieniu
prorockim bez określenia jednak szczegółowo sposobu jego działania. Jan będą
na Patmos doświadcza pewnej zmiany (analiza czasownika ginomai prowadzi do
wniosku, że wskazuje on na pewna zmianę sytuacji w porównaniu z poprzednią).
354
Dariusz kotecki
Przyimek en w większości przypadków w NT wskazuje na zespolenie z jakąś
rzeczą lub osobą. W naszym przypadku to Duch Święty staje się niejako środowiskiem tego nowego doświadczenia. On jest właściwym kontekstem całego
doświadczenia Jana, on zanurza się w Nim, wchodzi z nim w kontakt.
Dokument w tym miejscu mówi: „Jan odczuwa dotyk Ducha” a później
„Doznać zachwycenia za sprawą Ducha i w kontakcie z nim, oznacza u Jana
głęboką wewnętrzną przemianę, która choć nie musi koniecznie osiągnąć poziomu ekstazy, uzdalnia go do przyjęcia i zinterpretowania skomplikowanego
symbolicznego znaku, który zaraz zostanie mu ukazany. Z niego wyłoni się u Jana
nowe doświadczenie egzystencjalne, poznawcze i zmysłowe Jezusa Chrystusa
zmartwychwstałego, od którego otrzyma później zadanie przesłania spisanego
orędzia do siedmiu Kościołów” (n. 46).
Zgadzam się ze stwierdzeniami na temat wewnętrznej przemiany Jana pod
wpływem Ducha. Dokument jednak zbyt dosłownie odczytuje to, co się wydarza
w życiu Jana. Według mnie wcale nie musiał Jan otrzymać jakiegoś skomplikowanego znaku. Analiza zarówno pierwszej wizji jak i następnych może nas jednak
doprowadzić do pewnych wniosków. Cała wizja nie jest całkowicie oryginalna,
ponieważ zawiera w sobie, poza nielicznymi wyjątkami, mnóstwo bardziej lub
mniej ukrytych aluzji do starotestamentalnych tekstów. Jednocześnie nie jest to
jednak zwykła kompilacja cytatów, co sprawia, że wizja jest całkowicie nowa.
Wydaje się, że dla autora wyrażenie en pneumati służy podkreśleniu faktu, że
rzeczywistym autorem wizji jest sam Duch Święty, ten sam, który kiedyś natchnął
starotestamentalnych pisarzy. Jeżeli cała księga jest proroctwem (pierwsza wizja
także), to w tekstach z wyrażeniem „w Duchu” nie chodzi przede wszystkim
o roszczenie do widzenia doświadczenia Jana jako doświadczenia wizjonerskiego
(nie można tego oczywiście wykluczyć). To wyrażenie domaga się raczej, by
patrzeć na ten tekst, jak i na pozostałe, jako na te, które odzwierciedlają boską
interpretację tego proroctwa. Ono zostaje poparte boskim autorytetem. Stąd najlepszy tłumaczeniem roli Ducha byłoby „pod natchnieniem Ducha Świętego”.
Również należy pamiętać, że wyrażenie „znalazłem się w Duchu” bezpośrednio
poprzedza rozkaz spisania wizji. Wniosek może być tylko jeden: wszystko, co
zostanie spisane, będzie dziełem Ducha Świętego. Możemy powiedzieć, że
księga powstanie pod natchnieniem Ducha Świętego. Mamy tutaj do czynienia
z natchnieniem, które ja nazwałbym aktualizującym. Jan kontemplując teksty
Starego Testamentu, pod wpływem Ducha tworzy nowe obrazy w kluczu chrystologicznym. Tutaj mamy do czynienia z tym, co dokument nazywa „pełnym
trudu przetworzeniem”.
355
Co więcej, doświadczenie „w duchu” dotyczy nie tylko Jana, ale również
całego zgromadzenia liturgicznego. Jan, jak i inni urzędowi prorocy, przekazują wspólnocie to, co Duch Święty im mówił, a co było rezultatem ich wejścia
w szczególny kontakt z Nim. Właśnie oni mieli za zadanie uczynić zgromadzenie
liturgiczne uczestnikiem objawienia-proroctwa. W zgromadzeniu liturgicznym
dokonuje się pod wpływem Ducha Świętego nowa aktualizacja pierwotnego
doświadczenia wizjonera z Patmos. Uczestnicy liturgii w tym samym Duchu,
który natchnął Jana do spisania, odczytują przesłanie do nich skierowane. Można
powiedzieć, że jest to słuchanie i odczytywanie pneumatyczne. W Ap mamy
niejako realizację postulatu, który obecny od czasów egzegezy patrystycznej
znalazł swój konkretny zapis w Dei Verbum: „Pismo święte powinno być czytane i interpretowane w tym samym Duchu, w jakim zostało napisane” (KO 12).
Natchnienie jest dalej trwające. Tekst Pisma św. jest – jak mówi sam dokument – „natchniony i inspirujący” (n. 49). Jan, inni prorocy chrześcijańscy, jak
i cała wspólnota zebrana na liturgii, pod wpływem Ducha doświadczają nowego
zrozumienia Pism (tj. Starego Testamentu). Autor tej części dokumentu bardzo
dobrze podsumowuje prawdę o pochodzeniu ksiąg biblijnych w oparciu o Ap:
„Robi wrażenie fakt, że ta ostatnia księga Nowego Testamentu, która zawiera
najwięcej odniesień do Starego Testamentu i może się prezentować jako jego
synteza, stwierdza bardziej precyzyjnie i w sposób wyraźniej zarysowany swoje
pochodzenie od Boga i swój natchniony charakter. A dzięki związkowi z Chrystusem otwiera się nowy wymiar: także ST staje się natchnionym i inspirującym
w kluczu chrystologicznym” (n. 49).
3. Również druga część dokumentu, dotycząca świadectwa tekstów Biblijnych na temat objawionej w nich prawdy, odwołuje się do Ap. W bardzo dobrym
pod względem zarówno merytorycznym, jak i metodologicznym, wprowadzeniu
do tej części, dokument zwraca uwagę na to czego dotyczy prawda objawienia:
„Bez wątpienia prawda, która stoi w centrum objawienia, a w konsekwencji
w centrum Biblii jako instrumentu przekazu objawienia dotyczy Boga i zbawienia człowieka. Bez wątpienia także pełnia tejże prawdy ukazuje się przez
i w Chrystusie. On sam jest Słowem Bożym, które pochodzi od Boga i objawia
Boga”, aby potem wskazać na cel napisania tej części dokumentu: „Chcemy
zatem posłuchać także, co pisma te mówią o Bogu i o zbawieniu, świadomi,
że pełne znaczenie ich przesłania objawia się w osobie i w dziele Chrystusa”
(n. 65). Osobiście spodziewałem się, że dokument w przedstawieniu prawdy
objawionej w Piśmie świętym, pójdzie tropem wyznaczonym przez wprowadzenie. W większości prezentacji poszczególnych tradycji biblijnych tak jest.
356
Dariusz kotecki
W niektórych i do tych należy także ta część dotycząca Ap, odchodzi się od tego
założenia metodologicznego. Dokument w odniesieniu do Ap mówi o prawdzie
jako zamyśle stwórczo-zbawczym i podaje konkretny przedmiot tego zamysłu:
„dotyczy on Królestwa Boga, które, będąc zaplanowane przez Niego, obejmuje
cały stworzony wszechświat i rozwija się w historii człowieka za sprawą Chrystusa i chrześcijan, aż do osiągnięcia, inspirowanego i przyniesionego przez Słowo
Chrystusa, eschatologicznego wypełnienia w cudzie Nowej Jerozolimy” (n. 96).
Z tym stwierdzeniem nie sposób się zgodzić. Jednak już w samym omówieniu
tego stwierdzenia mamy do czynienia z pewnym chaosem. Całe przytoczone
zdanie prowokuje pewne pytania: w jaki sposób Królestwo rozwija się za sprawą
Chrystusa i chrześcijan? W jaki sposób dojdzie do eschatologicznego wypełnienia? Na te pytania nie znajdziemy w dokumencie odpowiedzi.
W Ap fundamentem królestwa Boga (Jego panowania) jest przekonanie, że
Bóg działa w historii (najważniejszą figurą teologiczną jest obraz „Zasiadającego
na tronie” w Ap 4, to jest znakomita ilustracja do słów Jana z pozdrowienia „Ten,
który jest który był i który przychodzi”, te prawdy znajdują swoje odzwierciedlenie przy rozważaniach dotyczących terminu „prawdziwy” w odniesieniu do
Boga). Ap 4-5 powinna stać się punktem wyjścia do dalszych rozważań (Benedykt XVI w „Jezus z Nazaretu” mówi, że głównym dogmatem współczesnego
świata jest „Bóg nie może działa w historii”). To działanie Boga przybiera swój
konkretny wymiar historyczny w wydarzeniu Jezusa Chrystusa - „Baranka”
(nota bene jest to główny tytuł chrystologiczny w Ap), który „uwolnił nas od
grzechów naszych i uczynił nas królestwem kapłanami Bogu i Ojcu swojemu”
(Ap 1,5-6). To wydarzenie jest realizacją Królestwa Bożego: „Teraz nastało
zbawienie, potęga i królowanie naszego Boga i władza Jego Pomazańca” (Ap
12,10). Na te wydarzenia należy spojrzeć w kontekście zwycięstwa Jezusa nad
całą rzeczywistością Złego i zła, które już się dokonało, choć jego skutków jeszcze
nie widać. W kontekst tego zwycięstwa wpisuje się obecność chrześcijan, którzy
będąc „królestwem kapłanami” rozwijają to królestwo w świecie, zdominowanym przez demoniczny system ziemski, reprezentowany przez „mieszkańców
ziemi”, „królów ziemi”. W Ap mamy przedstawiony obraz konfliktu między
„systemem Chrystusa” i „systemem demonicznym”. Ostateczne zwycięstwo
należy do Chrystusa. Wtedy to nastąpi zniknięcie wszystkich protagonistów zła
i pełne urzeczywistnienie się Królestwa Boga.
Nie sposób w czasie krótkiego panelu dyskusyjnego dotknąć wszystkich
problemów związanych z ostatnim dokumentem PKB. Bardzo dobrze się stało,
że taki dokument powstał. Myślę, że wszyscy członkowie PKB, który twórczo
357
przyczynili się do powstania tego dokumentu, myśleli w podobny sposób, jak
kardynała G. Müller, który w przedmowie napisał: „Prezentowany dokument
Papieskiej Komisji Biblijnej nie jest oficjalną deklaracja Magisterium Kościoła,
ani nie przedstawia całej doktryny na temat natchnienia i prawdy Pisma świętego.
Zawiera on jedynie wyniki wnikliwej analizy egzegetycznej tekstów biblijnych
pod kątem ich pochodzenia od Boga i zawartej w nich prawdy. Wyprowadzone
wnioski są teraz przedkładane specjalistom w zakresie innych dyscyplin teologicznych, aby mogły być dopełnione i pogłębione z ich punktu widzenia”.
Ks. dr hab. Roman Bogacz, SBP nr 102
dokumentu
świętego
Natchnienie i prawda w Liście do Hebrajczyków
Dokument Papieskiej Komisji Biblijnej „Natchnienie i prawda w Biblii daje odpowiedź człowiekowi XXI wieku na wiele pytań. W jaki sposób Bóg się objawiał?
W jaki sposób przekazywał prawdę o Sobie, o człowieku i o zbawieniu?
Dokument ten jest inny od poprzednich. Zwykle Papieska Komisja Biblijna
przygotowywała dokumenty, które były kierowane do specjalistów: biblistów,
egzegetów, ludzi nauki. Natomiast omawiany dokument, ma jakby dwie warstwy. Jedna, przygotowana bardziej naukowym językiem, jest kierowana do
tych, którzy Biblią zajmują się w bardziej profesjonalny sposób. Chodzi już nie
tylko o biblistów, ale też o homiletów i tych, którzy głoszą słowo Boże mając
przygotowanie teologiczne. Druga część dokumentu napisana została bardzo
prostym językiem i podaje konkretne rozwiązania szczegółowych problemów.
Ta część jest kierowana do wszystkich, którzy sięgając do tekstu Pisma świętego
napotykają na trudności, z którymi nie potrafią sobie poradzić. W Dokumencie
mogą znaleźć konkretną odpowiedź na nurtujące ich pytania.
Przekaz objawienia w ujęciu Listu do Hebrajczyków
Omawiany dokument koncentruje się tylko na dwóch fragmentach zaczerpniętych z Hbr 1, 1-2 oraz 2, 1-4. Pierwszy z tych fragmentów zaczerpnięty
360
Roman Bogacz
z prologu ukazuje przede wszystkim historię Bożych interwencji, drugi zajmuje
się relacją autora, a także czytelników, z objawieniem Syna.
Ujęcie historyczne
Początek Listu do Hebrajczyków w takich słowach przybliża omawiane
zagadnienie: „Wielokrotnie i wielorako przemawiał niegdyś Bóg do Ojców
w prorokach, w tych dniach ostatecznych przemówił do nas w Synu” (Hbr 1,
1). Zdanie to zawiera w sobie pewien paralelizm:
Dawniej – do Ojców – w prorokach
Ostatecznie – do nas – w Synu
Boże interwencje dokonywały się wielokrotnie w ciągu historii i zarazem na
wiele sposobów przemawiał Bóg do Ojców. Wielokrotność Bożych interwencji
niejako zakłada ich niedoskonałość a zarazem fragmentaryczność. Można powiedzieć, że pierwsza faza Bożego objawienia była przygotowaniem tego, co
nastąpiło w fazie ostatecznej w Synu. Warto podkreślić, że terminu prorocy nie
należy rozumieć w sposób dosłowny, jakoby dotyczyło to tylko tych pisarzy
Starego Testamentu, którzy pozostawili po sobie księgi określane, jako księgi prorockie. Nie wystarczy rozciągnąć pola znaczeniowego na pozostałych
proroków wymienianych w Starym Testamencie, jak prorok Natan, czy Gad.
W tym określeniu zawarte są wszystkie postacie Starego Testamentu, w których,
i przez które dokonywało się Boże objawienie. Dotyczy to także bezimiennych
autorów tworzących poematy i pieśni, którymi wielbiono Boga i opiewano Jego
przymioty, a które przez redaktorów Starego Testamentu zostały włączone do
Ksiąg Świętych.
Boże objawienie w tej pierwszej, starotestamentalnej, fazie dokonywało
się na różne sposoby. Były to nie tylko konkretne działania proroków, takie jak
głoszenie nauki, wzywania do nawrócenia (Jonasz), zapowiadanie Bożej kary,
która nawet może dotknąć Świątynię Jerozolimską i zniszczyć ją (Jeremiasz).
Były to też konkretne sposoby zachowania, jak zrobienie wyłomu w murze
miasta, i zademonstrowanie ucieczki. Zawieranie małżeństwa z nierządnicą, co
nie rokowało trwałości związku, by pokazać niewierność Ludu Bożego. Do tego
dochodzą sny, wizje, wojny, i różnego rodzaju gwałtowne interwencje Boże.
Nie sposób wymienić wszystkich form Bożego objawiania się człowiekowi.
Rzeczywistość ta jest niezwykle bogata i dostosowana do możliwości percepcyjnych człowieka.
361
Trzeba też zauważyć, że objawienie ulegało rozwojowi. Dotyczy to zwłaszcza rozumienia pewnych rzeczywistości. Na przykład rzeczywistość zbawienia
przez długi okres czasu była rozumiana jako dar własnej ziemi i dar wolności.
Wydarzenie historyczne, jakim było wyzwolenie z niewoli egipskiej i wprowadzenie do Ziemi Obiecanej miało charakter zbawczy. To wydarzenie jednak nie
wyczerpuje treści, jaką otrzyma idea zbawienia przyniesiona w drugiej fazie
objawienia.
Podobnie przez długi czas objawienia starotestamentalnego nie brano pod
uwagę życia po śmierci. Na przykład psalmista modli się słowami:
Czy zmarli wstaną i będą Cię sławić?
Czy to w grobie się opowiada o Twojej łasce,
a w Szeolu o Twojej wierności? (Ps 88(87), 11-12).
Z drugiej strony mówi się o wiecznym panowaniu Dawida. Ciekawe,
w jaki sposób rozumiano to wieczne panowanie syna Jessego? Jednak tutaj nie
będziemy zagłębiać się w rozumienie tej rzeczywistości. Może chodziło tylko
o długowieczne, trwające wiele lat królowanie tego wyjątkowego w dziejach
Izraela władcy.
Wejście do Ziemi Obiecanej nie okazało się ostatecznym miejscem szczęśliwości. Dopiero Boży Syn wprowadza ludzi do pełnej szczęśliwości w życiu
wiecznym. Autor Listu do Hebrajczyków ukazuję tę prawdę w rozdziale trzecim
i czwartym. Interesujące jest określenie zawarte w Hbr 4, 9: „A zatem pozostaje
odpoczynek szabatu dla ludu Bożego”. W wersecie tym nie ma terminu odpoczynek. Użyty termin sabbatismos należałoby przetłumaczyć przez „świętowanie
szabatu”, albo „przeżywanie szabatu” lub „obchodzenie szabatu”. W ten sposób
szabat stał się obrazem wiecznego szczęscia polegającego na zjednoczeniu z Bogiem i oddawaniu Mu czci.
Ujęcie osobowe
Drugi fragment zaczerpnięty z Listu do Hebrajczyków omawiany przez Dokument Papieskiej Komisji Biblijnej został zaczerpnięty z drugiego rozdziału:
„Dlatego jest konieczne, abyśmy z jak największą pilnością zwracali
uwagę na to, cośmy słyszeli, abyśmy przypadkiem nie zeszli na bezdroża.
Jeśli bowiem objawiona przez aniołów mowa była mocna, a wszelkie
przekroczenie i nieposłuszeństwo otrzymało słuszną zapłatę, jakże my
unikniemy kary, jeśli nie będziemy się troszczyć o tak wielkie zbawienie?
Było ono głoszone na początku przez Pana, a umocnione u nas przez tych,
którzy je słyszeli. Bóg zaś uwierzytelnił je cudami, znakami przedziw-
362
Roman Bogacz
nymi, różnorakimi mocami i udzielaniem Ducha Świętego według swej
woli (Hbr 2, 14).
Fragment ten wskazuje na naszą osobistą odpowiedź, jaką winniśmy dać
Bogu, gdyż on przez całe dzieje historii zbawienia wielorako i na różne sposoby
starał się do nas przemówić. Autorzy dokumentu zwrócili uwagę na różnicę jaka
zachodzi pomiędzy Starym i Testamentem. Na Synaju Naród Wybrany otrzymał
Słowo-Dekalog. W Nowym Przymierzu otrzymujemy zbawienie dokonane przez
Syna Bożego. Jeśli winni kary byli Ci, którzy odrzucili Słowo Przymierza, to
jak wielka odpowiedzialność spoczywa na nas, którzy otrzymaliśmy tak wielki
dar zbawienia dokonany w Jezusie Chrystusie Synu Bożym.
Tak przedstawione kwestie stawiają bardzo osobiste wymaganie pójścia za
Chrystusem. Konieczne jest zatem dogłębne poznanie Bożej prawdy, przyjęcie jej
i przekazywanie dalej. Każdy chrześcijanin winien zaangażować się w poznanie
i szerzenie prawdy o dziele Bożego zbawienia.
Trudności w zrozumieniu Biblii i przyjęciu niektórych kwestii
Kolejnym, bardzo interesującym zagadnieniem, na które warto zwrócić uwagę
jest podanie w omawianym dokumencie konkretnych wskazówek dotyczących
trudności napotykanych w Biblii przez współczesnego człowieka. Trudności te
mają wiele źródeł. Często wynikają z braku przygotowania do czytania tekstu,
który powstał wiele wieków temu, w zupełnie innej kulturze, posiadającej własne
formy wyrazu. Najczęściej problemy wynikają z tego, że człowiek współczesny
chciałby czytać Biblię jak kronikę dawnych wydarzeń, w których Bóg kontaktował się z człowiekiem. Tak jakby to była zwykła relacja dziennikarska opisująca
Boże interwencje w świecie. Współczesny człowiek jest wymodelowany przez
najprostszy sposób dziennikarstwa niewymagający głębszego zastanowienia.
Może nawet o to właśnie chodzi w tym stylu przekazywania informacji, aby nie
analizować, nie zastanawiać się, a tylko przyjmować przekazywaną treść.
Biblia, która powstawała przez wiele wieków ma inne sposoby wyrazu. Nie
zrozumiałe współczesnemu człowiekowi. Nawet od czasów Nowego Testamentu
dzieli nas dwa tysiące lat. Nie można jej czytać jak zwykłego czasopisma, które
jest tylko prostym przekazicielem wiadomości. Trzeba próbować wnikać w ducha
tamtego czasu. Poznać tamtą kulturę i sposoby przekazywania treści.
Konieczne jest jeszcze zwrócenie uwagi na bardzo istotny fakt. Pismo
Święte nie relacjonuje nam zwykłych wydarzeń historycznych. Jego zadaniem
jest wprowadzić człowieka w relację z Bogiem. To znaczy przenieść człowieka
w zupełnie inną rzeczywistość niż ta, w której żyjemy.
363
Dla niektórych ludzi nie do przyjęcia jest dominacja mężczyzny nad kobietą.
Trudne słowa z Listu do Efezjan: „Żony bądźcie poddane mężom” są zupełnie niewłaściwie interpretowane. Przyjmuje się je jako hołdowanie mężczyźnie. Niestety
współczesny człowiek zupełnie nie umie przyjąć, co to znaczy miłość ofiarna.
Ujęcie tego zdania w kontekście miłości ofiarnej, zmierzającej do większych
wartości, jakim jest wspólne dążenie małżonków do zbawienia, nie ma w sobie
zupełnie bezdusznej dominacji jakby to miała być zależność niewolnicza.
Warto zatem sięgnąć do prezentowanego dokumentu, który ukazuje jak
współczesny człowiek ma korzystać z objawionego słowa Bożego.
Ks. dr Tomasz Bąk
Koptyjski przekład Iz 1-39
w manuskrypcie sa 52 (M 568) z VIII w.
Wśród tekstów koptyjskich, które zachowały się do naszych czasów, bez wątpienia na szczególną uwagę zasługują teksty biblijne. W niniejszym artykule pragnę
zaprezentować manuskrypt sa 52 (M 568), należący do kolekcji Pierpont Morgan.
Już na wstępie warto zaznaczyć, iż manuskrypt ten jest pewnym ewenementem,
gdyż jako jedyny spośród znanych do tej pory manuskryptów koptyjskich, zawiera
prawie kompletny tekst całej Księgi Izajasza. Na szczególną uwagę zasługuje
zwłaszcza pierwsza jego część z tekstem tzw. Proto-Izajasza. Ponad jedna trzecia
wszystkich wersetów Iz 1-39 znajduje się wyłącznie w tym manuskrypcie.
Artykuł składa się z kilku części. Na początku ukazana zostanie krótka historia
manuskryptu na tle całej kolekcji Pierpont Morgan. W ten sposób umiejscowimy nasz manuskrypt w nieco szerszym kontekście historycznym. Druga część
zostanie poświęcona opisowi manuskryptu od strony technicznej. Zwrócimy
uwagę na jego charakterystykę zewnętrzną, pismo i układ tekstu. W trzeciej
części zwrócimy uwagę na zawartość kodeksu od strony treści, jaka się w nim
znajduje, pokazując również niektóre różnice w odniesieniu do greckiej Septuaginty. W części końcowej, na kilku przykładach, postaramy się ukazać wpływ
i przydatność naszego manuskryptu koptyjskiego w egzegezie, a zwłaszcza jego
rolę w odczytaniu tekstu greckiego.
366
Tomasz Bąk
1. Historia manuskryptu na tle historii kolekcji
Pierpont Morgan.
Manuskrypt, jaki zostaje tutaj zaprezentowany, należy do kolekcji Pierpont Morgan Library z Nowego Yorku, która składa się z ponad 50 różnych kodeksów
(mniej więcej 3000 arkuszy) i uważana jest za największą kolekcję koptyjskich
manuskryptów w Stanach Zjednoczonych1. Kodeks, o którym mowa, oznaczany
jest symbolem sa 52. Został odnaleziony razem z innymi manuskryptami w roku
1910 w ruinach antycznego monasteru Świętego Michała, w okolicach wioski,
nazywanej dziś jako al-Hāmūlī2, w zachodniej części rejonu Fayyūm w Egipcie3.
Odkrycie zawdzięczamy egipskim rolnikom, którzy przez przypadek znaleźli
wykute w kamieniu pomieszczenie z manuskryptami. Podzielili oni między sobą
znalezione kodeksy i sprzedali handlarzom w Kairze4. Dwóch uczonych: Émile
Chassinat i Henry Hyvernat, poświęcili sześć miesięcy pracy i poszukiwań, by
odnaleźć i na nowo połączyć poszczególne części kolekcji5. W roku 1911 arkusze
manuskryptów przywiezione zostały do Paryża, gdzie następnie niejaki Artur
Sambon zakupił je dla biblioteki nowojorskiego bankiera o imieniu Pierpont
Morgan 6. Dnia 9 grudnia 1911r. wysłano je z Paryża do Nowego Yorku.
1
„The most important collection of Coptic manuscripts in the United States is to be found
in the Pierpont Morgan Library, in the city of New York” (H. Petersen, „Coptic Studies in the
United States of America”, Bulletin de la Société d’archéologie copte 19/1967-68, s. 266). „The
most valuable collection of Coptic manuscripts as yet known” (H. Hyvernat, „The J. P. Morgan
Collection of Coptic Manuscripts”, Journal of Biblical Literature 31/1912, s. 54). „The most
complete and most valuable collection of Coptic manuscripts that has ever been unearthed in
Egypt” („The Pierpont Morgan Collection of Coptic Manuscripts” [brak inf. o aut.] Catholic
University Bulletin 18.2/1912, s. 186.
2
W celu dokładniejszej lokalizacji klasztoru zob. np. L. Depuydt, Catalogue of Coptic
Manuscripts in the Pierpont Morgan Library, CIM, IV, Oriental Series 1, Leuven 1993, s.
CIII-CIV.
3
Depuydt, Catalogue, LVIII. W dziele Amélineau, Fayyūm przedstawiane jest również
jako Phiôm (Piwm) (É. Amélineau, La géographie de l’Égypte à l’époque copte, Paris 1893,
s. 337-340).
4
H. Hyvernat, A checklist of Coptic mss. in the Pierpont Morgan Library, New York
1919, s. XIII.
5
Hyvernat, „Morgan Collection”, s. 188. W relacji Dawson-Uphill, ta praca Chassinat’a
i Hyvernat’a nie jest wspomniana (W. R. Dawson, E. P. Uphill, Who was Who in Egyptology.
Fourth Revised Edition by Morris L. Bierbrier, London 2012, s. 117-118, 271).
6
K. Schüssler, Das sahidische Alte und Neue Testament: sa 49-92, Band 1, Lieferung 3;
Wiesbaden 1998, s. 18. W opisie Depuydt znajdujemy informację nieco odmienną: „Sambon,
acting as mediator on behalf of the owners, offered the manuscripts for sale to Pierpont Morgan”
Koptyjski przekład Iz 1-39 w manuskrypcie...
367
Ponieważ manuskrypty były zniszczone, Pierpont Morgan postanowił odesłać
je do Biblioteki Watykańskiej w celu dokonania renowacji. W ten sposób rok
później, czyli już w 1912r. kodeksy znalazły się w Rzymie, gdzie zostały przyjęte
między innymi przez ówczesnego wiceprefekta Biblioteki Watykańskiej – Achille Ratti, późniejszego papieża Piusa XI. Podczas długiego procesu renowacji,
manuskrypty zostały również sfotografowane – wykonano kopie metodą facsimile – po to, by uczynić je bardziej dostępnymi dla uczonych z różnych części
świata. Wykonano 12 kopii każdego z 56 tomów kolekcji. Dodano też jeden
tom z utworzonym indeksem7. W roku 1922 jeden z kompletów facsimile (czyli
w sumie 57 tomów) został podarowany przez Jacka Morgana (syna zmarłego
już Pierpont Morgan’a) papieżowi Piusowi XI, który następnie przekazał cały
komplet Bibliotece Watykańskiej. Z dwunastu kopii facsimile jedna znajduje się
dzisiaj w bibliotece Pierpont Morgan Library w Nowym Yorku, jedna została
podarowana rządowi egipskiemu (dziś znajduje się w muzeum w Kairze), 5
pozostało w różnych bibliotekach Europy (w tym na Watykanie) i 5 w różnych
bibliotekach obu Ameryk8.
W historii kolekcji Pierpont Morgan Library warto zauważyć, iż po śmierci
nowojorskiego bankiera, zakup manuskryptów był nadal kontynuowany przez
jego syna. Około roku 1920 cała kolekcja – biorąc pod uwagę jej stan dzisiejszy
– była już prawie kompletna9. Po II Wojnie Światowej dokupiono jeszcze dwa
kodeksy: Ewangelię według św. Mateusza oraz Dzieje Apostolskie10.
Największym walorem kolekcji Morgan jest pewna spójność wszystkich
kodeksów, pochodzących z tego samego miejsca w Egipcie i dzisiaj również
znajdujących się razem, w jednej bibliotece. Dzięki zakupom Morgana kolekcja
około 50 kodeksów, z których połowa uważana jest za kompletne11, znajduje się
(Depuydt, Catalogue, s. LX). Pierpont Morgan był reprezentowany przez swoją bibliotekarkę:
Belle da Costa Greene, która była w kontakcie z Sambon’em. Na jej prośbę manuskrypty
(po wcześniejszym zbadaniu w British Museum) zostały zakupione przez Pierpont Morgan
(Depuydt, Catalogue, s. LX, por. Petersen, „Coptic Studies”, s. 266-267).
7
Petersen, „Coptic Studies”, s. 267.
8
Bardziej szczegółowy wykaz bibliotek znajduje się w Depuydt, Catalogue, s. LXII.
9
Jeden z większych zakupów zostal dokonany w roku 1920, kiedy 147 fragmentów koptyjskich zostało zakupionych w Kairze od handlarza o imieniu Maurice Naham (L.S.B. Mac
Coull, „P. Morgan Copt.: Documentary Texts from the Pierpont Morgan Library” Bulletin de la
Société d’archéologie copte 24/1979-82, s. 1. Dokładniejszy wykaz zakupionych pergaminów
znajduje się w Depuydt, Catalogue, s. LVI-LXXXII.
10
Dokładniejsze informacje w Depuydt, Catalogue, s. XLVI oraz Petersen, „Coptic Studies”,
s. 267-268.
11
Depuydt, Catalogue, s. LXII.
368
Tomasz Bąk
w jednym miejscu. Szczególny walor mają strony tytułowe kodeksów, zachowane
w ogromnej mierze dość dobrze, ozdobione często motywem krzyża, czy też
figurami ludzkimi lub zwierzęcymi, charakterystycznymi dla rejonu Hamuli12.
Większość tekstów, należąca do kolekcji, została napisana pomiędzy podbojem
Egiptu przez Arabów (w 641r.) a rokiem 100013. Dokładniejsza datacja może być
ustalona na bazie informacji, jakie znajdują się na końcu niektórych manuskryptów w kolofonach. Pierwsza taka datacja odnosi się do roku 822, ostatnia zaś do
roku 914. W tym przedziale czasowym należałoby też umieścić manuskrypt sa
52 z tekstem Izajasza. Dokładniejsza datacja nie jest znana. Nie pomaga nam też
w tym końcowy napis (kolofon), jaki znajdujemy w kodeksie: peneiwt Hsai:as
peproPHtHs etouaab afjwk ebol, który należałoby przetłumaczyć
jako: Nasz ojciec Izajasz – Święty Prorok – skończony. Brakuje informacji, dotyczących czy to datacji, czy to kopisty, który jest autorem kodeksu.
W badaniu kolekcji Pierpont Morgan natrafiamy na pewne problemy,
związane z katalogowaniem poszczególnych tekstów. Pierwszy prowizoryczny
katalog został przygotowany wkrótce po odkryciu manuskryptów w 1910r. Jego
autorem był wspominany już Émile Chassinat (1868-1948). Następny katalog,
na prośbę Pierpont Morgana, przygotował profesor Uniwersytetu Katolickiego
w Waszyngtonie Henry Hyvernat (1858-1941), biorący udział, jak już zostało
wspomniane, w zakupie manuskryptów. Jego katalog został przygotowany
wstępnie już w 1911r., lecz opublikowany i to jedynie w części, dopiero w roku
191914. Pomagał mu później jego uczeń Theodore C. Petersen (1883-1966).
W latach 30-tych stworzyli oni kolejny prowizoryczny katalog15, który jednak
12
„„A dozen of the books are adorned with full page pictures representing the Virgin with
the Child at her breast, angels, holy martyrs and anchorites of the desert, and throughout the
collection there is a wealth of marginal illuminations and text adornments” („Pierpont Morgan”, s. 187). „The artists who decorated the Hamouli Manuscripts were evidently pioneers
among the Copts in the art of illumination. They did not yet know how to mix their colours
properly. Their pigments, possibly borrowed from the painter on wood or stucco, were not
suited to book decoration. Their colours were easily transferred (...) from the illuminated page
to the one facing it. Their green, in addition, was singularly corrosive, working downward
through the thickness of the parchment and causing it to be transferred, as well as the paint,
not only to the page facing the decoration, but also, and not infrequently, to the underlying
leaf” (Hyvernat, Checklist, s. XVI).
13
Bardziej szczegółowe dane w Depuydt, Catalogue, s. L.
14
Hyvernat, Checklist.
15
Na końcu wprowadzenia do katalogu znajdujemy datę: „18.V.35”, napisaną przez Hyvernata (zob. Depuydt, Catalogue, s. XLVII, n.16).
369
nigdy nie został opublikowany16. W roku 1987 skatalogowanie manuskryptow
zostało powierzone Leo Depuydt’owi. Rezultatem jego pracy jest Catalogue of
Coptic Manuscripts in the Pierpont Morgan Library, opublikowany w roku 1993.
W swoim katalogu Depuydt podzielił manuskrypty kolekcji na różne kategorie,
przypisując im również różne litery. Najczęściej spotykaną jest litera M, oznaczająca po prostu „Manuscript” oraz C („Coptic”). Litera C zostaje jednak przypisana manuskryptom, zakupionym nieco później, najczęściej w roku 1912 lub
też tekstom koptyjskim o nieznanym pochodzeniu17. Według tego katalogu tekst
Proroka Izajasza otzrymał numer: M 568. W dziele Schüsslera, który w kolejnych
tomach Biblia Coptica zajmuje się katalogizacją poszczególnych fragmentów
biblijnych, tekst Izajasza z kolekcji Pierpont Morgan zostaje sklasyfikowany
jako sa 5218, który to numer ulega następnie podziałowi na trzy części: sa
52.1 (dotyczy arkuszu, zawierającego tekst Iz 1,1-20; 7,6-8,2 znajdującego się
w Berlinie pod numerem P. 11966); sa 52.2 (największa część, znajdująca się
w Nowym Yorku, zawierająca tekst: Iz 1,20-7,6 oraz 8,2-55,16); sa 52.3 (znajduje
się w Kairze pod numerem 3821 i zawiera tekst Iz 55,16-56,24). Ciekawostką
w tym miejscu może być fakt, iż w Bibliotece Watykańskiej kodeks, o którym
mowa, występuje jako: Manoscritti fotocopiati. Numero 3.
2. Opis manuskryptu
Manuskrypt z tekstem Izajasza pisany jest w kodeksie pergaminowym. Jak już
wspomnieliśmy, większa część znajduje się w Nowym Yorku. Po jednym arkuszu
znajdujemy w Berlinie i Kairze. Cały kodeks Izajasza liczy w sumie 68 arkuszy
(każda strona wielkości 36 x 27,5cm), na każdej stronie po dwie kolumny (wielkości ok. 28 x 8cm). Strony są numerowane przez skrybę. Niestety napotykamy
na dwa błędy: dwukrotnie pojawia się litera q+, oznaczająca nr 9, jak również
zauważamy brak numeru 16. W wydaniu facsimile została wprowadzona nowa
numeracja, odwołująca się do systemu Depuydt, a więc stosująca skrót M 568.
Prostokątny kształt poszczególnych stron nie jest zbyt precyzyjny. Sama
jakość pergaminu pozostawia też wiele do życzenia. Na wielu stronach, a nawet
na stronie „tytułowej”, widać perforacje, które nie są efektem późniejszego znisz16
Katalog został napisany maszynowo i znajduje się w Nowym Yorku, razem z kolekcją
Pierpont Morgan (Petersen, „Coptic Studies”, s. 267).
17
Bardziej szczegółowy opis systemu Depuydt w: Depuydt, Catalogue, s. XLVIII.
18
Schüssler, Das sahidische Alte und Neue Testament: sa 49-92, s. 17-19.
370
Tomasz Bąk
czenia, lecz istniały już w czasie, kiedy pisany był manuskrypt. Widać bowiem
jak skryba „omija” otwory, kontynuując później kolejne litery danego słowa19.
Również ilość linii w danej kolumnie nie jest jednakowa i mieści się w granicach od 34 (na str. 45) do 39 (na str. 13). W każdym wersecie znajduje się od 10
do 15 liter. Od czasu do czasu spotykamy w manuskrypcie naszkicowane linie
pionowe, nadające kształt kolumnom (np. na str. 4, 5, 19, 22) oraz linie poziome,
które miały ułatwić pisanie w sposób bardziej uporządkowany (np. na str. 19, 23,
47). Naszkicowane linie nie są jednak precyzyjne. Dość często pojedyncze litery
lub grupy liter znajdują się poza kolumną i nie wiadomo czy należą do tekstu
oryginalnego, czy też zostały dodane później jako korekta20.
Niektóre wersety manuskryptu zaczynają się od litery znacznie większej od
pozostałych, która znajduje się poza kolumną. W pewnych przypadkach zostaje
ona użyta, by pokazać początek nowego wersetu (np. na str. 38b dwukrotnie
znajdujemy wyrażenie: hm pehoou etmmau, gdzie h1 została zapisana
w większym formacie, by w ten sposób dwukrotnie oznaczyć początek nowej
frazy: Iz 19,16.19). Bardzo często jednak litera w powiększonym formacie, chociaż występuje na początku wersetu, to jednak nie świadczy o początku nowej
frazy (np. na tej samej str. 38b znajdujemy to samo wyrażenie: hm pehoou
etmmau, gdzie powiększona litera, rozpoczynająca wers i znajdująca się poza
kolumną to e z wyrażenia etmmau; podobnych przykładów można by znaleźć
o wiele więcej, praktycznie na każdej stronie manuskryptu).
W podziale wersetów, czy nowych fraz, pomagają nam często kropki, stawiane przez skrybę. Muszą one jednak być traktowane z wielką ostrożnością,
ponieważ są przypadki, gdzie zostają postawione w sposób błędny (np. na str.
15b w wyrażeniu: n.hHttHutn+, należącym do Iz 8,10).
