Pobierz jako PDF - Powiat skarżyski

www.skarzysko.powiat.pl
Flora i fauna
Historia kształtowania się środowiska przyrodniczego na obszarze zajmowanym obecnie przez powiat skarżyski
łączy się ściśle z przemianami w obszarach sąsiednich zaliczanych do Krainy Gór Świętokrzyskich, ale posiada
swoiste rysy regionalne związane ze stosunkowo wczesnym przybyciem człowieka i kształtowaniem się flory i
fauny w warunkach rosnącej antropopresji. Jak wspomniano istnieją dowody, że już w okresie lodowcowym
docierali tu neandertalczycy. Po ustąpieniu lodowca początkowo rozwinęły się inicjalne zbiorowiska tundrowe a
następnie ogromne obszary trawiaste – tak zwany „mamuci step”. W tym czasie rozpoczął się etap
oddziaływania człowieka na przyrodę. Dotarli tu bowiem pierwsi przedstawiciele kultury hamburskiej, którzy
przywędrowali zapewne z północnych i środkowych rejonów kontynentu. Na obszarze należącym dzisiaj do
Polski żyli około 13 tys. lat temu.
Ówcześni łowcy – zbieracze, wędrujący za sezonowo migrującymi zwierzętami polowali głównie na renifery.
Prowadzili koczowniczy tryb życia i często przenosili się za stadami zwierząt z miejsca na miejsce. Pierwsze lasy
zaczęły kształtować się tu u schyłku plejstocenu, w cieplejszym okresie ostatniego interstadiału, w Allerödzie
trwającym od około 11,8 do 10,8 tysięcy lat temu. Zniknął „mamuci step”, a wraz z nim odeszły między innymi
stada mamutów i reniferów. Zmiany sukcesyjne doprowadziły do tego, że pojawiły się gęste, ciągnące się
setkami kilometrów kompleksy leśne. Były to bory szpilkowe składająca się głównie z modrzewia polskiego,
sosny, limby oraz kosodrzewiny, a także lasy sosnowo–brzozowe, w których podszyciu rosły wierzby północne i
brzozy. Położone były w pobliżu północnej granicy występowania lasów. Ludzie zamieszkujący dorzecze
Kamiennej musieli szybko zmienić strategię polowania i przystosować się do nowych warunków. Powstała
kultura Federmesser. Jej przedstawiciele polowali już nie na renifery, ale na łosie i jelenie. Po okresie
panowania świetlistych i mało zwartych borów sosnowo–modrzewiowych w okresie preborealnym i borealnym
pojawiły się i rozpowszechniły ciepłolubne drzewa liściaste z rodzajów: wiąz, dąb, lipa, jesion, olsza i grab. W
holocenie, około 2700 lat temu nastąpiło ponowne ochłodzenie klimatu i zwiększenie ilości opadów. Stało się to
powodem wypierania lasu liściastego przez drzewa karpackie, głównie jodłę pospolitą i buk zwyczajny z
towarzyszących im gatunkami krzewów i roślinności zielnej. Epoka żelaza dostarcza licznych dowodów
osadnictwa na naszym terenie. Powodem zasiedlenia było wykorzystanie złóż rud żelaza do pozyskiwania tego
cennego w owych czasach metalu. Potrzeby osadnictwa i hutnictwa spowodowały przetrzebienie miejscowych
lasów, a tereny w ten sposób pozyskane przeznaczano pod osadnictwo i uprawy rolne. W miejscu zniszczonych
w dolinach rzecznych zbiorowisk olszowych i łęgów pojawiły się łąki i pastwiska. Nieco wyżej, gdzie gleby były
mniej urodzajne, ale nie narażone na wylewy rzek, uprawiano żyto, proso, jęczmień i owies.
Eksploatacja zasobów naturalnych wywarła trwałe piętno na ukształtowaniu środowiska w późniejszych wiekach.
