K O M E N T A R Z

KOMENTARZ
DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ
W SKALI 1:50 000
ARKUSZ N-33-119-D
JANOWIEC WLKP.
Opracował:
Mariusz Kostecki
OGÓLNA
CHARAKTERYSTYKA
PRZYRODNICZA
OBSZARU
Obszar objęty arkuszem mapy Janowiec Wielkopolski według
podziału fizycznogeograficznego Polski (J. Kondracki 1998),
położony
jest
w
obrębie
podprowincji
Pojezierza
Południowobałtyckie
(315),
w
makroregionie
Pojezierze
Wielkopolskie
(315.5)
z
dwoma
mezoregionami:
Pojezierze
Chodzieskie (315.53) oraz Pojezierze Gnieźnieńskie (315.54).
Zgodnie z podziałem geomorfologicznym Niziny Wielkopolskiej
B. Krygowskiego (1961) obszar ten należy do regionu Wysoczyzna
Gnieźnieńska (IX) z subregionami: Pagórki Poznańskie (IX3),
Równina Wągrowiecka (IX4), Pagórki Chodzieskie (IX6), Równina
Żnińska
(IX7),
Pagórki
Janowieckie
(IX8)
oraz
Równina
Gnieźnieńska (IX9).
Arkusz mapy Janowiec Wielkopolski obejmuje obszar, gdzie w
głębokim podłożu mezozoicznym występują głównie utwory kredy
górnej, wykształcone w postaci margli kredowych. Na utworach
mezozoiku
zalegają
utwory
trzeciorzędowe,
których
spąg
występuje na głębokości około 50-70 m p.p.m. Miąższość utworów
kenozoicznych jest dość mocno zróżnicowana i wynosi od
kilkudziesięciu do nieco ponad 200 m. W skład utworów
trzeciorzędowych wchodzą głównie osady miocenu i pliocenu.
Miąższość osadów mioceńskich wynosi średnio na całym obszarze
od 50 do 70 m i wzrasta w kierunku północno-zachodnim do około
100 m. Mioceński kompleks osadów reprezentowany jest głównie
przez iły oraz piaski drobnoziarniste. Miąższość osadów
plioceńskich prawie na całym obszarze wynosi około 25 do 50 m.
Stosunkowo
duże
zróżnicowanie
miąższości
osadów
trzeciorzędowych występuje pomiędzy miejscowościami: Mieścisko
i Gołaszewo, od około 20 m w rejonie Gołaszewa do 50-75 m w
okolicy Mieściska. Równie miąższy (50-75 m) jest trzeciorzęd w
rejonie wsi Michalcza.
Na iłach plioceńskich zalegają utwory czwartorzędowe,
tworząc warstwy o przeciętnej miąższości około 50 m, a
lokalnie do 75 m. Osady powierzchniowe to gliny zwałowe oraz
piaski
i
żwiry
fluwioglacjalne
z
okresu
zlodowacenia
bałtyckiego. Dna dolin rzecznych wypełniają piaski, żwiry
rzeczne, a także torfy, gytie i namuły.
morfometryczne misy jeziora (głębokość średnia wynosi zaledwie
0,6 m, a głębokość maksymalna 1,6 m) sprzyjają procesom zaniku
jeziora.
Stosunkowo
najmniejsze
zmiany
dotyczą
jezior
przepływowych; przeciętnie ich powierzchnie zmniejszyły się o
kilka procent. Wyjątek stanowi Jezioro Kłeckie, którego
powierzchnia zmalała o 23,5%.
Około 1 km powyżej miejscowości Mieścisko, Wełna bifurkuje.
Część jej wód odpływa Kanałem Ulgi II, który ponownie łączy
się z głównym korytem Wełny około 4 km poniżej Mieściska.
W wielu miejscach analizowanego obszaru występują tereny
podmokłe. największe z nich znajdują się w dolinie Wełny - na
północ od miejscowości Mieścisko,
w szerokim
obniżeniu
dolinnym – na południe od Jeziora Bracholińskiego, na północ
od Jeziora Stępuchowskiego, na zachód od wsi Redgoszcz, a
także lokalnie na terenach położonych na południe od wsi
Gołaszewo oraz w lasach – na południe od wsi Miłosławiec.