W manuskrypcie brakuje podziałów między wyrazami, co jest zresztą cechą
charakterystyczną nie tylko dla koptyjskich rękopisów. Bardzo często dane słowo
zaczyna się w linii poprzedniej, a kończy w następnej, co utrudnia poprawne
odczytanie tekstu. Są również przypadki, zwłaszcza na końcu poszczególnych
kolumn, gdzie skryba stara się zakończyć wiersz całym, niepodzielonym słowem.
Jeśli nie jest w stanie zmieścić tego słowa w danym wierszu, dopisuje brakujące
litery pod spodem, często z czarakterystycznym podkreśleniem (np. na str.15a:
tefcom, gdzie com zostało zapisane pod kolumną; 21b: ntei:akwb ze słoPerforacje widać np. na str. 3-4, 5-6, 11-12, 27-28, 71-72, 73-74.
Np. na str. 43a z tekstem Iz 22,8.9, w powtarzającym się słowie polis, trzy litery: lis
znajdują się dwukrotnie poza kolumną.
19
20
371
wem: i:akwb pod spodem itp.). W ten sposób skryba chce rozpocząć kolejną
stronę od liter, które nie należą do wyrazu z poprzedniej strony. Mamy jednak
w manuskrypcie wyjątki od tej reguły (np. str. 19b kończy się literą m (należącą
do słowa mphap), str. 28b literami: li: (należącymi do słowa li:banos itp.).
Ciekawy przykład znajdujemy na str. 43b (Iz 22,16), gdzie w środku kolumny
znajdujemy dwa wersety: akkahknaknou
peima.m+haaum21
które oczywiście powinny zostać odczytane jako: akkahk nak noum+haau
mpeima.
W manuskrypcie dość często znajdujemy korekty tekstu. Zostały one wprowadzone prawdopodobnie przez tego samego skrybę, o czym świadczy ten sam
charakter pisma. Korekty tekstu można podzielić na kilka grup:
– Poprawki naniesione nad wyrazami; np. na str. 4a (Is 2,2): nad słowem
pnoute znajdujemy dopisane litery: te – poprawka uczyniona w celu poprawnego zapisania słowa Bóg.
– Korekty pod wyrazami (niezbyt często spotykane); np. na str. 9b (Iz 5,4)
mamy wyraz: neloole, gdzie litery ole zostały dopisane pod spodem, nieco
mniejszymi literami. W ten sposób skryba dążył do zakończenia wyrażenia: ma
neloole, które oznacza winnicę.
– Korekty umieszczane poza kolumną, zarówno po prawej, jak i lewej jej
stronie; np. na str. 10b (Iz 5,14) znajdujemy słowo amnte, którego litery mn
znajdują się na początku kolejnego wersetu po lewej stronie kolumny. Dodatek
ten jest konieczny, by poprawnie przeczytać wyraz amnte, który odpowiada
greckiemu: a[d| hj.
– Wymazanie tekstu i pozostawienie w tym miejscu pustej przestrzeni; np.
na str. 4a (Iz 1,31) znajdujemy: hn{ou}tik nkwht, gdzie widać wymazanie
liter ou (nadal są możliwe do odczytania), z dodatkiem początkowej litery h,
zapisanej nieco poza kolumną po lewej stronie. Dzięki tej zmianie wyrażenie:
nqe nnoutik nkwht (jak twoje iskry ognia) została zamieniona w: nqe
nhntik nkwht (jak iskry ognia), oddając w ten sposób wierniej tekst Septuaginty: w`j spinqh/rej puro,j.
Warto w tym miejscu zauważyć, iż niektóre strony sprawiają wrażenie, jakby
przed tekstem Izajasza w dialekcie saidzkim, istniał w tym miejscu inny tekst, który
później został wymazany (zjawisko tzw. palimpsetu). Można to zauważyć np. na
Gdzie m+haaum jest podkreślone.
21
372
Tomasz Bąk
str. 3 (kolumna b), 6a, 7b, 11b, 25ab, 33b, 56a, 57b, 76ab. Niestety ślady wcześniejszego tekstu nie są na tyle wyraźne, by można je było odczytać22. Być może
stałoby się to możliwe przy zastosowaniu bardziej zaawansowanych technik.
Manuskrypt koptyjski, o którym mowa, nie zawiera zbyt wielu elementów
zdobniczych. Znajdujemy je chociażby na stronie początkowej, gdzie ozdobiony
zostaje tytuł kodeksu (w górnej części strony, na środku umieszczony został krzyż,
otoczony czymś co przypomina skręcony sznur, rozciągający się nad kolumnami tekstu). Po lewej stronie krzyża znajdujemy napis: H+s
_ a
_+ i_+ a
_+ s
_+ ,+ po prawej zaś:
23
p+e
_ p
_+ r_+ o
_+ P
+ Ht . Po lewej stronie pierwszej kolumny, jak i pod nią, znajdujemy
motywy roślinne. Dodatkowo na dole strony tytułowej znajdujemy motyw ptaka
o wydłużonym ogonie, podobnego do tych, jakie występują w egipskim piśmie
hieroglificznym.
Do pozostałych ozdobników manuskryptu można zaliczyć ozdoby wertkalne
o długości kilku centymetrów, przypominające niekiedy dwie, połączone ze sobą
koptyjskie litery hore(h). W pierwszej części manuskryptu (w tekście Proto-Izajasza) spotykamy te ozdobniki przy mowach, jakie wypowiadane są przeciwko
narodom, a dokładniej przeciwko Babilonii (Iz 13, str. 26), Damaszkowi (Iz 17,
str. 34) oraz Edomowi (Iz 21,11-12; str. 41). Trudno odpowiedzieć na pytanie
dlaczego właśnie te mowy zostały wyróżnione.
W manuskrypcie znajdujemy również znaki o wiele mniejsze o wielkości
ok. 1-2 cm. Należą do nich:
– znaki zapisane przy pomocy pięciu punktów, ułożonych w kształcie krzyża
greckiego (z jednym punktem w środku). Mają one znaczenie praktyczne. Pomagają w podziale wersetów.
– ozdobniki w kształcie odwróconego trójkąta, przypominające duży wykrzyknik. W niektórych przypadkach (np. na str. 11) znajdują się na znakach
22
Depuydt zauważa, iż w wielu manuskryptach kolekcji Pierpont Morgan Library dają
się zauważyć ślady innych tekstów, zapisanych w dialekcie fajumickim, który później został
wymazany i pokryty tekstem saidyckim (Depuydt, Catalogue, s. XLIX, n. 18). Według Petersena, zjawisko to było związane z rozprzestrzenieniem się dialektu saidyckiegow regionie
Fayum w VIII w.: „great quantities of Fayumic parchment manuscripts and even more papyrus
manuscripts had been thrown into discard since during the eighth century the use of Sahidic
books had become general throughout the Fayum” (H. Petersen, Coptic Bindings in the Pierpont Morgan Library, s. 126; dzieło nigdy nie publikowane, przytoczony fragment cytowany
za pośrednictwem: Depuydt, Catalogue, s. XLIX, n. 18).
23
Litera t została zapisana nad literą H. Brakuje końcowych liter: Hs, należących do
słowa peproPHtHs. Być może zapis titery tpowyżej wyrazu, wskazuje na użycie pisania
skrótowego w tym miejscu.
373
pięciopunktowych, o których mowa powyżej. Istnieje zatem prawdopodobiństwo,
że zostały dopisane w późniejszym czasie.
– niewielkie ozdobniki, przypominające kształtem liść lub serce (np. na str.
4a (Iz 2,1), 14a (Iz 7,1). Zazwyczaj występują na początku nowych fraz i pomagają w podziale wersetów. Występują w sposób nieregularny. Mogły zatem
zostać dopisane później.
– symbole, przypominające matematyczny znak dzielenia: ÷ . Występują pod
koniec tekstu Proto-Izajasza (np. na str. 75 [Is 37,23.24], 76 [Is 38,1]), zawsze
w pobliżu powiększonej pierwszej litery danego wiersza. Służą do zaznaczenia
początku nowej frazy.
– linie poziome, przedzielane punktami: __ … __ … , pierwszy taki znak
występuje w manuskrypcie na str. 25 (koniec Iz 12), podobnie na str. 33 (koniec
Iz 14). Znaki mają taką długość, jaka jest szerokość kolumny tekstu i służą do
oddzielenia większych partii tekstu. Spotykamy je często na początku mów
przeciwko narodom (np. str. 26a, przed Iz 13,1: wyrok na Babilon; str. 31a, przed
Iz 15,1: mowa przeciwko Moabowi itp.).
Jak widać większość znaków, umieszczonych w manuskrypcie nie tyle ma
znaczenie dekoracyjne, co praktyczne. Służą one czytelnikowi w łatwiejszym
podziale i lepszym zrozumieniu tekstu.
3. Zawartość manuskryptu
Manuskrypt sa 52 zawiera tekst Księgi Proroka Izajasza, napisany w dialekcie saidzkim języka koptyjskiego. Osoby, interesujące się Pismem świętym
w tym języku wiedzą doskonale jak trudno jest skompletować dostępne teksty
danej księgi, czy nawet perykopy. Często pojedyncze wersety publikowane są
w odrębnych artykułach. Brakuje współczesnego, krytycznego wydania Biblii
koptyjskiej. Nie wiemy nawet, czy taką Biblię udałoby się w stu procentach
skompletować. W poszukiwaniach poszczególnych perykop pomagają nam
wykazy manuskryptów, publikowane przez Vaschalde’a w Revue Biblique czy
Muséon w latach 20’ i 30’ ubiegłego stulecia a uzupełniane później przez takich
badaczy jak Till (w roku 1960) czy Nagel (w roku 1990)24. Od roku 1995 porządkowania manuskryptów podjął się wspomniany już Karlheinz Schüssler, będący
24
Adresy bibliograficzne wykazów manuskryptów, opracowanych przez wymienionych
autorów znajdują się w bibliografii artykułu.
374
Tomasz Bąk
autorem kilkutomowego dzieła Biblia Coptica, w którym podaje ogromną ilość
bibliografii, pomagającą odnaleźć poszczególne perykopy Pisma św. w dialekcie
saidzkim. Niestety dzieło to nigdy nie zostanie dokończone przez Schüssler’a,
który 7 października 2013r. zginął w wypadku samochodowym. Listy manuskryptów, które na dzień dzisiejszy mamy do dyspozycji, pokazują bardzo wyraźnie
wyjątkowość manuskryptu sa 52, o którym mowa, zwłaszcza jeśli chodzi o tekst
Proto-Izajasza. Jest to bowiem jedyny manuskrypt, który zawiera kompletny tekst
(z niewielkimi brakami małych fragmentów pojedynczych wersetów) Proroka
Izajasza. Analiza wersetów pokazuje, że kodeks sa 52 dostarcza nam ponad 34%
tekstu Proto-Izajasza, którego nie mamy w żadnym innym manuskrypcie! Sama
ta informacja wystarcza, by uznać szczególne znaczenie kodeksu sa 52, zwłaszcza
w odniesieniu do pierwszych 39 rozdziałów Księgi Izajasza25.
Analiza tekstu Proto-Izajasza, zawartego w kodeksie sa 52, pokazuje jego
podobieństwo do tekstu greckiego Septuaginty26. Nie oznacza to jednak, że oba te
teksty są identyczne. Różnice pomiędzy nimi można ująć w kilku kategoriach:
a) dodatki w tekście koptyjskim. Jako przykłady w tej kategorii można wymienić
kilka następujących wersetów:
8,12
mh,pote ei;phte sklhro,n: nigdy mHpote nsejw nan nouyaje
efnayt: nigdy nie powinni mówić do
nie mówcie: „Trudny”
nas trudnego słowa (> Zieglera)
19,13 evxe,lipon oi` a;rcontej Ta,newj: + auw auji: yi:pe: + i zostali
zawstydzeni (> Ziegler); > sa 41.7b
upadli książęta Tanis
20,5 evpi. toi/j Aivqi,oyin: z powodu sa 52.2 + eukw nhtHu eroou: +
którym zaufali (> Ziegler); > sa 41.7 (sa
Etiopczyków
52.2 bliskie wersji qc)
26,9 evk nukto.j ovrqri,zei to.
pap_n_a nayorp_f ji:n teuyH.
fnayorp_f erok pnoute: moja
pneu/ma, mou pro.j se, o` qeo,j:
dusza obudzi się wcześnie (drugie znadusza moja pragnie Ciebie
czenie gr. ovrqri,zei) w nocy; obudzi się
w nocy, o Boże!
wcześnie dla Ciebie, o Boże (> Ziegler)
25
Rozdziały 47-66, czyli druga część Deutero– i cały Trito-Izajasz są dostępne chociażby
w edycji papirusu Bodmer XXIII, dokonanej przez Rodolphe’a Kassera w roku 1964 (R. Kasser,
Papyrus Bodmer XXIII. Esaie XLVII,1 – LXVI,24 en sahidique, Cologny – Genève 1964).
26
Przez tekst Septuaginty należy rozumieć w tym przypadku jej krytyczne wydanie, opracowane przez Josepha Zieglera. J. Ziegler (ed.), Septuaginta. Vetus Testamentum Graecum.
Auctoritate Societatis Litterarum Gottingensis editum. XIV. Isaias, Göttingen 1939.
h'
375
Jak widać nie są to jakieś zmiany, mające szczególnie ważny wpływ na
znaczenie tekstu. Dość często służą lepszemu jego zrozumieniu.
Ciekawym zjawiskiem w tej kategorii może być dążenie naszego manuskryptu do wyrażenia imienia Bożego w sposób jak najbardziej uroczysty:
1,20
kuri,ou: Pana (geni- mpjoei:s ppantokratwr: Pana Wszechmogącego (> Ziegler); sa 108L: m+pjoei:s
tivus)
sabawt
6,1
epjoei:s sabawq: Pana Zastępów (Ziegler:
to.n ku,rion: Pana
+ sabawq; s' + sabawq Eus.)
(accusativus)
37,16 su. qeo.j mo,noj ei=: tyl- + auw pjoei:s: + i Panem (Ziegler: + kai kuko Ty jesteś Bogiem rioj)
Podobne zjawisko obserwujemy np. w wersetach: Iz 13,9; 14,24; 19,4.20;
25,6.9; 26,11; 38,1, gdzie w miejscu greckiego: ku,rioj (Pan) spotykamy koptyjskie: pjoei:s pnoute (Pan Bóg).
b) opuszczenia w tekście koptyjskim . Jednym z ciekawszych przykładów jest
Iz 7,15b-16a:
7,15b pri.n h' gnw/nai auvto.n h' proele,sqai
-16a ponhra. evkle,xetai to. avgaqo,n \ dio,ti
pri.n h' gnw/nai to. paidi,on avgaqo.n h'
kako.n: …zanim nauczy się odrzucaćd
zło i wybierać dobro. Dlatego zanim
chłopiec pozna dobro lub zło…
empatefeime eperj+
ppeqoou esetp
petnanouf. H ppeqoou:
zanim nauczy się odrzucać zło
i wybierać dobro lub zło
(> Ziegler)e
Opuszczając początek w. 16, tekst koptyjski łączy ze sobą wersety 15 i 16.
Ta zmiana może prowadzić do pewnej niejasności teologicznej. W manuskrypcie
koptyjskim bowiem Emmanuel jest przedstawiany jako ten, który może wybierać
dobro lub zło.
Podobnym przykładem może być również Iz 17,12b-13a:
17,12b kai. nw/toj evqnw/n pollw/n w`j
-13a
u[dwr hvch,sei. w`j u[dwr polu.
e;qnh po,lla: i tył wielu narodów
będzie ryczał jak woda; liczne
narody są jak wielka woda
auw tjise noumHHye
n+heqnos nawy ebol. nqe
noumoou enaywf i tył wielu narodów będzie ryczał jak wielka woda
(zaobserwowane u Zieglera)
376
Tomasz Bąk
Widać w tym przypadku jak tekst koptyjski sa 52 łączy ze sobą dwa wersety,
upraszczając tym samym wersję Septuaginty. Podobną lekturę spotykamy również
w tekście sa 41.7, w którym również znajdują się powyższe wersety.
c) zamiana słów. Jest to dość częste zjawisko, kiedy słowa greckie tłumaczone
są w tekście koptyjskim przez słowa o odmiennym znaczeniu. Przykłady tego
zjawiska można zauważyć np. w wersetach:
5,14 oi` loimoi, auvth/j: jej zarazy nesseepe: jej pozostali (tekst kopt. czyta tak, jakby w gr. było: oi` loipoi.)
(> Ziegler), lektura koptyjska w kontekście
znaczenia wersetu wydaje się lepsza
8,21 ta. patacra: patachra (aram. mm_nteiwt: ojcostwo (?) (Ziegler: patria,
arktp: idol, bożek)
bez odniesienia do kopt.)
39,7 tw/n Babulwni,wn: mieszntbabulwn: Babilonu (Ziegler: babulwnoj)
kańców Babilonu
Zjawiskiem, spotykanym przynajmniej kilkakrotnie w tekście Proto-Izajasza
jest zamienne stosowanie słowa Pan (gr. ku,rioj, kopt. pjoei:s) ze słowem Bóg
(gr. qeo,j, kopt. pnoute). Taką zamienną lekturę spotykamy np. w Iz 5,12; 6,12;
26,10; 30,29; 37,22.
Dość często odmienna lektura danych słów dotyczy nazw własnych i związana jest w wielu przypadkach z drobnymi zmianami spółgłoskowymi, czy też
odmienną wokalizacją (np. Iz 36,19: gr. Sepfarim, kopt. saParem; Iz 37,12:
gr. Gwzan, kopt. gwzate; gr. Rafej, kopt. hraPessa).
Przy tej kategorii należałoby też wspomnieć o częstej zmianie przyimków,
czy rodzajników. Są one jednak tak specyficzne dla danego języka, zwłaszcza dla
języka koptyjskiego (gdzie rodzajnik określony czy nieokreślony często zależy
od budowy zdania), że trudno tu mówić o rzeczywistych różnicach pomiędzy
lekturą grecką czy koptyjską.
d) zmiana kolejności słów w zdaniu. Nie ma ona jednak jakiegoś większego
wpływu na znaczenie poszczególnych wersetów, np:
1,22
11,7
to.n oi=non / u[dati: wino [zostanie zmieszane] z wodą
kai. le,wn / kai. bou/j: i lew
i wół
moou / mn pHrp+: woda [zostanie
zmieszana] z winem (> Ziegler)
auw oun+ oumase / mn oumoui::
i wół i lew (> Ziegler)
377
21,17 ku,rioj1 / evla,lhsen2 / o` qeo.j apjoei:s1 / pnoute mpW3 /
yaje2: Pan, Bóg Izraela, powiedział (zaIsrahl3: Pan powiedział,
obserwowane przez Zieglera, jednak bez
Bóg Izraela
odniesienia do kopt.; oi g’ kurioj1 / o qeoj
israhl3 / elalhsen2 Q Syh)
zmiany znaczenia, dotyczące takich elementów, jak: liczba, czas, osoba, czy
rodzaj. Kilka przykładów:
28,1 oi` misqwtoi: najemnicy
3,8
o[ti avnei/tai Ierousalhm:
ponieważ Jeruzalem zostało
opuszczone (gr. perfectum)
7,14 kale,seij to. o;noma auvtou/: ty
(2 sg.) będziesz wzywać jego
imienia
mpjaibeke: najemnik (dosł. najemnika) (> Ziegler); sa 93.5 n_jai:beke
je senaka q_i+_M ebol: ponieważ Jeruzalem zostanie opuszczone
(> Ziegler)
ntetnmoute epefran: wy (2pl.)
będziecie wzywać jego imienia (Ziegler:
-sete)
W niektórych przypadkach pewne zmiany mogą mieć wpływ na wymowę
tekstu (jak chociażby przytoczony powyżej przykład Iz 3,8, gdzie może być
różnicą czy Jerozolima już została opuszczona, czy jej upadek dopiero będzie
miał miejsce).
4. Wpływ tekstu sa 52 na rozumienie Septuaginty.
Jak już zostało wspomniane, kodeks sa 52, podobnie jak inne manuskrypty, pisane
w języku koptyjskim, zawiera tekst, będący tłumaczeniem z języka greckiego.
Analizując chociażby koptyjską wersję Proto-Izajasza, można stwierdzić, iż
koptyjscy skrybowie w ogóle nie sięgali do tekstu hebrajskiego. Opierali się
jedynie na wersji greckiej. Nie jest zatem niczym nadzwyczajnym zauważenie,
iż większość wersetów koptyjskich jak najbardziej zgadza się z tekstem Septuaginty. Drobne dodatki, opuszczenia czy przestawienia wyrazów są zjawiskiem
jak najbardziej naturalnym przy tłumaczeniu, czy przepisywaniu manuskryptów.
Najciekawsze są te fragmenty tekstu koptyjskiego, które pozwalają nam lepiej
zrozumieć tekst grecki, zwłaszcza w tych wersetach, gdzie formy greckie pozwalają na pewną dwuznaczność w tłumaczeniu. W ten sposób tekst koptyjski
pokazuje również jak tekst Septuaginty był rozumiany w środowisku egipskim.
378
Tomasz Bąk
Chociaż w tekście Proto-Izajasza nie ma takich wersetów zbyt wiele, to jednak
zasługują one na naszą uwagę. W przytoczonych przykładach ograniczymy się
jedynie do wybranych wersetów27:
W wersecie Iz 1,26: tmntropolis. tpistH si:wn, kropka, postawiona
przez kopistę zmienia nieco znaczenie tekstu greckiego Septuaginty. tpistH
połączone zostaje nie z tmntropolis, ale ze słowem si:wn. Tekst grecki:
mhtro,polij pisth. Siwn mógłby zostać przetłumaczony jako: wierna stolica,
Syjon. Według lekcji koptyjskiej natomiast literalne znaczenie jest nieco inne:
stolica, wierny Syjon. Różnica jest niewielka i nie została zaznaczona w aparacie
krytycznym Zieglera.
Tekst grecki Iz 7,20 brzmi: xurh,sei ku,rioj tw/| xurw/| tw/| mega,lw| kai. memequsme,nw|
o[ evstin pe,ran tou/ potamou/ basile,wj VAssuri,wn th.n kefalh.n (Pan ogoli nożem
wielkim i „pijanym” – który jest poniżej rzeki króla Asyryjczyków – głowę). Nie
został on wiernie przetłumaczony na język koptyjski. Niemniej jednak lekcja koptyjska: pjoei:s nahwwke hm+ pnoc ntok ettahe ntape mprro
nnassurios hi pekro mpi:ero (Pan ogoli nożem wielkim i „pijanym”
głowę króla Asyryjczyków na brzegu rzeki) przedstawia tekst o wiele łatwiejszy do
zrozumienia: Pan ogoli głowę króla Asyryjczyków na brzegu rzeki. Różnica dwóch
tekstów niestety nie została zasygnalizowana w aparacie krytycznym Zieglera.
Tekst grecki Iz 8,11: th/| ivscura/| ceiri. avpeiqou/sin pozostawia możliwość
podwójnego tłumaczenia: mocną ręką odrzucają28 lub: są nieposłuszni mocnej
ręce. Wyszczególnione słowa greckie w kontekście całego wersetu (οὕτως λέγει
κύριος τῇ ἰσχυρᾷ χειρὶ ἀπειθοῦσιν τῇ πορείᾳ τῆς ὁδοῦ τοῦ λαοῦ τούτου λέγοντες)
mogłyby nabrać jeszcze innego znaczenia, zwłaszcza, jeśli przed czasownikiem
avpeiqou/sin wstawilibyśmy dwukropek. Uzyskalibyśmy wówczas tłumaczenie:
Tak mówi Pan [z] mocną ręką: oni nie są posłuszni drodze tego ludu (dosł. trasie
drogi tego ludu), mówiąc. Lekcja koptyjska jest tutaj bardziej jednoznaczna, opowiadając się za drugim z podanych przez nas znaczeń. Tekst: seo natswtm+
nsa tcij etjoor może zostać przetłumaczony jako: oni są nieposłuszni
mocnej ręce.
27
Ze względu na ograniczoną ilość miejsca zostanie pominięta analiza gramatyczna czy
to tekstu greckiego, czy też tekstu koptyjskiego. Celem niniejszej prezentacji jest ogólne
przedstawienie manuskryptu sa 52. Dokładna analiza gramatyki i syntaksy podanych tutaj
przykładów zasługiwałaby na odrębny artykuł.
28
Takie tłumaczenie znajdujemy chociażby w NETS, A. Pietersma, B.G. Wright (ed.),
A New English Translation of the Septuagint and the Other Greek Translations Traditionally
Included under That Title, New York 2007: „with a strong hand do they reject”.
379
W wierszu Iz 16,8 tekst Septuaginty, według interpunkcji Zieglera przedstawia się następująco: katapath,sate ta.j avmpe,louj auvth/j e[wj Iazhr\ ouv mh. suna,yhte
(Podepczecie jej winorośle aż do Jazer. Nie przyjdziecie razem). Przesuwając
kropkę w kierunku początku frazy (katapath,sate ta.j avmpe,louj auvth/j\ e[wj Iazhr
ouv mh. suna,yhte) otrzymalibyśmy wersję zgodną ze sposobem, w jaki została
odczytana przez tłumacza koptyjskiego: tetnahwm n+nesbw neloole
n+net<n>pwh ya i:azHr. Otrzymamy wtedy następujące znaczenie: podepczecie jej winorośle. Nie dojdziecie do Jazer. Jak widać, w tym przypadku
do tekstu koptyjskiego należy dodać literę n– (forma optativus futuri 2° os. l.
mn.) (tak, jak to czyni manuskrypt sa 93.3: n+netn+pwh). Zjawisko nie zostało
zaobserwowane przez Zieglera. W swoim aparacie krytycznym Ziegler podaje,
że lekcja grecka: ouv mh. suna,yhte nie występuje w tekstach koptyjskich („> Co”).
Uwaga ta nie jest poprawna, gdyż wyrażenie: ouv mh. suna,yhte zostało wiernie
przetłumaczone w koptyjskim jako: n+netn+pwh.
W wersecie Iz 26,1 znajdziemy w tekście koptyjskim nieco odmienną lekturę
tekstu greckiego. Septuaginta zawiera tekst: ivdou. po,lij ovcura,, kai. swth,rion
h`mw/n qh,sei tei/coj (oto silne miasto i [jego] mur uczyni naszym zbawieniem).
Tłumacz koptyjski czytał tekst grecki, umieszczając znak interpunkcyjny po
słowie h`mw/n. Dlatego też słowa: eis tpoli:s etjose mn petn+oujai:. fnakw nousobt można przetłumaczyć nieco inaczej: Oto miasto
silne i wasze zbawienie. On uczyni mur.
Grecki tekst Iz 33,23 nie jest zbyt jednoznaczny. Słowa: evrra,ghsan ta.
scoini,a sou, o[ti ouvk evni,scusen\ o` i`sto,j sou e;klinen ze znakami interpunkcyjnymi, wprowadzonymi przez Zieglera, należałoby przetłumaczyć jako: zostały
zerwane twoje sznury, ponieważ nie był mocny; twój maszt się pochylił. Wersja
koptyjska: anounouh swl_p je m+pepouytH cmcom. auw afrike
czyta tekst grecki, dzieląc go nieco inaczej (evrra,ghsan ta. scoini,a sou | o[ti
ouvk evni,scusen o` i`sto,j sou | e;klinen) i w ten sposób uzyskując nieco prostsze
znaczenie: zostały zerwane twoje sznury, ponieważ twój maszt nie był mocny
i się pochylił. Tłumacze NETS idą za interpunkcją Zieglera. Aby jednak nadać
słowom greckim bardziej jasnego znaczenia, zmieniają czasownik: ouvk evni,scusen
na liczbę mnogą: ouvk evni,scusan (idąc za niektórymi manuskryptami greckimi i za
tekstem masoreckim), uzgadniając go w ten sposób z rzeczownikiem: ta. scoini,a.
Uzyskują w ten sposób znaczenie: Zostały zerwane twoje sznury, ponieważ nie
były mocne. Twój maszt się pochylił.
W tekście koptyjskim Iz 38,10 poprzez partykułę je nie ma żadnej wątpliwości gdzie zaczyna się modlitwa króla Ezechiasza: anok ai:joos hm
380
Tomasz Bąk
pji:se nnahoou je (powiedziałem na końcu [dosł. szczycie] moich dni:
…). W tekście greckim natomiast (evgw. ei=pa evn tw/| u[yei tw/n h`merw/n mou) mamy
dwie możliwości: a) evgw. ei=pa E
v n tw/| u[yei tw/n h`merw/n mou (Powiedziałem:
na końcu [dosł. szczycie] moich dni…), jak proponuje Ziegler, pisząc E
v n wielką
literą; b) evgw. ei=pa evn tw/| u[yei tw/n h`merw/n mou (powiedziałem na końcu [dosł.
szczycie] moich dni: …). Właśnie ta druga możliwość została wybrana przez
tłumacza koptyjskiego.
Powyższe wersety są jedynie wybranymi przykładami, które pokazują w jaki
sposób tekst grecki był rozumiany przez tłumaczy koptyjskich. Ich sposób interpretacji i odczytania Septuaginty może okazać się praktyczną pomocą zwłaszcza
tam, gdzie odczytanie greckiego tekstu nie jest jednoznaczne i pozostawia różne
możliwości interpretacji. Generalną zasadą, sprawdzającą się w powyższych
przypadkach, może być intencja pisarza koptyjskiego, by tekst przez niego tłumaczony był jak najbardziej zrozumiały dla potencjalnego czytelnika.
W powyższym artykule staraliśmy się przedstawić jeden z najbardziej kluczowych, jeśli nie najważniejszy, manuskrypt, zawierający prawie kompletny
tekst Księgi Izajasza, ze szczególnym zwróceniem uwagi na jej pierwszych
39 rozdziałów. Wychodząc od opisu najbardziej zewnętrznego – od historii
kodeksu sa 52, ukazanej na tle całej kolekcji Pierpont Morgan, przeszliśmy do
opisu sposobu pisania, poprawiania, nanoszenia elementów zdobniczych, czy po
prostu znaków, pomagających w lekturze. Dotknęliśmy w ten sposób niejako
ręki samego skryby, który tworzył ten tekst na kolejnych stronach pergaminu. Po
opisie zewnętrznym, weszliśmy nieco w samą treść, zwracając uwagę najpierw
na niektóre modyfikacje koptyjskiego tłumaczenia, tworzonego na bazie greckiej Septuaginty. Pokazane zostały przykłady dodawanych, czy opuszczanych
wyrazów, zamiana pojedynczych słów na inne, przestawianie kolejności wyrazów, czy też zmiany, dotyczące poszczególnych elementów gramatycznych (jak
rodzaj, osoba, czas…) w koptyjskim tłumaczeniu Proto-Izajasza. W końcowej
części zwrócona została uwaga na te miejsca, w których to właśnie tłumaczenie koptyjskie pomaga w odczytaniu i lepszym zrozumieniu greckiego tekstu
Proto-Izajasza. Oczywiście wybrane, zwłaszcza w końcowej części, wersety, są
jedynie przykładami. Ich dokładniejsza analiza zasługuje z pewnością na odrębne,
bardziej szczegółowe opracowanie.
381
Przypisy do tabel:
a
Zapis: „> Ziegler” zostaje wprowadzony na oznaczenie tych zmian, które nie zostały
zauważone w aparacie krytycznym Septuaginty, wydanej przez Zieglera.
b
Zapis typu: „> sa 41.7” oznacza, iż dany werset Iz znajduje się również w manuskrypcie
sa 41.7. Brak w nim jednak tych słów, które występują w naszym rękopisie sa 52.
c
Oznaczenia typu: q’ czy s’ zgodne z wykazem skrótów u Zieglera (Ziegler, Septuaginta,
s. 373).
d
Dosł. wybierać. Prawdopodobnie we wszystkich manuskryptach tekst skażony. Poprawna
wersja powinna brzmieć: proe,sqai (odrzucać). Zob. J. Lust, E. Eynikel, K. Hauspie, GreekEnglish Lexicon of the Septuagint. Revised Edition, Stuttgart 2003, s.514.
e
W tym przypadku, oprócz kodeksu sa 52, mamy do dyspozycji jeszcze jeden manuskrypt,
znajdujący się w wykazie Till’a (W.C. Till, „Coptic Biblical Texts Publisched After Vaschalde’s
Lists”, Bulletin of the John Rylands Library 42/1959-60, s. 228), będący w zgodzie z tekstem
LXX.
Ks. dr Adam Kubiś, SBP nr 282
Drzewo figowe, osioł i woda żywa.
Rola Księgi Zachariasza
w Ewangelii Janowej
1. Użycie ST w Ewangelii Janowej
Stary Testament jest obecny w tekście czwartej Ewangelii na kilka sposobów.
Niemiecki egzegeta H.-J. Klauck wyliczył ich dziewięć:1 (1) markiertes Zitat
(cytat oznaczony): w tekście Ewangelii zawsze znajduje się formuła wprowadzająca lub kończąca cytat. Przykładem jest cytat z Ps 69,10 w J 2,17: Uczniowie
Jego przypomnieli sobie, że napisano: Gorliwość o dom Twój pochłonie Mnie.
Formułą wprowadzającą jest stwierdzenie napisano (γεγραμμένον ἐστίν). (2)
unmarkiertes Zitat (cytat nieoznaczony): w tekście Ewangelii cytat ze ST nie jest
wprowadzony, ani też zakończony formułą. Przykładem jest cytat z Ps 118,2526 występujący w J 12,13: Hosanna! Błogosławiony, który przychodzi w imię
Pańskie! (3) Anspielungen (aluzja), której przykładem jest nawiązanie do węża
na pustyni z Lb 21,4-9 znajdujące się w J 3,14. (4) Echo, którego przykładem
jest motyw objawienia się Boga na trzeci dzień na Górze Synaj z Wj 19,16-18,
który odnajdujemy także w J 2,1.11. (5) biblische Sprache (biblijny sposób
mówienia). Przykładem jest Janowe zdanie: Pojawił się pewien człowiek… imię
jego było Jan (Ἐγένετο ἄνθρωπος… ὄνομα αὐτῷ Ἰωάννης - J 1,6). Ten sam sposób
1
H.-J. Klauck, „Geschrieben, erfüllt, vollendet: Die Schriftzitate in der Johannespassion”, w: M. Labahn, K. Scholtissek, A. Strotmann (red.), Israel und seine Heilstraditionen
im Johannesevangelium. Festgabe für Johannes Beutler SJ zum 70. Geburtstag, Paderborn
2004, s. 143-144.
384
Adam Kubiś
wyrażania się spotykamy w ST: Był pewien człowiek z Ramataim… imię jego było
Elkana (ἄνθρωπος ἦν ἐξ Αρμαθαιμ… ὄνομα αὐτῷ Ελκανα - 1 Sm 1,1). (6) Erzählfiguren und Erzählmuster (pattern) (figury i wzorce osobowe w opowiadaniu).
Przykładem może być Mojżesz (J 1,17; 6,32) czy Abraham (J 8,33-40.52-59).
(7) allgemeine Aussagen über die Schrift (ogólne wypowiedzi odnośnie Pisma).
Przykładem jest zdanie: Badacie Pisma, ponieważ sądzicie, że w nich zawarte
jest życie wieczne: to one właśnie dają o Mnie świadectwo (5,39). (8) jüdische
Auslegungs-traditionen und -techniken (Żydowskie tradycje i techniki wyjaśniania Pisma). Przykładem jest technika midraszu w wyjaśnianiu znaczenia manny
na pustyni oraz ciała i krwi Jezusa zastosowana w J 6,26-59. (9) christliche Rezeption (chrześcijańska recepcja). Przykładem jest cytat z Iz 40,3 w J 1,23 (Jam
głos wołającego na pustyni: Prostujcie drogę Pańską) najpierw używany przez
Jana Chrzciciela, a potem przejęty przez autora czwartej Ewangelii.
Wielość różnych form zależności pomiędzy ST i NT, czego wymownym
przykładem są powyższy wykaz, kreuje realną trudność w dokonaniu rzetelnego
opisu zależności pomiędzy ST a danym tekstem NT (tutaj Ewangelii Janowej).
Trudność tę potęguje nadto znacząca objętość badanego materiału: cały ST versus cała Ewangelia Jana. W efekcie analizując cały tekst Ewangelii Janowej pod
kątem jego zależności od ST otrzymujemy niezwykle dużą liczbę możliwych
powiązań. Ich rzetelne omówienie wydaje się niemożliwe ze względu na objętość
wymaganego studium. Wszelkie próby takich badań pozostawiają uzasadnione
przekonanie o wycinkowości analizy i nieadekwatności ogólnych wniosków.2
Powyższą trudność egzegeci rozwiązują na cztery sposoby. (1) Jedni ograniczają
się w swym badaniach do jednej lub kilku kategorii wybranych z powyższych
dziewięciu sposobów użycia ST w czwartej Ewangelii. Z reguły są to pierwsza
i druga kategoria, czyli cytaty oznaczone i nieoznaczone.3 W oczywisty sposób
takie zawężenie pola wpływu ST na tekst czwartej Ewangelii prowadzi do
2
Do tej kategorii studiów należy zaliczyć dwie prace: G. Reim, Studien zum alttestamentlichen Hintergrund des Johannesevangeliums, MSSNT.S 22, Cambridge 1974, s. 97-190 oraz A.T.
Hanson, The Prophetic Gospel. A Study of John and the Old Testament, Edinburgh 1991.
3
F.-M. Braun, Jean le théologien. II. Les grandes traditions d’Israël et l’accord des
Écritures selon le Quatrième Évangile, ÉtB 45, Paris 1964, s. 3-45; E.D. Freed, Old Testament
Quotations in the Gospel of John, NT.S 11, Leiden 1965; B.G. Schuchard, Scripture within
Scripture. The Interrelationship of Form and Function in the Explicit Old Testament Citations
in the Gospel of John, SBLDS 133, Atlanta, GA 1992; M.J.J. Menken, Old Testament Quotations in the Fourth Gospel. Studies in Textual Form, CBET 15, Kampen 1996; A. Obermann,
Die christologische Erfüllung der Schrift im Johannesevangelium. Eine Untersuchung zur
johanneischen Hermeneutik anhand der Schriftzitate, WUNT II/83, Tübingen 1996.
Drzewo figowe, osioł i woda żywa...
385
niepełnych wniosków. (2) Inni biorąc pod uwagę różne sposoby zastosowania
ST w NT koncentrują się jedynie na niewielkim objętościowo tekście nowotestamentowym. Z reguły jest to perykopa nowotestamentowa w której szuka się
wszelkich możliwych odniesień do ST.4 Jeszcze inni badają wpływ (3) jednej
księgi ST w danej perykopie Janowej5 lub (4) w całej księdze nowotestamentowej. Dzięki tym dwóm ostatnim podejściom egzegeta może opisać praktycznie
wszystkie możliwe sposoby użycia danej księgi starotestamentowej w tekście
nowotestamentalnym. W przypadku czwartego podejścia badacz dodatkowo
mając ogląd całości danej księgi nowotestamentowej jest w stanie odpowiedzieć
na pytanie o całościową recepcję danej księgi ST w księdze NT. Odnośnie Ewangelii Janowej pojawiło się wiele krótkich studiów mających formę artykułów
i traktujących o roli Księgi Rodzaju,6 Powtórzonego Prawa,7 Proroctwa Izajasza,8
4
Przykładem może być E. Little, Echoes of the Old Testament. In the Wine of Cana in
Galilee (John 2:1-11) and the Multiplication of the Loaves and Fish (John 6,1-15). Towards
An Appreciation, Cahiers de la Revue Biblique 41, Paris 1998.