Przemysł wydobywczy i przeróbka rud żelaza powodowały niszczenie szaty roślinnej i ubożenie świata
zwierzęcego. Rosło zaludnienie. Zapotrzebowanie na węgiel drzewny wykorzystywany przy wytopie żelaza
doprowadziło do całkowitej przebudowy drzewostanów i miejsce lasów liściastych zajęły głównie zbiorowiska
borowe. Zakończenie wydobycia rud żelaza, a czasem klęski żywiołowe, jak choćby pożar w lasach bliżyńskich,
pozwoliły na stopniową odbudowę lasów. O dziwo na zniszczonych terenach w wyniku sukcesji wtórnej w ciągu
około 200 lat ukształtowały się bardzo zróżnicowane gatunkowo lasy uznawane za jedne z najpiękniejszych w
Polsce a nawet Europie. Dodatkowe straty poniosły lasy skarżyskie podczas II wojny światowej kiedy to zostały
bardzo poważnie przetrzebione w związku z intensywną eksploatacją prowadzoną przez okupanta.
Efektem antropopresji jest aktualne rozmieszczenie zbiorowisk roślinnych: partie szczytowe wzgórz i ich stoki
zajmują lasy, płaskie tereny w dolinach rzecznych przeznaczono pod uprawę i zabudowę, a najniżej położone,
podmokłe lub okresowo zalewane miejsca zajęły łąki lub rozwinęły się na nich zbiorowiska zaroślowe z
fragmentami olsów i łęgów.
1
www.skarzysko.powiat.pl
Zbiorowiska leśne są zróżnicowane, a ich wykształcenie jest wypadkową oddziaływań środowiskowych i
działalności człowieka. Dominującym typem lasu jest las mieszany, zróżnicowany gatunkowo, w którym
występują zarówno gatunki typowe dla grądu jak i dla boru sosnowego. Warstwę drzew tworzą często ponad
stuletnie okazy sosny i równie stare dęby, a domieszkowo występują: brzoza, świerk, jodła, olcha. Na bujny
podszyt składają się młode okazy dębu, jarzębiny, świerka, kruszyny, brzozy. W runie leśnym spotykamy wiele
gatunków turzyc, traw i kwiatów m.in. kosmatkę gajową, przylaszczkę pospolitą, gwiazdnicę wielkokwiatową,
dąbrówkę rozłogową, perłówkę zwisłą. Na skłonach niewysokich wzniesień ukształtował się subkontynentalny
bór świeży, w którym w warstwie drzewiastej dominuje sosna zwyczajna. Podszyt jest ubogi i składa się z
podrostu sosny, jałowców, młodych dębów i jarzębin. Na dnie lasu spośród krzewinek obfi cie występują:
borówka czarna, borówka brusznica, siódmaczek leśny, rośliny kwiatowe: gorysz pagórkowy, konwalia majowa,
wężymord niski, mchy: widłoząb ciemny, widłoząb falisty, widłoząb miotlasty, rokietnik pospolity, gajnik lśniący,
porosty: chrobotek reniferowy, chrobotek leśny, pawężnica brodawkowata. Bory sosnowe wilgotne spotykamy w
zawilgoconych obniżeniach terenowych, gdzie obserwujemy łagodne przejścia do zbiorowisk olsów i łęgów.
Oprócz gatunków charakterystycznych dla borów sosnowych wkraczają tu inne rośliny z sąsiednich zbiorowisk.
Cechą typową jest pojawienie się w warstwie drzew, obok sosny zwyczajnej, brzozy brodawkowatej i brzozy
omszonej. Pojedynczo występują: dąb szypułkowy, jodła pospolita, świerk pospolity. W warstwie podszytu
występują młode okazy olchy, brzozy brodawkowatej, brzozy omszonej, świerka oraz krzewy kruszyny i
jarzębiny. Warstwa runa składa się z traw: dominującej w tej warstwie – trzęślicy modrej oraz tworzącej gęste,
niskie kępki kosmatki owłosionej. Dużo jest paproci – orlicy pospolitej. Krzewinki reprezentuje borówka czarna,
borówka brusznica, wrzos zwyczajny. Miejscami pojawiają się maliny, jeżyny i pojedynczo wawrzynek wilczełyko.