Tabela 2. Zestawienie jezior
Głęb
Głęb
Obj.
.
.
[tys.
śred
maks
Powierzchnia [ha]
Lp
.
z
Nazwa jeziora
1
IRŚ
2
KJP
planimetrowania
TOPOGRAFICZNE DZIAŁY WODNE
Wszystkie działy wodne na omawianym obszarze to działy
wyraźne. Zdecydowana większość z nich to działy IV rzędu
stanowiące granice zlewni Małej Wełny oraz Nielby i zlewni
bezpośredniej Wełny. Działy wodne V rzędu wyznaczają między
innymi zlewnie dopływów Małej Wełny: Kanału Kłodzin, Kanału
Łopienno oraz Dębiny.
Na południowy zachód od Janowca Wielkopolskiego, w obrębie
strefy
wododziałowej
Małej
Wełny,
występuje
rozległy
ewapotranspiracyjny obszar bezodpływowy. Obszar bezodpływowy
obejmuje również tereny na północny wschód od Jeziora
Stępuchowskiego, w strefie wododziałowej zlewni Nielby. W
1.
Rgielskie
2.
Kłeckie
3.
Stępuchowskie
4.
Łopienno
5.
Bracholińskie
(Rgielskie Wschodnie)
m 3]
.
.
[m]
[m]
147,
148,
146,4
7822,
5,3
17,6
0
5
136,8
7
4,7
12,5
178,
141,
106,1
8432,
4,7
8,9
9
0
59,9
7
6,1
18,6
112,
101,
41,7
5307,
1,2
2,6
9
0
8
6.
Łopienno Północne
63,4
57,5
15,5
3869,
1,9
2,5
7.
Redgoskie
53,5
35,0
9,1
1
-
-
8.
Bracholińskie Małe
7,0
649,5
0,6
1,6
(Rgielskie Południowe)
9.
bn na N od
10
J.Bracholińskiego
.
Werkowo
15,8
15,0
-
8,0
5,7
293,0
-
-
19,0
4,2
1,5
-
-
-
-
-
-
-
80
1
Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie
2
Katalog jezior Polski (A. Choiński 1992)
-
CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA
P [mm]
30
20
10
0
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
przebiegu działów wodnych występuje zaledwie kilka bram
wodnych: w dziale (IV rzędu) zlewni Małej Wełny – na północ od
Popowa Kościelnego oraz w dziale (IV rzędu) zlewni Nielby – na
południe od miejscowości Rgielsko. Poprzez tę bramę wodną wody
ze zlewni Nielby wpływają do Wełny. Kolejna brama wodna, przez
którą wody z Jeziora Stępuchowskiego (położonego w zlewni
Nielby) wpływają do zlewni Wełny znajduje się około 1 km na
południe od wsi Stępuchowo. Pomimo dość urozmaiconej rzeźby
terenu,
na
całym
obszarze
występuje
niewiele
miejsc
bezodpływowych, z których większość ma charakter zagłębień
chłonnych.
OPADY
Rys. 1.
Arkusz mapy obejmuje obszar o łagodnym rytmie rzeźby. Są to
głównie tereny o charakterze falistym. Rzeźbę urozmaica dolina
rzeki Wełny, płynącej ze wschodu na zachód, a od miejscowości
Mieścisko
w
kierunku
północno-zachodnim.
Dolina
Wełny
miejscami osiąga szerokość kilku kilometrów, a na niektórych
odcinkach jej brzegi stanowią strome krawędzie. Głęboko wcięte
w teren są również misy jeziora Łopienno i Świniarskiego.
Deniwelacje terenu są ogólnie niewielkie i rzadko osiągają
kilkanaście metrów. Najwyższy punkt w terenie stanowi szczyt
wzniesienia, w kompleksie leśnym na południowy zachód od
Janowca Wlkp., mający 129,6 m n.p.m. Najniżej położony jest
teren w dolinie Wełny, na północ od miejscowości Łaziska, na
rzędnej około 81 m n.p.m.