5
C. Spicq, „Le Siracide et la structure littéraire du Prologue de saint Jean”, w: Mémorial
Lagrange. Cinquantenaire de l’École Biblique et Archéologique Française de Jérusalem (15
novembre 1890 – 15 novembre 1940), Paris 1940, s. 183-195; M. Morgen, „Les traditions
sapientielles à l’arrière-plan de Jn 3”, w: J. Trublet (red.), La sagesse biblique de l’Ancien
au Nouveau Testament. Actes du Xve Congrès de l’ACFEB (Paris 1993), LeDiv 160, Paris
1995, s. 385-409; C. Cory, „Wisdom’s Rescue: A New Reading of the Tabernacles Discourse
(John 7:1-8:59)”, Journal of Biblical Literature 116/1997, s. 95-116; D. Lioy, The Search for
Ultimate Reality. Intertextuality Between Genesis and Johannine Prologues, Studies in Biblical Literature 93, New York, NY 2005; W. Binni, „Parallelismi tra Gv 1,1 e Gen 1,1”, Rivista
Biblica 55/2007, s. 165-190.
6
E.C. Hoskyns, „Genesis I-III and St John’s Gospel”, Journal of Theological Studies
21/1920, s. 210-218.
7
M. Labahn, „Deuteronomy in John’s Gospel”, w: S. Moyise – M.J.J. Menken (red.),
Deutoronomy in the New Testament, NTSI – LNTS 358, London – New York, NY 2007, s.
82-98.
8
F.W. Young, „A Study of the Relation of Isaiah to the Fourth Gospel”, Zeitschrift für die
neutestamentliche Wissenschaft und die Kundeder älteren Kirche 46/1955, s. 215-233; C.H.
Williams, „“He Saw His Glory and Spoke about Him.” The Testimony of Isaiah and Johannine Christology”, w: R. Pope (red.), Honouring the Past and Shaping the Future. Religious
and Biblical Studies in Wales. Essays in Honour of Gareth Lloyd Jones, Leominster 2003,
s. 53-80; tenże, „Isaiah in John’s Gospel”, w: S. Moyise, M.J.J. Menken (red.), Isaiah in the
New Testament, NTSI, London – New York, NY 2005, s. 101-116; tenże, „The Testimony of
Isaiah and Johannine Christology”, w: C.M. McGinnis, P.K. Tull (red.) „As Those Who Are
Taught.” The Interpretation of Isaiah from the LXX to the SBL, SBL.SS 27, Atlanta, GA 2006,
s. 107-124.
386
Adam Kubiś
Proroków Mniejszych9, Psalmów10 czy literatury mądrościowej.11 Istnieją jednak
także studia mające formę monografii książkowych i opisujących użycie jednej
księgi ST w całej Ewangelii Janowej.12
Czytając literaturę poświęconą użyciu ST w czwartej Ewangelii, zwłaszcza
monografie, uderza rozbieżność w ilości cytatów starotestamentowych z jakimi
mierzą się autorzy.13 Wspomniana niezgodność jest wynikiem (1) braku jakich9
M.J.J. Menken, „The Minor Prophets in John’s Gospel”, w: M.J.J. Menken, S. Moyise
(red.), The Minor Prophets in the New Testament, NTSI – LNTS 377; London – New York,
NY 2009, s. 79-96.
10
M. Daly-Denton, „The Psalms in John’s Gospel”, w: S. Moyise, M.J.J. Menken (red.),
The Psalms in the New Testament, NTSI, London – New York, NY 2004, s. 119-137.
11
G. Ziener, „Weisheitsbuch und Johannesevangelium”, Biblica 38/1957, s. 396-418;
H.R. Moeller, „Wisdom Motifs and John’s Gospel”, Bulletin of the Evangelical Theological
Society 6/1963 nr 3, s. 92-100; M. Scott, Sophia and the Johannine Jesus, JSNT.S 71, Sheffield
1992; M.E. Willett, Wisdom Christology in the Fourth Gospel, San Francisco, CA 1992; L.
Devillers, „Miettes de sagesse dans le quatrième Évangile. Lectures de Jn 3; 4; 9”, w: F. Mies
(red.), Toute la sagesse du monde. Hommage à Maurice Gilbert, s.j. pour le 65e anniversaire
de l’exégète et du recteur, Connaître et croire 4, Namur 1999, s. 477-503; J.H. Charlesworth,
„Lady Wisdom and Johannine Christology”, w: J.H. Charlesworth, M.A. Daise (red.), Light in
a Spotless Mirror. Reflections on Wisdom Traditions in Judaism and Early Christianity, Faith
and Scholarship Colloquies Series, Harrisburg, PA et al. 2003, s. 92-133; F. Manns, L’Évangile
de Jean et la Sagesse, SBLA 62, Jerusalem 2003.
12
Pierwsza monografia dotyczyła obecności Księgi Estery w Ewangelii Janowej: J. Bowman,
The Fourth Gospel and the Jews. A Study in R. Akiba, Esther and the Gospel of John, PThMS
8, Pittsburgh, PA 1975. Kolejna monografia traktowała o Pieśni nad Pieśniami: A. RobertsWinsor, A King is Bound in the Tresses. Allusions to the Song of Songs in the Fourth Gospel,
Studies in Biblical Literature 6, New York, NY et al. 1999. Janowe użycie Psalmów omawia: M.
Daly-Denton, David in the Fourth Gospel. The Johannine Reception of the Psalms, AGJU 47,
Leiden – Boston, MA – Köln 2000. Monografią opisującą użycie Księgi Ezechiela w czwartej
Ewangelii jest praca G.T. Manning Jr, Echoes of a Prophet: The Use of Ezekiel in the Gospel of
John and in Literature of the Second Temple Period, JSNT.S 270, London 2004. Użycie Księgi
Zachariasza omawia monografia A. Kubiś, The Book of Zechariah in the Gospel of John, Études
bibliques. Nouvelle série 64, Pendé 2012. Warto odnotować dwie monografie dotyczące motywu
stworzenia w czwartej Ewangelii: A.M. Moore, Signs of Salvation: The Theme of Creation in
John’s Gospel, Cambridge 2013; C.R. Sosa Siliezar, Creation Imagery in the Gospel of John,
LNTS 546, London 2015. W przygotowaniu do druku znajduje się także rozprawa doktorska
traktująca o użyciu Proroctwa Izajasza w IV Ewangelii, autor jednak ogranicza się w niej
tylko do cytatów oznaczonych, zob. P. Rytel-Andrianik, Use of Isaiah in the Fourth Gospel in
Comparison to the Synoptics and Other Places in the New Testament, Dissertation for D.Phil.
in Oriental Studies, Oriental Institute, Mansfield College, University of Oxford, 2014.
13
Biorąc za przykład jedynie sześć monografii wspomnianych w przypisach 2. i 3. widzimy następujące różnice: Braun – 19 cytatów (1,23.45; 2,17; 6,31.45; 7,38.42; 8,17; 10,34;
12,15.38.39-40; 13,18; 15,25; 17,12; 19,24.28.36.37), Freed – 18 (1,23; 2,17; 6,31.45; 7,37-
387
kolwiek obiektywnych kryteriów dla identyfikacji aluzji i echa, a nawet cytatu,
a w konsekwencji (2) braku dokładnych definicji cytatu i aluzji.
2. Czym jest tekst, cytat, aluzja i echo? Uwagi metodologiczne
Dwudziestowieczne osiągnięcia teorii literatury skłoniły wielu egzegetów do
wprowadzenia do studium tekstu biblijnego koncepcji intertekstualności i intratekstualności. Obie koncepcje zrodziły się z doświadczenia czytelnika, który czytając jakikolwiek tekst dokonuje spontanicznych powiązań z innymi tekstami. Jak
wyraził się Roland Barthes (zm. 1980), francuski teoretyk literatury, każdy tekst
jest intertekstem, co oznacza obecność w nim innych tekstów kultury wcześniejszej i kultury mu współczesnej, w formach mniej lub bardziej rozpoznawalnych.
Innymi słowy, „każdy tekst jest nową tkaniną utkaną z minionych cytatów.”14
Jeśli relacja pomiędzy czytanym tekstem (hyper-tekst) a innym tekstem, z którym
czytelnik tworzy powiązanie (pre-tekst, hypo-tekst), zachodzi w ramach jednego
dzieła literackiego mówi się o intratekstualności. Jeśli to powiązanie istnieje
pomiędzy dwoma różnymi dziełami literackimi mowa jest o intertekstualności.15
Inter- i intratekstualność odnosi się jednak wyłącznie do badań synchronicznych
38.42; 10,34; 12,13.15.38.39-40; 13,18; 15,25; 17,12; 19,24.28.36.37), Reim – 20 (1,23; 2,17;
6,31.45; 7,38.42; 8,17; 10,34; 12,13.15.34.38.39-40; 13,18; 15,25; 17,12; 19,24.28.36.37),
Schuchard – 13 (1,23; 2,17; 6,31.45; 10,34; 12,15.38.40; 13,18; 15,25; 19,24.36.37), Menken
– 11 (1,23; 2,17; 6,31.45; 7,38; 12,15.40; 13,18; 15,25; 19,36.37) (W opinii Menkena cytaty
w 10,34; 12,38 oraz 19,24 pochodzą bezpośrednio z LXX i jako takie nie wymagają badań
dotyczących ich formy i konsekwentnie nie zostały ujęte w jego pracy), oraz Obermann – 14
(1,23; 2,17; 6,31.45; 10,34; 12,13.15.38.40; 13,18; 15,25; 19,24.36.37).
14
R. Barthes, „Texte (théorie du)”, w: Encyclopaedia Universalis, Encyclopaedia Universalis France, Paris 19802, t. XV, s. 1015 : „tout texte est un intertexte ; d’autres textes sont
présents en lui, à des niveaux variables, sous des formes plus ou moins reconnaissables : les
textes de la culture antérieure et ceux de la culture environnante ; tout texte est un tissu nouveau
de citations révolues.” Termin intertekstualność stworzyła w 1966 r. Julia Kristeva w swojej
pracy „Word, Dialogue, and Novel”, w: L.S. Roudiez (red.), Desire in Language: A Semiotic
Approach to Language and Art, New York 1980, s. 64-91, szczególnie s. 66: „each word (text)
is an inter section of other words (texts) where at least one other word (text) can be read. (…)
any text is constructed as a mosaic of quotations; any text is the absorption and transformation of another.” Zob. M.J. Martínez Alfaro, „Intertextuality: Origins and Development of the
Concept”, Atlantis 18/1996, nr 1-2, s. 268-285.
15
Szerzej na temat teorii intertekstualności zob. G. Genette, Palimpsestes. La littérature
au second degré, Poétique, Paris 1982; G. Allen, Intertextuality, The New Critical Idiom,
New York 20112.
388
Adam Kubiś
tekstu, w których czytelnika nie interesuje (1) diachronia, czyli pochodzenie
i kierunek zależności pomiędzy dwoma tekstami (kwestia pierwszeństwa pochodzenia danego tekstu, która pozwala ustalić kierunek zależności) oraz (2)
intencja autora, gdyż w intertekstualności powiązanie pomiędzy tekstami (ich
liczba może być nieskończona) dokonuje się wyłącznie na poziomie czytelnika.
Konsekwentnie, czytelnik nie jest zainteresowany w szukaniu (3) obiektywnych
kryteriów pomagających w stwierdzeniu istnienia zamierzonej przez autora
relacji pomiędzy tekstami. W przypadku egzegetów badających relacje pomiędzy tekstami biblijnymi i odwołującymi się do diachronii, intencji autora oraz
używającymi kryteriów określających stopień wpływu jednego tekstu na drugi
stosowanie terminu intertekstualność jest metodologicznie nieuprawnione.16
W takim przypadku bardziej stosownym wydaje się użycie dwóch innych pojęć,
a mianowicie wewnątrz-biblijna egzegeza oraz wewnątrz-biblijna aluzja. Przez
pierwszą nazwę, zaczerpniętą z angielskiego inner-biblical exegesis, rozumie
się teksty biblijne, które modyfikują wcześniejsze teksty biblijne. Przez drugą,
czyli inner-biblical allusion, rozumie się powiązanie pomiędzy dwoma tekstami
biblijnymi, w którym jednak nie występuje modyfikacja tekstu późniejszego (hyper-text) przez tekst wcześniejszy (hypo-text).17 Używając języka teorii literatury,
powyższe dwa fenomeny można także nazwać odpowiednio aluzją (zjawisko
wewnątrz-biblijnej egzegezy) oraz echem (w odniesieniu do wewnątrz-biblijnej
aluzji) i takie nazewnictwo wydaje się bardziej naturalne.
Czym zatem jest aluzja literacka?18 Według czołowego teoretyka teorii aluzji,
prof. Zivy Ben-Porat, aluzja jest narzędziem jednoczesnej aktywacji dwóch tek16
Jako pierwsza zawróciła uwagę na nieetyczne postępowanie niektórych biblistów
stosujących terminologię intertekstualności w swoich pracach pomimo odwoływania się do
diachronii i/lub intencji autora Ellen van Wolde, „Trendy Intertextuality?”, w: S. Draisma (red.),
Intertextuality in Biblical Writings. Essays in Honour of Bas van Jersel, Kampen 1989, s. 43-49.
Szeroko problem ten omówił Russell L. Meek, „Intertextuality, Inne-Biblical Exegesis, and
Inner-Biblical Allusion: The Ethics of a Methodology”, Biblica 95/2014, s. 280-291.
17
Powyższe rozróżnienia i nazewnictwo zastosował Michael A. Fishbane, „Revelation
and Tradition: Aspects of Inner-Biblical Exegesis”, Journal of Biblical Literature 99/1980, s.
343-361; tenże, Biblical Interpretation in Ancient Israel, Oxford 1985; tenże, „Inner-Biblical
Exegesis: Types and Strategies of Interpretation in Ancient Israel”, w: G.H. Hartman, S. Budick
(red.), Midrasz and Literature, New Haven, CT 1986, s. 19-37; tenże, „The Hebrew Bible
and Exegetical Tradition”, w: J.C. De Moor (red.), Intertextuality in Ugarit and Israel, OTS
40, Leiden 1998, s. 15-30; tenże, „Types of Biblical Intertextuality”, w: A. Lemaire, M. Sæbø
(red.), Congress Volume. Oslo 1998, VTS 80, Leiden 2000, s. 39-40.
18
Idzie oczywiście o aluzję literacką, czyli nawiązanie do jakiegoś innego dzieła, a nie
o aluzję w ogólności, przez którą rozumie się nawiązanie do znanego faktu. Nie każda zatem
389
stów.19 W pierwszej chwili (pierwszy etap) w tekście, który czytamy, znajdujemy
znak, marker, sygnał, czyli jakiś identyfikowalny element (najczęściej jakieś
słowo) lub wzorzec, który przynależy do innego tekstu. Następnie (drugi etap)
czytelnik identyfikuje tekst-źródło do którego przynależy tenże znak, marker, czy
sygnał. Trzeci etap zawiera się w wykorzystaniu przez czytelnika tekstu-źródła do
interpretacji tekstu, który czyta i który zawiera tenże znak, marker, czy sygnał. Co
oczywiste, konteksty w których znajduje się ten znak, są w obu tekstach różne.
Czwarty etap polega na dostrzeżeniu przez czytelnika innych aspektów tekstuźródła, które mogą wpływać na zrozumienie czytanego przez siebie tekstu. Te
aspekty wcale nie muszą bazować na obecności znaków czy markerów. Aluzją
zatem nie jest samo istnienie markera, znaku, czy sygnału w tekście, który czytamy (etap pierwszy i drugi), ale użycie tekstu-źródła w interpretacji czytanego
przez nas tekstu (etap trzeci).20
Powyższe uściślenia pozwalają z łatwością uchwycić różnicę pomiędzy aluzją
i echem. W świetle definicji zaprezentowanej przez Z. Ben-Porat, echo zachodzi
jedynie w przypadku występowania pierwszego i drugiego etapu. Otóż, jeśli
sygnał (nazywany też znakiem czy markerem), który znajduje się w czytanym
tekście odsyła czytelnika do innego tekstu (tekstu-źródła), a czytelnik identyfikuje
zarówno ten sygnał jak i tekst-źródło, ale sygnał ten nie wypływa na interpretację
czytanego tekstu, mamy wówczas do czynienia z echem. Echo zatem nie dokonuje zmiany w interpretacji czytanego tekstu, choć obecność tego sygnału (np.
jakiegoś znanego wyrażenia ze ST) czyni czytany tekst bardziej ciekawym.21
Warto pokusić się jeszcze o trzy dopowiedzenia, jedno traktujące o kontekście, drugie o recepcji tekstu oryginalnego i trzecie o kryteriach pomocnych
w identyfikacji aluzji i echa. W aluzji istotny jest kontekst, gdyż sygnał (marker,
aluzja obecna w dziele literackim jest aluzją literacką. Rozróżnienie to wprowadził w 1964
r. polski teoretyk literatury K. Górski, „Aluzja literacka”, tenże, Z historii i teorii literatury.
Seria druga, Warszawa 1964, s. 7-32.
19
Z. Ben-Porat, „The Poetics of Literary Allusion”, PTL: A Journal for Descriptive Poetics
and Theory of Literature 1/1976, s. 105-128, tutaj s. 107-108: „a device for the simultaneous activation of two texts. The activation is achieved through the manipulation of a special
signal: a sign (simple or complex) in a given text characterized by an additional larger „referent.” This referent is always an independent text. The simultaneous activation of the two
texts thus connected results in the formation of intertextual patterns whose nature cannot be
predetermined.”
20
Ben-Porat, „The Poetics of Literary Allusion”, s. 108-114.
21
Zob. B.D. Sommer, A Prophet Reads Scripture. Allusion in Isaiah 40-66, Contraversions. Jews and Other Differences, Stanford, CA 1998, s. 16.
390
Adam Kubiś
znak) może przywoływać cały kontekst literacki tekstu-źródła, temat zawarty
w tej księdze, a nawet całą księgę. Niektórzy przedstawiają aluzję jako wąską
szyjkę przez którą wylewa się cała zawartość potężnej butelki.22 Idealnym przykładem aluzji jest początek pierwszego zdania Ewangelii Janowej przywołujący
początek Księgi Rodzaju. Aluzja ta nakazuje nam czytać Ewangelię Jana w kluczu
Nowego Stworzenia, jako nową Księgę Rodzaju.
Jednocześnie w badaniu znaczenia danego tekstu ST w NT nie można ograniczyć się tylko do interpretowania tekstu w kontekście oryginalnym i nowym
kontekście NT. Badając kontekst oryginalny hebrajskiego tekstu starotestamentowego nie można poprzestać na dostępnym nam dziś tekście masoreckim.
Koniecznym jest badanie jak tekst ten był interpretowany w Judaizmie okresu
Drugiej Świątyni, a zatem w czasach NT. W efekcie egzegeta musi odwołać się
do starożytnych tłumaczeń z Septuagintą na czele, gdyż każde tłumaczenie jest
interpretacją. Innymi polami badań recepcji danego tekstu starotestamentowego
jest literatura peritestamentalna,23 pisma qumrańskie, targumy oraz literatura rabinacka, której niektóre interpretacje mogą sięgać czasów powstania NT. Niektórzy
egzegeci dodają jeszcze do swego warsztatu pisma Filona, Józefa Flawiusza,
apokryfy NT, wczesnych Ojców Kościoła (zwłaszcza Ojców Apostolskich),
pisma gnostyckie, autorów pogańskich (zwłaszcza grecko-rzymskich), pisma
Samarytan, papirusy magiczne, czy Corpus Hermeticum.24 Celem tych zabiegów
jest spojrzenie na tekst ST oczyma czytelnika z czasów NT, gdyż interpretacja
tekstu ST z przełomu er jest interpretacją do której autor NT nawiązuje.
22
Zob. Manning (Echoes, s. 6), który stwierdza: „An allusion can be pictured as the narrow neck of an hourglass, allowing meaning to flow through it from the source document to
the alluding document. The allusion itself consists of only a phrase or combination of a few
words, but it allows the reader to make a further connections between the old passage and the
new. If only the allusive words are analyzed, the allusion does not have its full impact. The
allusion serves its intended function best when the reader observes its old and new contexts,
sees the congruence between those contexts, and makes the connections only hinted at by the
allusion.”
23
Określam tym terminem tzw. literaturę międzytestamentalną. Pojęcie „literatura peritestamentalna” wprowadził É. Puech z École Biblique w Jerozolimie. Pochodzi ono od greckiego przyimka peri, (około) i lepiej oddaje problem datowania literatury pozabiblijnej, która
często powstaje nie tylko w okresie pomiędzy ST i NT, ale dokładnie w czasie powstawania
ST i NT oraz przed (w przypadku NT i niektórych ksiąg ST) i po tym okresie (w przypadku
ST i NT).
24
C.A. Evans, Noncanonical Writings and New Testament Interpretation, Peabody, MA
1992, s. 6-7.80-96.149-177.
391
Wielu autorów podkreśla istotną rolę jaką odgrywają kryteria w procesie
odnajdywania i analizowania odniesień tekstu NT do ST, zarówno aluzji, jak
i echa.25 Niektórzy twierdzą, iż naukowe i obiektywne kryteria dla odkrycia czy
uznania istnienia aluzji i echa nie są potrzebne, gdyż normalna, odpowiedzialna
egzegeza nie pozwala na powierzchowne, banalne i nieodpowiedzialne traktowanie badanego tekstu.26 Z pewnością odkrywanie tych odniesień oraz ich analiza
będzie zawsze subiektywnym przedsięwzięciem. Niektórzy czytelnicy (zależnie
od swoich kompetencji, wiedzy, wrażliwości itp.) będą w stanie dostrzec aluzję,
inni będą widzieć tylko echo, jeszcze inni nie zobaczą w danym tekście żadnego
odniesienia do ST. Stąd chcąc zbliżyć się do obiektywizmu (do prawdy) należy
poddać pod naukową debatę swoje odkrycie / interpretację / identyfikację aluzji
czy echa. Problemem zatem jest nie tyle sposób odkrywania aluzji (kryteriów
służących jej identyfikacji może być wiele), ale raczej centralnym zagadnieniem
jest pytanie, czy nasza interpretacja danego tekstu jest wiarygodna.27
Odnośnie kryteriów identyfikacji aluzji, bardzo pomocnym jest kryterium
nieciągłości. Rozumiemy przez to kryterium zarówno nieciągłość gramatyczną
czy też językową, jak i nieciągłość logiczną czy też narracyjną. Nieciągłość języ25
Przykładem dwóch najlepszych opracowań, które wymieniają i definiują kryteria
służące identyfikacji aluzji są R.B. Hays, Echoes of Scripture in the Letters of Paul, New
Haven, CT – London 1989, s. 29-32 oraz M. Thompson, Clothed with Christ. The Example
and Teaching of Jesus in Romans 12.1-15.13, JSNT.S 59, Sheffield 1991, s. 31-36. Pierwszy
mówi o następujących kryteriach: availability, volume, recurrence, thematic coherence,
historical plausibility, history of interpretation oraz satisfaction. Drugi zaś autor wymienia:
verbal agreement, conceptual agreement, formal agreement, availability, common motivation,
dissimilarity to Graeco-Roman and Jewish traditions, presence of dominical indicators, presence of tradition indicators, presence of other dominical echoes or word/concept clusters in
the immediate context, likelihood the author knew the saying oraz exegetical value.
26
M. Jauhiainen, The Use of Zechariah in Revelation, WUNT II/199, Tübingen 2005, s.
164: „It is primarily a matter of being a competent reader and sharing enough of the author’s
presuppositions so that the allusions will be actualised the way the author intended. Thus,
while some of the criteria proposed in earlier studies may be helpful, especially in drawing the
interpreter’s attention to the variety of possible manifestations of allusions, their systematic
application is no guarantee of objective results. We demonstrated the subjective nature of the
study of allusions by comparing three studies, where all claimed to have used precise criteria,
but whose results were quite different even when the same criteria had been followed.”
27
Jauhiainen, The Use of Zechariah, s. 34: „Depending primarily on their competence,
some readers perceive an allusion, others see only an echo, while yet others may not discern
a reference to the OT at all. The best approximation to objectivity is the normal scholarly
debate to which all interpretations are subjected. The key issue is not how we discover or
identify allusions, but rather how we are able to argue that our reading of the text makes the
most sense.”
392
Adam Kubiś
kowa to solecyzm, czyli błąd językowy, który polega na połączniu poprawnych
formalnie wyrazów w niepoprawną konstrukcję składniową poprzez zastosowanie
innego przypadku, liczby, rodzaju, bądź osoby, np. Używam długopis zamiast
używam długopisu.28 Nieciągłość logiczna, polega na przeskoku myślowym,
niedopowiedzeniu, nieoczekiwanym i logicznie niezrozumiałym zwrocie w przebiegu narracji, ciągu myśli.
Na koniec powróćmy jeszcze do pytania o definicję cytatu z pisma starotestamentalnego w NT. Najprościej przyjąć poniższą definicję przez którą za cytat
ST w pismach NT rozumie się „zdanie (czy też serię zdań) wziętych z pism
Izraela, które są oddane dosłownie (albo w jakiś sposób rozpoznawalny) w NT
i które jako takie są oznaczone przez wprowadzającą albo kończącą formułę.”29
A zatem wszelkie inne odniesienia do ST, także dosłowne cytowanie zdań ze ST
bez formuły oznaczającej ten cytat (tzw. „cytat nieoznaczony” wg J.-H. Klaucka),
będziemy nazywać aluzją. Stosując powyższą definicję w Ewangelii Jana jest
17 cytatów ze ST. Pięć z nich spotykamy także u Synoptyków, 12 zaś występuje
tylko w czwartej Ewangelii. Fakt ten, zdaniem komentatorów, jest wymownym
świadectwem tego, iż Jan pisze swoją Ewangelię niezależnie od synoptyków
i może chcieć uzupełnić pozostałe ewangelie kanoniczne.30
3. Przykład aluzji: drzewo figowe i powołanie Natanaela
Czytelnik czwartej Ewangelii zadaje sobie pytanie: Dlaczego Natanael, gdy usłyszał Jezusa mówiącego że widział go pod drzewem figowym, wyznał natychmiast
że Jezus jest Synem Boga i królem Izraela? Występuje tutaj nieciągłość logiczna
czy też narracyjna. Jest to bardzo znany crux interpretum w studiach Janowych
i komentatorzy gubią się w hipotetycznych domysłach, których nie są w stanie
przekonująco udowodnić. Odpowiedzi jakie próbują dać egzegeci jest wiele. (1)
28
Por. G.K. Beale, „Solecisms in the Apocalypse as Signal for the Presence of Old Testament Allusions: A Selective Analysis of Revelation 1-22”, w: C.A. Evans, J.A. Sanders (red.),
Early Christian Interpretation of the Scriptures of Israel. Investigations and Proposals, JSNT.S
148, Studies in Scripture in Early Judaism and Christianity 5, Sheffield 1997, s. 421-446.
29
Menken, Quotations, s. 11.
30
A.J. Köstenberger, „John”, w: G.K. Beale, D.A. Carson (red.), Commentary on the New
Testament Use of the Old Testament, Grand Rapids, MI – Nottingham, U.K. 2009, s. 417: „This
may suggest that John is seeking to supplement the Synoptic Gospels and, in any case, attests
to John’s independence in writing his Gospel.”
393
Bardzo możliwe, że Jan intencjonalnie pozostawił ten fakt niewyjaśnionym.31 (2)
Enigma tego wydarzenia była znana jedynie pierwszym odbiorcom Ewangelii
i z biegiem czasu klucz do odgadnięcia zagadki został zapomniany.32 (3) Obecny
tekst Ewangelii Jana jest wynikiem błędu w odczycie czy też zapisie aramejskiego
Vorlage oryginalnego tekstu Ewangelii Janowej, a zatem w miejsce !nxtm htaw
(kiedy ty zanosiłeś błagania) przez pomyłkę powstało hnath txt htaw (kiedy byłeś
pod drzewem figowym).33 (4) Niektórzy twierdzą, iż nie ma tutaj nieciągłości. Gdy
pytamy bowiem dlaczego Natanael zdobył się na takie wyznanie, najprostsza
odpowiedź brzmi: bo Jezus wykazał się nadnaturalną wiedzą o fakcie, którego
naturalnymi zmysłami nie mógł znać. Jezus objawił się zatem Natanaelowi jako
Bóg. Faktem jest, że Jezus na kartach Ewangelii Jana wielokrotnie jest przedstawiony jako wszystkowiedzący.34 Dla wielu komentatorów figa jest zatem
elementem akcydentalnym (bez żadnego znaczenia symbolicznego) i funkcjonuje
tutaj jako zwykły znak topograficzny. Jezus w celu ukazania swej wszechwiedzy
mógł powiedzieć równie dobrze, że widział Natanaela pod jabłonią lub na rynku,
o ile Natanael rzeczywiście byłby w takich miejscach.35 Powyższe wyjaśnienie
nie dla wszystkich jest przekonujące, gdyż w starożytności żydowskiej nadnaturalna wiedza (jasnowidzenie, przewidywanie itp.) nie była czymś odosobnionym,
a jednak żadna z osób posiadających takie zdolności nie była automatycznie
identyfikowana z Synem Boga lub Królem Izraela, jak to ma miejsce w przypadku
wyznania Natanaela w stosunku do Jezusa. A zatem nadnaturalna wiedza Jezusa
nie wystarcza do wyjaśnienia treści wyznania Natanaela.36
Obok nieciągłości polegającej na wzmiance o fidze i szokującym wyznaniu
Natanaela, w tekście jest także inna nieciągłość, a mianowicie Jezus nazywa
Natanaela prawdziwym Izraelitą, w którym nie ma podstępu (1,47). Poprzednia
31
J.F. McHugh, A Critical and Exegetical Commentary on John 1-4, ICC, London – New
York, NY 2009, s. 161.
32
M. Dibelius, Die Formgeschichte des Evangeliums, Tübingen 19716, s. 114.
33
T.K. Cheyne, „Nathanael”, EB(C) III, 3338-3339.
34
Zob. J 1,42; 2,4.19.24-25; 4,17-18.29; 6,64.70; 9,3; 11,4.11-14; 13,1.10-11.26.27-28.38;
16,19.30; 18,4; 21,18-19.
35
Powyższe wyjaśnienie podzielane jest przez większość komentatorów Ewangelii
Janowej. Wśród nich są Westcott, Bernard, Bultmann, Barrett, Haenchen, Beasley-Murray,
Carson, Moloney, Keener.
36
Zob. W.R. Telford, The Barren Temple and the Withered Tree. A Redaction-Critical
Analysis of the Cursing of the Fig-Tree Pericope in Mark’s Gospel and Its Relation to the
Cleansing of the Temple / Tradition, JSNT.S 1, Sheffield 1980, s. 220-221, który wymienia
także passusy z dzieł Józefa Flawiusza, w których opisuje cały szereg osób cieszących się
darem przewidywania przyszłości lub poznania pochodzącego od Boga.
394
Adam Kubiś
narracja nie przygotowuje czytelnika na taki moment w żaden sposób, poza
przypadkiem nadania nowego imienia innemu nowopowołanemu uczniowi
Szymonowi, którego Jezus nazwał Kefasem – Piotrem. Nadanie tego imienia
jest jednak także pewną nieciągłością logiczną. Zgodnie ze wspomnianymi
wcześniej kryteriami nieciągłość logiczna występująca w tekście NT może być
wskazówką, iż należy szukać w nim odniesienia do ST.
W przypadku nowego imienia Natanaela (Izraelita, w którym nie ma podstępu
[do,loj]), przywołuje ono postać Jakuba z Księgi Rodzaju, który dla odmiany był
człowiekiem podstępnym. Oto Ezaw wzynaje: Brat mój podszedł z podstępem
(do,loj) i zabrał moje błogosławieństwo (Rdz 27,35 LXX). Podobnie, Ps 31,2
LXX, który opisuje prawdziwego Izraelitę, mówi o braku podstępu: Szczęśliwy
człowiek, któremu Panie nie poczytuje grzechu, i w którego ustach nie ma podstępu (do,loj). W proroctwie So 3,13 czytamy, że pośród ludu stanowiącego resztę
Izraela nie ma podstępnego języka (glw/ssa doli,a). Reszta ta wyznaje nadto, że
Pan (ku,rioj) jest Królem Izraela (basileu.j Israhl), który jest pośród nich (3,15).
Natanel staje się zatem postacią symboliczną, podobnie jak wcześniej powołany
Szymon, który staje się Skałą. Natanael staje się przedstawicielem prawdziwego
Izraela (Sofoniaszowej „Reszty”), nowym Jakubem, który również miał zmienione imię na Izrael (Rdz 32,29). Natanel otrzymuje obietnicę oglądania większych rzeczy: zobaczysz jeszcze więcej niż to (mei,zw tou,twn o;yh - J 1,50). Sama
etymologia imienia Natanael, czyli Bóg dał, sugeruje, iż jest on reprezentantem
wszystkich uczniów, którzy są darowani Jezusowi przez Ojca (np. J 17,9.24; 18,9).
Oni wszyscy w efekcie zobaczą aniołów wstępujących i zstępujących na Syna
Człowieczego (J 1,51). To jest również aluzja do historii Jakuba, który widział
drabinę z takimi aniołami (Rdz 28,12).37 Natanael, a z nim wszyscy uczniowie
Jezusa, są nowym Jakubem-Izraelem, który już ogląda w Jezusie Boga. Moment
przyszłego oglądania aniołów należy rozumieć jako moment zmartwychwstania,
pusty grób z dwoma aniołami, czas oglądania Jezusa – Boga w całej Jego mocy.38
37
Zob. J.H. Neyrey, „The Jacob Allusions in John 1:51”, Catholic Biblical Quarterly
44/1983, s. 586-605; M. Morgen, „La promesse de Jésus à Nathanaël (Jn 1,51) éclairée par la
hagaddah de Jacob-Israël”, Revue des sciences religieuses 67/1993, s. 3-22.
38
Warto podkreślić, że w czasach Jezusa etymologię imienia Izrael (laer'f.yI) w przypadku
Jakuba wyjaśniano nie jako walczący z Bogiem, ale jako la har vya (człowiek, który widzi
Boga). Etymologię tę znajdujemy w dziełach Filona z Aleksandrii, zob. Congr. 51: VIsrah.l
ga.r o`rw/n qeo.n e`rmhneu,etai – bowiem [imię] Izrael jest wyjaśniane [jako] „widzący Boga”;
Mut. 81: o` de. VIsrah.l o`rw/n to.n qeo.n kalei/tai – bowiem Izrael jest nazwany „widzący Boga”;
por. również Fug. 208; Somn. 2,173; Abr. 57; Praem. 44; Legat. 4. W odniesieniu do tekstu
Janowego zwrócił na ten fakt uwagę M.-É. Boismard, Du Baptême a Cana (Jean, 1, 19–2, 11),
395
Podsumowując, nieciągłość logiczna w postaci nadania nowego imienia Natanaelowi może zostać wyjaśniona przy pomocy odwołania do ST, a konkretnie
do historii Jakuba z Księgi Rodzaju.
Podejmując próbę wyjaśnienia nieciągłości w postaci wzmianki o drzewie figowym prowokującej zaskakujące wyznanie Natanaela, warto na wstępie podkreślić
fakt podwójnego wystąpienia odwołania do drzewa figowego w ustach Jezusa (J
1,48.50). Nie jest to zatem element akcydentalny. Jan chce zwrócić nań uwagę
czytelnika. Podobnie jak w wyjaśnieniu nieciągłości związanej z nowym imieniem
Natanaela rozwiązaniem była aluzja do ST, tak i w przypadku tej nieciągłości aluzja
starotestamentalna wydaje się być obiecującym polem poszukiwań.
Tradycyjnie, w komentarzach do Ewangelii Janowej, w wyjaśnianiu tego
epizodu, poza wspomnianymi już interpretacjami, odwoływano się do opinii
rabinów uważających zacienione miejsce pod figą jako tradycyjne miejsce
studiowania i uczenia Tory (Eccl. Rab. 5,11 § 2; Sg Rab. 6,2 § 2). Co więcej
uważano, iż słowa Tory są jak owoce figi (b. ‘Erub. 54a-54b). Natanael zatem
miałby studiować Torę i do tego faktu Jezus czyniłby aluzję.39 Termin „Tora”
pojawia się w tekście Janowym, gdy Filip mówi do Natanaela: znaleźliśmy tego
o którym pisał Mojżesz w Prawie (evn tw/| no,mw| - 1,45). Natanael byłby zatem
prawdziwym Izraelitą, gdyż studiował Torę oraz byłby bez podstępu, gdyż
przyszedł do Jezusa. Postać Natanaela tworzyłaby zatem kontrast do Janowych „Żydów”, którzy studiują Torę, ale nie przychodzą do Jezusa w wierze (J
5,39.46-47).40 Powyższa interpretacja napotyka na poważne zarzuty. H. Strack
i Billerbeck przytaczają tylko jedną historię rabinacką o studiowaniu pod figą
(Eccl. Rab. 5,11 § 2), która jest powtórzona w kilku innych tekstach rabinackich, ale z innymi gatunkami drzew jako miejscem pod którym studiowano.41
Nadto, jeśli czytać tę historię dokładnie, rabin42 usuwa się ze swymi uczniami
LeDiv 18, Paris 1956, s. 98-103. Należy podkreślić, iż Jakub w istocie był tym, który widział
Boga twarzą w twarz (Rdz 32,31 lxx - ei=don ga.r qeo.n pro,swpon pro.j pro,swpon).
39
Za takim wyjaśnieniem opowiadają się między innymi Bosimard, Schneider, Schulz,
Witherington, Neyrey.
40
R. Bultmann, Das Evangelium des Johannes, KEK 2, Göttingen 1941, 195011, s. 73,
przypis 8.
41
H.L. Strack, P. Billerbeck, Kommentar zum Neuen Testament aus Tamud und Midrasch.
I. Das Evangelium nach Matthäus, München 1922, s. 858; por. także H.L. Strack, P. Billerbeck,
Kommentar zum Neuen Testament aus Tamud und Midrasch. II. Das Evangelium nach Markus,
Lukas und Johannes und die Apostelgeschichte, München 1924, s. 371.