Obfi cie występują mchy – płonnik zwyczajny, widłoząb, rokietnik Schrebera, gajnik lśniący, bielistka siwa,
torfowce tworzą rozległe poduchy. Występujące nielicznie rośliny zielne reprezentowane są przez pszeńca
zwyczajnego i siódmaczka leśnego. W miejscach ze stale utrzymującym się wysokim poziomem wód gruntowych
spotykamy niewielkie fragmenty zaliczane do zespołu sosnowego boru bagiennego z karłowatymi sosnami i
brzozą omszoną oraz z charakterystycznymi gatunkami krzewinek: bagno zwyczajne i borówka bagienna
(łachynia pijanica). Zwykle występują w bezpośrednim sąsiedztwie torfowisk niskich i przejściowych np. na
uroczysku „Pięty” i na torfowisku w Lipowym Polu. W warstwie drzew rośnie sosna, w podszycie kruszyna, a
dno lasu pokrywają dywany mchów torfowców i płonników.
Lasy na siedliskach bagiennych z dominującą olszą czarną oraz turzycą długokłosą, trzcinnikiem lancetowatym,
psianką słodkogórz w warstwie runa zalicza się do olsów i napotkamy je w obniżeniach towarzyszących ciekom
wodnym np. w górnym biegu Oleśnicy. Przechodzą one łagodnie w łęgi jesionowo–olszowe porastające zbocza
tarasów nadrzecznych, w których w warstwie drzew spotykamy olszę szarą i pojedynczo jesion wyniosły. Niżej
rosną krzewy i krzewinki: kruszyna pospolita, czeremcha zwyczajna, porzeczka dzika (czerwona), leszczyna,
wawrzynek wilczełyko, trzmielina brodawkowata, maliny i jeżyny. Ponadto rosną tu rośliny zielne: przytulia
błotna, tojeść pospolita, śledziennica skrętolistna (naprzemianlistna), ziarnopłon (jaskier) wiosenny, złoć żółta,
szczaw gajowy, gwiazdnica gajowa, piżmaczek wiosenny, kopytnik pospolity, jarzmianka większa, gajowiec żółty,
zdrojówka rutewkowata, groszek wiosenny, tojeść gajowa, szczyr trwały, czworolist pospolity, pierwiosnka
wyniosła, żankiel zwyczajny, czyściec leśny, fi ołek leśny, zawilec gajowy, i spotykany pojedynczo zawilec żółty.
Turzycei trawy są reprezentowane przez: perz psi, turzycę zwisłą, turzycę rzadkokłosą, turzycę zgrzebłowatą,
turzycę leśną, turzycę palczastą, prosownicę rozpierzchłą, perłówkę zwisłą, wiechlinę gajową, kłosownicę leśną.
Spośród mchów występuje tu: żórawiec falisty, dzióbkowiec bruzdowany, a z paproci narecznica samcza.
Rzadko występującym na naszym terenie zbiorowiskiem jest buczyna. Spotkamy ją na szczycie Pasma
Klonowskiego, na Garbie Gielniowskim, w okolicach Świniej Góry i Dalejowa. To leśne zbiorowisko roślinne z
wyraźną dominacją głównie buka w drzewostanie. W odmianie świętokrzyskiej towarzyszą mu jodła, świerk i
brzoza. W podszycie i podroście występują niemal wyłącznie młode buki. Dno tych lasów jest silnie zacienione,
2
www.skarzysko.powiat.pl
występują w nim rośliny cieniolubne i takie, które kwitną przed listnieniem drzew (geofi ty). Tuż po zejściu
śniegu pojawiają się przebiśniegi, a potem przylaszczki, zawilce, żywiec dziewięciolistny i wiele innych
gatunków. Miejscami runa niemal brak, a gruba warstwa ściółki składa się z rudych bukowych liści (tzw.
buczyny nagie). Szczególnie cenne jest występowanie drzewostanów mieszanych z modrzewiem.