Większość obszaru pokrywają równiny dennomorenowe na
podłożu glin zwałowych zlodowacenia północnopolskiego. Tereny
na północ od Jeziora Stępuchowskiego oraz na południe od
Janowca Wlkp. i na południe od wsi Popowo Kościelne,
odznaczają się pagórkowatym typem rzeźby. Genetycznie jest to
rzeźba związana z akumulacyjną działalnością lądolodu z okresu
ostatniego zlodowacenia, tworząc pagórki moreny czołowej
(morenę pagórkowatą).
Według
podziału
rolniczo-klimatycznego
Polski
R.
Gumińskiego (1948) cały obszar należy do dzielnicy środkowej
(VIII) i położony jest w jej części zachodniej. Dzielnica
środkowa obejmuje tereny o najniższych opadach w Polsce, gdzie
przeciętnie roczne sumy opadów atmosferycznych są niższe
aniżeli 500 mm. Występuje tutaj największa liczba dni
słonecznych w ciągu roku (ponad 50). Dni pochmurnych jest
tutaj mniej niż w dzielnicach sąsiednich, przeciętnie poniżej
130 dni. Średnia temperatura roczna powietrza wynosi około 8oC,
przy czym średnia temperatura dla stycznia to –2,5oC, a lipca
18,5oC. Pokrywa śnieżna zalega na tym obszarze przeciętnie od
50 do 55 dni. Ilość dni mroźnych waha się od 30 do 50, a dni z
przymrozkami jest od 100 do 110. Przeciętna długość okresu
wegetacyjnego wynosi od 210 do 220 dni. Dominują głównie
wiatry z sektora zachodniego, przynoszące masy powietrza typu
oceanicznego.
Według
podziału
Niziny
Wielkopolskiej
na
regiony
klimatyczne A. Wosia (1994) obszar w granicach arkusza mapy
należy do Regionu Środkowowielkopolskiego i położony jest w
jego centralnej części. W porównaniu z innymi regionami, ten
wyróżnia się większą liczbą dni z pogodą ciepłą i jednocześnie
pochmurną bez opadów. W ciągu roku dni takich jest przeciętnie
38,7. Mniej liczne są dni umiarkowanie ciepłe i słoneczne bez
opadu, których w roku jest średnio 9,4, natomiast dni
umiarkowanie ciepłych z dużym
zachmurzeniem jest
11,6.
Częściej niż w innych regionach występują dni z pogodą
umiarkowanie mroźną i zarazem pochmurną bez opadów. Ogólnie na
analizowanym obszarze w ciągu roku dni słonecznych przeciętnie
występuje 39,1, dni pochmurnych 205,0, a dni z dużym
zachmurzeniem 120,2, dni bez opadów jest około 202,0, a z
opadami 160,3.
Tereny objęte arkuszem mapy należą do typowo rolniczych.
Lasy, zarówno iglaste, jak i mieszane, zajmują stosunkowo
niewielki obszar. Zwarte kompleksy leśne występują głównie
wzdłuż doliny Wełny, w jej prawobrzeżnej części. Większy
obszar leśny występuje na południowy zachód od Janowca Wlkp.
oraz pomiędzy miejscowościami: Jaroszewo Pierwsze, Jaroszewo
Drugie, Miłosławice i Kłodzin.
Na całym obszarze dominują zasadniczo dwa kompleksy
glebowe. Większość obszaru pokrywają gleby płowe właściwe,
natomiast gleby rdzawe bielicowane występują na terenach
położonych na zachód od linii łączącej miejscowości: Tarnowo
Pałuckie, Nowa Wieś, Mieścisko i Sarbia. W niektórych
fragmentach dolin rzecznych występują gleby mułowe i mułowoglejowe. Do terenów użytkowanych rolniczo należą również łąki,
które występują przede wszystkim w dolinie Wełny oraz w
obniżeniach przyjeziornych. Większy kompleks łąk znajduje się
również w obniżeniu dolinnym Kanału Roszkowo – Popowo
Kościelne.
BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA
Analizę stosunków opadowych przeprowadzono na podstawie
wyników
pomiarów
opadów
atmosferycznych
prowadzonych
w
posterunku obserwacyjnym IMiGW w Janowcu Wielkopolskim. W
tabeli 1 zestawiono wartości średnich miesięcznych oraz
rocznych sum opadów z posterunku Janowiec Wlkp. Na rysunku 2
przedstawiono średnie miesięczne sumy opadów atmosferycznych w
roku normalnym (N).