42
W różnych wersjach tej historii wspomniani są przynajmniej trzej różni rabini: Rabbi
Hiyya (żyjący ok. 200 r. po Chr.), Rabbi Symeon ben Halafta (zm. ok. 190 r. po Chr.) oraz
396
Adam Kubiś
spod figi w inne miejsce, aby nie być posądzonym o kradzież owoców. Fakt, iż
usunęli się akurat spod drzewa figowego, gdzie normalnie studiowali, jest tutaj
drugorzędny, gdyż pierwszorzędnym celem opowiadania jest pokazanie uczciwości rabina i jego uczniów. Trudno zatem na podstawie wspomnianej jednej
historii twierdzić, że studiowanie pod figą było powszechnym zwyczajem.43
Przebywanie pod figą nie oznacza zatem automatycznie bycia studentem Tory,
wówczas – jak zauważa z przekąsem J.D.M. Derrett – śpiący pod figą arabski
poganiacz wielbłądów jest także studentem Tory.44 Warto także podkreślić późną
epokę z której pochodzi to świadectwo rabinackie, choć wspominani w tych
historiach rabini żyli w II i III w.45
Inne wyjaśnienie nieciągłości związanej z drzewem figowym podała australijska egzegetka M.L. Coloe.46 Jak zauważyła, jedynym brakującym świętem
w Ewangelii Jana jest Święto Tygodni (tA[buv' gx;), nazywane też Dniem Pierwocin
(~yrIWKBih; ~Ay)47. Hebrajskie słowo hr'WKBi może oznaczać wczesne figi.48 W czerwcu,
gdy wypada to święto, pojawiają się właśnie figi. Innym powiązaniem pomiędzy
narracją Janową a wspomnianym świętem jest zdaniem wspomnianej egzegetki
imię Natanael (Bóg dał / Dar Boga), które może nawiązywać do istoty święta
jaką jest darowanie Bogu pierwocin. Trzecie powiązanie zachodzi dzięki tekstowi apokryficznej Księgi Jubileuszy 44,1-6, gdzie Jakub wspomina swój sen
z Betel (wzmiankowany w J 1,51) w trzecim miesiącu w czasie Święta Tygodni.
Ze swej strony dodałbym jeszcze czwarte możliwe powiązanie. Otóż w czasie
tego święta wspominano dar Tory otrzymanej na Synaju, a w liturgii świątynnej
wspominano Jakuba. W narracji Janowej mamy nawiązania zarówno do Tory
(1,45), jak i Jakuba. Podsumowując, powiązanie imienia Natanael z sensem święta
jest ciekawe, jednak można wysunąć pewien zarzut pod adresem wspomnianej
hipotezy. W liczbie pojedynczej hr'WKBi oznacza świeże figi czerwcowe, jednak
Rabbi Akiba (zm. 135 r. po Chr.).
43
Zob. C.-H. Huzinger, „sukh/ ktl.”, TDNT VII, s. 753; Telford, Barren Temple, s. 222.
44
J.D.M. Derrett, „Figtrees in the New Testament”, Heythrop Journal 14/1973, s. 249-264;
tenże, Studies in the New Testament. II. Midrash in Action and as a Literary Device, Leiden
1978, s. 161.
45
T. Nicklas, „‘Unter dem Feigenbaum’: Die Rolle des Lesers im Dialog zwischen Jesus
und Natanael”, New Testament Studies 46/2000, s. 201.
46
M.L. Coloe, „The Johannine Pentecost: John 1:19-2:12”, Australian Biblical Review
55/2007, s. 46-47.
47
Sugerował to już w swym komentarzu F.J. Moloney, The Gospel of John, Sacra Pagina
4, Collegeville, MI 1998, s. 50-51.
48
Zob. HALOT I, 130. Por. Iz 28,4; Jr 24,2; Oz 9,10; Mi 7,1.
397
w liczbie mnogiej termin ~yrIWKBi – który występuje w nazwie święta – określa
wszelkie pierwociny. W czasie tych uroczystości przynoszono nie tylko figi, ale
także siedem innym owoców ziemi.
Inną jeszcze propozycję próbującą wyjaśnić Janową nieciągłość w odniesieniu do drzewa figowego i wyznania Natanaela wysunął niemiecki biblista J.
Jeremias.49 Zauważył on, że drzewo poznania dobra i zła z Ogrodu Eden (Rdz
3,7) było identyfikowane w judaizmie z figą. Stąd w jego opinii Natanael miałby
pod tym drzewem wyznawać grzechy. Jezus stwierdzając Izraelita, w którym nie
ma podstępu (do,loj) ma czynić aluzję do Ps 31,2 LXX (gdzie występuje słowo
do,loj) i zapewniać Natanaela, że jego grzechy są przebaczone przez Boga. Zarzuty jakie można wysunąć przeciw tej hipotezie to bardzo późna identyfikacja
rajskiego drzewa poznania z figą, która nie sięga I w. po Chr. Nadto, tekst Janowy
nie koncentruje się na grzechu.50
Brytyjski egzegeta C.F.D. Moule twierdził, iż słowa pod drzewem figowym
są idiomatycznym wyrażeniem nawiązującym do historii o Zuzannie. W tekstach
rabinackich, w jego opinii, pytanie „Pod jakim drzewem?” było technicznym
pytaniem rozpoczynającym dokładne badanie dowodów (zob. m. Sanh. 5:2; b.
Sanh. 41a) i jego przybliżony sens byłby następujący: „Możesz mi wszystko
o tym powiedzieć?” Jezus zatem miałby zatem pokazać Natanaelowi, iż wie o nim
wszystko.51 Zarzut jaki możemy wysunąć przeciw tej propozycji to, brak związku
między odpowiedzią Jezusa i tytułami jakimi obdarza Jezusa Natanael.52
Kolejną próbą wyjaśnienia nieciągłości jest odwołanie do Oz 9,10: Jak winne
grona na pustyni, tak Izraela znalazłem; jak na pierwszy owoc figowego drzewa
na waszych ojców patrzyłem.53 Terminy wspólne z tekstem Janowym to znaleźć
(eu`ri,skw w J 1,45bis), Izrael (por. i;de avlhqw/j VIsrahli,thj w J 1,47), drzewo
figowe (por. h` sukh/ w J 1,48.50) i patrzeć (por. ei=don w Oz 9,10 LXX i ei=do,n se
J. Jeremias, „Die Berufung des Nathanael”, Angelos 3/1928, s. 3.
Nicklas, „Unter dem Feigenbaum”, s. 201.
51
C.F.D. Moule, „A Note on ‘Under the Fig Tree’ in John I.48.50”, Journal of Theological
Studies 5/1954, s. 211.
52
R.E. Brown, The Gospel of John. Introduction, Translation and Notes, AncB 29, Garden
City, NY 1966, I, s. 83 („pure speculation”); C. Koester, „Messianic Exegesis and the Call of
Nathanael (John 1.45-51)”, Journal for the Study of the New Testament 39/1990, s. 23.
53
J.R. Michaels, „Nathanael Under the Fig Tree”, Expository Times 78/1966-1967, s.
182-183, tenże, John, NIBC 4, Peabody, MA 1984.1989.2002, s. 41; tenże, The Gospel of
John, NICNT, Grand Rapids, MI 2010, s. 131; J. Mateos – J. Barreto, El Evangelio de Juan.
Análisis lingűistico y comentario exegético, Lectura del Nuevo Testamento 4, Madrid 1979,
19822, s. 130-131.
49
50
398
Adam Kubiś
w J 1,48.50). Znalezienie Izraela o którym mowa w Oz odpowiada znalezieniu
Natanaela, który reprezentuje nowy Izrael, w tekście Janowym. Patrzenie na
ojców w Oz, rozumiane na zasadzie paralelizmu jako patrzenie na Izrael, odpowiada patrzeniu na Natanaela, nowy Izrael, w tekście Ewangelii. Przesłanie
tekstu Janowego byłoby następujące: Jezus znajduje nowy Izrael, tak samo jak
Bóg kiedyś znajdował Izrael. Uczniowie są cennym „znaleziskiem”, darem Ojca
(wg J 6,37; 17,6). Zarzut jaki można wysunąć przeciw tej interpretacji wynika
przede wszystkim z prostej obserwacji, iż Natanael został znaleziony przez Filipa,
a nie przez Jezusa. Nadto, Natanael nie jest porównany do drzewa figowego, do
którego jest przyrównany Izrael w tekście Ozeasza.54
Przegląd użycia motywu figi w tekście ST pokazuje, iż zarówno drzewo figowe (Jr 8,13; Oz 2,14; 9,10; Jl 1,7; Mi 7,1), jak i owoce figi (Jr 24,1-10; 29,17)
symbolizują Izraela. Czytając w tym kluczu tekst Janowy widzimy Natanaela,
reprezentanta prawdziwego Izraela, który siedzi pod figą symbolizującą Izrael.55
Można jednak z sukcesem ograniczyć zakres tekstów ze ST do tych, które mówią
tylko i wyłącznie o człowieku siedzącym pod winoroślą i pod drzewem figowym
(zob. 1 Krl 4,25; Mi 4,4; Za 3,10; 1 Mch 14,12). Ewangelista mógłby świadomie
przywoływać obraz pokoju oraz dostatku, który te teksty przedstawiają.56 Jednak dokładna lektura tekstu Janowego pokazuje, że obraz mesjańskiego pokoju
i dobrobytu nie jest w nim obecny.57 Nadto, wydaje się bardziej logicznym, aby
Natanael siedział pod drzewem po spotkaniu z Mesjaszem, a nie przed takim
spotkaniem.58 Jeśli jednak ograniczymy się tylko do Za 3,10 znajdziemy dwa
bardzo mocne punkty styczne z tekstem Janowym.59 Są nimi: powołanie przez
54
Koester, „Messianic Exegesis”, s. 23; Nicklas, „Unter dem Feigenbaum”, s. 202. Nawet
J.R. Michaels, w swym późniejszym komentarzu (John, s. 41; por. także Gospel, s. 131)
przyznaje, iż jego propozycja nie jest w pełni satysfakcjonująca, z innego jeszcze powodu:
„The point is perhaps that Jesus finds the new Israel in the same way that God his Father found
the old. (…). Jesus’ disciples are indeed a precious find, a gift from the Father (cf. 6:37; 17:6),
but because it is too early in the Gospel for such a disclosure, the pronouncement remains
something of an enigma.”
55
Dla A.T. Lincoln, The Gospel according to Saint John, Black’s New Testament Commentaries 4, London 2005, s. 121, jest to najbardziej prawdopodobny sens (symbolizm) kryjący
się za użyciem motywu figi w tekście Janowym.
56
C.K. Barrett, The Gospel According to St John. An Introduction with Commentary and
Notes on the Greek Text, London 19782, s. 185.
57
Koester, „Messianic Exegesis”, s. 24.
58
Nicklas, „Unter dem Feigenbaum”, s. 202.
59
Jako pierwszy zwrócił uwagę na to proroctwo w wyjaśnianiu tekstu Janowego Moule
(„A Note”, s. 210-211), zainspirowany sugestią C.H. Dodda. Obaj brytyjscy egzegeci uznali
399
przyjaciela (Filip powołuje Natanaela) oraz bycie pod drzewem figowym.60 Kolejność występowania obu tych elementów jest identyczna zarówno w Zachariaszu,
jak i w Ewangelii Jana. Trzecim elementem wspólnym, równie istotnym, jest
mesjański kontekst obu tekstów.61 Kontekst Za 3,10 jest mesjański, gdyż wcześniej, w 3,8, czytamy albowiem ześlę sługę mego - Odrośl. Tajemnicze nazwanie
Jezusa przez Natanaela Królem Izraela może być wyjaśnione przez odwołanie
do mesjańskiego proroctwa w Za 3,8-10. Odrośl (xm;c), bowiem w tym proroctwie
identyfikowana jest z królem (zob. Za 6,12-13). W Jr 23,5-6 i 33,15-16 odrośl
(xm;c), jest dawidowym królem. Nadto, w 4Q161 oraz 4Q285 Izajaszowa (11,1)
odrośl dawidowa (rc,n)E jest zestawiona z Jeremiaszową i Zachariaszową odroślą
(xm;c), . Według M.L. Coloe dwukrotne wzmiankowanie Nazaretu przez narracji
Janowej (1,45.46), który co ważne nie występuje w żadnym innymi miejscu
czwartej Ewangelii, może nawiązywać do Izajaszowej mesjańskiej odrośli (rc,n)E ,
która w języku hebrajskim zapisywana jest identycznie jak nazwa Nazaretu (trcn,
użyta jest litera c a nie z).62
Powyższe stwierdzenia wyjaśniają powód nazwania Jezusa przez Natanaela
tytułem Król Izraela rozumianym jako Dawidowy Mesjasz. Dlaczego jednak Natę interpretację za „far-fatched.” Pełniejsze wyjaśnienie tej interpretacji dali nastepnie Derrett
(„Figtrees”, s. 261-264; tenże, Studies, II, s. 160-163) i dwadzieścia lat później Koester („Messianic Exegesis”, s. 23-34). Propozycja jest faworyzowana przez następujących autorów F.J.
Moloney, Belief in the Word. Reading the Fourth Gospel: John 1-4, Minneapolis, MN 1993,
s. 72, przypis 60; W. Howard-Brook, Becoming Children of God. John’s Gospel and Radical
Discipleship, The Bible & Liberation; Maryknoll, NY 1994, s. 74; A.J. Köstenberger, John,
BECNT; Grand Rapids, MI 2004, s. 83; M.L. Coloe, Dwelling in the Household of God. Johannine Ecclesiology and Spirituality, Collegeville, MN 2007, s. 45-51.
60
Odnośnie tekstu Za 3,10, gramatycznie możliwe są dwa tłumaczenia: (1) W tym dniu,
wyrocznia Pana Zastępów, będziecie wołać, każdy człowiek swego przyjaciela, do (tego) pod
winoroślą i figą. (2) W tym dniu, wyrocznia Pana Zastępów, będziecie wołać, każdy człowiek
swego przyjaciela, by był/przyszedł/usiadł pod winoroślą i figą. W pozostałych wspomnianych
już tekstach, a zatem Mi 4,4; 1 Krl 5,5 (3 Królów 2,46g LXX); 1 Mch 14,12, osoba znajduje
się już pod drzewem figowym. Nie ma tam idei przychodzenia kogoś pod drzewo figowe.
61
Czwartym punktem stycznym jest samo stwierdzenie bycie pod drzewem figowym, które
na podstawie porównania z tekstami paralelnymi w ST, a mianowicie 1 Krl 4,25 i 1 Mch 14,12,
gdzie postać przebywająca pod drzewem figowym identyfikowana jest jako Izrael. W narracji
Janowej postacią tą jest Natanael identyfikowany jako reprezentant Izraela i nazwany prawdziwym Izraelitą (i;de avlhqw/j VIsrahli,thj).
62
Coloe, Dwelling, 45-47; taż, „The Nazarene King. Pilate’s Title as the Key to John’s
Crucifixion”, w: G. van Belle (red.), The Death of Jesus in the Fourth Gospel, BEThL 200,
Leuven 2007, s. 843-844. Odnośnie nazwy Nazaretu zob. H.P. Rüger, „NAZAREQ/NAZARA
NAZARHNOS/NAZWRAIS”, Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde
der älteren Kirche 72/1981, s. 257.
400
Adam Kubiś
tanael nazywa Jezusa również Synem Bożym? Tytuł ten uznawany był w czasach
Jezusa za tytuł mesjański (por. Ps 2,7; 2 Sm 7,14; Ps 89,26-27).63 Bardzo możliwe,
iż w Ewangelii Janowej mamy do czynienia z dwupoziomowym rozumieniem
tytułu Syn Boży, a zatem zarówno jako tytuł mesjański (Jezus jest potomkiem
Dawida) oraz jako wyznanie wiary w Jezusa będącego rzeczywistym Bogiem.64
Wówczas dodanie wiersza J 1,51 z obietnicą zobaczenia rzeczy większych (Syna
Człowieczego w cudzie zmartwychwstania) może sugerować, iż Natanael rozumiał tytuł Syn Boży tylko na poziomie mesjańskim, a Jezus zapowiada coś
więcej, a więc swą boskość.
Tekst Za 3,10 wzmiankuje zarówno drzewo figowe, jak i winorośl. Dlaczego zatem tekst Ewangelii Janowej, jeśli jest rzeczywiście aluzją do proroctwa
Zachariasza, pomija winorośl? Możemy przypuszczać, iż w odróżnieniu do
współczesnej praktyki obserwowanej w krajach śródziemnomorskich w starożytności pędy winorośli nie oplatały konarów drzewa figowego. Winorośl
mogła rosnąć obok figi, a zatem obie rośliny nie musiały rosnąć razem. Trudno
zatem wyobrazić sobie w ówczesnych realiach osobę siedzącą pod dwoma
wspomnianymi roślinami jednocześnie. W czasach ostatecznych każdy otrzyma
zaproszenie na spotkanie z Mesjaszem czy to będąc pod drzewem figowym, czy
też przebywając pod winoroślą. Zaproszenie nie musi nastąpić pod obydwoma
roślinami jednocześnie.65
Podsumowując Janowy Natanael identyfikuje Jezusa przy użyciu terminologii zaczerpniętej z proroctwa Zachariasza. Jezus identyfikuje Natanaela i siebie
w terminach wziętych z Zachariasza oraz cyklu Jakuba w Księdze Rodzaju.
Warto zwrócić uwagę na temat świątyni, który łączy obie aluzje. Zachariaszowa Odrośl ma być królem, który wybuduje świątynię. Jakub natomiast nazwa
miejsce swej wizji słowem Betel, oznaczającym dom Boga. Jezus mówiąc
o widzeniu przez Natanaela aniołów zstępujących i wstępujących wskazuje
na siebie samego jako Betel, rozumiane dosłownie jako dom Boga i świątynia
63
Najlepiej powiązanie pomiędzy ideą Mesjasza Dawidowego oraz tytułami Syn Boży oraz
Król Izraela w okresie NT widać w zwojach znad Morza Martwego: 4Q161 8-10 11 oraz 17;
4Q174 1-3 I 11; 4Q252 V (frg.6) 3-4; 4Q285 IV (frg. 7) 2-3.
64
Brown, John, I, s. 88.
65
Derrett („Figtree”, s. 161-162; tenże, Studies, II, s. 161-162) stwierdza: „(…) unlike
modern Italy and even Palestine, vines were not normally trained over figtrees, and the presence of a figtree in a vineyard did not imply that their roots were close together. It would be
difficult in practice to be under both. Thus the most satisfactory interpretation of Zech 3:10
would be that in the Age to Come each man will give and receive invitations under his vine
or his figtree as the case would be.”
401
Boga. Momentem wzniesienia czy też objawienia tejże świątyni w Jezusie jest
moment zmartwychwstania.
4. Przykład użycia cytatów: Świątynia i woda żywa
Po ukazaniu przykładu aluzji, przejdźmy do krótkiej ilustracji ukazującej użycie cytatów z proroctwa Zachariasza w Ewangelii Janowej. Rzadko w studiach
badających użycie ST w NT mówi się o interakcji cytatów między sobą, czyli
jak funkcjonują one razem w narracji nowotestamentowej. Przegląd współczesnej literatury egzegetycznej pokazuje, iż z reguły bada się pojedyncze cytaty.
Celem tychże studiów jest ukazanie funkcji danego (cytowanego) tekstu w jego
kontekście oryginalnym oraz jego znaczenia w (nowym) kontekście nowotestamentalnym. Bardzo często autorzy piszący monografie traktujące o wszystkich
cytatach ST w danej księdze nowotestamentowej, szukając jakiś wspólnych
wniosków, ograniczali się jedynie do uwag dotyczących formy cytowanego
tekstu, czy jest on wzięty z LXX czy może z tekstu masoreckiego. Tymczasem,
w przypadku użycia Zachariasza w Ewangelii Jana dostrzec można tematyczne
powiązania pomiędzy cytatami. Widać precyzyjny plan zastosowania Zachariasza, który odzwierciedla główne teologiczne tematy całej Ewangelii. Ilustruje
to poniższa tabela.
Księga Znaków
(J 1–12):
Obietnica
Księga Chwały
(J 13–21):
Wypełnienie
Odbudowa świątyni
Oczyszczenie świątyni
J 2,13-22
Za 14,21; 6,12-13
Wjazd do Jerozolimy
Jn 12,12-19
Zec 9,9
Zmartwychwstanie
Jn 20,1-29
Zec 6,12-13
Woda ze świątyni
Żywa woda
J 4,10
Za 13,1; 14,8
Żywa woda
Jn 7,38
Zec 13,1; 14,8
Przebicie boku
Dar Ducha
Jn 19,34.37
Zec 12,10
Za użyciem Zachariasza w czwartej Ewangelii stoi zatem jeden temat,
którym jest Jezus jako nowa świątynia. W temacie tym istnieją dwa wątki:
odbudowa świątyni oraz woda wypływająca ze świątyni (Woda ta jest darem
Ducha, symbolicznie przedstawianego jako woda, gdyż zgodnie z zapowiedziami
prorockimi w ST rzeki żywej wody miały wypłynąć ze świątyni. Ewangelista Jan
402
Adam Kubiś
przedstawia zatem Jezusa jako nową świątynię z której wypływają rzeki żywej
wody). Oba wątki występują w całej Ewangelii, zarówno w Księdze Znaków,
jak i w drugiej jej części, Księdze Godziny czy też Chwały. W pierwszej części
oba wątki mają charakter zapowiedzi, w drugiej zaś wypełnienia.66 Momentem
odbudowy świątyni jest zmartwychwstanie. Zostało ono zapowiedziane w dwu
epizodach: oczyszczeniu świątyni i wjeździe do Jerozolimy. Bardzo możliwe,
iż pierwotnie opisy obu tych wydarzeń były jednością w Ewangelii Jana, tak
jak są jednością w obecnej formie Ewangelii synoptycznych. Gdy połączymy
Janowe opisy obu epizodów, w porządku logicznym poświadczonym przez tekst
synoptyczny,67 odkrywamy zdumiewający schemat odniesień do Pisma i formuł
wspomnieniowych wzmiankujących uczniów (12,16 - przypomnieli sobie, że to
o Nim było napisane; 2,17 - przypomnieli sobie, że napisano; 2,22 - przypomnieli
sobie uczniowie Jego, że to powiedział, i uwierzyli Pismu):
66
A. Faure („Die alttestamentlichen Zitate im 4. Evangelium und die Quellenscheidungshypothese”, Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde der älteren
Kirche 21/1922, s. 99-121) zwrócił uwagę na formułę cytowania ST w czwartej Ewangelii.
Otóż, w opisie publicznej działalności Jezusa, czyli w pierwszej części Ewangelii, tzw. Księdze
Znaków, widać peryfrastyczne wyrażenie kaqw,j evstin gegramme,non (jak jest napisane: 6,31;
12,14; por. 2,17; 6,45; 10,34; 12,16). Tymczasem w Księdze Godziny, drugiej części Ewangelii,
czytamy i[na plhrwqh/| (aby się wypełniło - 12,38; 13,18; 15,25; 17,12; 19,24.36) (Wyjątkiem
jest i[na teleiwqh/| - aby osiągnęło cel - 19,28). Faure uważał, iż ta różnica ma swe źródło
w dwóch różnych dokumentach lub dwóch różnych redaktorach.
67
Można przytoczyć kilka argumentów przemawiających za połączeniem narracji obu
epizodów w pierwotnej wersji czwartej Ewangelii: (1) Wszyscy trzej synoptycy umieszczają
oczyszczenie świątyni po narracji o wjeździe do świątyni. (2) W obu narracjach występują
formuły wspomnieniowe (2,17.22; 12,16) w których występuje ten sam czasownik mimnh,s| komai,
w tej samej formie evmnh,sqhsan, zaś podmiotem czasownika są zawsze uczniowie. Czasownik
ten nie występuje nigdzie indziej w Ewangelii Janowej! (3) W obu narracjach występuje nawiązanie do proroctwa Zachariasza. (4) W narracji o oczyszczeniu cytowany jest Ps 69, który
w innych miejscach NT występuje zawsze w kontekście męki Jezusa, np. J 15,25 – Ps 69,5; J
19,28 – Ps 69,22; Rz 15,3 – Ps 69,10. (5) Logion świątynny o zburzeniu świątyni obecny jest
w Janowej narracji o oczyszczeniu świątyni (J 2,19) i w synoptycznych opisach męki (Mk
14,58; Mt 26,61; Mk 15,29; Mt 27,40). Pytanie o władzę Jezusa pojawia się również w Janowej
narracji o oczyszczeniu świątyni (J 2,18) oraz materiale synoptycznym w finalnym okresie
publicznej działalności Jezusa w Jerozolimie, w momencie nauczania w świątyni (Mk 11,28;
Mt 21,23; Łk 20,1). (6) W obecnym miejscu w którym znajduje się Janowa narracja o wjeździe
do Jerozolimy, występują aluzje do świątyni (11,48; 12,20). (7) Uniwersalistyczny wymiar
narracji o oczyszczeniu świątyni obecny jest we wszystkich Ewangeliach, jednak w sposób
szczególnie widoczny w Mk. W Ewangelii Jana (2,16) obecny jest on poprzez nawiązanie
do Za 14,8, proroctwa o uniwersalistycznym kontekście mówiącym o przybyciu wszystkich
narodów na Święto Namiotów do Jerozolimy. Ten sam uniwersalistyczny wymiar obecny jest
w narracji o wjeździe do świątyni (11,52; 12,19.20.32).
12,13
12,15
12,16
2,16
2,17
2,19-20
2,22
403
Pismo: aluzja do Ps 118,26
Pismo: cytat z Za 9,9
Formuła wspomnieniowa
(evmnh,sqhsan, oi` maqhtai,, gegramme,na)
Pismo: aluzja do Za 14,21
(evmnh,sqhsan, oi` maqhtai,, gegramme,non evsti,n)
Pismo: cytat z Ps 69,10
Pismo: aluzja do Za 6,12-13
(evmnh,sqhsan, oi` maqhtai,, th/| grafh/|)
Zarówno oczyszczenie świątyni jak i uroczysty wjazd odwołują się wprost
do Zachariasza. W narracji Janowej, Jezus tylko dwukrotnie przemówił w czasie
oczyszczenia świątyni (2,16 i 2,19), zawsze jednak w wypowiedziach tych odwoływał się do Zachariasza. W słowach Weźcie to stąd, a nie róbcie z domu mego
Ojca targowiska (dosł. domu handlu) (J 2,16), Jezus nawiązuje do ostatniego
wiersza księgi (Za 14,21), mówiącego o nieobecności kupców w domu Pana
Zastępów. Ewangelista dwa razy wymienia cały zestaw obiektów handlu – woły,
owce, gołębie, bankierzy (2,14.15) – aby świadomie podkreślić, iż usunięcie ich
ze świątyni będzie wypełnieniem Zachariaszowej zapowiedzi o braku handlu
w świątyni. W przepowiedni o odbudowie świątyni w trzy dni (J 2,19), Jezus
odwołuje się do proroctwa mówiącego o Odrośli, mesjańskim królu Dawidowym,
który odbuduje świątynię (Za 6,12-13).68
Wracając do proroctwa Za 14,21, które jest przywołane w J 2,16, należy
podkreślić jego eschatologiczny kontekst. Prorok mówi bowiem o dniu Pana, gdy
sam Bóg będzie królem w Izraelu. W narracji Janowej wjeżdżający na osiołku
Jezus nazwany jest królem Izraela (12,13), co dokładnie odpowiada wizji prorockiej z ostatniego rozdziału Księgi Zachariasza. Ewangelista przywołując tutaj
tytuł Król Izraela i łącząc go z Za 14, czyni aluzję do bóstwa Jezusa, gdyż tylko
Bóg był królem w Izraelu.69 Co więcej, tylko Jan wzmiankuje gałązki palmy
(12,13), używane w czasie Święta Namiotów, które jest czasowym kontekstem
68
Zob. A. Kubiś, „Zechariah 6:12-13 as the Referent of grafh, in John 2:22 and 20:9.
A Contribution to Johannine Temple-Christology”, The Biblical Annals 2/2012, s. 153-194.
69
Jak w Mk 11,10 występuje odwołanie do królestwa Dawida, w Janowej narracji wjazdu
Jezusa do Jerozolimy występuje odwołanie do eschatologicznego Królestwa Boga na końcu
czasów. Dawid nie jest wzmiankowany.
404
Adam Kubiś
Zachariaszowej zapowiedzi o wygnaniu przekupniów ze świątyni na końcu
czasów (14,18-19).70
W Mt 21,5, gdy cytowany jest Zec 9,9, wymienia się przymiotnik łagodny
jako przymiot króla wjeżdżającego na osiołku do Jerozolimy. Czwarta Ewangelia cytuje dokładnie to zdanie (J 12,15), ale opuszcza przymiotnik łagodny.
Dlaczego? Opis oczyszczenia świątyni w czwartej Ewangelii w porównaniu do
narracji synoptyków ma więcej rysów przemocy: według Jana (2,15) Jezus robi
sobie nawet bicz ze sznurków.71 Ta przemoc jest zrozumiała nie tylko dzięki
odwołaniu do Ps 69,10, według którego gorliwość o Dom Ojca sprowokowała
Jezusa do takiego zachowania. Równie istotnym jest odwołanie do kontekstu
Za 14,21 i Za 9,9, gdyż w kontekstach obu tych tekstów Bóg przedstawiony jest
jako wojownik. Jezus jest zatem utożsamiony z Bogiem wojownikiem, który nie
może być łagodny, tak jak jest łagodny mesjański król wjeżdżający na osiołku
w Za 9,9 oraz Mt 21,5.
Warto zapytać dlaczego jednak Ewangelista Jan ostatecznie rozdzielił obie
perykopy: oczyszczenie świątyni i uroczysty wjazd do Jerozolimy. Powodem
mogła być teologia Janowa. Opisując uroczysty wjazd do Jerozolimy, Ewangelista chce powiedzieć, iż Jezus inicjuje oczyszczenie świątyni, jednak nie
idzie tutaj o oczyszczenie ziemskiej Świątyni Jerozolimskiej (gdyż to zostało
opisane na początku Ewangelii w J 2,13-22), ale o oczyszczenie nowej świątyni. Przez nową świątynię rozumie się w Janie (1) ciało Jezusa (zob. J 2,21)
oraz (2) zamieszkiwanie Ojca, Syna i Ducha Parakleta w wierzącym (zob. J
4,21-24, gdy mowa jest o nowym kulcie w Duchu i Prawdzie). W J 2,16.17
czytamy o domu (oi=koj) Ojca w sensie świątyni materialnej, natomiast w J
14 o domu (oivki,a) Ojca rozumianym jako świątynia niematerialna, duchowa,
w której jest wiele pomieszczeń dla uczniów (gr. monh,). Według J 14,2 Jezus
musi odejść, aby przygotować miejsce dla swoich uczniów. Tak jak w 2,15
występuje czasownik evkba,llw (wyrzucić) na określenie wyrzucenia zwierząt
i bankierów, tak w 12,31, w bezpośrednim kontekście uroczystego wjazdu do
Jerozolimy, czasownik evkba,llw (wyrzucić) występuje w opisie wyrzucenia
70
Synoptycy opisując incydent w świątyni cytują proroctwa Izajasza i Jeremiasza, mówiące
o domu modlitwy dla wszystkich narodów i jaskini zbójców. Kładą w ten sposób nacisk na
aspekt społeczno-etniczny. Czwarta Ewangelia natomiast, cytując Zachariasza, kładzie nacisk
na eschatologię i chrystologię (bóstwo Jezusa), choć aspekt etniczny także jest obecny, gdyż
Zec 14 mówi o przyjściu do Jerozolimy na Święto Namiotów wszystkich narodów.
71
Bicz ten zresztą może być aluzją do Zachariaszowej laski pasterskiej należącej do Boga
– Pasterza (11,7.14). Zob. A. Kubiś, The Book of Zechariach, s. 338.
405
władcy tego świata: Teraz odbywa się sąd nad tym światem. Teraz władca
tego świata zostanie precz wyrzucony. Wjazd do Jerozolimy jest zatem początkiem oczyszczenia nowej, duchowej świątyni. W opisie oczyszczenia
świątyni wprowadzona jest po raz pierwszy idea ciała Jezusa jako świątyni.72
Idea ta jest rozwinięta w kolejnych rozdziałach Ewangelii, między innymi
przez nawiązanie do wypłynięcia wody ze świątyni (zob. 7,38-39; 19,37) oraz
zamieszkiwania wierzących w mieszkaniach (monh,), których jest tak wiele,
jak wielu jest wierzących. Możliwe zatem, iż Ewangelista rozdzielił narrację oczyszczenia świątyni od opisu wjazdu do Jerozolimy, aby pokazać dwa
oczyszczenia dwóch różnych świątyń: materialnej i duchowej. W ten sposób
oczyszczenie materialnej Świątyni Jerozolimskiej zapowiada oczyszczenie
innej, duchowej świątyni: świata oraz uczniów, którzy są częścią świata. W J
2,13-22 oczyszczenie polega na wyrzuceniu bankierów i zwierząt, a w J 12,31
oczyszczenie zawiera się w wyrzuceniu władcy tego świata.
W tym kontekście warto zapytać dlaczego Jan używa określenia władca
tego świata, a nie władca człowieka czy władca ludzi. W czwartej Ewangelii
świat to termin techniczny obejmujący całą ludzkość powołaną do zbawienia
(zob. 3,16). Świat w koncepcji żydowskiej, widoczne jest to zwłaszcza w opisie
Rdz 1 i pismach Filona z Aleksandrii, był rozumiany jako świątynia: Najwyższą
i w najprawdziwszym sensie świętą świątynią Boga jest, jak musimy wierzyć,
cały świat.73 Pierwszym czynem jakiego Jezus dokonał po triumfalnym wjeździe w opisie czwartej Ewangelii było oczyszczenie uczniów poprzez umycie
im nóg, aby mogli mieć udział w Jego świątyni (13,8). W istocie, w okresie
Drugiej Świątyni obywanie nóg było zwyczajem praktykowanym przy wchodzeniu na dziedzińce świątyni.74 W tym kontekście stają się zrozumiałe słowa
Jezusa: I wy jesteście czyści, ale nie wszyscy, wraz z komentarzem narratora:
72
Termin nao,j (J 2,19.20.21) rozumiany jest jako sanktuarium świątyni Jerozolimskiej
i świątynia ciała Jezusa, w odróżnieniu od ièro,n (2,14.15; 5,14; 7,14.28; 8,2.20.59; 10,23;
11,56; 18,20), terminu określającego całą Świątynię Jerozolimską z jej dziedzińcami.
73
Filon, Spec. 1, 12 § 66. Por. R.C. van Leeuwen, „Cosmos, Temple, House. Building
and Wisdom in Ancient Mespotamia and Israel”, w: M.J. Boda, J. Navotny (red.), From the
Foundations to the Crenellations. Essays on Temple Building in the Ancient Near East and
Hebrew Bible, AOAT 366, Münster 2010, s. 399-421. Zob. także K.S. Fuglseth, Johannine
Sectarianism in Perspective. A Sociological, Historical, and Comparative Analysis of Temple
and Social Relationships in the Gospel of John, Philo, and Qumran, Supplements to Novum
Testamentum 119, Leiden – Boston, MA 2005, s. 210-212.
74
m. Ber. 9:5; Filon, QE 2,1,2. Także sam fakt przebywania w obecności Boga wymagał
obmycia nóg (zob. Filon, Spec. 1, 38 § 207).
406
Adam Kubiś
Wiedział bowiem, kto Go wyda, dlatego powiedział: «Nie wszyscy jesteście
czyści» (13,10-11). Judasz nie był czysty, gdyż był w nim szatan, władca tego
świata. W J 14,23 czytamy, iż Ojciec i Syn wejdą (e;rcomai) w osobę i uczynią
sobie tam mieszkanie (monh,). Tymczasem, dla kontrastu, w Judasza wszedł
(eivse,rcomai) szatan (13,27). Nadto, w czasie ostatniej wieczerzy Jezus mówi
do uczniów, iż są już czyści dzięki słowu Jezusa (15,3). Judasz, który nie słucha
słów Jezusa, nie jest czysty.
Podsumowując, warto zauważyć, iż Janowe odniesienia do proroctwa
Zachariasza występujące w narracjach o oczyszczeniu świątyni i triumfalnym
wjeździe do Jerozolimy tworzą inkluzję obejmującą opis całej publicznej działalności Jezusa.
A
J 1,23
Izajasz
Iz 40,3
Żydzi
Zachęta do wiary
B
J 2,13-22
Zachariasz
- Psalm
Za 14,21
Ps 69,10
Za 6,12-13
Uczniowie
Wspomnienie
i wiara
B’
J 12,12-16
Zachariasz
- Psalm
Ps 118,26
Za 9,9
A’
J 12,38.40
Izajasz
Uczniowie
Wspomnienie
i wiara
Żydzi
Lament i objawienie - niewiara
Iz 53,1
6,10
Uczniowie przypominają sobie proroctwo Zachariasza i wierzą w Jezusa
(B-B’). Zachariaszowa inkluzja stoi w kontraście do innej inkluzji eksponującej
niewiarę Żydów, a tworzonej przez trzy cytaty z Izajasza (jedynego proroka
wzmiankowanego z imienia przez Ewangelistę). Zachęta do wiary skierowana
do Żydów (A) stoi w kontraście do stwierdzenia niewiary Żydów w końcowej części opisu publicznej działalności Jezusa (A’). Cytaty Izajaszowe są
pierwszym i ostatnim cytatem ST w Księdze Znaków, skupionej na publicznej
posłudze Jezusa. Ta symetryczna konstrukcja dwóch inkluzji podkreśla centralne elementy, a zatem inkluzję Zachariaszową (B-B’) mówiącą o wierze
uczniów. Uczniowie przedstawieni są jako ci, którzy wierzą prorokom (Za).
Tworzą oni kontrast z Żydami, którzy nie wierzą prorokom, a dokładnie samemu Izajaszowi.
Istnieje jeszcze jedna inkluzja zbudowana poprzez odniesienie do Pism,
jednak już nie poprzez odniesienie do cytatu, ale poprzez aluzję. Tworzy ją
pierwsze i ostatnie wystąpienie rzeczownika grafh, w Ewangelii Janowej (2,22
407
i 20,9).75 W obu przypadkach Ewangelista czyni aluzję do proroctwa Za 6,1213, mówiącym o królu Mesjaszu, który odbuduje świątynię. W narracji Janowej
aluzje te wkomponowane są w temat zmartwychwstania Jezusa, czyli budowy
nowej świątyni.
75
Zob. więcej Kubiś, „Zechariah 6:12-13 as the Referent of grafh, in John 2:22 and 20:9”,
s. 153-194.
Ks. prof. dr hab. Wojciech Pikor, SBP nr 118
Prorocka interpretacja exodusu
Wyjście z Egiptu jest wydarzeniem najczęściej przywoływanym w Starym
Testamencie. Stanowi centralny punkt wyznania wiary biblijnego Izraela (por.
