ZAKŁADY DOBROCZYNNE I DOMY POPRAWY W DAWNEJ POLSCE

STANISŁAW
LIPIŃSKI
ZAKŁADY DOBROCZYNNE
I DOMY POPRAWY
W DAWNEJ POLSCE
WYŻSZA SZKOŁA EDUKACJI ZDROWOTNEJ
ŁÓDŹ 2010
RECENZENCI
prof. zw. dr hab. Kazimierz Pospiszyl
prof. zw. dr hab. Henryk Machel
prof. zw. dr hab. Jan Żebrowski
PROJEKT OKŁADKI
Marta Zarębska
KOREKTA
Damian Orczykowski
© Copyright by Stanisław Lipiński, 2010
DRUK i OPRAWA
PRINTPAP Łódź, Starorudzka 10/12tel: 042 6450339
Wydanie I. Nakład 1000 + 40 egz.
2010
ISBN 978-83-61095-03-3
Spis treści
Wprowadzenie ........................................................................................................ 7
Rozdział I. Początki opieki socjalnej, szpitale i bractwa na rzecz ubogich
na terenie archidiakonatu poznańskiego ............................................. 19
1. Szpitale i bractwa dla ubogich w dekanacie poznańskim ......................... 19
2. Szpitale dla ubogich w dekanacie czarnkowskim ..................................... 32
3. Szpitale dla ubogich w dekanacie bukowskim .......................................... 35
4. Szpitale dla ubogich w dekanacie obornickim .......................................... 38
5. Szpitale dla ubogich w dekanacie śródzkim .............................................. 39
6. Szpitale dla ubogich w dekanacie pyzdrskim ........................................... 44
7. Szpitale dla ubogich w dekanacie kostrzyńskim ...................................... 45
8. Szpitale dla ubogich w dekanacie rogozińskim ......................................... 48
Rozdział II. Szpitale i bractwa dla ubogich na terenie archidiakonatu
śremskiego .................................................................................................... 51
1. Szpitale dla ubogich w dekanacie śremskim ............................................. 51
2. Szpitale dla ubogich w dekanacie krobskim ............................................. 57
3. Szpitale dla ubogich w dekanacie koźmińskim ......................................... 62
4. Szpitale dla ubogich w dekanacie kościańskim ........................................ 66
5. Szpitale dla ubogich w dekanacie nowomiejskim ..................................... 68
6. Szpitale dla ubogich w dekanacie śmigielskim ......................................... 71
7. Szpitale dla ubogich w dekanacie wschowskim ........................................ 73
8. Szpitale dla ubogich w dekanacie boreckim .............................................. 75
Rozdział III. Szpitale dla ubogich na terenie archidiakonatu pszczewskiego ............................................................................................................. 77
1. Szpitale dla ubogich w dekanacie pszczewskim ........................................ 77
2. Szpitale dla ubogich w dekanacie lwoweckim ........................................... 80
3. Szpitale dla ubogich w dekanacie grodziskim ........................................... 85
Rozdział IV. Szpitale dla ubogich w archidiakonacie warszawskim ........... 89
1. Szpitale w parafii św. Jana Chrzciciela .................................................... 89
2. Szpitale w parafii kościoła Panny Marii ................................................... 118
3. Szpitale w parafii św. Krzyża .................................................................... 120
4. Szpital Dzieciątka Jezus (szpital ubogich sierot na Solcu) – działalność
ks. Piotra Gabryela Baudouina (Boduena) ............................................... 124
5. Szpitale dla ubogich w dekanacie garwolińskim ...................................... 146
6. Szpitale dla ubogich w dekanacie wareckim ............................................. 148
7. Szpitale dla ubogich w dekanacie liwskim ................................................ 148
8. Szpital dla ubogich w dekanacie mszczonowskim .................................... 149
4
Zakłady dobroczynne i domy poprawy w dawnej Polsce
9. Szpitale dla ubogich w dekanacie grojeckim ............................................. 149
10. Szpitale dla ubogich w dekanacie gombińskim (gąbińskim) .................... 150
11. Szpitale dla ubogich w dekanacie błońskim ............................................. 150
12. Szpitale dla ubogich w dekanacie sochaczewskim ................................... 151
13. Szpitale dla ubogich w dekanacie piaseczyńskim ..................................... 151
Rozdział V. Niektóre szpitale dla ubogich w innych diecezjach na terenie Polski .................................................................................................. 153