Siedlisko, w którym występuje zaliczone zostało do lasu mieszanego wyżynnego. Obecnie drzewostany mieszane
zbudowane są z: jodły pospolitej z udziałem sosny zwyczajnej, modrzewia europejskiego polskiego oraz dębu
bezszypułkowego. Rzadziej występuje w nich buk zwyczajny, świerk pospolity, jarząb pospolity. Pozostałe
gatunki drzew występują nielicznie, a z krzewów pojawia się kruszyna pospolita i bez koralowy. Pokrycie runa
jest ubogie, jeśli chodzi o liczbę występujących gatunków roślin. Warstwa ta jest słabo zróżnicowana zależnie od
warunków świetlnych i wilgotnościowych. Przeważają tu gatunki borowe a głównie borówka czarna, oraz
konwalijka dwulistna, orlica pospolita, trzcinnik leśny, jeżyna gruczołowata. Wysoką stałość występowania a
niewielki udział ilościowy mają ponadto: siódmaczek leśny, narecznica szerokolistna i szczawik zajęczy.
Warstwę mszystą budują głównie płonnik strojny i rokietnik pospolity. Dla ochrony modrzewia powołano
rezerwat „Ciechostowice”. Występujący tu modrzew charakteryzuje się bardzo dużą wysokością, sięgającą w
niekiedy do 35 m i obwodem w pierśnicy przekraczającym 1 m. Na szczytach wzniesień o charakterze
wydmowym na jałowych, zbielicowanych piaskach, wykształcił się zubożały bór suchy – bór chrobotkowy.
Spotykamy go wzdłuż biegu Kamiennej na terenie rezerwatu „Rydno”. Drzewostan tego siedliska to:
niskopienna sosna, z krzewami jałowca i podrost sosny. Runo boru suchego jest skąpo rozwinięte: borówka
czarna, wrzos pospolity, turzyca wrzosowiskowa i inne. Podłoże porastają obficie porosty – chrobotki.
Miejscami wzdłuż rzek pojawiają się zarośla łozowe. Typową roślinność stanowią różne gatunki wierzb wierzba
uszata, wierzba szara, łoza, wierzba rokita, z krzewami porzeczki czarnej oraz roślinami zielnymi: trzcinnikiem
lancetowatym, turzycą długokłosą, turzycą błotną, psianką słodkogórz. Ciekawostką jest występowanie na
bardziej wyniesionym terenie w pobliżu wrzosowisk wierzby płożącej. Na odsłoniętych terenach pojawiają się
zbiorowiska roślinności światłolubnej. Są to łąki świeże, wilgotne i mokre, które stanowią miejsce występowania
wielu cennych gatunków roślin i zwierząt, w tym także motyli. Szczególnie interesujące są łąki trzęślicowe,
których dominującą cechą jest sezonowość barw kwitnących roślin. Najpiękniej prezentują się łąki w uroczysku
„Pięty” gdzie wiosną na majowej łące pojawiają się żółte łany pełnika europejskiego i nie mniej okazałe błękitne
połacie kosaćca syberyjskiego. Ciekawostką jest występowanie kilku kęp kosaćca w odmianie białej. Na
przełomie maja i czerwca dominującą barwą łąk trzęślicowych jest barwa różowa. Kwitnie fi rletka poszarpana.
Latem łąka mieni się feerią barw, które stopniowo przechodzą w zgaszoną czerwień – kwitnie szczaw. W
sierpniu łąka staje się płowa, zasychają stopniowo trawy. Występuje tu ogromna rozmaitość gatunków traw i
innych rodzin, szczególnie wartościowe są storczyki: kukułka (stoplamek) krwista, kukułka (stoplamek) plamista,
kukułka (stoplamek szerokolistna, gółka długoostrogowa, kruszczyk błotny. Szuwary i wysokie turzycowiska
występują pasmami wzdłuż cieków wodnych lub tworzą płaty w obniżeniach terenu. Dominująca cechą jest
stojąca przez wiele miesięcy woda, a większość zespołów tworzą wysokie rośliny. Powstają na glebach
glejowych, z dużą zawartością węglanu wapnia i misach wypełnionych torfem niskim. Charakterystycznymi
roślinami są: żabieniec babka wodna, ponikło błotne, skrzyp bagienny, trzcina pospolita, szczaw lancetowaty,
pałka szerokolistna, rogoża, bobrek trójlistkowy, pięciornik błotny syn. siedmiopalecznik błotny, wiązówka
błotna, wełnianka wąskolistna.