Pwt 26,5-9; Joz 24,1-13). Exodus leży u fundamentów tożsamości tego narodu,
który wybrany przez Jahwe, staje się Jego ludem, On zaś objawia się jako ich
Bóg. Wspominanie Wyjścia nie ma na celu tylko konserwowanie i podtrzymywanie pamięci o tym wydarzeniu. W tradycji biblijnej następuje przekształcenie
exodusu w „siłę rodzącą, która jest zdolna do modelowania i interpretowania
innych zdarzeń”1. W świetle exodusu Izraelici odczytują swoje doświadczenia
z historii, przez co każde kolejne pokolenie może powiedzieć, że jest tym, które
wyszło z Egiptu (por. traktat Pesaim 10,5). Tym samym Wyjście jest elementem
strukturyzującym historię zbawienia, przekształcając ją w „teologiczny archetyp
soteriologii biblijnej”2.
Wyjście jako przedmiot lektury typologicznej w Biblii pojawia się najczęściej w literaturze prorockiej3 i kojarzy się przede wszystkim z wyroczniami
pochodzącymi od anonimowego proroka nazywanego Deutero-Izajaszem,
zapowiadającego nowy exodus. Okazuje się jednak, że tego rodzaju interpretacja Wyjścia jest jedną z wielu podejmowanych przez proroków. Ich lektura
exodusu układa się w swoisty wielogłos, w którym ta centralna prawda wiary
1
L. Alonso Schökel, Salvezza e liberazione: l’Esodo, Epifania della Parola 8; Bologna
1997, s. 27.
2
Alonso Schökel, Salvezza e liberazione, s. 27.
3
Zjawisko typologicznego odczytywania exodusu przez proroków jako przykład lektury
wewnątrzbiblijnej jest szerzej omówione w: M. Fishbane, Biblical Interpretation in Ancient
Israel, Oxford 1988, s. 358-368.
410
Wojciech Pikor
biblijnego Izraela otrzymuje różną artykulację teologiczną i egzystencjalną.
Nierzadko ma się do czynienia z konkurującym wręcz ze sobą prorockimi
teologiami exodusu. Czy są to jednak głosy wykluczające się? Co wpływa na
odmienne spojrzenie wśród proroków na wydarzenie Wyjścia? Jakie miejsce
temu wydarzeniu wyznaczają oni w historii zbawienia? Do jakich elementów
toposu exodusu i dlaczego odwołują się w swoim nauczaniu?
Szukanie odpowiedzi na tak postawiony problem wymaga odwołania się
do przepowiadania kilku proroków, by móc uchwycić przyczyny tej swoistej
polifoniczności rozumienia exodusu w korpusie prorockim. Analiza obejmie
przepowiadanie najpierw Amosa i Ozeasza, którzy jako pierwsi wśród proroków podjęli się interpretacji exodusu. Obaj działali w królestwie Północnym
w okresie poprzedzającym upadek Samarii w 722 r. Mając na uwadze fakt,
że Amos pochodził z Judy, będzie możliwe zweryfikowanie, jak wyglądała
pierwotna interpretacja exodusu przez proroków wywodzących się z różnych
królestw podzielonego Izraela. Przedmiotem analizy będą następnie wyrocznie
Ezechiela i Deutero-Izajasza, wygłoszone półtora wieku później w kontekście
wygnania babilońskiego. Ich zapowiedzi nowego exodusu różnią się między
sobą, przez co konieczne jest pytanie o źródło i sens ich odmiennego rozumienia
nowego Wyjścia.
1. Amos: relatywizacja znaczenia exodusu
Aktywność proroka Amosa datuje się na połowę VIII w. przed Chr. Pochodzi
z Tekoa leżącego niedaleko Betlejem, a więc z terenu Królestwa Południowego,
działa tymczasem na obszarze Królestwa Północnego, kierując swoje wyrocznie
do mieszkańców Izraela. W ten sposób w jego przepowiadaniu dochodzi do
swoistego zderzenia się dwóch różnych tradycji: Izraela i Judy. Zauważa się to
również w odniesieniu do rozumienia exodusu.
Wydarzenie Wyjście jest wzmiankowane bezpośrednio w Księdze Amosa
w 2,9-10; 3,1-2 i 9,7. Nawiązanie do plag egipskich wydaje się być czynione
w Am 4,10 i 5,17. Natomiast aluzji do wędrówki przez pustynię można doszukiwać się w Am 5,25. Zanim przystąpi się do bliższej analizy wymienionych
tekstów, należy ustosunkować się do pojawiającej się w części komentarzy
(przede wszystkim Hansa W. Wolffa) opinii odmawiającej Amosowego autorstwa wierszy 2,9-10 i 3,1-2 na rzecz redakcji deuteronomicznej/deuteronomistycznej.
411
W przypadku urywka 2,9-10 zwraca się uwagę przede wszystkim na odwrócenie w nim chronologii zdarzeń (w. 9 [zniszczenie Amorytów w związku z zajęciem ziemi] powinien poprzedzać w. 10 [wyjście z Egiptu, wędrówka przez
pustynię]) oraz na słownictwo dtr w w. 10 (użycie czas. `älâ w Hi w zwrocie
„wyprowadzić z ziemi egipskiej”, „czterdzieści lat” jako określenie czasu wędrówki przez pustynię)4. Powyższe zastrzeżenia nie mają jednak wystarczającej
siły dowodowej, by odrzucić Amosowe pochodzenie tego tekstu. Gdyby rzeczywiście obecny kształt urywka 2,9-10 był wynikiem redakcji, to tym bardziej
dziwiłoby odwrócenie przez redaktora porządku chronologicznego zdarzeń
opisanych w tym tekście. Twierdzenie o słownictwie deuteronomicznym w w.
10 jest dyskusyjne z tego powodu, że tradycja deuteronomiczna nie stosuje
czasownik `älâ w Hi w zwrocie określającym Wyjście z Egiptu, lecz sięga po
czasownik yäcâ w Hi5. Na przeddeuteronomiczne pochodzenie syntagmy `älâ
w Hi + mëérec micrayim wskazuje jej wystąpienie w Mi 6,4, co dowodzi, iż
w VIII w. przed Chr. było to konwencjonalne określenie exodusu6. Przemawia
za tym również fakt, że w Księdze Amosa czasownik älâ w Hi w kontekście
Wyjścia pojawia się jeszcze w 3,1 i 9,7. Twierdzenie, że motyw czterdziestu
lat spędzonych na pustyni nie był znany przed tradycja deuteronomiczną, jest
również problematyczne, gdyż pojawia się on jeszcze w Am 5,25, który wolny
jest od śladów ingerencji ze strony redaktorów D/dtr7. W przypadku typowego
dla tradycji D/dtr zwrotu lärešet ét-érec („wziąć w posiadanie ziemię”; np.
Pwt 2,31; 9,4.5; 11,3; Joz 1,11; 18,3) nie można jednak twierdzić, że jest on
innowacją semantyczną dopiero tradycji deuteronomicznej, gdyż ta mogła zaadaptować wcześniejsze sformułowania, których używał już Amos. Poza tym
nieuzasadniona jest opinia, że elementy tradycji deuteronomicznej nie istniały
4
Por. W.H. Schmidt, „Die deuteronomistische Redaktion des Amosbuches”, Zeitschrift
für die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde der älteren Kirche 77/1965, s. 178183; H.W. Wolff, Joel and Amos. A Commentary on the Books of Prophets Joel and Amos,
Hermeneia, Philadelphia 1977; oryg. niem 1969, s. 169-170; J. Jeremias, Der prophet Amos,
ATD 24.2; Göttingen 1995, s. 25.
5
Jedyne miejsce, w którym tradycja deuteronomiczna wykorzystuje w tym zwrocie czasownik `älâ w Hi, to Pwt 20,1, jednakże wzmianka o Wyjściu jest tam czyniona w kontekście
zupełnie niezwiązanym z exodusem.
6
Por. J.L. Mays, Amos. A Commentary, OTL, Philadelphia 1969, s. 51.
Por. S.M. Paul, Amos. A Commentary on the Book of Amos, Hermeneia, Minneapolis
1991, s. 89. Motyw czterdziestu lat wędrówki przez pustynię znany jest także innym tradycjom
niż deuteronomiczna (por. Wj 16,35; Lb 14,33-34; 32,13; Joz 5,6; Ps 95,10).
7
412
Wojciech Pikor
w jakiejś postaci przed VII w., przez co nie mogły być znane i używane przez
Amosa w VIII w.8.
Nie można zaprzeczyć, że w obecnym kształcie tekst Am 3,1-2 jest syntaktycznie przeładowany, co wynika przede wszystkim ze zdublowania w w. 1
adresata: przedstawiony w w. 1a jako „do was, synowie Izraela” zostaje on w w.
1b dookreślony jako „do całego pokolenia [Kol-hammišPäHâ], który wyprowadziłem z ziemi egipskiej”9. To apozycyjne określenie można tłumaczyć na różne
sposoby, niekoniecznie jako deuteronomistyczne rozszerzenie redakcyjne10.
Zdublowanie określenia audytorium może być zabiegiem retorycznym, dzięki
któremu prorok cytuje słowa swoich słuchaczy przekonanych o byciu wyprowadzonym przez Boga z niewoli egipskiej11. Intencją proroka nie jest tylko polemika
z popularnym wśród mieszkańców Izraela przekonaniem o swoim szczególnym
statusie wobec Jahwe dzięki exodusowi, ale też podkreślenie, że w gronie uczestników tamtego wydarzenia byli również mieszkańców Judy12.
Patrząc całościowo na Amosowe odniesienia do exodusu, należy stwierdzić,
że zna on tradycję o wyprowadzeniu Izraelitów przez Jahwe z Egiptu (por.
he`élêtî étkem mëérec micräyim w 2,10; 3,1; 9,7), dostępna jest mu informacja o plagach (w 4,10 wspomina zarazę [Deber], którą Jahwe zesłał na Egipt
[por. Wj 9,3-7.15], zaś w 5,17 zapowiada „przejście” Jahwe pośrodku Izraela
na podobieństwo przejścia w Egipcie, które przyniosło śmierć pierworodnym
Egipcjan [por. zwrot `äbar bü w Am 5,17 i Wj 12,12.23]); mówi o czterdziestu
latach wędrówki przez pustynię (por. 2,10; 5,25); wreszcie przywołuje dar ziemi, którą posiedli Izraelici po pokonaniu pierwotnych mieszkańców Kanaanu
(por. 2,9-10). Amos daleki jest jednak od przypisywania wydarzeniu Wyjścia
kluczowej roli w historii Izraela, ani też nie postrzega go jako doświadczenia
8
Por. Y. Hoffman, „A North Israelite Typological Myth and a Judean Historical Tradition.
The Exodus in Hosea and Amos”, Vetus Testamentum 39/1989, s. 179; F.I. Andersen, D.N.
Freedman, Amos. A New Translation with Introduction and Commentary, AB 24A, New York
et al. 1989, s. 328-329.
9
Inne elementy syntaktycznie dyskusyjne to: brak korespondencji między Jahwe mówiącym jako podmiot w 1 sg w w. 2 (yäda`Tî), zaś w 3 sg w w. 1 (´ášer DiBBer yhwh); lë´mör na
końcu w. 1 jako wprowadzenie słów Jahwe po wcześniejszym wezwaniu do słuchania słów
Jahwe.
10
Za taką redakcją optuje Wolff, Joel and Amos, s. 175.
11
Por. Hoffman, „A North Israelite Typological Myth and a Judean Historical Tradition”,
s. 180.
12
Por. W. Rudolph, Joel – Amos – Obadja – Jona, KAT 13.2, Gütersloh 1971, s. 152;
Paul, Amos, s. 100.
413
mającego być podstawą uprzywilejowanej, jedynej w swoim rodzaju pozycji
Izraela wobec Jahwe.
Struktura urywka 2,9-10, w którym reasumuje się epizody z okresu Wyjścia,
przez inkluzyjną pozycję terminu Amoryci (ww.9a.10b) eksponuje na pierwszym
miejscu dar ziemi, zaś sam exodus traktuje jako jedno z wielu wydarzeń z historii
zbawienia. W perspektywie historii światowej exodus Izraelitów z Egiptu nie
różni się od podobnych interwencji Jahwe wobec innych narodów. Wskazuje
na to podwójne pytanie sformułowane przez Jahwe w 9,7: „Czy nie jak Kuszyci
jesteście wy dla mnie, synowie Izraela? Czy nie wyprowadziłem Izraela z ziemi
egipskiej, Filistynów z Kaftor, a Aramejczyków z Kir?” Kuszyci będący mieszkańcami Nubii (Etiopii) pozostawali dla Izraelitów ludem zamieszkującym bardzo
odległe ziemie (por. Iz 18,1-2). Tymczasem Jahwe jest tak samo zainteresowany
ich historią jak historią Izraela. Co więcej, przedmiotem zainteresowania Jahwe są
również ludy leżące blisko Izraela, a pozostające jego nieprzyjaciółmi: Filistyni
oraz Aramajeczycy. W kontekście wrogości tych ludów wobec Izraelitów jeszcze
mocniej wybrzmiewają słowa proroka, w których Bóg mówi, iż wyprowadzenie
Izraelitów z Egiptu nie było czymś wyjątkowym w historii świata, bo w podobny
sposób Jahwe wyprowadził Filistynów z Kaftor, a Aramejczyków z Kir. Nie
sposób zatem wybrania Izraela opierać na wydarzeniu exodusu, gdyż podobne
doświadczenia innych narodów dowodzą, że w Jahwe „nie ma preferencji etnicznych ani geograficznych, ani też politycznych czy historycznych”13. Mimo
że nie można podać całkowicie pewnej lokalizacji wymienionych w 9,7 nazw
geograficznych14, to wzmianka o wyprowadzeniu Aramejczyków z Kir, czytana
w łączności z wcześniejszą zapowiedzią w 1,5 uprowadzenia Aramejczyków
z powrotem do Kir (por. 2 Krl 16,9), dowodzi, że Jahwe jest absolutnym Panem
historii narodów. Gdy okrucieństwo Aramu domaga się interwencji Jahwe, Ten,
mimo że wcześniej wyprowadził Aram z Kir, teraz z powrotem skazuje go na
uprowadzenie do Kir.
W tym kontekście stają się zrozumiałe słowa wyroczni 3,1-2. Adresaci Amosa
mienią się być „całym pokoleniem [hammišPäHâ], które Jahwe wyprowadził
z ziemi egipskiej” (w. 1). Jednakże to doświadczenie wyjścia nie czyni Izraelitów
kimś uprzywilejowanym w stosunku do innych „pokoleń [mišPüHôt] ziemi”
13
Paul, Amos, s. 282. Yair Hoffman mówi w kontekście Am 9,7 o exodusie jako „Bożej
rutynie” w przesiedlaniu narodów z jednego miejsca na inne („A North Israelite Typological
Myth and a Judean Historical Tradition”, s. 181).
14
Najprawdopodobniej Kir należy łączyć z Elamem (por. Iz 22,6), zaś Kaftor z Kretą (por.
Andersen, Freedman, Amos, s. 257, 869; J. Jeremias, Der prophet Amos, s. 131).
414
Wojciech Pikor
(w. 2), jako że pozostają oni jednym z wielu „pokoleń” żyjących w świecie.
W ten sposób Amos dokonuje relatywizacji motywu exodusu dla tożsamości
i historii Izraela. Podstawą wyróżnienia Izraela spośród innych narodów ziemi jest
wybór, jakiego dokonał Jahwe w stosunku do nich. Na określenie tego wyboru
Amos używa czasownika yäda`, a nie BäHar, jak czyni to późniejsza tradycja
deuteronomiczna (por. Am 3,2 z Pwt 10,15). Czasownik yäda` wyraża intymność
więzi, jaką związał się Jahwe ze swoim ludem w przymierzu. To „poznanie”
właściwe jest relacji małżeńskiej, która w tekstach prorockich wielokrotnie
jest wykorzystywana metaforycznie jako obraz przymierza Jahwe i Izraela (np.
u Jr, Ez, Oz). W tej perspektywie „poznanie” przez Jahwe oznacza wybranie,
które jest wyrazem umiłowania i zatroszczenia się o swój lud. To właśnie Boże
umiłowanie wyróżnia Izrael spośród innych ludów ziemi.
Dla Izraelitów wybranie przez Jahwe było postrzegane jako źródło tylko
przywilejów i beneficjów. Co więcej, stanowiło gwarancję niekaralności ze
strony Jahwe, będącego związanym przymierzem. Tę postawę zadufania, pychy i poczucia bezkarności demaskują słowa samych Izraelitów, które Amos
przytacza w swoich wyroczniach. Są przekonani, że „Jahwe, Bóg Zastępów jest
z nimi” (5,14). Na tej podstawie twierdzą, że „nie zbliży się ani ich nie spotka
nieszczęście” (9,10). Dobrobyt materialny i korzystna sytuacja międzynarodowa w połowie VIII w. ma według nich dowodzić błogosławieństwa ze strony
Jahwe, a tym samym potwierdzać, że we właściwy sposób – przede wszystkim
przez rozbudowany kult – odpowiadają na wymagania, jakie stawia im Bóg
w przymierzu. Prorok kwestionuje taką postawę, odwołując się raz jeszcze do
exodusu, a dokładniej do doświadczenia wędrówki przez pustynię. Na pytanie
postawione w 5,25: „Czy składaliście Mi ofiary krwawe i ofiary pokarmowe
na pustyni przez czterdzieści lat, domu Izraela?”, jedyna poprawna odpowiedź
brzmi: nie. Łaskawość ze strony Jahwe doświadczana na pustyni nie była wynikiem jakiś zasług Izraelitów czy ich szczególnych przymiotów, ani też nie była
odpowiedzią na jakieś akty kultu ofiarniczego, które na pustyni były problematyczne z powodu braku materii ofiarniczej15. Pozostawała wolną decyzją Boga,
który ich umiłował i oczekiwał tylko zaufania i posłuszeństwa swojemu słowu.
Ten wymóg jest aktualny również w połowie VIII w. Słowo Boże, któremu Izraelici mają być posłuszni, dotyczy nie przepisów regulujących kult i ofiary (por.
4,21-23), lecz prawa i sprawiedliwości w życiu społecznym (por. 4,24). Stąd
wezwanie do szukania Jahwe nie w świątyni (por. 5,5), lecz w bramie miasta
15
Por. Paul, Amos, s. 192.
415
jako miejscu, w którym ma być realizowany Boży ideał sprawiedliwości w życiu
wspólnoty (por. 5,14-15). Wobec braku odpowiedzi ze strony narodu wybranego na te postulaty etyczno-moralne Bóg zapowiada przez proroka odwróceniu
exodusu. Zapowiedź kary w tym kontekście jest paradoksalna: nie pojawia się
groźba uprowadzenia na powrót w niewolę, ale zwiastowana jest kara w postaci
nieszczęść korespondujących z plagami egipskimi: zarazy, która spadnie na lud
„jak w Egipcie” (4,10), oraz śmierci pierworodnych na skutek „przejścia” Pana
w noc paschalną (5,17).
Podsumowując analizę Amosowego rozumienia exodusu, należy podkreślić,
że traktuje on go jako jedno z wielu wydarzeń z historii zbawienia. Podstawę
tożsamości Izraela jako ludu Jahwe stanowi Boże wybranie tego narodu. Doświadczenie exodusu nie jest wyłącznym przywilejem Izraela, gdyż Jahwe prowadzi historię także innych narodów ziemi. Uprzywilejowana pozycja Izraela jest
tylko i wyłącznie rezultatem łaskawości Jahwe, a nie wynika z jakiś osobistych
przymiotów czy zasług Izraela. Jako lud przymierza Izraelici są zobowiązani
do realizowania w swoim życiu społecznym Bożego ideału sprawiedliwości.
Odejście od niego skutkować będzie karą nawiązującą w swojej formie do kar,
które dotknęły Egipcjan podczas Wyjścia Izraelitów. Ta krytyczna wizja exodusu
pochodzi od proroka judzkiego i przeciwstawia się jednostronnemu ujęciu tego
wydarzenia przez mieszkańców Izraela, którzy właśnie na exodusie chcieli budować swoją uprzywilejowaną pozycję wobec Jahwe w świecie. Amos tymczasem
dokonuje krytycznej rewizji ich rozumienia exodusu.
2. Ozeasza: idealizacja exodusu
Prorok Ozeasz pozostaje współczesny Amosowi, jednakże jego aktywność trwa aż
do upadku Samarii w 722 r. przed Chr. Jest mieszkańcem Królestwa Północnego,
co znajduje swoje odzwierciedlenie w języku jego wyroczni, w którym identyfikuje się elementy dialektu północnego16, znajomości realiów życia społecznego,
religijnego i politycznego w Samarii, ale również w teologii, która pozostaje
wyraźnie odmienna od tej w Judzie. Taki wniosek można wysnuć m.in. na kanwie
lektury tekstów, w których Ozeasz podejmuje motyw exodusu.
16
Por. analizę języka Księgi Ozeasza pod kątem występowania w nim dialektu północnego
w: A.A. Macintosh, A Critical and Exegetical Commentary on Hosea, ICC, Edinburgh 1997,
s.liv-lvii.
416
Wojciech Pikor
Temat exodusu jest przywoływany najpierw przez bezpośrednie odniesienia
do tradycji o wybawieniu Izraela z Egiptu. Dwukrotnie – w Oz 12,10; 13,4 –
pojawia się formuł autoprezentacji Boga: „Ja jestem Jahwe, twój Bóg, od17
ziemi egipskiej” (´änökî yhwh ´élöhÊkä mëérec micräyim). Ziemia Egiptu
jest miejscem, z którego Jahwe wyprowadził Izrael (2,17: yôm `álötäh mëérec-micräyim), z którego wezwał swojego syna (11,1: mimmicrayim qärä´tî
libnî). To w Egipcie Izrael przeżywał swoją młodość, na co wskazuje określenie
tamtego czasu w 2,17 jako „dni jego młodości” (mê nü`ûrÊhä), korespondujące
ze zdaniem podrzędnym otwierającym narrację w 11,1: „kiedy Izrael był dzieckiem” (Kî naàr yiSrä´ël)18. Wtedy też Izrael, „umiłowany” przez Jahwe (11,1:
Kî naàr yiSrä´ël wä´öhábëhû), „odpowiedział”19 ochoczo na ten akt miłości
Boga (2,17: wü`äntâ ššämmâ Kîmê nü`ûrÊhä). Bóg wyprowadza swój lud
z Egiptu za pośrednictwem nienazwanego z imienia proroka20: „przez proroka
wyprowadził (he`élâ) Jahwe Izrael z Egiptu i przez proroka był chroniony
(nišmar)” (12,14).
Wyjście z Egiptu pozostaje ściśle powiązane z wędrówką przez pustynię.
Ten związek zauważa się w 2,16-17; 12,10 i 13,4-5. W dwóch pierwszych tek17
Przyimek min użyty w znaczeniu czasowym wskazuje na terminus a quo (por. P. Joüon,
T. Muraoka, A Grammar of Biblical Hebrew, Subsidia Biblica 27, Roma 2006, § 133e). Część
komentatorów dopuszcza znaczenie lokalowe przyimka przy założeniu, że formuła obecna w Oz
12,10 i 13,4 jest skróconą wersją tej pełnej, znanej np. z Wj 20,2: „Ja jestem Yahwe, twój Bóg,
który cię wyprowadził z ziemi egipskiej” (por. F.I. Andersen, D.N. Freedman, Hosea. A New
Translation with Introduction and Commentary, AB 24, New York et al. 1980, s. 617).
18
Użycie terminu naàr w Oz 11,1 nie pozwala na doprecyzowanie, o jaki czas młodości
Izraela chodzi. Termin ten może odnosić się zarówno do niemowlęcia (por. Wj 6,2), jak i do
dziecka odstawionego już od piersi (por. Rdz 21,12), ale też do młodzieńca wchodzącego
w obowiązki właściwe ludziom dorosłym (tak nazywa siebie Salomon rozpoczynający swoje
rządy [por. 1 Krl 3,7] czy Jeremiasz w momencie swego powołania na proroka [por. Jr 1,6]).
19
Hans W. Wolff zauważa, że przysłówek šämmâ następujący po czasowniku `änâ,
tłumaczony jako „odpowiadać”, syntaktycznie zakłada czasownik ruchu: „odpowie i pójdzie
za”, czyli „odpowie ochoczo” , (Hosea. A Commentary on the Book of the Prophet Hosea,
Hermeneia; Philadelphia 1974; oryg. niem. 1965, s. 43).
20
Większość komentatorów identyfikuje wspomnianego w tym wierszu dwukrotnie proroka
z osobą Mojżesza (np. Wolff, Hosea, s. 216; M.A. Sweeney, The Twelve Prophets, I, Berit
Olam, Collegeville, MN 2000, s. 128). Są jednak propozycje, by pierwszego identyfikować
z Mojżeszem, zaś drugiego z Samuelem lub Eliaszem (por. Andersen, Freedman, Hosea, s. 621).
Jest wreszcie sugestia, by w tym bezimiennym proroku widzieć odniesienie nie do Mojżesza,
lecz do urzędu prorockiego jako takiego (por. E.K. Holt, Prophesy in the Past. The Use of
Israel’s History in the Book of Hosea, JSOT.S 194, Sheffield 1995, s. 48; J.A. Dearman, The
Book of Hosea, NICOT, Grand Rapids, MI – Cambridge 2010, s. 37).
417
stach zostają zestawione paralelnie w odmiennych perspektywach czasowych
dwa wydarzenia: przeszłe wyjście z ziemi egipskiej (2,17; 12,10a) i przyszła
wędrówka przez pustynię (2,16; 12,10b21). W kontekście historycznego exodusu rozumianego jako wybór Izraela przez Jahwe te dwa zdarzenia: wyjścia
i wędrówki, są tożsame, co potwierdza tekst 13,4-5: w. 4 przynosi formułę autoprezentacji Jahwe jako ich Boga od ziemi egipskiej, natomiast w. 5 zawiera
wyznanie Jahwe, że „poznał ich na pustyni, w wyschniętej ziemi”. Mimo że
na płaszczyźnie czasowo-przestrzennej wyjście z Egiptu jest uprzednie wobec
wędrówki przez pustynię, to na płaszczyźnie teologicznej nakładają się one na
siebie jako jedno wydarzenie wybrania Izraela przez Boga. W rezultacie, kiedy
Ozeasz w 9,10 mówi o „znalezieniu” Izraela „jak winne grono na pustyni”, ma
na myśli również wyjście z Egiptu.
Tradycja o Wyjściu z Egiptu jest wcześniejsza od Ozeasza, na co wskazuje
dwukrotne użycie przez niego tej samej formuły autoprezentacji22: „Ja jestem Jahwe, twój Bóg, od ziemi egipskiej” (12,10; 13,4). Podstawowa forma tej formuły:
„Ja jestem Jahwe”, zostaje rozbudowana o dwa elementy: pierwszy – „twój Bóg”
– przywołuje jeden z elementów formuły wzajemnej przynależności opisującej
relację przymierza, drugi natomiast – „od ziemi egipskiej” – wskazuje na czas
zawiązania tej relacji. Hans W. Wolff uznaje przywołaną przez Ozeasza formułę
za „część pierwotnego creda Izraela”23. Kształtuje się ona w środowisku kultycznym, z którego zostaje przejęta przez proroków (przede wszystkim Ezechiela
i Deutero-Izajasza)24. W klucie służyła ona za rodzaj historycznej weryfikacji
prawdy o Jahwe jako zbawcy Izraela (por. Oz 13,4b). Sposób użycia tej formuły
przez Ozeasza dowodzi, że funkcjonowała ona w połowie VIII w. jako niezależna
wypowiedź w ramach liturgii (najprawdopodobniej w Betel)25. Zauważa się, że
formuła zastosowana przez Ozeasza przypomina prolog historyczny do Dekalogu
(Wj 20,2; Pwt 5,6). Nie wydaje się jednak, że ten tekst jest źródłem, z którego
21
Wg Oz 12,10b Bóg sprawi, że Izrael „jeszcze zamieszka w namiotach jak za dni spotkania (Kîmê mô`ëd)”. Motyw mieszkania w namiotach wiąże się z wybawieniem z Egiptu
i wędrówką przez pustynię.
22
Analizę tej formuły przeprowadza W. Zimmerli, „Io sono Jahvé”, w: Rivalazione di
Dio. Una teologia dell’Antico Testamento, Milano 1975; oryg. niem. 1953, s. 19-44 (analiza
Oz 12,10; 13,4 na s. 31-32).
23
Wolff, Hosea, s. 197.
24
Por. W. Zimmerli, „Un genere profetico: il detto dell’autodimostrazione divina (detto di
dimostrazione)”, w: Rivelazione di Dio. Una teologia dell’Antico Testamento, Milano 1975,
oryg. niem 1963, s. 114.
25
Por. Andersen, Freedman, Hosea, s. 617; Holt, Prophesy in the Past, s. 61-62.
418
Wojciech Pikor
korzysta prorok (kopiując lub czynią interpolację)26. Po pierwsze, w prologu do
Dekalogu wyprowadzenie Izraela z Egiptu przez Jahwe oddane jest czasownikiem yäcä´ w Hi, podczas gdy Ozeasz używa w tym kontekście czasownika
`älâ w Hi. Po drugie, dyskutowana formuła pojawia się w proroctwie Ozeasza
poza „dekalogowym” kontekstem, łącząc się z ideą wędrówki przez pustynię27.
Prorok podejmuje zatem istniejącą już tradycję o exodusie, by poddać ją teologicznemu pogłębieniu.
Wspomniana już formuła autoprezentacji Jahwe z Oz 12,10; 13,4 wskazuje
na relację przymierza, jaka wiąże Jahwe z Izraelem. Fundamentem tej relacji
nie jest przymierze synajskie, lecz wyjście z ziemi egipskiej. Ozeasz odczytuje
exodus jako czyn miłości ze strony Jahwe względem swego ludu, opisując go
w kluczu różnych metafor. W 11,1 Bóg mówi o „umiłowaniu Izraela, gdy jeszcze
był dzieckiem”, o „wezwaniu swego syna z Egiptu”. Kluczem interpretacyjnym
do wybrania Izraela w Egipcie jest miłość Boga. Pierwszy epizod z życia młodego
Izraela, uznany przez proroka za godny wzmiankowania, to umiłowanie go przez
Boga. Nazwanie Izraela „swoim synem” wskazuje na osobiste, pełne uczucia
zaangażowanie się Jahwe w historię swego ludu (por. Wj 4,22-23). Emocje,
które towarzyszyły Bogu w momencie exodusu, można odczytać w metaforze
roślinnej w Oz 9,10. Izrael zostaje przyrównany do „winnego grona na pustyni”
i „pierwszych owoców figowca”, które „znalazł” Bóg. Gdy wędrowiec napotyka niespodziewanie na pustyni (pewnie w jakieś zasłoniętej dolinie lub oazie)
winogrona, jest mile zaskoczony tym znaleziskiem, wzbudza ono w nim radość
i pragnienie spożycia. Podobne reakcje towarzyszą komuś, kto dostrzeże na
figowcu pierwsze w sezonie figi (por. Iz 28,4; Mi 7,1)28. Jahwe znajduje upodobanie w Izraelu, dostrzega jego wartość, doświadcza radości w spotkaniu z nim,
nazywa go swoim synem. Nie jest to tylko kwestia formalnej relacji ojciec-syn,
ale pełne miłości zatroskanie się o swego syna, gdy ten znajduje się w niesprzyjających czy wręcz wrogich mu okolicznościach życia. W tym kierunku można
interpretować wzmiankę o „poznaniu” Izraela na pustyni przez Boga, który
26
Taką zależność Oz 12,10; 13,4 od Dekalogu sugerują m.in.: W. Rudolph, Hosea, KAT
13.1, Gütersloh 1966, s. 234; Macintosh, A Critical and Exegetical Commentary on Hosea,
s. 499; E. Ben Zvi, Hosea, FOTL 21A.1, Grand Rapids, MI 2005, s. 252; Dearman, The Book
of Hosea, s. 310.
27
Por. Holt, Prophesy in the Past, s. 62.
28
Por. M.L. Corrêa Lima, „Os 9,10-17 nella dinamica del messaggio del Libro di Osea”,
w: E.M. Obara, G.P.D. Succu (red.), Uomini e profeti. Scritti in onore do Horacio Simian-Yofre
SJ, AnBib 202, Roma 2013, s. 159-160.
419
„pasie ich” i „nasyca” (13,5), dając się w ten sposób poznać jako „ich Bóg”. Ta
miłość Boga do Izraela jest pełna emocji, pasji i namiętności właściwej dwojgu zakochanych w sobie. Zapowiedzi przyszłego wyprowadzenia na pustynię
w 2,16 towarzyszy język zalotów: Bóg chce „ją przynęcić29 […] i przemówić
do jej serca”. To perspektywiczne spojrzenie na relację Jahwe z Izraelem, opisywaną w rozdz. 2 księgi za pomocą metafory małżeńskiej, pozwala rozumieć
historyczny exodus jako czas zalotów i zabiegów ze strony Jahwe względem
swojej oblubienicy-Izraela (por. Jr 2,2; 3,4).
W ujęciu Ozeasz historia exodusu jest wolna od jakichkolwiek epizodów
buntu czy niewierności Izraela względem Jahwe. Pierwsze odstępstwo ma miejsce
dopiero w Baal Peor, w którym „oddali się hańbie i stali się obrzydliwi jak to,
co kochali” (9,10). Następuje ono zatem dopiero w spotkaniu z kananejskimi
kultami płodności na ziemi Moabu, tuż przed wkroczeniem do Ziemi Obiecanej
(por. Lb 25,1-11; Pwt 4,3-4). To wiarołomne zachowanie Izraela kontrastuje
z jego postawą „w dniu, w którym wychodził z ziemi egipskiej, w dniach swej
młodości” (Oz 2,17). Nakładając na siebie przyszłe wyprowadzenie na pustynię
z przeszłym exodusem, prorok kreśli obraz idealnej relacji miłości między Jahwe
i Izraelem: Bóg „mówi do serca” swojej oblubienicy (2,16), ta zaś mu „odpowiada” i za Nim podąża (2,17)30. Czasownik `änâ powróci pięciokrotnie w w 2,2122 dla ukazania odpowiedzi, jakiej udzielają sobie wzajemnie różne elementy
stworzenia w procesie błogosławieństwa zainicjowanym przez Boga w nowym
przymierzu. W tym kontekście odpowiedź Izraela w exodusie nie pozostawała,
zdaniem Ozeasza, na poziomie formalnego posłuszeństwa, lecz była odpowiedzią
serca na zaproszenie ze strony miłującego Boga. Tę relację miłości cechowała
bliskość, intymność, czułość i wyłączność właściwe małżonkom31. Wszystko
zmienia się wraz z wejście do Kanaanu, gdzie pod wpływem ludności tubylczej
Izrael podąża za „swoimi kochankami, zapominając o” Jahwe (2,15).
Zostało już wspomniane, że Ozeasz, prezentując wydarzenie Wyjścia, nie
sięga po czasownik yäcä´ w Hi, jak ma to miejsce w formule otwierającej Dekalog akcentującej fakt wyzwolenia z niewoli, lecz wykorzystuje czasownik `älâ
29
Czasownik PäTâ w Pi można tłumaczyć jako „uwodzić, wabić, czynić zaloty, zabiegać
o względy” (por. Sdz 14,15; 16,5; Hi 31,9.27).
30
Jeremiasz tę myśl Ozeasza podda jeszcze dalej idealizacji, opisując postawę Izraela
w trakcie Wyjście terminami „wierności” (Hesed), „miłości” (áhábâ) i „podążania za” Jahwe
(hälak áHar), por. Jr 2,2.
31
Por. Dearman, The Book of Hosea, s. 123.
420
Wojciech Pikor
w Hi.32 Zawiera on w sobie ideę wstępowania, która odpowiada geograficznym
realiom wędrówki z równinnego terenu Egiptu w kierunku górzystej ziemi
Kanaanu33. Tym samym czasownik czasownik `älâ wskazuje na cel exodusu,
którym jest wejście do ziemi obiecanej przez Jahwe. Taki sposób rozumienia
exodusu znajduje potwierdzenie w tekście 2,16-17, w którym schodzi się horyzont przeszłego i przyszłego exodusu. Po zapowiedzi wyjścia na pustynię
i mówienia do serca Izraela-oblubienicy (2,16) nie pojawia się słowo odpowiedzi ze strony Izraela, lecz następuje Boża zapowiedź przywrócenia mu winnic,
symbolizujących całość ziemi uprawnej Palestyny34, do której bramą od strony
Jordanu w centralnej części kraju będzie Dolina Akor. Żyzność i bogactwo tej
ziemi jest opisane w 2,10-11.14. Ofiarowując Izraelowi ziemię Kanaanu, Jahwe
zaspokoi wszystkie potrzeby egzystencjalne swego ludu (por. 13,5).
Ozeaszowa koncepcja exodusu zakłada wreszcie jego typologiczny walor35.
Prorok wykorzystuje fundamentalne dla historii i tożsamości Izraela wydarzenie
Wyjścia (typ) dla opisania ponownego wybrania i wybawienia ludu (antytyp).
Ten schemat typologiczny jest wyraźnie obecny w 2,16-17 i 12,10. Zauważa się
go również w 8,13; 9,3 i 11,536, gdzie pojawia się zapowiedź powrotu Izraela
do Egiptu, co stanowić ma karę za popełnione grzechy. Yair Hoffman klucz do
Ozeaszowej typologii exodusu widzi w rozdz. 2. W tym tekście odnowienie
przymierza (2,20) jest możliwe, gdy dokona się ponowny exodus, a jeszcze
wcześniej będzie miała miejsce nowa niewola egipska37. Ta opinii wymaga
jednak pewnej korekty. Po pierwsze, Ozeasz nie mówi o „nowym” exodusie, raczej postrzega historyczny exodus jako archetyp wszelkiego działania
zbawczego Boga (por. formułę autoprezentacji Jahwe w 13,4, która przechodzi
32
Por. M. Weinfeld, Deuteronomy 1–11. A New Translation with Introduction and Commentary, AB 5, New York et al. 1991, s. 287.
33
Por. Alonso Schökel, Salvezza e liberazione, s. 52.
34
Por. Wolff, Hosea, s. 42.
35
Ten aspekt Ozeaszowego ujęcia exodusu podkreślają przede wszystkim: Hoffman, „A
North Israelite Typological Myth and a Judean Historical Tradition”, s. 176-177; Dearman,
The Book of Hosea, s. 120.
36
Początek Oz 11,5 w TM brzmi: „nie wróci do ziemi egipskiej”. Biorąc pod uwagę
wcześniejsze zapowiedzi powrotu Izraela do Egiptu, komentatorzy albo idą za LXX i korygują
negację lö´ na lô, łącząc ten sufiksowany zaimek z końcówką w. 4 („pochyliłem się nad nim
i nakarmiłem [go]) (np. Rudolph, Hosea, s. 210; Wolff, Hosea, s. 191-192; Hoffman, „A North
Israelite Typological Myth and a Judean Historical Tradition”, s. 174-175), albo interpretują
lö´ jako asertywne („doprawdy powróci”) (np. Andersen, Freedman, Hosea, s. 584).
37
Hoffman, „A North Israelite Typological Myth and a Judean Historical Tradition”,
s. 171, 175.