1. Szpital św. Ducha w Bieczu ....................................................................... 153
2. Szpital św. Ducha w Ornecie ..................................................................... 158
3. Szpitale dla ubogich Zgromadzenia św. Ducha de Saxia w Krakowie,
Kaliszu i Sandomierzu ............................................................................... 158
4. Szpital św. Trójcy w Kaliszu ...................................................................... 168
5. Szpital św. Ducha w Bolimowie ................................................................. 169
6. Szpital św. Krzyża zwany Betanią w Jędrzejowskim ............................... 170
7. Szpital św. Ducha i szpital Jerozolimski w Malborku .............................. 173
Rozdział VI. Początki dobroczynności w mieście Łodzi ................................. 175
1. Łódzkie Chrześcijańskie Towarzystwo Dobroczynności ........................... 183
2. Łódzkie Żydowskie Towarzystwo Dobroczynności ..................................... 189
3. Szpitale ewangelickie w Łodzi ................................................................... 204
4. Towarzystwo Opieki Matki i Dziecka „Kropla Mleka w Łodzi ................. 206
Rozdział VII. Szpitale średniowieczne Wrocławia ........................................... 211
1. Szpital Bożego Ciała we Wrocławiu .......................................................... 212
2. Szpital św. Łazarza (leprozorium) we Wrocławiu ..................................... 214
3. Szpital 11 Tysięcy Dziewic (leprozorium) we Wrocławiu ......................... 214
4. Szpital dziecięcy Bożego Grobu we Wrocławiu ......................................... 215
5. Szpital św. Barbary we Wrocławiu ............................................................ 216
6. Szkolne szpitale .......................................................................................... 217
Rozdział VIII. Szpitale i bractwa dla ubogich w diecezji lubelskiej ............ 221
1. Początki diecezji lubelskiej ........................................................................ 221
2. Szpitale dla ubogich ................................................................................... 222
3. Szpital św. Ducha i św. Leonarda w Urzędowie ....................................... 227
4. Zakłady dla ubogich w Hrubieszowie ........................................................ 228
Rozdział IX. Szpitale wojskowe ............................................................................ 229
Rozdział X. Działalność bractwa św. Benona (pierwsze domy opiekuńczo-wychowawcze i placówki resocjalizacyjne w Polsce) ................. 231
1. Szpital przy kościele Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny ... 231
2. Szpital Sierot przy kościele św. Benona .................................................... 231
3. Szpital Sierot nad rzeką Drzasną (Drną) .................................................. 235
4. Szpital Sierot i Dom Poprawy .................................................................... 239
5. Ponowny zarząd nad Cuchthausem bractwa św. Benona ........................ 247
6. Przejęcie Szpitala Sierot i Domu Poprawy przez Kompanię Manufaktur Wełnianych .......................................................................................... 249
7. Dalsze losy Szpitala Sierot i Domu Poprawy pod zarządem magistratu
Starej Warszawy ........................................................................................ 253
Spis treści
5
Rozdział XI. Działalność (benonitów) redemptorystów w zakresie opieki,
oświaty i profilaktyki resocjalizacyjnej ................................................ 257
1. Szkoła elementarna i parafialna dla chłopców ......................................... 262
2. Przytułek i bezpłatna szkoła dla dziewcząt .............................................. 264
3. Szkoła św. Benona – pierwsza bezpłatna szkoła dla dziewcząt ............... 264
Rozdział XII. Fundacja Karola Schultza – Dom Roboczy barona Leforta .. 271
Rozdział XIII. Fundacja Stanisława Staszica – Dom Przytułku i Pracy
w Warszawie ................................................................................................ 275
Rozdział XIV. Dom Schronienia przy ulicy Przyrynek nr 1884 w Warszawie (Miejski Szpital Starców) ............................................................ 279
Rozdział XV. Szpital i Dom Starców Gminy Ewangelickiej w Warszawie ...... 281
1. Szpital Ewangelicki .................................................................................... 281