Na terenie powiatu można taż spotkać reliktowe stanowiska roślin zajmujące małą przestrzeń. Do nich należy
zaliczyć: zanokcicę północną i omieg górski występujące w dolinie Kamionki, liczydło górskie na Świniej Górze i
arnikę górską, której stanowisk ostatnio nie potwierdzono. Zbiorowiska roślinne stanowią ostoję dla zwierząt
zamieszkujących na ich terenie. Ssaki reprezentują: nietoperze, ryjówki, kret, jeż, lis, kuny domowa i leśna,
wydra europejska, wiewiórka pospolita, zając szarak, jeleń europejski, sarna, dzik oraz łoś. Gatunkiem, który
3
www.skarzysko.powiat.pl
szczególnie szybko rozprzestrzenił się w ostatnich latach w rzekach i zbiornikach wodnych powiatu jest bóbr
europejski. Sensacją ostatnich lat było ponowne pojawienie się, po 50 latach, wilków w kompleksie Świniej Góry.
Początkowo wataha liczyła 3 sztuki, a zimą 2007 r. liczebność wzrosła do 7 sztuk. Ozdobą i wszechobecnym
składnikiem lasów i łąk są licz20 nie występujące gatunki ptaków. Dotychczas odnotowano obecność ponad 175
gatunków ptaków. Do ciekawszych należą: bocian czarny, lelek kozodój, kilka gatunków sów, dudek, myszołowy,
dzięcioł czarny i zielony. Gady występujące na terenie powiatu to: jaszczurki zwinka, żyworódka i padalec,
zaskroniec, żmija zygzakowata w 3 odmianach barwnych i żółw błotny. Na granicy z województwem
mazowieckim stwierdzano występowanie gniewosza plamistego. Płazy reprezentuje kilka gatunków żab,
grzebiuszka zwana huczkiem ziemnym, kumak nizinny, ropucha szara, rzekotka drzewna, traszki: zwyczajna,
grzebieniasta i górska oraz salamandra plamista, której występowanie wymaga jeszcze bezpośredniego
sprawdzenia. W wodach powiatu skarżyskiego stwierdzono występowanie 35 gatunków ryb. Naturalnie
występującymi gatunkami są: pstrąg potokowy, szczupak, płoć, kleń, jelec, jaź, wzdręga, lin, kiełb, ukleja, leszcz,
karaś złocisty, miętus, okoń i jazgarz, słonecznica, jak również zaliczane do gatunków prawnie chronionych:
strzebla potokowa, koza, śliz, piskorz, głowacz białopłetwy oraz minóg strumieniowy, który choć rybą nie jest,
zwyczajowo jest wymieniany wśród ryb. Dużą grupę reprezentują gatunki introdukowane: lipień, boleń, karaś
srebrzysty, czebaczek amurski, świnka, brzana, sum, sandacz, karp, pstrąg tęczowy, amur biały i tołpyga pstra.
Bezkręgowce są stosunkowo słabo przebadaną grupą. Systematyczne badania i obserwacje dotyczyły motyli
dziennych. Na terenie powiatu stwierdzono występowanie 75 gatunków motyli dziennych wśród których
znalazło się 6 gatunków objętych ochroną gatunkową: strzępotek soplaczek, przeplatka aurinia, paź żeglarz,
modraszek bagniczek, dostojka akwilonaris, czerwończyk nieparek. Spośród pajęczaków chronionym gatunkiem
jest tygrzyk paskowany, który w ostatnich latach gwałtownie powiększył zasięg swojego występowania.
Wartościowym odkryciem było odnotowanie występowania ślimaka żółtawego, jednego z największych
krajowych gatunków, umieszczonego na Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i Zagrożonych.
Źródło: "Powiat Skarzyski - miejca cenne przyrodniczo i historycznie" autorzy:Jan Janiec, Piotr Kardyś, Ryszard
Sowa, Andrzej Staśkowiak, Krzysztof Zemeła. wyd. Światowid, rok 2007.
4