421
w wyznanie, że „poza Nim nie ma żadnego zbawcy”). Po drugie, zamiast mówić o „nowym” exodusie, Ozeasz zapowiada powrót do historycznego Wyjścia
z ziemi egipskiej. Nie chodzi zatem o jakieś nowe działanie zbawcze Boga,
ale o powrót do idealnych początków Izraela. Po trzecie, typologia stosowana
przez Ozeasz prowadzi do idealizacji historycznego Wyjścia, czego wyrazem
jest nie tylko przemilczenie jakichkolwiek epizodów buntu na pustyni. Tę
idealizację exodusu dostrzega się jeszcze bardziej w przedstawianiu go jako
relacji oblubieńczej między Jahwe i Izraelem, który pozostaje wierny wobec
Bożej miłości.
Konkludując Ozeaszową wizję exodusu, należy stwierdzić, że prorok przejął
tradycję istniejącą w Królestwie Północnym, eksponując w niej kilka elementów
fundamentalnych dla tożsamości Izraela. Podstawą wybrania Izraela jest exodus jako wydarzenie, przez które Bóg objawił swoją miłość wobec niego jako
swego syna i jak swojej oblubienicy. Dzięki odniesieniu do exodusu metafory
małżeńskiej i rodzicielskiej Ozeasz ukazuje pełną intymności, namiętności
i zaangażowania miłość Boga do swego ludu. Idealizacja historii Wyjścia
wynika przede wszystkim z pominięcia w niej jakichkolwiek odniesień do
buntu czy nieposłuszeństwa Izraela podczas exodusu. W rezultacie zapowiadane typologicznie przez proroka przyszłe wybawienie Izraela jawi się jako
powrót do idealnej relacji między Jahwe i Izraelem mającej charakteryzować
wyjście z Egiptu.
3. Ezechiel: exodus – struktura tłumacząca
dzieje Izraela
Wizja dziejów Izraela w rozdz. 20 Księgi Ezechiela stawia Ezechiela jako
pierwszego teologa historii wśród proroków. Proponowana przez niego interpretacja historii ma charakter teocentryczny, gdyż zakłada nie tylko obecność
Boga w historii, ale również ukierunkowanie i prowadzenie jej przez Niego
aż do jej wypełnienia. Ten teleologiczny wymiar dziejów wyznaczany jest
przez czyn zbawczy, który zapoczątkował historię Izraela, by stanowić jej
sens i wypełnienie. Jest nim wybranie Izraela przez Jahwe (Ez 20,5-6). Realizuje się ono przez exodus, jawiący się w perspektywie przyszłego, nowego
exodusu (por. 20,34-38) jako podstawowa struktura dziejów nowego Izraela,
który ma być przyjęty przez Jahwe na Jego świętej górze (por. 20,39-44). Ta
korespondencja między pierwszym i nowym wyjściem pozwala dostrzec, że
422
Wojciech Pikor
Ezechiel retrospektywnej wizji historii nadaje charakter perspektywiczny38.
W ten sposób dzieje Izraela nie sprowadzają się do historii grzechu, lecz są
rzeczywiście historią zbawienia, przez którą Jahwe zmierza do zrealizowania
swego zamysłu wobec Izraela.
Wizja dziejów Izraela w Ez 20 jest przykładem retoryki hebrajskiej, w której treść jest komunikowana już przez samą formę wypowiedzi. Założenie, że
pierwotnie wyrocznia ta ograniczała się do ww. 5-26, sprawia, że komentatorzy
zajmują się badaniem struktury właśnie tego fragmentu. Powtarzające się w nim
słowa, zwroty i formuły stereotypowe poświadczają schematyczne ujęcie dziejów
Izraela w tym tekście. Z jednej strony potwierdza on powtarzający się grzech
Izraela, wobec którego Jahwe powstrzymuje swój gniew ze względu na swoje
święte imię. Z drugiej jednak strony owa cykliczność odsłania rosnący bunt
Izraela względem Jahwe, który oszczędza wprawdzie swój lud, ale poszerza
coraz bardziej zakres swojego działania karzącego, na co wskazuje chociażby
liczba wersetów zapowiadających Boże sankcje39. Zawężenie spojrzenia tylko do
ww. 5-26 nie uwzględnia jednak jedności literackiej Ez 20. Analiza retoryczna
tego tekstu pokazuje, że kluczem w Ezechielowej koncepcji dziejów nie jest
przepracowany model czterostopniowego schematu historii deuteronomistycznej, lecz wydarzenie Wyjścia. Właśnie nim posłuży się prorok do zbudowania
antytetycznej struktury dziejów Izraela obejmującej historyczny exodus i nowy
exodus, mający się wydarzyć w przyszłości narodu. Paralelną dynamikę pierwszego i nowego exodusu w Ez 20, ustaloną na bazie analizy retorycznej40, można
wyrazić w następujący sposób:
I część: pierwszy exodus (ww. 1-32)
A (ww. 1-4) prośba starszych o radę odrzucona przez Jahwe
B (ww. 5-9) Izraelici w Egipcie
B’ (ww. 10-17) pierwsze pokolenie ludu na pustyni
B’’ (ww. 18-26) drugie pokolenie ludu na pustyni
38
Por. M. Greenberg, Ezekiel 1–20. A New Translation with Introduction and Commentary,
AB 22, New York et al. 1983, s. 382-383; W. Chrostowski, Prorok wobec dziejów. Interpretacje dziejów Izraela w Księdze Ezechiela 16, 20 i 23 oraz ich reinterpretacja w Septuagincie,
Warszawa 1991, s. 121; E.F. Davis, Swallowing the Scroll. Textuality and the Dynamics of
Discourse in Ezekiel’s Prophecy, JSOT.S 78, Sheffield 1989, s. 113.
39
W pierwszym etapie historii, jeszcze w Egipcie, ten element jest pominięty; w drugim
etapie, obejmującym pierwsze pokolenie pustyni, pojawia się tylko w w. 15; w trzecim etapie,
dotyczącym drugiego pokolenia Wyjścia, opisany jest w ww. 23-26.
40
Szczegółowa analiza retoryczna Ez 20 w: W. Pikor, Rola ziemi w przymierzu Boga
z Izraelem. Studium historyczno-teologiczne Księgi Ezechiela, Lublin 2013, s. 170-175.
423
C (ww. 27-29) Izraelici w Ziemi Obiecanej
A’ (ww. 30-32) odrzucenie Jahwe przez Izraelitów, których prośbie
odmawia Jahwe
II część: nowy exodus (ww. 33-44)
A (w. 33) decyzja Jahwe o panowaniu nad Izraelem
B (ww. 34-38) wyjście na pustynię narodów
A’ (w. 39a) Izrael wezwany do decyzji o służeniu Jahwe
C (ww. 39b-42) wejście do ziemi i przyjęcie Izraela przez Jahwe na Jego świętej górze
C’ (ww. 43-44) Izraelici w Ziemi Obiecanej.
Prezentowana przez Ezechiela wizja dziejów Izraela jest często określana
mianem „rewizjonistycznej”, szczególnie w odniesieniu do tradycji D/dtr41.
W swojej narracji Ezechiel pozostaje bardziej zależny od tradycji kapłańskiej,
z którą jest związany przez swoje pochodzenie42. Ezechiel korzysta z terminologii
deuteronomicznej43, ale dokonuje jej modyfikacji44. Ezechiel nawiązuje też do
jeszcze wcześniejszych tradycji Pięcioksięgu, przywołując nieposłuszeństwo
Izraela na pustyni, czym czyni aluzję do kultu złotego cielca (Wj 32), epizodu
z wywiadowcami (Lb 13–14) czy naruszenia szabatu w kontekście zbierania
manny (Wj 16)45. Prezentowana przez Ezechiela historia exodusu nie ma jednak
charakteru wtórnego czy też wyłącznie polemicznego, jak można by sądzić na
podstawie kontaktów Ez 20 z innymi tradycjami biblijnymi. Nowe spojrzenie
41
Polemicznego charakteru Ez 20 w stosunku do historii deuteronomistycznej dowodzi
analiza przeprowadzona przez J. Pons, „Le vocabulaire d’Ézéchiel 20. Le prophète s’oppose
à la vision deutéronomiste de l’histoire”, w: J. Lust (red.), Ezekiel and His Book. Textual and
Literary Criticism and Their Interrelation, BEThL 74, Leuven 1986, s. 214-233.
42
Z licznych kontaktów z tradycją kapłańską wspomnieć można chociażby objawienie
imienia Jahwe w Egipcie, złożoną tam obietnicę ziemi i przysięgę przez podniesienie ręki (Ez
20,5-6a), co stanowi nawiązanie do Wj 6, charakterystykę udzielonych na pustyni praw jako
„dających życie” (Ez 20,11.13.21.25), co jest echem Kpł 18,5, czy też eksponowanie szabatu
jako znaku między Jahwe i Izraelem (Ez 20,12.20) analogicznie do Wj 31,13. To pod wpływem tradycji kapłańskiej Ezechiel pomija osobę Mojżesza i zawarcie przymierza (przekazanie
prawa) na Synaju, bez których narracja deuteronomiczna traci swój fundament.
43
Np. czasownik BäHar (20,5) i märâ (20,8.13.21), zwrot „mocną ręką i wyciągniętym
ramieniem” (20,33.34).
44
Np. typowo D/dtr wyrażenie tô`áböt haGGôyìm („obrzydliwości narodów”, Pwt 18,9;
1 Krl 14,24; 2 Krl 16,3; 21,2) zamienia na Tô`áböt ´ábôtäm („obrzydliwości ojców”, Ez 20,4;
por. 6,11).
45
Por. Chrostowski, Prorok wobec dziejów, s. 96.
424
Wojciech Pikor
na historię wyjścia płynie z doświadczenia wygnania babilońskiego, które skłania do pytania nie tylko o przyczynę utraty ziemi, ale również o perspektywę
powrotu do niej.
Dla Ezechiela nie jest wcale oczywiste, iż pierwszy exodus zakończył się
sukcesem, mimo że w 20,28 mówi o „wprowadzeniu ich do ziemi, którą Jahwe
przysiągł (dosł. podniósł rękę) dać ich ojcom”. W identyczny sposób kończy
prorok relację o nowym exodusie w 20,42, co służy podkreśleniu nie tylko paralelizmu między tymi dwoma zdarzeniami. Można bowiem odnieść wrażenie,
że Izraelici tak naprawdę jeszcze nie weszli do ziemi, że wciąż są w drodze. Po
pierwsze, zwracają na to uwagę czasowniki, którymi Ezechiel opisuje nowe
wyjście w 20,41-42a: yäcä´, qäbac i Bô´ w Hi (por. tę samą triadę czasowników
w 36,24; 37,21). Podmiotem działającym jest Bóg, który wyprowadza swój lud,
gromadzi go z rozproszenia i wprowadza do Ziemi Obiecanej. W tym kontekście
prorok nie sięga po czasownik šûb, który podkreślałby moment powrotu (por. Jr
29,14). Po drugie, pierwszy exodus finalizuje się wejściem do ziemi (por. 20,28),
ale opisywane dalej akty idolatrii podejmowane tam przez lud ujawniają, że faktycznym ich celem były „wyżyny, na które chodzą” (20,29). W ten sposób przez
swoje czyny są nadal na drodze, którą kroczyli na pustyni ich przodkowie. Po
trzecie, obecne rozproszenie Izraela zostało postanowione przez Jahwe jeszcze na
pustyni w czasie pierwszego exodusu: „przysiągłem im (dosł. podniosłem rękę)
na pustyni, że rozproszę ich wśród narodów i rozrzucę ich wśród ziemi” (20,23).
Wygnanie, wobec złamania przymierza przez ludu, nie jest zatem dla Ezechiela
tylko ewentualnością, jak widzi to tradycja kapłańska (por. Kpł 26,33-46) i deuteronomiczna (por. Pwt 4,25-28; 28,36-38), lecz stanowi ostateczną i nieodwracalną
decyzję Jahwe, która zapadła przed wejściem do Ziemi Obiecanej. Kwestią czasu
było tylko jej spełnienie. Ezechiel postrzega zatem historię Izraela od samych jej
początków aż do jej wypełnienia w przyszłości jako drogę do Ziemi Obiecanej.
W ujęciu Ezechiela dzieje Izraela są naznaczone idolatrią. Ma ona już miejsce
w Egipcie, czyli u samych początków historii (por. Ez 20,7-8). Wprawdzie teksty
Pięcioksięgu nie wspominają, by Izraelici, przebywając w Egipcie, oddawali
cześć „bożkom Egiptu”, jednakże aluzje do apostazji przodków Izraela w Egipcie
i Mezopotamii są czynione w Joz 24,14. Dla Ezechiela niewola egipska nie jest
na pierwszym miejscu doświadczeniem przymusowych robót, opresji i nędzy,
lecz jest konsekwencją zniewolenia idolatrią. Odmowa odrzucenia bożków
egipskich przez ojców jawi się jako pierwowzór grzechu, który będzie powtarzał się w kolejnych pokoleniach narodu. W Egipcie zostaje odrzucone słowo
Jahwe, które stanie się później istotą pierwszego przykazania domagającego się
425
uznania Jahwe jako jedynego Boga (por. 20,8). Ten grzech jest przyczyną śmierci
na pustyni pierwszego pokolenia wyjścia (por. 20,15), jak również zapowiedzi
drugiemu pokoleniu pustyni przyszłego rozproszenia wśród narodów (por. 20,23).
To staje się udziałem pokolenia Ezechiela, które doświadczając wygnania, chce
ostatecznie odrzucić Jahwe, by jak inne narody „służyć drewnu i kamieniowi”
(20,32). Ta decyzja ludu daje bezpośredni impuls do nowego exodusu, który
zanim zostanie sfinalizowany wejściem do Ziemi Obiecanej, przybierze kształt
wydarzenia sądu i kary.
Pierwszy exodus stanowi dla Ezechiela typ nowego exodus, co jest jednoznacznie wskazane w ww. 35-36. Odpowiednikiem „pustyni ziemi egipskiej”
jest „pustynia ludów” (midBar häàmmîm), którą prorok identyfikuje jako
miejsce sądu Jahwe nad swoim ludem. Będzie to bezpośrednie spotkanie z Jahwe („twarzą w twarz”), który jak pasterz „przeprowadzi pod laską” (w. 37a).
Ta metafora pasterska (por. Kpł 27,32) implikuje z jednej strony jednostkowe
traktowanie przez Boga swego ludu, z drugiej zaś strony nieuchronność sądu,
który będzie zmierzał do „oddzielenia zbuntowanych i występnych” wobec Jahwe
(w. 38). Ten sąd będzie udziałem tych, których Jahwe wyprowadzi z „ziemi ich
zamieszkania” (érec mügûrêhem). Kontekst historyczny wyroczni wskazuje na
Izraelitów przesiedlonych już do Babilonii w 597 r., jednak użycie zwrotu érec
mügûrêhem – klasycznego określenia Kanaanu w narracjach o patriarchach
(por. Rdz 17,8; 28,4; 36,7; 37,1, ale też Wj 6,4) – zapowiada sąd również nad
tymi Izraelitami, którzy są wciąż przed doświadczeniem wygnania na skutek
upadku Jerozolimy w 586 r.46. Nieodwracalność exodusu jako wydarzenia kary
nie oznacza, że w ostatecznej perspektywie będzie on wydarzeniem zbawienia.
Finał tego spotkania z Bogiem na pustyni zależy od decyzji, jaką podejmą Izraelici wobec alternatywy służenia bożkom lub opowiedzenia się za Jahwe (por.
w. 39a). Samo zatem wyjście nie jest jeszcze gwarancją wybawienia.
Paralelna lektura Ezechielowej narracji o dwóch exodusach każe zapytać
o powód, dla którego finał obu wyjść jest całkowicie odmienny. Wprawdzie
oba kończą się wprowadzeniem do Ziemi Obiecanej (por. 20,28.42), ale tylko
w przypadku tego przyszłego lud po wejściu do ziemi pozostanie wierny Jahwe
i nie powróci do bałwochwalstwa ojców. Wyjaśnienie leży w przymierzu, które
jest źródłem, ale też celem exodusu.
46
Por. J. Lust, „Ezekiel Salutes Isaiah. Ezekiel 20,32-44”, w: J. van Ruiten, M. Vervenne
(red.), Studies in the Book of Isaiah. Festschrift Willem A.M. Beuken, BEThL 132, Leuven
1997, s. 377.
426
Wojciech Pikor
Pierwsze Wyjście jest realizacją przymierza, które Jahwe zawarł z ojcami
w Egipcie. Jest ono opisane czasownikiem BäHar typowym dla tradycji deuteronomicznej: Bóg „wybrał Izrael” (w. 5). Przymierze to jest przedstawione jako
relacja dwustronna: z jednej strony jest zobowiązanie Jahwe wobec Izraela do
wyprowadzenia go z Egiptu i wprowadzenia do ziemi ojców (por. w. 6), z drugiej
strony zaś jest zobowiązanie Izraela do porzucenia bożków egipskich na rzecz
„Jahwe, ich Boga” (w. 7). Jednakże towarzyszący wybraniu gest „podniesionej
ręki” (ww.5[x2].6) świadczy o przysiędze ze strony Jahwe, co odpowiada kapłańskiemu rozumieniu przymierza jako zaangażowania się Boga na rzecz swego
ludu47. Wydaje się, jakby w pierwszym exodusie lud został wybawiony wbrew
swej woli48. W istocie jednak lud jest wciąż w drodze do Ziemi Obiecanej, skoro
sam kieruje się ku wyżynom (por. w. 29). Potrzeba oczyszczenia, czemu służy
sąd na pustyni prowadzący do wykluczenia ze wspólnoty wchodzącej do ziemi
tych, którzy są niewierni wobec Boga (por. w. 38). Historia pierwszego exodusu
pokazuje jednak, że tego rodzaju wykluczenie nie oznacza wcale, że ci, którzy
wejdą do ziemi, pozostaną wierni Bogu. Stąd też interwencja Jahwe w drugim
Wyjściu nie ogranicza się tylko do selekcji, ale prowadzi ostatecznie do odnowienia przymierza, co jest zapowiedziane w w. 37b jako „wprowadzenie w więzy
(zobowiązanie) przymierza” (wühëbë´tî étkem Bümäsöret haBBürît)49.
Teologiczna wizja dziejów Izraela w Ez 20 kończy się opisem powrotu Izraela
z wygnania do Ziemi Obiecanej, co stanowi finał nie tylko drugiego exodusu,
ale też spina klamrą całą historię przymierza zorientowaną od początku na dar
ziemi. Ziemia Obiecana pozostaje miejscem spotkania z Bogiem; tam wypełni się
inicjatywa wybrania Izraela. Jej celem było wyprowadzenie go z ziemi egipskiej
i wprowadzenie do ziemi przyrzeczonej ojcom. W ten sposób zostanie dopro47
Obraz Jahwe podnoszącego rękę w geście przysięgi jest stosowany przez tradycje kapłańską (por. Wj 6,8; Lb 14,30), aby ukazać obietnicę ziemi. Tradycja deuteronomiczna sięga
w tym kontekście po czasownik šäba` w Ni (por. Pwt 1,8).
48
Por. Greenberg, Ezekiel 1–20, 384.
49
Analiza tekstualna terminu mäsöret przeprowadzona przez M. Greenberga dowodzi, że
taki zapis jest wynikiem elizji spółgłoski ´älep w słowie pochodzącym od czasownika ´äSar
(„wiązać”). Taką lekcję potwierdza przekład Wulg: in vinculis foederis. Lekcja LXX – εἰσάξω
ὑμᾶς ἐν ἀριθμῷ („dokładnie was przeliczę”) – nie tylko pomija słowo haBBürît, ale wymaga
też retrowersji dyskutowanego terminu na bmspr, co tekstualnie nie znajduje uzasadnienia.
Pozostaje zatem zachować TM jako lectio difficilior (por. M. Greenberg, „MSRT HBRYT, «The
obligation of the covenant» in Ezekiel 20:37”, w: C.L. Meyers, M. O’Connor (red.), The Word
of the Lord Shall Go Forth. Essays in Honor of David Noel Freedman in Celebration of His
Sixtieth Birthday, Winona Lake, IN 1983, s. 39-41).
427
wadzony do końca projekt przymierza, w myśl którego Izrael jest ludem Jahwe.
Charakterystyka tej wspólnoty przymierza w Ziemi Obiecanej wynika z czynności, które zostaną podjęte przez obie strony na „świętej górze”. Tradycyjnie
komentatorzy podkreślają kontekst kultowy obrazów zawartych w 20,40-41a, na
który naprowadza paralelizm zachodzący między ww. 27-28 i 39-41. Jednakże
opis przyszłego pobytu w ziemi przesuwa ciężar z aspektu kultowego na aspekt
osobowy relacji między Jahwe i Jego ludem.
Po pierwsze, zostaje podkreślone, że „cały dom Izraela, wszyscy w ziemi”,
będzie „służył” Bogu na Jego świętej górze (w. 40a). Lektura miejsc, w których
Ezechiel sięga po czasownik `äbad, pozwala sądzić, że akt ten jest przede wszystkim wyrazem uznania swojej zależności od kogoś większego, poddania się jego
władzy, oddania się mu na służbę (por. 29,18.20; 34,27). Nowy exodus przyniesie
zatem nową jakościowo wspólnotę z Jahwe, w której będzie uczestniczył cały
Izrael zamieszkujący Ziemię Obiecaną. Inaczej niż ich ojcowie w Egipcie przyszły
dom Izraela uzna Jahwe za swego Boga, który jest ich jedynym Panem.
Po drugie, nowa jakość ludu jest zakładana przez czasownik räâ, którego
podmiotem w ww. 40.41a jest Pan Bóg. Zakłada on akceptację domu Izraela ze
strony Jahwe, która jest wyrazem Bożego upodobania, umiłowania i przyjaźni50.
Przedmiotem akceptacji w Ez 20,40-41 są Izraelici, którzy stają się „miłą wonią”
(rêªH nîHöªH) dla Boga, co stanowi odwrócenie idolatrycznych ofiar składanych
dotąd przez Izraelitów na wyżynach (por. 20,28). Na świętej górze dostąpi zatem
przyjęcia przez Jahwe zupełnie inny Izrael niż ten sprzed wygnania babilońskiego,
w którym Jahwe „nie miał upodobania” z powodu jego nieprawości i grzechów
(por. Jr 14,10).
Po trzecie, zapowiedź, że Jahwe będzie „szukał (Däraš) waszych ofiar i waszych najlepszych darów we wszystkich waszych świętościach” (20,40), przywołuje cel przyjścia starszych Izraela do Ezechiela, którym było radzenie się (Däraš)
Jahwe (por. 20,3.31). Ich prośba zostaje odrzucona z powodu „obrzydliwości
ojców” (20,4), które są powtarzane przez pokolenie współczesne prorokowi (por.
20,30). Nowy exodus doprowadzi do powstania nowej wspólnoty, której ofiary
będą wręcz wyczekiwane przez Jahwe.
Wprowadzenie Izraela do Ziemi Obiecanej będzie ostatecznie aktem „uświęcenia się” Jahwe, który dokona tego przy współudziale ludu. Przyimek Bü
towarzyszący czasownikowi qädaš w Ni („uświęcę się w/przez nich”) w 20,41
50
Synonimami rääh są czasowniki Häpa (Ps 147,10), ´ähab (Prz 3,12) i Bärak (Pwt
33,11.24), zaś antonimem czasownik zänaH (Ps 77,8)
428
Wojciech Pikor
wskazuje na wspólnotę Izraela jako przestrzeń, wewnątrz której Bóg objawi
swoją świętość na oczach narodów, ale też na narzędzie, przez które ta świętość
ukaże się wobec świata. Zwieńczeniem nowego exodusu, już po zamieszkaniu
w ziemi, będzie zatem „uświęcenie” Izraela przez Jahwe (por. Ez 37,28; również
36,38). Pojednanie z Bogiem nie będzie tylko aktem formalno-prawnym, lecz
dotknie i przemieni całą egzystencję ludu, który dostąpi udziału w świętości
i życiu samego Jahwe. Tak dopełni się zamysł Boga wobec Izraela jako ludu
wybranego: będzie to prawdziwie „Jego lud” – lud przynależący do „Jahwe, ich
Boga” (por. Ez 20,5).
Ezechiel w rozdz. 20 buduje typologiczną analogię między aktualnym
pobytem domu Izraela w Babilonii i przeszłą obecnością ich ojców w Egipcie.
W ten sposób exodus staje się podstawową strukturą dziejów Izraela, u których początków znajduje się obietnica ziemi dla Izraelitów przebywających
w Egipcie, zaś jej koniec stanowi przyszłe zamieszkanie w Ziemi Obiecanej
powracających z wygnania w Babilonii. W darze ziemi Jahwe objawia się
jako Bóg Izraela (por. 20,5), który pozostaje wierny swojej obietnicy, choć lud
przymierza okazał się niewierny i oddawał się idolatrii. Dlatego też pierwszy
exodus, mimo formalnego wejścia do ziemi, nie kończy się powodzeniem.
W tym kontekście nowy exodus jawi się nie tylko jako wypełnienie pierwszego. Finał nowego wyjścia, którym jest łaskawe przyjęcie domu Izraela przez
Jahwe na Jego świętej górze (por. 20,40-41), odsłania rzeczywistą rolę Ziemi
Obiecanej w przymierzu Jahwe z ludem. Nie jest ona znakiem czy gwarantem
trwania przymierza, lecz stanowi cel przymierza, którym jest udział ludu w życiu i świętości Jahwe. Stąd też W. Zimmerli mówi o „sakramentalnym” charakterze ziemi Izraela51, który zawiera się w właśnie w tej wspólnototwórczej,
sakralizującej i witalizującej roli ziemi w relacji Izraela z Jahwe. Kluczowe dla
nowego exodusu jest nowe przymierze, zasygnalizowane w 20,37 przez „wprowadzenie w więzy przymierza” na „pustyni narodów”. Rozwinięcie znaczenia
tego wydarzenia przyniosą późniejsze wyrocznie zbawienia dla domu Izraela,
które odsłonią wymiar antropologiczny nowego przymierza jako aktu nowego
stworzenia nie tylko ziemi Izraela, ale przede wszystkim ludu mającego w niej
zamieszkać (por. 36,16-38).
51
Por. W. Zimmerli, Ezekiel 1. A Commentary on the Book of the Prophet Ezekiel. Chapters
1−24, Hermeneia, Philadelphia 1979, s. 261.
429
4. Deutero-Izajasz: nowy exodus – exodus poddany
eschatologizacji
Zapowiedź „nowego exodusu” jest łączona tradycyjnie z wyroczniami znajdującymi się w Iz 40–55. Stojący za nimi prorok – nazywany Deutero-Izajaszaem
– działa w końcowej fazie wygnania babilońskiego. W bliskiej już perspektywie
czasowej, potwierdzanej sukcesami perskiego władcy Cyrusa, obwieszcza wygnańcom z Babilonii powrót do ojczyzny. Bez wątpienia temat nowego Wyjścia
jest kluczowy dla przepowiadania Deutero-Izajasza, jakkolwiek nie układa się
w obecnej strukturze Księgi Izajasza w jakąś narracyjną ciągłość. Wielokrotnie
motyw exodus pojawia się na zasadzie aluzji czynionej jakimś obrazem otwartym
na pluralizm interpretacyjny52. Część komentatorów kwestionuje niektóre teksty
zawierające odniesienia do exodusu jako pochodzące z epoki powygnaniowej53.
W kilku też wyroczniach nawiązanie do exodusu ogranicza się do pojedynczego
zdania, które tematycznie pozostaje niejako „ciałem obcym” w danym proroctwie54. Przyjmując maksymalistyczne podejście w identyfikowaniu tekstów
o nowym exodusie w Iz 40 – 55, należy wskazać następujące teksty55:
40,3-11
droga na pustyni
41,17-20 transformacja pustyni
42,14-17 Bóg prowadzi swój lud drogą, której nie znają
43,1-7
przejście przez ogień i wodę
43,14-21 droga na pustyni
52
Klasyczny przykład to tekst Iz 43,2: czy pójście przez wody i przez ogień nawiązuje do
wydarzeń z pierwszego exodusu czy stanowi metaforyczne odniesienie do całości niebezpieczeństw zagrażających ludowi Bożemu w jego historii, czy też czyni aluzję do konfrontacji
z siłami militarnymi Persów? Por. dyskusję w: U. Berges, Jesaja 40–48, HThKAT, Freiburg
– Basel – Wien 2008, s. 272-273.
53
Por. K. Kiesow, Exodustexte im Jesajabuch. Literarkritische und motivgeschichtliche
Analysen, OBO 24, Fribourg – Göttingen 1979, s. 197-201. Kiesow, podając również innych
autorów opowiadających się za podobnym rozwiązaniem, uznaje za redakcyjne te teksty, w których zapowiada się zgromadzenie rozproszonych z diaspory (43,5-6; 49,12), oraz te, w których
mówi się o przyszłym losie Jerozolimy/Syjonu (51,9–52,2.7-10). Joseph Blenkinsopp, idąc za
Hansem-Jürgenem Herrmison, słusznie argumentuje, że przypisanie tych tekstów późniejszej
redakcji powoduje, że proroctwa zapowiadające Wyjście sprawiają, że dalsza wędrówka przez
pustynię jawi się jako bezcelowe kręcenie się wokół (J. Blenkinsopp, Isaiah 40–55. A New
Translation with Introduction and Commentary, AB 19A, New York et al. 2000, s. 114).
54
Por. Iz 44,27; 50,2.
55
Por. B.H. Lim, The ‘Way of the Lord’ in the Book of Isaiah, LHB/OTS 522, London –
New York 2010, s. 47-48.
430
44,1-5
44,27
48,20-21
49,8-12
50,2
51,9-10
52,11-12
55,12-13
Wojciech Pikor
woda na wyschniętej ziemi
wysuszenie otchłani wód
exodus z Babilonii
nowe wejście do Ziemi Obiecanej
potęga Boga przekształcająca pustynię
nowe zwycięstwo nad morzem
nowy exodus
droga pokonywana przez Izrael w radości i pokoju
Deutero-Izajasz proponuje typologiczną lekturę historycznego exodusu,
w której przyszłe wydarzenie zbawcze opisuje w kategoriach semantycznych
i teologicznych Wyjścia z Egiptu56. Jednakże mówienie o „nowym” exodusie nie
jest dla niego kwestią tylko chronologii, gdyż zachowując ciągłość między tymi
wydarzeniami, prorok zapowiada przyszły exodus, który swoją dynamiką soteriologiczną przewyższa wydarzenie będące jego typem. Co stanowi zatem o nowości
tego przyszłego exodusu? Odpowiedzi na to pytanie będzie się szukać przez
przyjrzenie się głównym protagonistom Wyjścia: Bogu, pustyni i ludowi.
Pierwszy exodus jest dziełem Boga, który „mocną ręką” (por. Wj 6,1;
13,3.9.14; 32,11) wyprowadza swój lud z ziemi egipskiej. Obecność Boga w tym
wydarzeniu jest zapośredniczona na różne sposoby: przez Anioła Bożego (Wj
14,19-20; 23,20; 33,2), słup ognia lub obłoku (Wj 13,21-22; Pwt 1,33), Arkę
Przymierza (Lb 10,33-36; 14,44) czy wreszcie przez Mojżesza, z którym Bóg
rozmawia twarzą w twarz (Wj 33,11). Dla części komentatorów obecność Boga
podczas nowego Wyjścia nie wykracza poza te formy znane z pierwszego exodusu57. Deutero-Izajasz przywołuje ludzkich pośredników nowego Wyjścia, przede
wszystkim Cyrusa, jednakże samą obecność Boga zapowiada jako zaangażowanie
i działanie Jahwe we własnej osobie. On sam wydaje rozkaz ludowi do wyjścia
(48,20-21), inaczej niż w historycznym exodusie, kiedy to polecenie pochodziło
od faraona (Wj 12,31). Dla proroka nowy exodus nie jest tylko wyjściem ludu,
gdyż droga, którą pójdzie Izrael, zostaje wcześniej pokonana przez samego
Jahwe. Ten exodus Boga jest zasygnalizowany już w rozdz. 40 otwierającym
Księgę Pocieszenia, w którym pojawia się najpierw wezwanie do przygotowania
56
Zależności semantyczne między naracjami Księgi Wyjścia a Deuteroizajaszowymi zapowiedziami nowego exodusu zestawia B.W. Anderson, „Exodus Typology in Second Isaiah”,
w: B.W. Anderson – W. Harrelson (red.), Israel’s Prophetic Heritage. Essays in Honor of
James Muilenburg, New York 1962, s. 183-184.
57
Por. J.L. Koole, Isaiah III. Chapters 49–55, HCOT, Leuven 1998, s. 247.
431
drogi dla Pana (40,3-4), a następnie okrzyk zwiastuna dobrej nowiny na Syjonie,
który awizuje bliskie przyjście Jahwe (40,9-11). To, co jeszcze wydaje się być
przyszłością, zostaje przedstawione jako już zrealizowane w 52,7-8, kiedy to
strażnicy Syjonu „oglądają na własne oczy powrót Jahwe na Syjon”. W rezultacie
punktem dojścia nie jest już Ziemia Obiecana, ani nawet sam Syjon, tylko osoba
Jahwe. Jeśli dla Izraela pokonanie tej drogi nie nastręcza żadnych trudności, co
więcej, nie stanowi żadnego zagrożenia (por. 43,2-3), to dla Boga exodus jest
doświadczeniem ostatecznego starcia ze swymi nieprzyjaciółmi. Stąd Jahwe jest
przedstawiony jako wojownik pokonujący swoich wrogów (42,13). W czasie
drogi Pan Bóg swój lud poprzedza, ale też osłania jego tyły (52,12), inaczej niż
podczas pierwszego Wyjścia, kiedy to słup ognia lub obłoku mógł znajdować
się albo z przodu, albo z tyłu kroczących Hebrajczyków (por. Wj 13,21-22).
Potyczka, którą Jahwe musi stoczyć w nowym exodusie, przybiera rozmiary
kosmiczne. Prorok odwołuje się w tym kontekście do przejścia przez Morze
Czerwone (51,10a), które poddaje mitologizacji, opisując je w kategoriach walki
bóstwa z chaosem żywiołów morskich, uosabianych jako rahab i Tannîn (51,9b)
– motywu znanego z tekstów mezopotamskich i ugaryckich58. W kontekście
nowego exodusu można mówić o ponownej historycyzacji tego motywu, gdyż
zwycięstwo Jahwe nad Babilończykami, których egzystencja była całkowicie
zależna od wylewów Eufratu i Tygrysu, jest opisane w 42,15 jako osuszenie rzek
i kanałów (por. 44,27; 50,2).
Deutero-Izajasz ostatecznie przepracowuje mitologiczny motyw walki bóstwa z chaosem, wskazując na pustynię jako to miejsce, z którego przychodzi
chaos59. Wygnańcy z Babilonu mają do pokonania już nie Morze Czerwone, lecz
pustynię: tak jak w pierwszym Wyjściu Jahwe „otworzył drogę przez morze”
(49,16), tak w nowym „otworzy drogę przez pustynię” (43,19). Tamto wydarzenie było możliwe dzięki temu, że Jahwe wydobył dla nich wodę ze skały (w
48,21 bezpośrednio, zaś 43,20 pośrednio prorok czyni odwołanie do Wj 17,1-7;
Lb 20,1-13). Od strony syntaktycznej wypowiedź proroka w Iz 48,21 (qatal
i następujące po nim dwa wayyiqtol) wskazuje, że ma on na myśli wydarzenie
z przeszłości. Nie chodzi zatem o zapowiedź w tym miejscu nowego wyprowadzenia wody ze skały60, lecz o zmotywowanie wygnańców w Babilonii do
wyjścia, przez zapewnienie ich o Bożym towarzyszeniu, którego doświadczyli
58
Por. W. Pikor, Soteriologiczna metafora wodyw Księdze Izajasza, StBibLub 4, Lublin
2009, s. 50-51, 69-71.
59
Por. Lim, The ‘Way of the Lord’ in the Book of Isaiah, s. 60.
60
Tak utrzymuje J.L. Koole, Isaiah III. Chapters 40–48, HCOT, Leuven 1997, s. 603-604.
432
Wojciech Pikor
już wcześniej ich ojcowie61. Transformacja, która dotknie pustyni, będzie aktem
nowego stworzenia, w wyniku którego pustynia zamieni się w rozlewiska wód,
zaś droga wiodąca przez nią będzie obsadzona drzewami (41,18-19; por. 30,25;
35,6-7). Tak przekształcona natura powróci do stanu rajskiego. Transformacja
będzie udziałem całego stworzenia, na czele ze Syjonem stanowiącym cel exodusu. Jeśli ta idea nie jest jeszcze do końca obecna w proroctwie 41,19 – w parku,
w który została przekształcona pustynia brak jest drzew owocowych62, to jest
ona wyraźnie obecna w zamykającym Deutero-Izajasza proroctwie o triumfalnym pochodzie wygnańców przez przemienioną pustynię (55,12-13). Kluczem
do odczytania tego tekstu jest obietnica uczyniona w 51,3, iż Bóg przekształci
Syjon – będący pustynią i stepem – w Eden i ogród Yahweh (midBärâ Kü`ëden
wüàrbätäh Kügan-yhwh). Ta perspektywa transformacji nie jest ograniczona tylko do ziemi Izraela. W świetle Iz 55,12-13 będzie ona udziałem całego stworzenia
reprezentowanego przez góry i pagórki (por. 44,23; 49,13) oraz drzewa63. Efektem
transformacji pustyni będzie z jednej strony zniknięcie cierni i ostów, które po
upadku w raju porastały ziemię (por. Rdz 3,18)64, zaś z drugiej – pojawienie się
„drzew polnych” (`ácê haSSädè), identyfikowanych przez komentatorów jako
drzewa owocowe65. W ten sposób cała natura zostanie przywrócona do swego
pierwotnego stanu rajskiego.
W rezultacie lud w czasie wędrówki przez pustynię nie napotka żadnej
przeszkody. Inaczej niż w pierwszym exodusie, kiedy to Izraelici opuszczali
w pośpiechu Egipt (por. Wj 12,11.33.34.39; 14,5), wygnańcy wyjdą z Babilonii
bez pośpiechu (Iz 52,12). Będą prowadzeni przez Jahwe, który powiedzie ich po
drodze i ścieżce, których nie znają, wyrównując na nich wszelkie wyboje (42,16).
Pan Bóg niczym pasterz poprowadzi ich do tryskających zdrojów (49,10). Tę
Por. Berges, Jesaja 40–48, s. 548.
Wymienione drzewa: cedry, akacje, mirty, oliwki, cyprysy, wiązy, jałowce i platany
(por. dyskusję nad identyfikacją wymienionych w Iz 41,19 gatunków drzew w: Koole, Isaiah
III. Chapters 40–48, 181), są charakterystyczne dla lasów pokrywających góry Libanu (por.
35,1-2). Część ze wskazanych przez proroka drzew stanowi materiał wykorzystany do budowy świątyni, jak również do wykonywania przedmiotów kultu (por. Berges, Jesaja 40–48,
s. 204-205), co mogły wskazywać na powygnaniową perspektywę odbudowy świątyni. Prorok
wymienia siedem gatunków drzew, co służy podkreśleniu doskonałości dokonanego dzieła
transformacji pustyni.