2. Dom Starców ............................................................................................... 281
Rozdział XVI. Dom Starców i Szpital Gminy Żydowskiej w Warszawie....... 283
1. Dom starców ............................................................................................... 283
2. Szpital Starozakonnych ............................................................................. 283
Rozdział XVII. Społeczny czynnik w działalności dobroczynnej .................. 287
1. Dom Zarobkowy P. Hoffmana założony przez Towarzystwo Dobroczynności . 289
2. Dom Schronienia Towarzystwa Dobroczynności dla osób starszych i kalek . 289
3. Dzienne Ochronki dla dzieci Towarzystwa Dobroczynności ..................... 290
4. Przytułki zimowe dla ubogich Towarzystwa Dobroczynności .................. 296
5. Sklepy i kasy pożyczkowe dla ubogich ...................................................... 296
6. Wsparcie dla ubogich w formie zapomogi ................................................. 298
Rozdział XVIII. Instytut Moralnie Zaniedbanych Dzieci Fryderyka Skarbka . 301
1. Królikarnia Ksawerego Pusłowskiego ....................................................... 304
Rozdział XIX. Prawne uregulowania dobroczynności w Polsce od 1170
do 1907 roku w porządku chronologicznym ......................................... 307
1. Regulacje prawne w okresie pierwszych dobroczynności (1170–1815) .... 307
2. Rady Ogólne i Rady Dozorcze od 1815 do 1832 roku ................................ 318
3. Rady Opiekuńcze od 1832 do 1870 roku .................................................... 319
4. Rady Gubernialne od 1870 do 1907 roku .................................................. 320
Podsumowanie ........................................................................................................ 327
Bibliografia ............................................................................................................. 341
Wprowadzenie
Zamysłem autora było napisanie historii opieki, profilaktyki
i resocjalizacji w dawnej Polsce. W trakcie zbierania materiałów
okazało się, że początki resocjalizacji w Polsce wywodzą się również
ze źródeł kościelnych i są skutkiem ewolucji średniowiecznego
szpitalnictwa. Pierwszy zakład poprawczy powstał z inicjatywy
zakonników w roku w 1629 Gdańsku i od początku funkcjonował jako
placówka resocjalizacyjna na wzorach życia klasztornego. Również
najstarszy dom poprawy w Warszawie powstał w roku 1733 staraniem i kosztem księdza Adama Rostowskiego, biskupa filadelfijskiego,
sufragana łuckiego, a także proboszcza kapituły warszawskiej i
pułtuskiej. Zakład ten powstał na wzór szpitala prowadzonego przez
konfraternię św. Benona. Jak już wspomniałem, podczas zbierania
materiałów okazało się, że problematyka szpitali średniowiecznych
jest sama w sobie tak bardzo interesująca i jednocześnie tak mało
nagłośniona, że postanowiłem ująć ją w osobnym opracowaniu.
Początki szpitalnictwa w dzisiejszym znaczeniu można odnaleźć
w starożytności, gdzie pod patronatem bogów opiekujących się medycyną w świątyniach kształcono kapłanów sztuki lekarskiej. Działo
się to w świątyniach starożytnej Grecji, Egiptu i Rzymu. W Grecji
były to miejsca w świątyniach Asklepiosa tzw. asklepieia, do których
przychodziły osoby z odległych nieraz miejsc, szukające pomocy
medycznej. Dla osób oczekujących na przyjęcie wyznaczano specjalne
noclegownie. W późniejszym okresie pojawiło się szpitalnictwo cywilne o świeckim zabarwieniu. Chorzy przyjmowani byli wówczas
w specjalnych pomieszczeniach pełniących rolę szpitalików i gabinetów zabiegowych. Natomiast w Rzymie pojawiły się nieco bardziej
zorganizowane formy leczenia szpitalnego. Na przykład legionom
rzymskim towarzyszyły szpitale polowe tzw. valetudinaria, które
stanowiły wzór dzisiejszych szpitali wojskowych w czasie działań
wojennych. Pierwowzorem cywilnego szpitalnictwa nowożytnego były
podzielone już na oddziały i posiadające apteki szpitale w Bizancjum,
Bagdadzie, Damaszku, Aleksandrii, Kairze i na półwyspie Iberyjskim.
Szpitale arabskie już posiadały osobne oddziały ze względu na rodzaj
choroby pensjonariuszy. Były to więc oddziały specjalistyczne umiesz-
8
Zakłady dobroczynne i domy poprawy w dawnej Polsce
czane często w osobnych pawilonach. Szpitalem zarządzał specjalnie
do tego powołany urzędnik. Personel szpitalny składał się z lekarzy
zajmujących się tylko leczeniem oraz z obsługi (sprzątanie, kuchnia
itp.). W każdym szpitalu znajdowała się apteka, biblioteka naukowa
i sale wykładowe dla adeptów sztuki lekarskiej (W. Szumowski 1961).