63
Blenkinsopp, Isaiah 40–55, s. 373.
64
Por. R.N. Whybray, Isaiah 40–66, NCBC, Grand Rapids, MI – London 1975, s. 194-195.
65
Por. Koole, Isaiah III. Chapters 49–55, s. 443; Lim, The ‘Way of the Lord’ in the Book
of Isaiah, s. 101.
61
62
433
postawę Boga-Pasterza wobec swego ludu na pustyni opisuje szczegółowo prorok w 40,11: Jahwe gromadzi rozproszone owce, słabe niesie na piersi, powoli
prowadzi owce karmiące z ich młodymi66. Pustynia nie jest już miejscem próby
ani kary, lecz doświadczeniem Boga, który jest Odkupicielem swego ludu. Droga
przez pustynię przekształca się w uroczystą procesję, podczas której lud pełen
radości i pokoju wychwala Jahwe (por. 43,21; 48,20; 55,12). Do tego uwielbienia
Jahwe przyłączy się cały świat stworzony będący świadkiem odkupienia Izraela
przez Jahwe (55,12; por. 44,23; 49,13; 52,10). W tym triumfalnym pochodzie
przez pustynię są niesione naczynia ze świątyni jerozolimskiej (52,11). W przeciwieństwie do pierwszego exodusu, w którym Hebrajczycy pozostawali nieczyści
z powodu zabranych od Egipcjan naczyń (por. (Wj 12,35), lud Jahwe pozostaje
w stanie czystości kultowej. Całe stworzenie asystuje tej procesji, klaszcząc,
wiwatując (55,12-13). Nie wchodzą, jak przy pierwszym Wyjściu, do ziemi
zanieczyszczonej przez Kananejczyków, lecz przybywają na Syjon uświęcony
obecnością Jahwe, który panuje na nim jako króla całego świata.
Pustynia w Deuteroizajaszowych proroctwach nie ma znaczenia materialnego.
Skala przekształceń, które dotykają pustynię, wskazuje na wymiar eschatologiczny zapowiadanej przez proroka transformacji, której efektem będzie „nowe
niebo i nowa ziemia” (Iz 65,17). Przedmiotem stwórczego działania Boga jest
ostatecznie jego lud. Wśród zapowiedzi przekształcenia pustyni pojawiają się
proroctwa, w którym przyjmuje ona wymiar duchowy i odnosi się do kondycji
Izraela. Komentatorzy zwracają uwagę przede wszystkim na dwa teksty: Iz
41,17-1867 i 44,3-468. W pierwszym z tych dwóch proroctw transformacja pustyni
jest usytuowana w kontekście odrodzenia ubogich i potrzebujących (`ániyyîm
wühäébyônîm). Wspomnienie ich pragnienia (cämä´, w. 17), pustyni (midBär,
66
Ten Deuteroizajaszowy obraz Boga-Pasterza podczas nowego exodusu kontrastuje
z Ezechielowym przedstawieniem tego samego obrazu w 20,34-38, gdzie głównym zadaniem
Pasterza selekcja trzody i przeliczenie jej w celu wykluczenia tych, którzy są zbuntowani (por.
W. Zimmerli, „Il ‘nuovo esodo’ nella predicazione dei due grandi profeti dell’esilio”, w: tenże,
Rivelazione di Dio. Una teologia dell’Antico Testamento, Milano 1975, s. 178).
67
Por. Koole, Isaiah III. Chapters 40–48, s. 178; J. Goldingay, D. Payne, A Critical and
Exegetical Commentary on Isaiah 40–55. I. Commentary on Isaiah 40,1–44,23, ICC), London
– New York 2006, s. 179-180; Lim, The ‘Way of the Lord’ in the Book of Isaiah, s. 54.
68
Por. P.-E. Bonnard, Le Second Isaïe, son disciple et leurs éditeurs, EtB, Paris 1972,
s. 153; Whybray, Isaiah 40–66, s. 94-95; E.F. Navarro, El desierto transformado. Una imagen
deuteroisaiana de regeneración, AnBib 130, Roma 1992, s. 104; Goldingay, Payne, A Critical
and Exegetical Commentary on Isaiah 40–55, I, s. 323-324; Pikor, Soteriologiczna metafora
wody, s. 259-260; Lim, The ‘Way of the Lord’ in the Book of Isaiah, s. 56-57.
434
Wojciech Pikor
w. 18) i wyschniętej ziemi (érec ciyyâ, w. 18) przywołuje opis sytuacji duchowej i politycznej wygańców opisanej wcześniej w Oz 2,5: „Obnażę ją do naga
i postawię jak w dzień jej narodzenia. Uczynię ją jak pustynię (midBär), uczynię
ją jak wyschniętą ziemię (erec ciyyâ) i umrze z pragnienia (cämä´)”. „Pustynia,
suchość i pragnienie są czymś więcej niż fizycznymi przeszkodami dla ludu
Bożego; opisują one kondycję duchową Izraela”69.
Metaforyczne znaczenie pustyni w Iz 44,3 wynika z relacji paralelnych
wewnątrz tego wiersza:
„Bo wyleję wodę na spragnioną ziemię (cämë´)
i strumienie na wyschniętą glebę (yaBBäšâ).
Wyleję ducha mojego na twoje potomstwo (zarèkä)
i moje błogosławieństwo na twoje plemię (ce´écä´Êkä)”.
Bez wątpienia analizowana metafora akwatyczna mówi o odrodzeniu wspólnoty Izraela przebywającej na wygnaniu w Babilonii. Będzie miało ono charakter
również fizyczny, gdyż dla samych deportowanych dalsze trwanie demograficzne
narodu stanowiło istotny problem (por. 49,20-21; 51,1-2; 51,18; 54,1-3). Bezpośredni kontekst metafory zwraca jednak uwagę na jej wymiar duchowy. Paralelna
konstrukcja w. 3 pozwala widzieć w wyschniętej ziemi wizualizację położenia
Jakuba-Izraela. Motywacja tej metafory znajduje się w poprzedzającej wyrocznię
dyspucie Jahwe ze swoim ludem (43,22-28), w trakcie której okazało się, iż mimo
przebaczenia przez Jahwe grzechów ludowi, ten pozostaje niezdolny do wejścia
i trwania w życiodajnej relacji ze swoim Stwórcą (por. ww. 27-28). Dlatego też
odrodzenie, które dokona się mocą Bożego Ducha i błogosławieństwa, przekroczy
wymiar fizyczny. Nowe życie Jakuba-Izraela jest metaforyzowane akwatycznie
w w. 4 nie tylko w jego aspekcie ilościowym, ale również jakościowym. Obraz
wierzb rosnących obficie i gęsto pośród trzcin nad płynącą wodą zapowiada
pomnożenie substancji ludzkiej wspólnoty Izraela. Trzeba jednak pamiętać, iż
logika tej metafory odwołuje się do metafory z w. 3. Zatem związek zachodzący
między wodą i drzewami metaforyzuje relację, jaka łączy odrodzoną wspólnotę
z Jahwe: pozostaje ona w stałej więzi z Bogiem, czerpiąc swoją siłę życiową
z Jego Ducha i błogosławieństwa70.
Lim, The ‘Way of the Lord’ in the Book of Isaiah, s. 54.
Podobną metaforę drzewa zasadzonego nad wodą można znaleźć jeszcze w Jr 17,8; Ps
1,3; Hi 29,19. W żadnym z tych trzech miejsc metafora nie mówi o pomnożeniu liczebności
podmiotu metaforyzowanego, lecz o czerpaniu przez niego siły życiowej z rzeczywistości
metaforyzowanej wodą, a identyfikowanej z osobą Boga (por. E. Kutsch, „«Ich will meinen
69
70
435
Proponowana przez Deutero-Izajasza interpretacja exodusu ma wyraźne
nachylenie typologiczne. Pierwszy exodus jawi się typem zbawczego działania
Boga w historii. W tym kontekście zaskakująco brzmią słowa:
„Nie wspominajcie wydarzeń minionych,
nie rozważajcie rzeczy dawnych.
Oto ja dokonuję rzeczy nowej” (43,18-19a).
Skoro pierwszy exodus jest fundamentalnym wydarzeniem dla tożsamości
Izraela, to dlaczego pada polecenie „niepamiętania” go (ál-TizKürû)? Claus Westermann próbuje osłabić siłę tego zalecenia, uznając, ze chodzi o „wspominanie”
Wyjścia w ramach gatunku literackiego lamentacji, w której pełni ono rodzaj
wymówki czynionej Bogu, wskazując na kontrast między dawnymi czynami
zbawczymi Boga a obecnym położeniem Jego ludu71. Należałoby zatem porzucić
tego rodzaju pamięć dla czynienia wyrzutów Bogu. Takiej interpretacji brakuje jednak argumentów: po pierwsze, wyrocznia 43,16-21 nie jest lamentacją; po drugie,
w przywoływanym jako argument tekście Iz 63,11-14 wspominanie czynów Jahwe
z exodusu nie ma na celu czynienie wyrzutów Bogu, lecz ma charakter hymnu pochwalnego. Zamiast podejmować próbę wyciszania siły polecenia „niepamiętania
wydarzeń minionych”, należy przyjąć sens dosłowny tych słów. Brevard S. Childs
mówi o „dialogicznej i nieabsolutnej retoryce proroka”, który danemu poleceniu
niepamiętania za chwilę zaprzecza, domagając się, by pobudzono pamięć Boga
(43,26; por. 44,21)72. Jest to konsekwencją braku w Iz 40–55 „systematycznej”
teologii, która byłaby niezależna od kontekstu. Sprzeczność między różnymi wypowiedziami wynika z sięgania po różną argumentację i konfrontowania ze sobą
różnych punktów widzenia, przez co interpretacja danego stwierdzenia wymaga
uwzględnienia jego kontekstu73. Przyjmując zatem dosłowne rozumienia wezwania
do niepamiętania, należy zapytać się, co ma stanowić przedmiot niepamiętania.
Geist ausgießen auf deine Kinder». Zu Auslegung und Predigt”, w: tenże, Kleine Schriften
zum Alten Testament, BZAW 168, Berlin 1986, s. 126-127). Skutek udzielenia „ducha”
i „błogosławieństwa” nie ogranicza się tylko do wymiaru rewitalizującego. W istocie chodzi
o obdarowanie wspólnoty Bożą mądrością i poznaniem („duch”), dzięki którym Izrael pozna
swoją tożsamość, oraz siłą do dawania wobec świata świadectwa o Jahwe („błogosławieństwo”). Szczegółowa analiza znaczenia tych terminów w Iz 44,3-4 w: Pikor, Soteriologiczna
metafora wody, s. 260-263.
71
Por. C. Westermann, Isaiah 40–66. A Commentary, OTL, London 19969, s. 128.
72
Por. B.S. Childs, Isaiah. A Commentary, OTL, Louisville, KY – London – Leiden 2001,
s. 336-337.
73
K. Baltzer, Deutero-Jesaja, KAT 10.2, Gütersloh 1999, s. 229.
436
Wojciech Pikor
Jest on określony najpierw terminem rì´šönôt – „wydarzenia minione”. Część
komentatorów uznaje za desygnat tego rzeczownika proroctwa z pierwszej części
Księgi Izajasza lub też pierwsze zwycięstwa Cyrusa74. Problem jednak w tym,
że w Iz 43,16-21 brakuje jakiejkolwiek sugestii, że chodzi o wydarzenia z tak
bliskiej przeszłości. Z tego samego powodu trudno utożsamiać „wydarzenia
minione” z upadkiem Jerozolimy i deportacją części ludności Judy do Babilonii75. Do tego w wyroczniach Deutero-Izajasza termin rì´šönôt odnosi się do
wydarzeń o charakterze zbawczym (por. 41,22; 42,9; 43,9; 46,9; 48,3). Struktura
paralelna zdania Iz 43,18 każe uznać termin qadmöniyyôt – w Biblii Tysiąclecia
przetłumaczony jako „wydarzenia minione” – za synonim rzeczownika rì´šönôt.
Sens słowa qadmöniyyôt jjest czytelny w świetle Iz 51,9, w którym syntagmie
yümê qedem odpowiada zwrot Dörôt `ôlämîm, który jednoznacznie odnosi się
pokoleniu pierwszego exodusu76. To samo znaczenie należy przypisać terminowi
rì´šönôt w Iz 43,18 – odnosi się on do wydarzenia Wyjścia z Egiptu. Przy założeniu, że dla Deutero-Izajasza ma ono znaczenie paradygmatyczne, wówczas
desygnatem rì´šönôt będzie nie tylko historyczny exodus, ale każdy późniejszy
czyn Jahwe podejmowany dla wybawienia swojego ludu77.
Jaki jest zatem sens wezwania do niewspominania pierwszego exodusu, przy
równoczesnym wezwaniu do otwarcia się na „rzecz nową” (Hádäšâ), tożsamą
z „otwarciem drogi przez pustynię” (43,19)? Nowy exodus pozostaje w linii
semantycznej pierwszego Wyjścia, jednakże pozostaje wydarzeniem radykalnie
nowym i to nie pod względem cudowności, lecz w znaczeniu soteriologicznym.
Ta nowość wynika z faktu, że będzie to exodus samego Jahwe, który dokona
wybawienia swego ludu przez nowy akt stworzenia. Transformacja będzie miała
wymiar kosmiczny, ale zarazem będzie ukierunkowana antropologicznie, gdyż
Deuteroizajaszowa pustynia konotuje sytuację duchową ludu Bożego. Przemiana,
jaka dokona się na płaszczyźnie stworzenia, będzie tak radykalna, że można mówić o eschatologizacji exodusu. Szczególnie dotyczy to transformacji duchowej
ludu Jahwe, który zostanie ożywiony Jego duchem i błogosławieństwem (Iz 44,3).
„Niewspominanie wydarzeń minionych” (43,18) jest konieczne, by być otwartym
i wolnym do przyjęcia nowości Bożego działania w przyszłym exodusie.
74
Por. Blenkinsopp, Isaiah 40–55, s. 227; Goldingay, Payne, A Critical and Exegetical
Commentary on Isaiah 40–55, I, s. 298.
75
Por. Kiesow, Exodustexte im Jesajabuch, s. 72-73.
76
Por. Koole, Isaiah III. Chapters 40–48, s. 329.
77
Por. Anderson, „Exodus Typology in Second Isaiah”, s. 188; J.D. Watts, Isaiah 34–66.
Revised Edition, WBC 25, Nashville, TN 2005, s. 676.
437
***
Przeprowadzona analiza tematu exodusu w pismach prorockich potwierdza
wielogłos proroków w tej kwestii. Nie chodzi o interpretacje wykluczające się,
co raczej o wzajemnie dopełniające się. Można przy tym zauważyć stopniowe
pogłębienie rozumienia Wyjścia w księgach prorockich. Dla Amosa exodus jest
jednym z wielu wydarzeń w historii świata, przy czym nie jest on udziałem tylko
Izraela. Ozeasz dokonuje idealizacji exodusu, zakładając, że przyszłe zbawienie
przyjmie kształt exodusu w sensie powrotu do idealnej relacji między Jahwe
i Izraelem z czasów Wyjścia. W ujęciu Ezechiela historyczny exodus jeszcze się
nie wypełnił, przez co Izrael pozostaje wciąż w drodze do Ziemi Obiecanej jako
przestrzeni urzeczywistnienia się relacji przymierza. U Deutero-Izajasza dochodzi
do typologizacji exodusu, który staje się punktem odniesienia dla zapowiedzi
nowego Wyjścia. W tym przyszłym wydarzeniu zbawczym dojdzie do modyfikacji kilku elementów składających się na tradycyjne postrzeganie exodusu.
Będzie to w istocie exodus Boga, który dokona transformacji Ziemi Obiecanej
w ogród rajski. Dla ludu exodus będzie miał wymiar przede wszystkim duchowy i egzystencjalny, przez co można mówić o eschatologizacji exodusu, który
przyniesie radykalny przełom antropologiczny. Tak nakreślona linia rozwojowa
idei exodusu w tekstach prorockich zmierza ku Jezusowi Chrystusowi. Prorockie
obietnice Wyjścia okazują się być proroctwami o exodusie w wymiarze duchowym, w perspektywie nawrócenia człowieka w Chrystusie. To w Nim dokona
się ostateczne wyzwolenie człowieka z grzechu, nastąpi ostateczne przejście ze
śmierci do życia, z niewoli do wolności dzieci Bożych.
Powyższy artykuł został opublikowany w:
„Prorocka interpretacja exodusu. I. Amos, Ozeasz”, BPTh 7/3 (2014) 41-54.
„Prorocka interpretacja exodusu. I. Ezechiel, Deutero-Izajasz”, BPTh 7/4 (2014) 47-64.
Ks. prof. dr hab. Mirosław S. Wróbel, SBP nr 92
Ewangelia według św. Jana
w świetle Targumu Neofiti 1
do Księgi Rodzaju
Jakie znaczenie mają teksty targumiczne dla lepszego zrozumienia orędzia Ewangelii według św. Jana? Czy istnieje związek pomiędzy targumicznymi terminami
„memra” (‫)ממרא‬, „ikar” (‫)איקר‬, „szekina” (‫ )שכינה‬a greckimi określeniami
występującymi w Prologu i narracji Ewangelii Janowej: „logos” (lo,goj), „doksa”
(do,xa), „skenoo” (skhno,w)? Jak rozumieli te terminy pierwsi wyznawcy Jezusa
z Nazaretu? Czy tradycje zawarte w targumicznych czytaniach synagogalnych
mogły mieć wpływ na myśl autora czwartej Ewangelii? Na pytania te będziemy
poszukiwać odpowiedzi w niniejszym artykule zwracając szczególną uwagę
na relację terminologiczną i konceptualną pomiędzy Targumem Neofiti 1 do
Księgi Rodzaju a Ewangelią według św. Jana1. W niniejszym artykule zostaną
1
Problematyka wpływu tradycji targumicznych na Ewangelię Janową było przedmiotem
wcześniejszych studiów: R.D. Middelton, „Logos and Shekinah in the Fourth Gospel”, Jewish
Quarterly Review 29 (1938-39) s. 101-133; M.É. Boismard, „Les citations targumiques dans
le quatrième èvangile”, Revue Biblique 66 (1959) s. 374-378; M. McNamara, „Logos of the
Fourth Gospel and Memra of the Palestinian Targum (Ex 12:42)”, Expository Times 79 (1968)
s. 115-117; J.H. Neyrey, „Jacob Traditions and the Interpretation of John 4:10-26”, Catholic
Biblical Quarterly 41 (1979) s. 419-437; J.H. Neyrey, „The Jacob allusions in John 1:51”,
Catholic Biblical Quarterly 44 (1982) s. 586-605; G. Reim, „Targum und Johannesevangelium”, Biblische Zeitschrift 27 (1983) s. 1-13; B.D. Chilton, „Typologies of Memra and the
Fourth Gospel”, Textual and Contextual Studies in the Pentateuchal Targums, t. 1. Targum
Studies, red. P.VM. Flesher, Atlanta 1992; D. Boyarin, „The Gospel of the Memra: Jewish
Binitarianism and the Prologue to John”, Harvard Theological Review 94 (2001) s. 243-284;
J. Ronning, The Jewish Targums and John’s Logos Theology, Peabody 2010; M. McNamara,
440
Mirosław S. Wróbel
przedstawione dwa zagadnienia: (1) Cechy tradycji targumicznej na podstawie
Targumu Neofiti 1; (2) Zbieżności terminologiczne i konceptualne.
1. Cechy tradycji targumicznej na podstawie
Targumu Neofiti 1
Termin „targum” oznacza „tłumaczenie” i jest on najczęściej odnoszony do
aramejskich tłumaczeń Biblii Hebrajskiej, które były czytane w szabat i święta
w synagogach dla lepszego zrozumienia Słowa Bożego przez uczestników liturgii
posługujących się na co dzień językiem aramejskim. Choć język hebrajski został
uznany w kulcie świątynnym i synagogalnym za język święty, to jednak brak
jego pełnego zrozumienia zrodził potrzebę stworzenia przekładu aramejskiego,
która najpierw funkcjonował w formie ustnej, a następnie został spisany. Powstała
w ten sposób Biblia Aramejska nie była zwykłym literalnym przekładem tekstu
hebrajskiego, ale swoistym komentarzem objaśniającym i interpretującym treść
ksiąg świętych. Wyjaśniający przekład aramejski stał się swoistą Volksbibel
– Biblią dla ludu – dzięki której uczestnicy zgromadzeń synagogalnych mieli
przystęp do Słowa Bożego. W Palestynie I wieku aramejska wersja była bardziej
żywa i rozpowszechniona w świadomości ludu niż oficjalna wersja Tory i Haftary w języku hebrajskim. Spisany targum nie miał na celu zastąpienia oryginału
hebrajskiego, lecz stanowił popularną formę rozumienia ksiąg świętych. Jego
celem było jak najlepsze przybliżenie i objaśnienie treści zawartych na kartach
Biblii Hebrajskiej. W kulcie synagogalnym szczególną uwagę zwracano na
lekturę Tory, która uważana jest za serce wszystkich ksiąg świętych. Na podstawie dostępnych manuskryptów uczeni wyodrębniają Palestyńskie Targumy
Pięcioksięgu nazywane przez tradycję żydowską „Targumem Palestyńskim”,
„Targumem Erec Israel”, „Targumem Jeruszalmi”. W jego skład wchodzą różne
wersje targumiczne zawarte w cytatach pism rabinicznych, w siedmiu rękopisach
z genizy kairskiej, w haggadycznych urywkach Targumu Onkelosa, w Targumie
Pseudo-Jonatana i w Targumie Neofiti 1.
Tekst Targumu Neofiti 1 (TgN) został odkryty przez profesorów A. Díeza
Macha i J. Millasa Vallicrosa w Bibliotece Watykańskiej w 1949 r. Jego krytyczne
„‘To Prepare a Resting-Place for You’: A Targumic Expression and John 14,2-3”, Targum and
New Testament, Tübingen 2011, s. 444-449.
Ewangelia według św. Jana w świetle Targumu... 441
wydanie zostało dokonane w latach 1968-19782. Kodeks ten został sporządzony
w Rzymie na początku XVI w. i zawiera on pełne tłumaczenie Pięcioksięgu na
język aramejski w dialekcie palestyńskim3. Na podstawie analiz paleograficznych
i filologicznych jest on datowany na okres od I do IV w4. W tekście występuje
wiele starożytnych tradycji, które mogą sięgać nawet ery przedchrześcijanskiej.
Tekst tego Targumu podzielony jest na sekcje liturgiczne, które odpowiadają
sedarim trzyletniego cyklu czytań w Palestynie. W tekście całego Targumu ok.
80 razy występuje hebrajska formuła „O mój ludu, moi synowie/domu Izraela”,
która bezpośrednio poprzedza aramejskie tłumaczenie. Może ona wskazywać
na liturgiczne użycie tego tekstu w synagodze.
Analizując parafrazy i dodatki targumiczne w TgN można wskazać na kilka
motywów ich tworzenia: a) lepsza identyfikacja osób i miejsc; b) eliminowanie
antropomorfizmów w przedstawianiu Boga; c) lepsza prezentacja argumentów
polemicznych; d) niwelowanie sprzeczności między tekstami Biblii; e) ukazywanie pozytywnych cech postaci biblijnych, zwłaszcza patriarchów5.
Ponad 300 razy w TgN zostaje użyte wyrażenie „Słowo (Memra) Pana” (‫דייי‬
‫)ממרא‬. „Memra” (‫ )ממרא‬to stwarzające, objawiające i zbawiające Słowo Boga.
Ma ono atrybuty osobowe. W terminie „Memra” targumiści rozwijają teologię
Bożej obecności, łącząc aspekty dwóch czasowników: „mówić” i „być”. W ten
sposób „Memra” wyraża odwieczną obecność Boga i Jego szczególną relację
2
A. Díez Macho, Neophyti I. Targum Palestinese. MS de la Biblioteca Vaticana, t. 1-5,
Madrid-Barcelona 1968-1978. W Polsce zainicjowano serię wydania Targumu Neofiti 1 w 2014
r.: M.S. Wróbel, Targum Neofiti 1. Księga Rodzaju. Tekst aramejski – przekład – aparat krytyczny – przypisy, t. 1, Lublin 2014.
3
Na temat historii i tekstu Targumu Neofiti 1 zob. M.S. Wróbel, Targum Neofiti 1. Księga
Rodzaju, s. XL-XLVI.
4
J.A. Foster, The Language and Text of Codex Neofiti 1 in the Light of Other Palestinian
Aramaic Sources, Boston 1969; B. Barry Levy, The Language of Neofiti 1: A Descriptive and
Comparative Grammar of the Palestinian Targum, New York 1974; E.M. Borobio, Estudios
linguisticos sobre el arameo del MS. Neofiti 1, Madrid 1975; J. Lund, A Descriptive Syntax of
the Non-translational Passages According to Codex Neofiti 1, Jerusalem 1981; D.M. Golomb,
A Grammar of Targum Neofiti 1, Chico 1985; A. Rosenthal, „The Dialects of Jewish Palestinian Aramaic and the Palestinian Targum of the Pentateuch”, Sefarad 46 (1986) s. 441-448; B.
Barry Levy, Targum Neophyti 1. A Textual Study, t. 1: Introduction, Genesis, Exodus, Lanham
– New York – London 1986; M. Sokoloff, A Dictionary of Jewish Palestinian Aramaic of the
Byzantine Period, Ramat Gan 1990.
5
M. Rosik – I. Rapport, Wprowadzenie do literatury i egzegezy żydowskiej okresu biblijnego i rabinicznego, Wrocław 2009, s. 147.
442
do stworzenia i do historii6. Wielokrotnie w TgN na obecność Boga stosuje się
wyrażenie „Szekina Pana” (‫)שכינה דייי‬7. Ponad 100 razy występuje wyrażenie
„Chwała Szekiny Pana” (‫)איקר שכינה דייי‬. Jest to rozbudowane tłumaczenie
targumiczne podkreślające chwalebną obecność Boga.
W TgN do Rdz występują odniesienia mesjańskie8. Mesjasz (‫ )משיחא‬w tych
tekstach, podobnie jak w innych targumach jest określany terminem „Król”
(‫ )מלכא‬i ma się pojawić na końcu czasów, aby przynieść pokój i sprawiedliwość. W TgN Rdz 3,15 w kontekście Protoewangelii mowa jest o Dniu Króla
Mesjasza: „Wprowadzę nieprzyjaźń pomiędzy ciebie i kobietę oraz pomiędzy
twoich synów i jej synów. I stanie się, gdy jej synowie będą przestrzegać Prawa
i przykazań, wówczas zwrócą się przeciw tobie, ugodzą cię w głowę i zabiją cię.
Lecz jeśli porzucą przykazania Prawa, ty zwrócisz się przeciw niemu i ugodzisz
go w piętę, i zranisz go. Jednak dla jej synów będzie ocalenie, ale dla ciebie,
wężu, nie będzie ocalenia, gdyż oni doświadczą pokoju na końcu, w dniu Króla
Mesjasza (‫)ביומא דמלכא משיחא‬.
Osoba i dzieło Mesjasza zostają przywołane w błogosławieństwie Jakuba
skierowanym do Judy w TgN Rdz 49,10-12: „Nie ustaną [powstawać] królowie
spośród tych z domu Judy ani pisarze uczący Prawa od synów jego synów, aż do
czasu przyjścia Króla Mesjasza (‫)מלכא משיחא‬, do którego należy panowanie
i któremu będą podlegać wszystkie królestwa. Jak piękny jest Król Mesjasz
(‫)מלכא משיחא‬, który powstanie spośród tych z domu Judy. On przepasa swoje
biodra i wyjdzie do walki przeciw tym, którzy go nienawidzą. Zabije on królów
wraz z książętami. Uczyni czerwonymi pagórki od krwi zabitych i uczyni białymi
doliny od tłuszczu ich wojowników. Jego szaty są zanurzone we krwi i jest On
podobny do tłoczni wina. Jak piękne są oczy Króla Mesjasza (‫)דמלכא משיחא‬
bardziej niż czyste wino, aby nimi nie dostrzegać nagości i przelewu krwi niewinnych. Jego zęby są bielsze niż mleko, aby nimi nie jeść [rzeczy] ukradzionych
i pełnych przemocy. Pagórki staną się czerwone od jego wina i kadzi winnych,
a wzgórza staną się białe od obfitości zboża i stad owiec”.
W TgN podkreśla się znaczenie Tory. Według ujęcia TgN Rdz 3,24 Tora
została stworzona przez Boga dwa tysiące lat przed założeniem świata. Tora jest
6
Muñoz León, D., Dios-Palabra, Memra en los Targumim del Pentateuco, Granada 1974;
C.T.R. Hayward, Divine Name and Presence the Memra, Totowa 1981, s. 15-20.
7
Zob. np. TgN Rdz 3,24; 17,22; 18,3; 22,14; 28,16; 35,13; 49,27.
8
S.H. Levey, The Messiah: An Aramaic Interpretation. The Messianic Exegesis of the
Targum, Cincinnati – New York 1974; M. Pérez-Fernández, Tradiciones Mesiánicas en el
Targum Palestinense, Valencia – Jerusalem 1981.
utożsamiana z Drzewem Życia w Ogrodzie Eden. Każdy, kto przestrzega jej przepisów, będzie trwał – podobnie jak Drzewo Życia – w świecie, który nadejdzie.
Przeznaczeniem tych, którzy nie przestrzegają przepisów zawartych w Torze,
jest Gehenna (TgN Rdz 3,24): „I wydaliwszy Adama, [Bóg] uczynił Chwałę
Obecności (‫)יקר שכינתיה‬, która zamieszkała od początku, od wschodu ogrodu
Eden, pomiędzy dwoma cherubami. Dwa tysiące lat wcześniej, zanim stworzył
On świat, stworzył Torę. On przygotował ogród Eden dla sprawiedliwych,
a Gehennę dla złoczyńców. On przygotował ogród Eden dla sprawiedliwych,
aby mogli jeść owoce drzewa i cieszyć się nimi, ponieważ strzegli nakazów Tory
w świecie i wypełniali przykazania. Dla złoczyńców przygotował On Gehennę,
którą można porównać do ostrego, obosiecznego miecza. Przygotował on tam
strzały ognia i palące węgle dla złoczyńców, aby doświadczyć ich w świecie,
który ma nadejść, ponieważ nie przestrzegali oni nakazów Tory w tym świecie.
Tora bowiem jest Drzewem Życia dla każdego, kto je uprawia i strzeże przykazań. On będzie żył i trwał jak Drzewo Życia w świecie, który nadejdzie. Tora
jest dobre dla wszystkich, którzy pracują nad nim w tym świecie, podobnie jak
owoc Drzewa Życia”.
W podobnym kontekście jest komentowana w TgN Rdz 27,40 relacja
pomiędzy Jakubem a Ezawem: „Z miecza żyć będziesz i przed twoim bratem
będziesz służył, i jemu będziesz poddany. I kiedy synowie Jakuba będą studiować Torę i będą przestrzegać przykazań, umieszczą oni swoje ciężkie jarzmo
na twojej szyi. Ale jeśli synowie Jakuba porzucą przykazania i powstrzymają
się od studiowania Tory, ty będziesz nad nimi panował i zrzucisz jarzmo twego
poddaństwa ze swojej szyi”.
Analizując Targum Neofiti 1 do Rdz można zapytać, czy terminy i idee zawarte w tradycji targumicznej czynią lekturę Ewangelii według św. Jana głębszą
i bardziej zrozumiałą?
2. Zbieżności terminologiczne i konceptualne
Targumu Neofiti 1 do Rdz i Ewangelii według św. Jana
Wielokrotnie w TgN Rdz występuje termin Memra (‫ – )ממרא‬Słowo, który
pochodzi od rdzenia ‫אמר‬. Targumiści łączą ten termin z Bogiem. Porównując
tekst masorecki z tłumaczeniem targumicznym możemy zauważyć, że aramejskie wyrażenie „Memra Pana” odnosi się do Boga występującego w tekście
hebrajskim.
444
TM Rdz 1,3
‫׃רֹוֽא־יִהְי ַֽו רֹו֑א יִה ְ֣י םיִ֖הֹלֱא רֶמא ּ֥י ַֹו‬
TgN Rdz 1,3 ‫הירממ תריזגכ רוהנ תוהו רוהנ יוהי יייד ארממ רמאו ׃‬
Wśród badaczy istnieje polaryzacja stanowisk odnośnie identyfikacji „Memra”. Część z nich uważa „Memra” za hipostazę, pośrednika pomiędzy Bogiem
a ludzkością. Inni odrzucają to ujęcie postrzegając „Memra” jako metonimię –
nazywanie czegoś lub kogoś przez atrybut z nim związany9. Według nich termin
ten stanowi jeszcze inny sposób mówienia „Bóg” czy „Pan”. Wydaje się, że wcześniejsza dyskusja skoncentrowana na identyfikacji Memra zapoznawała z jednej
strony bogatą typologię tego pojęcia w poszczególnych księgach targumicznych,
z drugiej zaś pogłębioną egzegezę terminu „logos” w czwartej Ewangelii. We
współczesnych badaniach wyróżnia się w TgN do Księgi Rodzaju następujące
odniesienia Memra: 1. mówienie; 2. stwarzanie; 3. zaangażowanie w kulcie; 4.
zaangażowanie w przymierzu; 5. wpływanie na ludzi i wydarzenia10.
W TgN Rdz wyrażenie „Memra Pana” (‫ )ממרא דייי‬występuje zwłaszcza
wtedy, kiedy mowa jest o stwórczej i zbawczej akcji Boga. Przez zastosowanie
tego tytułu tłumaczowi zależy na tym, aby z jednej strony przedstawić Boga
w transcendencji wobec stworzenia, z drugiej zaś w immanencji wobec stworzenia
poprzez Jego Słowo mające moc sprawczą. W wyrażeniu „Memra Pana” – choć
Memra (Słowo) jest Bogiem, to jednak w pewnym stopniu pozostaje zarówno
w separacji, jak i w relacji do Boga. Można tu widzieć paralelę pomiędzy bardzo
eksponowaną w czwartej Ewangelii relacją pomiędzy Ojcem i Synem, którzy są
odrębnymi osobami, a jednocześnie Jezus charakteryzując tę relację stwierdza:
„Ja i Ojciec jedno jesteśmy” (J 10,30)11. Wnikając w Ewangelię Janową można
dostrzec pewną matrycę prezentacji „słowa” (logosu), w której „słowo Ojca”
i „słowo Syna” pozostają w ścisłej relacji.
9
M. McNamara, Targum and Testament: Aramaic Paraphrases of the Hebrew Bible:
A Light on the New Testament, Grand Rapids 1972, s. 99.
10 Zob. B. Chilton, „Typologies of memra and the fourth Gospel”, Targum Studies, vol. 1, Textual and Contextual Studies in the Pentateuchal Targums, red. P. Flesher, Atlanta 1992, s. 91.
11
T.E. Pollard, „The Exegesis of John 10:30 in the Early Trinitarian Controversies”, New
Testament Studies 3 (1956/57) s. 334-349; G. Morujao, „A unidade de Jesus com o pai em Jo
10,30”, Estudios Biblicos 47 (1989) s. 47-64; T. Söding, „Ich und Vater sind eins” (Joh 10,30):
Die johanneische Christologie vor dem Anspruch des Hauptgebotes (Dtn 6,4f)”, Zeitschrift für
die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde der älteren Kirche 93 (2002) s. 177-199;
M.S. Wróbel, „‘Ja i Ojciec jedno jesteśmy’ (J 10,30). Chrystologia Ewangelii św. Jana wobec
żydowskiego monoteizmu”, Jezus jako Syn Boży w Nowym Testamencie i we wczesnej literaturze
chrześcijańskiej, Analecta Biblica Lublinensia 1, red. H. Drawnel, Lublin 2007, s. 53-62.
W J 5,24 mowa jest, że ci, którzy słuchają słowa Jezusa i wierzą w Tego,
który Go posłał mają życie wieczne: „Zaprawdę, zaprawdę, powiadam wam:
Kto słucha słowa mego (τo.ν λo,γον μου) i wierzy w Tego, który Mnie posłał, ma
życie wieczne i nie idzie na sąd, lecz ze śmierci przeszedł do życia”. W tekście
tym słuchanie słowa Jezusa jest równoważne z wiarą w Boga. Do tego tekstu
odniesiony jest dalszy ciąg mowy Jezusa skierowanej do żydowskich oponentów,
w której mówi o „słowie Ojca”: J 5,37-38 – „Ojciec, który Mnie posłał, On dał
o Mnie świadectwo. Nigdy nie słyszeliście ani Jego głosu, ani nie widzieliście
Jego oblicza; nie macie także słowa Jego (to.n lo,gon auvtou), trwającego w was,
bo wyście nie uwierzyli w Tego, którego On posłał”. Tekst ten wyraźne stwierdza o słowie Ojca, które nie może trwać w rozmówcach Jezusa z powodu braku
wiary w Syna. Porównując oba teksty można stwierdzić ścisłą relację pomiędzy „słowem Syna” i „słowem Ojca”. Relacja ta jest tak mocna, że brak wiary
w „słowo Syna” skutkuje odrzuceniem „słowa Ojca” i vice versa. W kontekście
ścisłej więzi pomiędzy „słowem Syna” i „słowem Ojca” bardziej zrozumiałe
stają się zalecenia o trwaniu uczniów Jezusa w Jego słowie warunkujące bycie
uczniem Jezusa oraz życie wieczne: J 8,31 „Wtedy powiedział Jezus do Żydów,
którzy Mu uwierzyli: «Jeżeli będziesz trwać w słowie moim (εvν τω λo,γω τω
εvμω) , będziecie prawdziwie moimi uczniami”; J 8,51-52 „Zaprawdę, zaprawdę,
powiadam wam: Jeśli kto zachowa moje słowo (τo.ν λo,γον τo.ν εvμo,ν) nie zazna
śmierci na wieki”; J 8,55 „Ale wy Go nie znacie. Ja Go jednak znam. Gdybym
powiedział, że Go nie znam, byłbym podobnie jak wy - kłamcą. Ale Ja Go znam
i słowo Jego (to.n lo,gon auvtou) zachowuję”.
W Targumie Neofiti 1 termin Memra Pana występuje aż 17 razy jako podmiot
akcji stwórczej w opisie stworzenia świata i człowieka. Wyrażenie „I tak się
stało” powtarzające się jak refren w opisie stworzenia (Rdz 1,7.9.11.15.24.30)
jest rozwinięte w tłumaczeniu TgN „I tak stało się według Jego Słowa”: Rdz
1,7.9.11.15.24.30 „I tak się stało” (‫ ; ֽ) ַוְיִהי־ֵֽכן‬TgN 1,7.9.11.15.24.30 „I tak stało
się według Jego Słowa” (‫)הוהו כן כמימריה‬.
Na związek tradycji targumicznej z Prologiem Janowym wskazuje midrasz
o Czterech Nocach zawarty w TgN do Księgi Wyjścia 12,42. Cała historia zbawienia zostaje w tym tekście streszczona jako Cztery Noce paschalne. Pierwsza
z Nocy dotyczy aktu stworzenia, druga Noc – obietnicy danej Abrahamowi,
trzecia Noc – to noc wyjścia z Ziemi Egipskiej – Exodus a czwarta Noc – to
oczekiwanie na Mesjasza, który przyjdzie aby zbawić świat i zwyciężyć zło.
W TgN Wj 12,42 Pierwsz Noc jest w następujący sposób: „Pierwsza Noc: kiedy
Pan objawił się ponad światem, aby go stworzyć. Świat był bezkształtny i pusty,
446
a ciemność rozpościerała się nad powierzchnią otchłani. I Słowo (Memra) Pana
było Światłością i świeciło. A On nazwał to Pierwszą Nocą”.
Tekst ten można porównać z Prologiem Janowym: J 1,4-9 – „W Nim [w
Słowie] było życie, a życie było światłością ludzi, a światłość w ciemności świeci
i ciemność jej nie ogarnęła. Pojawił się człowiek posłany przez Boga - Jan mu było
na imię. Przyszedł on na świadectwo, aby zaświadczyć o światłości, by wszyscy
uwierzyli przez niego. Nie był on światłością, lecz posłanym, aby zaświadczyć
o światłości. Była światłość prawdziwa, która oświeca każdego człowieka, gdy
na świat przychodzi”. W J 8,12 i 9,5 Jezus określa siebie jako „Światłość świata”.
W 1 J 2,8 mowa jest o prawdziwej światłości: „A jednak piszę wam o nowym
przykazaniu, które prawdziwe jest w Nim i w nas, ponieważ ciemności ustępują,
a świeci już prawdziwa światłość”.
Poza opisem stworzenia świata i człowieka tekst targumiczny podkreśla
stwórczą rolę Słowa (Memra) w relacji do Boga Najwyższego w błogosławieństwie Melchizedeka wypowiedzianym do Abrama (TgN Rdz 14,19):
TM Rdz 14,19 „[Melchizedek] błogosławił Abrama, mówiąc: ‘Niech będzie
błogosławiony Abram przez Boga Najwyższego, Stwórcę nieba i ziemi!’”.
TgN Rdz 14,19 „On [Melchizedek] błogosławił jego [Abrama], mówiąc:
‘Niech będzie błogosławiony Abram przed Najwyższym Bogiem, który przez
swoje Słowo (‫ )דבמימריה‬stworzył niebiosa i ziemię!’”.
Relacja Boga do Słowa widoczna jest w tekście mówiącym o zawarciu
przymierza pomiędzy Bogiem a Abrahamem (Rdz 17,7-8):
TM Rdz 17,7-8 „Przymierze moje, które zawieram pomiędzy Mną a tobą
oraz twoim potomstwem, będzie trwało z pokolenia w pokolenie jako przymierze
wieczne, abym był Bogiem twoim, a potem twego potomstwa. I oddaję tobie
i twym przyszłym potomkom kraj, w którym przebywasz, cały kraj Kanaan, jako
własność na wieki, i będę ich Bogiem”.
TgN Rdz 17,7-8 „I ustanowię moje przymierze pomiędzy Mną a tobą oraz
twoimi synami po tobie poprzez pokolenia, jako wieczne przymierze, abym był
w moim Słowie Bogiem dla ciebie i dla twoich synów po tobie. I dam tobie i twym
synom po tobie kraj, w którym przebywasz, cały kraj Kanaan, jako własność na
wieki. I będę dla nich w moim Słowie zbawiającym Bogiem”12.
Wyrażenie „Słowo Pana” w niektórych tekstach targumicznych, gdzie mowa
jest o wierze zostaje rozwinięte w wyrażenie „uwierzyć w imię Słowa Pana”.
12
Zob. podobne wyrażenia w TgN Wj 6,7; 29,45; TgN Kpł 22,33; 25,38; 26,12.45; TgN
Pwt 26,17.
Rdz 15,6 [Abram] uwierzył w Pana (‫)ְוֶהֱאִ֖מן ַ ּֽביה ָ֑וה‬.
TgN Rdz 15,6 Abram uwierzył w imię Słowa Pana (‫אברם בשם ממרא דייי‬
‫)והיימן‬13.
Wyrażenie to jest znaczące w kontekście czwartej Ewangelii, gdzie wiara
w Jezusa – Logos oraz w Jego imię stanowi kluczową koncepcję teologiczną.
Np. W J 2,23 i J 3,18 mowa jest o wierze lub niewierze ludzi w Jego imię: J
2,23 „Kiedy zaś przebywał w Jerozolimie w czasie Paschy, w dniu świątecznym,
wielu uwierzyło w imię Jego, widząc znaki, które czynił”; J 3,18 „Kto wierzy
w Niego, nie podlega potępieniu; a kto nie wierzy, już został potępiony, bo nie
uwierzył w imię Jednorodzonego Syna Bożego”.
Ścisły związek pomiędzy tradycją targumiczną a czwartą Ewangelią widoczny jest szczególnie przy porównaniu J 12,37 z TN Lb 14,11:
J 12,37: „Chociaż jednak uczynił On przed nimi tak wiele znaków, nie
uwierzyli w Niego”.
TgN Lb 14,11: „Jak długo nie będą oni wierzyć w imię mego Słowa (Memra)
pomimo wszystkich znaków moich cudów, które uczyniłem wśród nich”.
W tekstach targumicznych termin Memra – Słowo (‫ )ממרא‬często występuje
w relacji do Chwały (‫ )איקר‬oraz Obecności Pana (‫)שכינה דייי‬. W Prologu Ewangelii Janowej w J 1,14 można zauważyć związek pomiędzy tymi terminami:
Καὶ ὁ λόγος σὰρξ ἐγένετο καὶ ἐσκήνωσεν ἐν ἡμῖν
καὶ ἐθεασάμεθα τὴν δόξαν αὐτοῦ
δόξαν ὡς μονογενοῦς παρὰ πατρός
πλήρης χάριτος καὶ ἀληθείας
W tekście greckim brzmienie terminu skhno,w (rozbić namiot) jest bardzo
bliskie hebrajskiemu czasownikowi „szehen” (‫ )שכן‬używanemu na określenie
zamieszkania Boga pośród swego ludu oraz aramejskiemu rzeczownikowi „miszkan” (‫ )משכן‬oznaczającemu „namiot”. Terminy te mogą być odniesione do aramejskiego słowa „Szekina” (‫)שכינה‬, które oznacza manifestację obecności Boga.
W tekstach targumicznych termin „Szekina” często występuje w odniesieniu do
„Chwały” i do „Memra”. W opisie stworzenia podmiotem akcji jest „Memra
Adonai”, która działa na przemian z „Chwałą Adonai”: Np. Rdz 1,16-17:
„16 I Słowo Pana (‫ )ממרא דייי‬stworzyło dwa duże światła: większe światło, aby
rządziło w dzień, i mniejsze światło, aby rządziło w nocy, oraz układ gwiazd”.
13
35,1.
Zob. też TgN Rdz 4,26; 8,20; 12,7-8; 13,4.18; 16,13; 21,33; 22,14.16; 24,3; 26,25;
448
„17 I Chwała Pana (‫ )איקר דייי‬umieściła je na sklepieniu nieba, aby świeciły
nad ziemią”14.
W TgN Rdz 17,1 mowa jest, że „Słowo Pana” (‫ )ממרה דייי‬objawiło się
Abramowi i przemawiało do niego. Po zakończeniu tej mowy tekst targumiczny
wzmiankuje, że „Chwała Obecności Pana” (‫ )איקר שכינתיה דייי‬wzniosła się
ponad Abrahama.
TgN Rdz 17,1 „A gdy Abram miał dziewięćdziesiąt dziewięć lat, ukazało
mu się Słowo Pana (‫ )ממרה דייי‬i rzekło do niego: „Ja jestem Bogiem Niebios.
Służ przede Mną w prawdzie i bądź doskonały w dobrych dziełach…”.
TgN Rdz 17,22 „Wypowiedziawszy te słowa, Chwała Obecności Pana (‫דייי‬
‫ )איקר שכינתיה‬wzniosła się ponad Abrahama”.
W TgN Rdz 18,1 mowa jest, że „Słowo Pana (‫ )ממרה דייי‬objawiło się
Abrahamowi”. W bliskim kontekście w TgN Rdz 18,3 Abraham przemawia
do Boga: „O Panie, jeśli jest dla mnie łaska i życzliwość w Twoich oczach, nie
pozwól, aby Chwała Twojej Obecności (‫ )איקר שכינתך‬wzniosła się ponad
Twego sługę.
W TgNmg Rdz 22,1 mowa jest, że Słowo Pana (‫ )ממרה דייי‬wystawiło Abrahama na próbę. W dalszym kontekście (TgN Rdz 22,14) zostaje przez tradycję
targumiczną podkreślone, że na Górze Moria została Abrahamowi objawione
Chwała Obecności Pana (‫)איקר שכינתיה דייי‬.
W cyklu Jakuba występuje opis jego snu w Betel, podczas którego Słowo
Pana (‫ )ממרה דייי‬pragnęło przemówić do niego (TgN Rdz 28,10). Po przebudzeniu ze snu, w którym Pan skierował do Jakuba swoje Słowo zauważył on,
że prawdziwie Chwała Obecności Pana (‫ )איקר שכינתיה דייי‬mieszka w tym
miejscu (TgN Rdz 28,16).
W cyklu Jakuba w ujęciu targumicznym można dostrzec związek tekstualny
z opisem spotkania Jezusa z kobietą z Samarii zawartym w czwartej Ewangelii.
W TgN Rdz 28,10 znajdujemy dłuższy komentarz opisujący pięć cudów, które
„wydarzyło się naszemu ojcu Jakubowi w czasie, gdy wyszedł z Beer-Szeby do
Charanu”. Piąty z cudów zostaje opisany w następujący sposób:
TgN Rdz 28,10 „… I piąty cud: kiedy nasz ojciec Jakub wzniósł kamień
z górnego otworu studni, wówczas studnia wylała i woda wzniosła się aż do
górnego otworu studni. Tak wylewała się przez dwadzieścia lat – przez wszystkie
dni jego zamieszkania w Charanie”.
14
Zob. też TgN Rdz 1,28.29; 2,3.
Tradycja ta mogła być znana Janowi, który pod koniec I wieku w opisie
dialogu Jezusa z Samarytanką przy studni Jakubowej uczynił aluzję do targumicznego zapisu. Na zapytanie Samarytanki: „Czy Ty jesteś większy od ojca
naszego Jakuba, który dał nam tę studnię, z której pił i on sam, i jego synowie
i jego bydło?”- Jezus odpowiada: „Każdy, kto pije tę wodę, znów będzie pragnął.
Kto zaś będzie pił wodę, którą Ja mu dam, nie będzie pragnął na wieki, lecz
woda, którą Ja mu dam, stanie się w nim źródłem wody wytryskającej ku życiu
wiecznemu” (J 4,12-14)
Z porównania tekstów widać, że za czasów Jakuba woda wypływała tylko
dwadzieścia lat. Jezus wykorzystuje ten motyw, aby przedstawić swoją naukę
o wodzie życia wiecznego, którą pragnie obdarować ludzkość.
Analizując tekst J 1,51 w którym Jezus przemawia do Natanaela na temat
otwartych niebios i aniołów Bożych wstępujących i zstępujących nad Syna
Człowieczego można porównać go ze snem Jakuba z Rdz 28,12:
Rdz 28,12 We śnie ujrzał [Jakub] drabinę opartą na ziemi, sięgającą swym
wierzchołkiem nieba, a oto aniołowie Boży wstępujący i zstępujący na niego
(na to).
‫םיִ֥לֹע םי ִ ֔הֹלֱא יֵכ ֲ֣אְלַמ ה ֵּ֙נִה ְו ׃ֹוּֽב םי ִ֖ד ְרֹי ְו‬
TN Rdz 28,12 Miał tam sen, oto drabina była oparta na ziemi, a jej wierzchołek sięgał wysokości niebios. A oto aniołowie, którzy towarzyszyli mu z domu
jego ojca, wznosiły się, aby ogłosić aniołom na górze, mówiąc: „Chodźcie
i zobaczcie człowieka sprawiedliwego, którego oblicze jest wyryte na tronie
Chwały, który pragniecie zobaczyć”. A oto aniołowie sprzed Pana wstępowały
i zstępowały, aby go obserwować.
Tekst masorecki używając przyimka „‫ ”ב‬z sufiksem dla 3 osoby l. poj. r.
m. może odnosić się bądź do drabiny, bądź do Jakuba. Z tekstu hebrajskiego
nie możemy więc jednoznacznie określić czy aniołowie wchodzą i schodzą na
Jakuba, czy też na drabinę.
Tłumacze LXX rozstrzygnęli ten dylemat wskazując jednoznacznie na
drabinę:
LXX Rdz 28,12
καὶ ἐνυπνιάσθη καὶ ἰδοὺ κλίμαξ ἐστηριγμένη ἐν τῇ γῇ ἧς ἡ κεφαλὴ
ἀφικνεῖτο εἰς τὸν οὐρανόν καὶ οἱ ἄγγελοι τοῦ θεοῦ ἀνέβαινον καὶ
κατέβαινον ἐπ᾽ αὐτῆς
W Ewangelii Janowej aniołowie wchodzą i schodzą nie na drabinę, lecz na
Syna Człowieczego.
450
J 1,51 Potem powiedział [Jezus] do niego [do Natanaela]: ‘Zaprawdę, zaprawdę, powiadam wam: Ujrzycie niebiosa otwarte i aniołów Bożych wstępujących i zstępujących na Syna Człowieczego’ (καὶ τοὺς ἀγγέλους τοῦ θεοῦ
ἀναβαίνοντας καὶ καταβαίνοντας ἐπὶ τὸν υἱὸν τοῦ ἀνθρώπου).
Autor Ewangelii mógł inspirować się tradycją targumiczną, która jednoznacznie odnosi wstępowanie i zstępowanie aniołów w celu obserwowania Jakuba
nazywanego człowiekiem sprawiedliwym:
TN Rdz 28,12
12
‫היכאלמ אהו אימש תיצ־דע יטמ השארו אעראב עבק םלס אהו םלחו‬
‫ןותא רמימל אמורמ היכאלמל ירשבמל ןוקלס יובאד יתייב ןמ היתי ןווליד‬
‫ןותיווהד ארקיא היסרוכב אעיבק הידיד ןינוקיאד אדיסח ארבגל ןומח‬
‫׃הב ןילכתסמו ןיתחנו ןיקלס ייי םדק־ןמ ןיכאלמ אהו התי ימחמל ןידמחתמ‬
TN Rdz 28,12 Miał tam sen, oto drabina była oparta na ziemi, a jej wierzchołek sięgał wysokości niebios. A oto aniołowie, którzy towarzyszyli mu z domu
jego ojca, wznosiły się, aby ogłosić aniołom na górze, mówiąc: „Chodźcie
i zobaczcie człowieka sprawiedliwego, którego oblicze jest wyryte na tronie
Chwały, który pragniecie zobaczyć”. A oto aniołowie sprzed Pana wstępowały
i zstępowały, aby go obserwować.
Znaczącym wydaje się nazwanie „człowiekiem sprawiedliwym” Jakuba,
który w późniejszym kontekście (Rdz 32,25) otrzymuje imię Izrael. Może do
tego nawiązywać wypowiedź Jezusa Janowego w J 1,47, kiedy kieruje On do
Natanaela słowa: ‘Patrz, to prawdziwy Izraelita, w którym nie ma podstępu’.
Niewidzialne Słowo Pana, które przemawiało do Jakuba (TN Rdz 28,10) aktualnie staje się ciałem w osobie Jezusa i przemawia do Natanaela.
W zapowiedzi Jezusa do Natanaela, że ujrzy niebiosa otwarte i aniołów
wstępujących i zstępujących na Syna Człowieczego (J 1,51) można dostrzec
doświadczenie Jakuba w Betel zanim Słowo (Memra) stało się ciałem. Doświadczenie wspólnoty Jakuba z Bogiem zostaje w TN Rdz 28,15 wyrażone: „A oto
w moim Słowie Ja jestem z tobą i będę cię strzegł…”. W czwartej Ewangelii Jezus
wielokrotnie zapewnia swych uczniów, że jest z nimi przez krótki czas swojej
ziemskiej obecności (J 7,33; 13,33; 14,9). Po swoim odejściu zapewnia swych
uczniów o obecności Parakleta, który pozostanie z nimi na zawsze: J 14,16 „Ja
zaś będę prosił Ojca, a innego Parakleta da wam, aby z wami był na zawsze”.
„Krótki czas przebywania Jezusa na ziemi”, który opuścił dom Ojca, aby do
niego powrócić (J 14,12.28) można porównać do krótkiego czasu przebywania
Jakuba poza domem swojego ojca. Pierwszym motywem opuszczenia przez
Jakuba domu ojca była ucieczka przed zemstą swego brata Ezawa, który przez
podstęp brata bliźniaka stracił pierworództwo i błogosławieństwo Izaaka (Rdz
27,41-45). Drugim motywem było znalezienie żony w krainie swoich przodków
(Rdz 28,1-2). Motywy te można porównać do misji Jezusa, który opuszcza dom
Ojca, aby po pierwsze – poślubić swoją oblubienicę, której na imię ludzkość,
a po drugie, aby ocalić ją od śmierci i obdarzyć ją życiem wiecznym.
Badania targumiczne umożliwiają lepsze zrozumienie tradycji żydowskich,
w kręgu których kształtowały się pisma Nowego Testamentu, w tym mocno zakorzeniona w judaizmie Ewangelia według św. Jana. Przede wszystkim badania te
otwierają przestrzeń dialogu pomiędzy judaizmem i chrześcijaństwem, do którego
zachęca Kościół po Soborze Watykańskim II. Nauczanie papieży naszych czasów
oparte na deklaracji soborowej Nostra aetate mocno podkreśla, że chrześcijaństwo
i judaizm jako społeczności religijne są ze sobą spokrewnione. Wgłębiając się
we własną tajemnicę, Kościół odkrywa więź łączącą go z judaizmem. Nie można
w pełni zrozumieć nauki Jezusa Chrystusa oraz przestrzeni narodzin Kościoła bez
odniesienia do świata żydowskiego i jego tradycji. Poznawanie i badanie tradycji
targumicznych pozwala chrześcijanom na głębsze zrozumienie judaizmu okresu
Drugiej Świątyni, w którego łonie rodzi się Kościół.
Znajomość tradycji targumicznych pozwala na lepszą percepcję tekstów
Nowego Testamentu, które nieraz dają się lepiej wyjaśnić dzięki tradycjom targumicznym niż dzięki tekstowi masoreckiemu. Pisma chrześcijańskie powstawały
w środowisku żydowskim i są głęboko zakorzenione w tradycji Izraela. Bibia
Aramejska stanowiła swoisty pomost pomiędzy Torą i Ewangelią. Jej treść wykorzystywana w liturgii synagogalnej stała się ważnym elementem rodzącego
się chrześcijaństwa. W Targumach można dostrzec istotny styk pomiędzy judaizmem i chrześcijaństwem. Żydzi i chrześcijanie I w. rozumieli Biblię w świetle
interpretacji egzegetycznych zawartych w Targumach.
Tekst Targumu Neofiti 1 do Księgi Rodzaju opublikowany po raz pierwszy
46 lat temu wciąż wymaga pogłębionych badań filologicznych, egzegetycznych
i teologicznych. Choć teksty targumiczne są późniejsze niż redakcja czwartej
Ewangelii, to jednak wiele zachowanych w nich tradycji ma starożytne pochodzenie. Tradycje te przekazywane w sposób systematyczny uczestnikom liturgii
synagogalnej miały niewątpliwy wpływ na kształtowanie treści pism nowotestamentalnych, które mają swoje głębokie zanurzenie w tradycji żydowskiej.
W świetle targumów terminologia i teologia Ewangelii Janowej staje się bardziej
452
zrozumiała i uzyskuje lepszą perspektywę interpretacyjną. Terminy targumiczne
używane w liturgii synagogalnej takie jak: Memra, Ikar, Szekina stają się dla
autora czwartej Ewangelii teologicznym narzędziem odniesionym do Jezusa
jako Mesjasza i Syna Bożego.
Ks. prof. dr hab. Tomasz Bolesław
Jelonek
Honorowym Członkiem
Curriculum vitae
Ks. prof. Tomasz Jelonek urodził się 9 marca 1937 roku w Krakowie, jako
syn Augustyna i Zofii. Na chrzcie otrzymał imiona Bolesław Augustyn. Nam
bardziej znany jest jako Tomasz. To imię przybrał sobie później wybierając za
patrona św. Tomasza z Akwinu i rzeczywiście w pewnym sensie jest jego wiernym naśladowcą. W 1939 wybuchła wojna. Ojciec poszedł na front, walczyć
o wolność Ojczyzny. Oddał życie na Wschodnich Kresach i spoczywa w Charkowie. Wychowaniem i wykształceniem dwójki dzieci, Bolesława i Stanisławy
zajmowała się matka. Wojna nie pozwalała dzieciom na uczęszczanie do szkoły.
Naukę pobierali w domu. Bolesław był bardzo zdolnym i pilnym uczniem. Po
zakończeniu wojny, gdy można było iść do szkoły od razu poszedł do czwartej
klasy. Maturę zdobył w wieku szesnastu lat.
Nie łatwo podjąć życiowe decyzje w tak młodym wieku. Bolesław postanowił kontynuować naukę na Wydziale Metalurgicznym Akademii GórniczoHutniczej w Krakowie. Jednak na tej drodze nie odnalazł swojej pasji życia.
Po trzech semestrach naukę przerwał. W 1956 roku wstąpił do Zakonu Braci
Mniejszych Kapucynów. W nowicjacie otrzymał imię Tomasz, które stało się
dla niego drogowskazem na dalsze lata życia. Po rocznym nowicjacie został od
razu przyjęty na drugi rok filozofii. Kontynuując naukę w seminarium rozpoczął
studia teologiczne. Ale to także nie była jego droga życia. Odszedł z seminarium,
454
Zeszyty Naukowe SBP
ale ze środowiskiem OO. Kapucynów nie rozstał się i jest z nimi związany do
dnia dzisiejszego. Dalej studiował teologię. Podejmując też drugi fakultet. Na
podstawie studiów na Akademii Górniczo-Hutniczej tym razem w 1959 roku
został przyjęty od razu na drugi rok matematyki na Uniwersytet Jagielloński.
Studia te ukończył w 1963 roku, uzyskując stopień magistra matematyki, na podstawie pracy: Przedstawienie efektorów sieciami logicznymi o jednym elemencie
pierwotnym (promotorem był prof. dr hab. L. Pasenkiewicz). Po ukończeniu
magisterium został asystentem na Uniwersytecie Jagiellońskim i pracował tam
na etacie przez dziewięć lat a potem miał zajęcia zlecone.
Studia teologiczne postanowił dokończyć jako osoba świecka. W 1971 roku
uzyskał stopień licencjata teologii w zakresie biblistyki na podstawie pracy: Doniosłość typu Mojżesza dla Chrystologii Nowego Testamentu (promotorem był o. prof.
dr hab. A. Jankowski). Trzy lata później, w 1974 roku uzyskał doktorat z teologii
w zakresie biblistyki na podstawie rozprawy: Kościół pierworodnych zapisanych
w niebiosach (promotorem był również o. prof. dr hab. A. Jankowski).
Na stałe z Papieskim Wydziałem Teologicznym związał się w 1972 otrzymując etat asystenta. 13 grudnia 1974 roku został zatrudniony na etacie adiunkta.
23 maja 1976 roku przyjął święcenia kapłańskie. Przygotowywał się do nich pod
okiem byłego ojca duchownego ks. Jana Kościółka, który w tym czasie pełnił
obowiązki proboszcza w Parafii św. Floriana w Krakowie. Na jeden rok został
posłany do Parafii św. Wojciecha św. Katarzyny w Jaworznie, po czym powrócił
do pracy na Uczelni. Habilitację uzyskał w 1985 roku na podstawie dysertacji:
Z problematyki autorstwa Listu do Hebrajczyków. Profesurę zdobył w 1994 na
podstawie monografii: Komputerowa Polska Bibliografia Biblijna. Od 2002 roku
posiada stanowisko profesora zwyczajnego. Z chwilą ustanowienia Uniwersytetu
Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie, w roku 2008 przeszedł na Wydział Nauk
Społecznych, na którym pracuje do chwili obecnej na pełnym etacie wchodząc
w skład minimum kadrowego.
Ksiądz i matematyk
Chyba niewiele osób może poszczycić się tym, by w czasach komunistycznych być wykładowcą matematyki na Uniwersytecie (Uniwersytet Jagielloński,
Wydział Chemiczny) i zarazem kapłanem. Jeden ze studentów chemii wspomina:
po zajęciach z matematyki prowadzonych dla studentów zaocznych, po sali wśród
studentów rozeszła się informacja: za chwilę u kapucynów będzie msza święta.
Jeśli ktoś jest zainteresowany, może przyjść. Jakże wielkie było zaskoczenie, gdy
do ołtarza wyszedł profesor, który przed chwilą za katedrą wyjaśniał zawiłości
Zeszyty Naukowe SBP
455
równań matematycznych, a teraz staje po drugiej stronie ołtarza i rozpoczyna
mszę świętą. Sam ks. Profesor kiedyś wyznał, że była to dla niego jedna z najtrudniejszych mszy św., którą sprawował.
Integrowanie środowisk naukowych
Szczególną cechą Ks. Profesora jest integrowanie środowisk naukowych.
Z jego inicjatywy odbywały się w Krakowie, lub innych miejscach południowej
Polski, spotkania wykładowców Pisma św. Dzięki tym spotkaniom integrowało
się nasze środowisko. Omawiano na tych spotkania różne ciekawe zagadnienia
biblijne. Ustalano, jaki zakres materiału należy wykładać w ramach poszczególnych przedmiotów znajdujących się w ratio studiorum, tak, aby nie pominąć
ważnych zagadnień, a zarazem nie dublować tych samych tematów. Z troską
pochylano się nad zagadnieniem wykładu całości biblistyki, by nasi absolwenci
wychodzili z odpowiednią wiedzą do dalszych zajęć.
Integracyjne działania rozszerzyły się poza granice Polski. Najpierw objęły
Słowację, a następnie Ukrainę.
Wśród jego doktorów jest czterech Słowaków, a obecnie przygotowuje recenzję profesorską już czwartemu Słowakowi.
Przez osiem lat dojeżdżał z wykładami do Seminarium w Brzuchowicach –
Archidiecezja Lwowska i do Gródka Podolskiego – Archidiecezja Kamieniecka.
Archidiecezja Lwowska związała się z nim ofiarując mu godność kanonika
honorowego Bazyliki Katedralnej we Lwowie. Był współorganizatorem wielu
międzynarodowych sympozjów naukowych tam organizowanych.
Działania Ks. Profesora ukierunkowane na Słowację obejmowały pomoc
w promowaniu kadry biblijnej, a także brał udział w wielu konferencjach naukowych tam organizowanych. Profesorowie ze Słowacji byli też wielokrotnie
zapraszani do Krakowa.
Ks. prof. T. Jelonek jest jedynym, który w tej chwili bierze udział w 42 Sympozjum Biblistów Polskich z nielicznych żyjących członków naszego Stowarzyszenia, którzy brali udział w niemal wszystkich zjazdach Biblistów Polskich. Nie
tylko, że starał się przyjeżdżać na te sympozja, ale brał w nich aktywny udział.
(Nie był na 9 pierwszych i jeden raz później)
Był członkiem Zarządu SBP pierwszej kadencji. Nosi legitymację z numerem 3. Dbał o to, aby prace Zarządu i Stowarzyszenia zostały udokumentowane
zarówno fotograficznie jak i kronikarsko.
456
Zeszyty Naukowe SBP
Środowisko biblistów zawsze traktował z ogromnym szacunkiem i ten
szacunek wpajał wszystkim swoim uczniom. Bardzo mu zależało, aby wprowadzać w to środowisko młode pokolenie. Zapewne na tej Sali jest, co najmniej
kilkanaście osób, które dzięki zachęcie i staraniom księdza Profesora weszły
w to środowisko.
Działalność naukowa w liczbach
Wypromował 20 doktorów
30 licencjatów kanonicznych
Do 250 magistrów brakuje mu dwóch, przy czym są to magisteria z matematyki, z teologii i z nauk o rodzinie.
Publikacje
Wydał 113 pozycji zwartych
Opublikował ponad 1000 artykułów, zarówno w czasopismach jak i pracach
zbiorowych.
Ponad 1100 materiałów homiletycznych.
Obszary badań
Pierwszym zainteresowaniem biblijnym byłą biblijna historia zbawienia
potem był List do Hebrajczyków, przy badaniu autorstwa tego Listu stosował
badania statystyczne.
Następnym zagadnieniem to była teologia biblijna, kolejno zajął się Biblią
w kulturze świata i ostatnio jego zainteresowania kierują się w stronę czysto
historycznego odczytania historii Izraela.
Konkluzja
Ta krótka prezentacja osoby ks. prof. dr hab. Tomasza Jelonka nie wyczerpuje
wszystkich jego działań i osiągnięć. Mam nadzieję, że Walne Zgromadzenie
Stowarzyszenia Biblistów Polskich przychyli się do naszej propozycji, aby Ks.
Profesorowi nadać tytuł Honorowego Członka SBP.
ks. Roman Bogacz
LIBER DEFUNCTORUM
Ks. dr Bronisław Preder
21 VII 1943 – 3 IX 2014
Ks. Bronisław Preder urodził się 21 lipca 1943 r. w Wieruszowie. W latach 19611967 odbył studia filozoficzno-teologiczne w Wyższym Seminarium Duchownym
Diecezji Częstochowskiej w Krakowie. Święcenia kapłańskie otrzymał 18 czerwca 1967 r. z rąk bp Stefana Bareły w katedrze częstochowskiej św. Rodziny.
W 1980 r. ks. Preder uzyskał stopień doktora teologii na Papieskim Wydziale
Teologicznym w Krakowie na podstawie rozprawy pt. „Problemy literacko-teologiczne Psalmu 104”. Od 1984 r. był wykładowcą Starego Testamentu w Instytucie
Teologicznym w Częstochowie. W 1987 r. bp Stanisław Nowak mianował go kanonikiem gremialnym Kapituły Bazyliki Katedralnej w Częstochowie. W 1994 r.
otrzymał godność kapelana Jego Świątobliwości. Był asystentem kościelnym
Legionu Maryi i Katolickiego Stowarzyszenia Nauczycieli.
W latach 1990 - 1996 pełnił funkcję proboszcza parafii katedralnej pw. Świętej Rodziny w Częstochowie, zaś od 1996 r. był proboszczem parafii św. Józefa
Rzemieślnika w Częstochowie. Dbał o zachowanie tradycji solidarnościowych
i sierpniowych. Prowadził stałą modlitwę za Ojczyznę, propagował kult św.
Józefa Rzemieślnika i bł. Ks. Jerzego Popiełuszki. W swoich kazaniach często
nawiązywał do myśli bł. ks. Jerzego Popiełuszki, sługi Bożego kard. Stefana
Wyszyńskiego i św. Jana Pawła II, upominając się o poszanowanie Prawa Bożego,
rodziny, małżeństwa i praw człowieka, szczególnie ludzi bezrobotnych.
458
Zeszyty Naukowe SBP
Opublikował wiele pozycji popularyzujących Pismo Święte i duchowość
biblijną, m. in. Droga do mądrości. Pięcioksiąg dla zwykłych ludzi, Ewangelia
na dachach. Ewangelizacja dla zwykłych ludzi, O tajemnicy kapłaństwa dzisiaj.
Rozmowy ze świętą Faustyną, Kiedy niebo jest na ziemi. O Eucharystii dla zwykłych ludzi, Święci z innej strony, Perła Psałterza, Kod miłości. Rozmowa ze św.
Faustyną. Był laureatem Medali „Mater Verbi” (2009) przyznawanego przez
redaktora naczelnego i tygodnik katolicki „Niedziela” za promocję ewangelizacji
przez środki społecznego przekazu i wspieranie dzieł „Niedzieli”.
Zmarł po długiej i ciężkiej chorobie 3 września 2014 r. w Częstochowie.
Uroczystości pogrzebowe rozpoczęły się 5 września 2014 Mszą św. w Sanktuarium św. Józefa, której przewodniczył metropolita częstochowski, abp Wacław
Depo. Druga Msza św. została odprawiona w rodzinnej miejscowości ks. Predera,
Wieruszowie, a przewodniczył jej o. Łukasz Buzun, biskup pomocniczy diecezji
kaliskiej. Ostatniej drodze ks. Predera towarzyszył kler, setki wiernych, delegacje
Katolickiego Stowarzyszenia Nauczycieli z różnych stron Polski oraz przedstawiciele władz samorządowych. W mowach pożegnalnych duchowni dziękowali
mu za wzór pięknego, mądrego, służebnego kapłaństwa, oddanego bez reszty
Bogu oraz ludziom, za przykład tego, jak kochać Kościół i ojczyznę. Ks. Preder
spoczął na cmentarzu w rodzinnej miejscowości, Wieruszowie.
Przy opracowaniu biogramu wykorzystano następujące materiały:
1. P. Ostański, Bibliografia biblistyki polskiej 1945-1999, t. 1-2, Uniwersytet im.
Adama Mickiewicza – Wydział Teologiczny. Series Bibliographica 1, Poznań 2002.
3. Ks. Mariusz Frukacz/Niedziela: http://www.niedziela.pl/artykul/11221/Zmarlks-pral-Bronislaw-Preder-kustosz (03.09.2014)
4. http://www.tugazeta.pl/1,ostatnia-droga-ks-predera,15245.html (06.09.2014)
5. http://czestochowskie24.pl/kosciol/uroczystosci-pogrzebowe-ks-pral-bronislawapredera/ (06.09.2014)
Ks. dr Henryk Lempa
6 III 1940 – 12 V 2015
Ks. dr Henryk Lempa urodził się 6 marca 1940 roku w Nowym Bieruniu (pow.
Tychy). Studia teologiczne odbył w Seminarium Duchownym we Wrocławiu.
24 czerwca 1966 roku przyjął święcenia kapłańskie i rozpoczął roczną pracę jako
wikariusz w parafii pw. św. Anny w Ząbkowicach Śląskich. Następnie wyjechał
do Rzymu, gdzie studiował najpierw na Papieskim Instytucie Biblijnym, uzyskując w 1970 roku licencjat nauk biblijnych. Studia specjalistyczne kontynuował
na Uniwersytecie Gregoriańskim, gdzie w latach 1972-73 był asystentem prof.
G. Berniniego i prowadził seminarium naukowe ze Starego Testamentu. Po powrocie do diecezji został wikariuszem w parafii pw. św. Henryka we Wrocławiu.
W 1977 roku uzyskał doktorat z biblistyki na Katolickim Uniwersytecie
Lubelskim. Jako adiunkt na Papieskim Wydziale Teologicznym we Wrocławiu
wykładał historię zbawienia, środowisko biblijne i egzegezę Nowego Testamentu
oraz język grecki. Wykładał także w Seminarium Duchownym w Nysie oraz we
wrocławskim Kolegium Katechetycznym. Był sędzią prosynodalnym, członkiem
Stowarzyszenia Biblistów Polskich, uczestnikiem Międzynarodowych Kolokwiów Qumranologicznych. Czterotomowa Bibliografia Bibliografia biblistyki
polskiej 1945-2009 autorstwa ks. Ostańskiego wymienia ok. 30 pozycji ks. dr
Henryka Lempy, w tym Podstawowy słownik grecko-polski Nowego Testamentu
(2001), artykuły naukowe oraz liczne recenzje.
Msza św. żałobna za śp. ks. Henryka Lempę odbyła się 15 maja o godz. 12
w katedrze wrocławskiej, a przewodniczył jej metropolita wrocławski, abp Józef
Kupny. Następnego dnia odbyła się Msza pogrzebowa w parafii pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Bieruniu Nowym, gdzie na miejscowym cmentarzu
spoczął ś.p. ks. Lempa.
460
Zeszyty Naukowe SBP
Przy opracowaniu biogramu wykorzystano następujące materiały:
3. http://wroclaw.gosc.pl/doc/2479873.Zmarl-ks-dr-Henryk-Lempa-uzupelnienie
(13.05.2015)
Spis treści
Słowo wstępne ...............................................................................................5
Protokół z XI Walnego Zebrania SBP,
Łódź – Wyższe Seminarium Duchowne, 16 września 2014 r.. . ..............9
Alfabetyczny wykaz członków zwyczajnych SBP ......................................15
Stowarzyszenie Biblistów Polskich – Członkowie zwyczajni ....................27
Zasady przyjęte w opracowaniu ............................................................29
Noty bio- i bibliograficzne .....................................................................31
Zestawienia statystyczne . ....................................................................283
CZĘŚĆ II
Pietro Bovati, Ispirazione e verità della Sacra Scrittura. Il recente Documento
della Pontificia Commissione Biblica (2014), apporti e sfide aperte......... 299
Henryk Witczyk, Natchnienie i prawda Pisma świętego.................................. 317
Waldemar Chrostowski, Dyskusja panelowa wokół dokumentu.
Natchnienie i prawda Pisma świętego. Głos w dyskusji............................. 341
Mariusz Rosik, Dyskusja panelowa wokół dokumentu.
Natchnienie i prawda Pisma świętego........................................................ 345
Dariusz Kotecki, Dyskusja panelowa wokół dokumentu.
Roman Bogacz, Dyskusja panelowa wokół dokumentu.
Tomasz Bąk, Koptyjski przekład Iz 1-39 w manuskrypcie sa 52 (M 568)
z VIII w........................................................................................................ 365
Adam Kubiś, Drzewo figowe, osioł i woda żywa. Rola Księgi Zachariasza
w Ewangelii Janowej.................................................................................. 383
Wojciech Pikor, Prorocka interpretacja exodusu............................................. 409
Mirosław S. Wróbel, Ewangelia według św. Jana w świetle Targumu Neofiti 1
do Księgi Rodzaju....................................................................................... 439
Laudacja
Ks. prof. dr hab. Tomasz Bolesław Jelonek
Honorowym Członkiem Stowarzyszenia Biblistów Polskich.................... 453
Liber defunctorum
Ks. dr Bronisław Preder 21 VII 1943 – 3 IX 2014..................................... 457
Ks. dr Henryk Lempa 6 III 1940 – 12 V 2015............................................ 459

Pobierz - Stowarzyszenie Biblistów Polskich

Transkrypt

Podobne dokumenty

Gazetka szkolna nr 1 - Zespół Szkół nr 46 w Warszawie

Otwórz publikację - Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich

przypadki kliniczne

NR 2011 - Den katolske kirke