Wielu autorów zajmujących się historią szpitalnictwa lansowało
tezę, że wraz z upadkiem cywilizacji rzymskiej zatrzymał się, a nawet
nastąpił regres rozwojowy szpitalnictwa. Z. Podgórska-Klawe (1981,
s.13) wyraża się wprost, że „Niestety nie skorzystała wiele z tych
wzorów chrześcijańska Europa Zachodnia. Chrześcijaństwo, mimo
że Kościół był głównym twórcą europejskiego szpitalnictwa, w paradoksalny sposób zahamowało później jego rozwój. Idea miłosierdzia,
właściwa religii chrześcijańskiej, nakazująca opiekę nad wszelką
nędzą, a nie tylko nad chorymi, stanowiła jedną z przyczyn wytworzenia się typu szpitala – przytułku dla żebraków”. W tym
klimacie znajdują się prace W. Szumowskiego (1961), T. Manteuffla
(1968), B. Gieremka (1971), A. Gieysztora (1972), Z. Podgórskiej-Klawe (1975, 1981) i wielu ich naśladowców. Otóż autorzy ci uważali,
że kult ubóstwa osiągnął swoje apogeum w XI i XII wieku i wywarł
ogromny wpływ na życie publiczne w Polsce. Według nich kult
ubóstwa powstał – jak to nazywają – na podłożu świadomej polityki
Kościoła, który stał się bezradny wobec narastającej liczby nędzarzy.
Z. Podgórska-Klawe (1980, s. 14) uważa, że w obliczu narastającego
problemu ubóstwa „propaganda religijna zaczęła apoteozować stan
ubóstwa jako miły Bogu i prowadzący do osiągnięcia dóbr wieczystych. Światopogląd ten (jak dalej kontynuuje autorka) z jednej
strony uczył rezygnacji, a z drugiej umieszczał ubogiego w kręgu
zainteresowań zamożnego społeczeństwa. Nędzarz stał się rzeczą
świętą, a epigraf Seneki – res sacra miser – nabrał nowego znaczenia.
Opieka nad ubogim chorym i nędzarzem zmierzała w dwu kierunkach: nie pozwalano mu umrzeć w grzechu i dopomagano do zbawienia przez oświecanie w zasadach wiary, a zarazem, dzięki tej zasłudze, przyczyniano się do zbawienia własnego”.
Należy stwierdzić, że szpitale o charakterze opiekuńczo-dobroczynnym (ale nie medycznym) wywodzą się z istoty chrześcijaństwa.
Pierwszy szpital opiekuńczo-dobroczynny powstał w roku 369 w Cezarei Kapadockiej, kiedy to biskup Bazyli założył „Miasto Miłosierdzia” oraz zachęcał do organizowania podobnych ośrodków przez
innych chrześcijan. Tego typu instytucje nazywano „bazylejami”,
służyły one osobom, które znalazły się w trudnej sytuacji życiowej,
a więc bezdomnym, ubogim, chorym i wędrowcom.
Wprowadzenie
9
Upłynęło sporo czasu zanim ten rodzaj szpitali sprowadzony został przez krzyżowców do Europy. Między innymi powstał wówczas
tj. w roku 1123 szpital św. Bartłomieja w Londynie, szpital Hotel Dieu
założony w roku 1231 przez Ludwika XII w Paryżu, a także szpital
św. Marii, który powstał w roku 1288 we Florencji.
Ksiądz prof. J. Mandziuk (2004) napisał, że w średniowieczu
istniały dwie dziedziny angażujące bez reszty ludzi Kościoła, a było to
szkolnictwo i opieka socjalna. Kościół nie tylko sam prowadził akcję
dobroczynną w szerokim zakresie, ale także angażował w to ludzi
i instytucje świeckie. Dwie rzeczy w średniowieczu doprowadziły
do niedoścignionej realizacji opieki socjalnej na tak szeroka skalę.
Po pierwsze, była to dewiza res sacra miser – traktująca ubóstwo jako
rodzaj świętości. Po drugie, w średniowiecznej Polsce ubóstwo było
realne i dość powszechne, ze względu na różne klęski żywiołowe takie
jak epidemie chorób, pożary, powodzie, susze, a nawet w roku 1338
ziemie polskie nawiedziła szarańcza. Wszystko to w konsekwencji
doprowadzało do głodu i dużej śmiertelności.
Szpitale średniowieczne były przytułkami dla ubogich, starców,
ludzi chorych, zniedołężniałych, osieroconych dzieci, podrzutków.
Stanowiły również miejsce dla ludzi zakażonych, pełniły role hospicjów dla umierających, a także pełniły funkcje oświatowe. W istocie
rzeczy szpitale średniowieczne pełniły bardziej funkcje opiekuńcze,
a w mniejszym stopniu lecznicze. Powstawały zwykle razem z kościołem szpitalnym i były objęte patronatem i opieką prawną Kościoła.
W budowie i prowadzeniu szpitali w Średniowieczu najwięcej
zasług mieli zakonnicy. Poświęcanie się chorym było bowiem często
elementem reguł zakonnych. W klasztorach często zgromadzona była
wiedza medyczna w postaci starożytnych ksiąg, z których zakonnicy
korzystali lecząc współbraci, a czasami okoliczną ludność. Ten rodzaj
szpitali określa się jako tzw. infirmerie. Równolegle funkcjonowały
przytułki noclegowe, czyli xenodochium dla utrudzonych, chorych
pielgrzymów i podróżnych. Istniały również specjalne domy – leprozoria dla chorych na trąd lub inne zaraźliwe choroby.
Bardziej przejrzysty podział szpitali średniowiecznych podaje
Z. Góralski (1982), który powołując się na 28 tom encyklopedii
kościelnej z 1905 roku wyróżnia sześć rodzajów szpitali jakie istniały
w Polsce w XII i XIII wieku. Nazwy tych szpitali pochodzą od greckich
słów, które w języku polskim podane są w nawiasach. Były to:
brerhotrophia – przytułki dla niemowląt (niemowlę i karmie),
orphanotrophia – sierocińce (sierota i opiekuje się), nosocomia –
lecznice (choroba), xenodochia – przytułki dla podróżnych (gość,
10
Zakłady dobroczynne i domy poprawy w dawnej Polsce
przyjęcie, ugoszczenie), gerontocomia – przytułki dla starców
(starzec) oraz ptochotrophia – przytułki dla ubogich (ubogi, żebrak).
Od XVI wieku najczęściej spotykaną nazwą są xenodochia
oraz zaczyna pojawiać się nazwa pochodzenia łacińskiego – hospitale
i nieco rzadziej nazwa – noscomium. Inne nazwy zanikały wraz
z ograniczeniem funkcji szpitalnych. Gdy szpital był już tylko przytułkiem dla ubogich określano go jako xenodochium lub używano
polskiej nazwy– szpital.
Jeszcze później tzn. w XVII i XVIII wieku można wyróżnić szpitale dla ubogich, szpitale dla podrzutków i sierot, alumnaty dla
chorych i lazarety dla zarażonych chorobą weneryczną i morowym
powietrzem. Natomiast zgromadzenia świeckie i bractwa szpitalne
zakładały tzw. hospicja.
Do XVIII wieku w świadomości społecznej krajów europejskich
dominował pogląd, że szpital ma służyć przede wszystkim ubogim, co
wiąże się z chrześcijańską ideą miłosierdzia.
Później szpitale zaczęły w coraz większym stopniu realizować
także funkcje medyczne. W czasach reformacji opiekę nad szpitalami
pełniły rady miejskie. Niestety po rewolucji francuskiej rozpoczęła się
sekularyzacja szpitali. Wraz z rewolucyjnymi zmianami w wiedzy
i technologii upadło coś, co w relacjach międzyludzkich było najważniejsze. Ponadto od oświecenia i na skutek reformacji rozpoczął
się proces przejmowania kontroli nad szpitalami przez władze
świeckie.
W zależności od rodzaju przyjętych kryteriów można w różny
sposób dokonywać kategoryzacji dawnych szpitali. I tak ze względu
na przynależność społeczną można wydzielić szpitale dla szlachty
i chłopstwa. Istniały np. w Poznaniu osobne szpitale dla ubogich
księży oraz dla księży inwalidów w Krakowie i Lublinie. W Poznaniu
funkcjonowały także szpitale tylko dla panienek i osobne szpitale dla
wdów. Z kolei M. Słoń (2000) opisuje szkolne szpitale dla kleryków
i uczniów we Wrocławiu.
Ponadto w Polsce funkcjonowały szpitale, w których umieszczano ludzi z jednego zawodu np. szpitale dla górników w Bochni,
Olkuszu i Wieliczce. Np. A. Szaraszewski (1999) opisuje szpital
św. Jakuba w Gdańsku, który przeznaczony był dla chorych i zniedołężniałych marynarzy. Funkcjonowały również szpitale wojskowe tzw.
alumnaty np. w Warszawie przy kościele św. Trójcy, w Tykocinie
(1633), we Lwowie (1638) i w Kamieńcu (1667).
Praktyka dobroczynności w Polsce znacznie wyprzedzała akty
prawne dotyczące tej kwestii (U.A. Domżał, 2008). Jak podaje J. Łu-