Tabela 1. Zestawienie opadów normalnych (N), roku wilgotnego
(W) i suchego (S)
Posterunek opadowy
H m n.p.m.
(lata)
Janowiec
Miesięczne sumy opadów w mm
XI
XI
I
I
II
II
I
IV
V
VI
VI
VI
I
II
IX
X
Rok
Wlkp. 43
41
32
28
32
33
54
64
77
60
48
37 550
N
38
57
52
79
55
33
53
12
84
10
45
57 775
95
37
37
37
8
25
22
42
1
32
1
3
7
(1967)
W
25
291
16
Główną rzeką analizowanego obszaru jest Wełna. Brak jest
jednak posterunków wodowskazowych zarówno na Wełnie, jak i na
innych rzekach w granicach arkusza mapy. Najbliższy czynny
posterunek wodowskazowy należący do sieci obserwacyjnej IMiGW
zlokalizowany jest w Pruścach na Wełnie (arkusz Wągrowiec).
Dane pochodzące z tego posterunku wodowskazowego posłużyły w
głównej
mierze
do
opracowania
ogólnej
charakterystyki
hydrologicznej rzek omawianego obszaru.
Wszystkie rzeki cechuje śnieżno-deszczowy reżim zasilania z
jednym minimum i jednym maksimum zarówno stanów, jak i
przepływów w ciągu roku hydrologicznego. Najwyższe przepływy
rzek występują w kwietniu. Po okresie utrzymywania się
wysokich stanów oraz przepływów w okresie wiosennym, wody
rzeczne szybko opadają aż do osiągnięcia najniższego stanu we
wrześniu lub na przełomie września i października. Zlewnie
rzek omawianego obszaru charakteryzują się bardzo niskimi
odpływami jednostkowymi, znacznie niższymi aniżeli średnia
wartość odpływu jednostkowego w Polsce (5,5 dm3s-1km-2). Odpływ
jednostkowy dla Wełny, przy jej skrajnych przepływach (w
Pruścach – arkusz Wągrowiec) wynosi: q = 32,6 dm3s-1km-2 przy
Qmax = 36,9 m3s-1 oraz q = 0,08 dm3s-1km-2 przy przepływie
minimalnym Qmin = 0,09 m3s-1. Średni odpływ jednostkowy dla
Wełny
w
Pruścach
wynosi
3,4
dm3s-1km-2.
Współczynnik
nierównomierności przepływu, liczony jako stosunek wartości
maksymalnej do minimalnej, wynosi 410.
W drugiej dekadzie września 2002 roku dokonano pomiarów
przepływów chwilowych na wybranych ciekach. Porównując wyniki
zestawione w tabeli 3 z wartościami przepływów na Wełnie, w
analogicznym okresie roku hydrologicznego oraz uwzględniając
różnicę przyrostu przepływu wynikającą
między innymi
z
przyrostu powierzchni zlewni (pomiędzy profilem pomiarowym w
Mieścisku i w Pruścach), należy uznać, że odpowiadają one
średnim wieloletnim.
Tabela 3. Zestawienie pomiarów przepływów chwilowych
Wartość
Lp.
Rzeka
*
Profil
(1961-2000)
(1982)
objętości
Data
przepływu
pomiaru
3 -1
[m s ]
S
Rys. 2. Średnie miesięczne sumy opadów atmosferycznych
Średnia roczna suma opadów z wielolecia (1961-2000) dla
posterunku opadowego w Janowcu Wlkp. wynosi 550 mm. Najwyższe
opady miesięczne w roku normalnym występują w lipcu, natomiast
w roku wilgotnym miały miejsce w czerwcu, a w roku suchym w
maju. Najniższe sumy miesięczne opadów w roku normalnym
występują w lutym, w roku wilgotnym wystąpiły w styczniu, a w
roku suchym we wrześniu. Najwyższe opady w wieloleciu 19612000 wystąpiły w 1967 roku osiągając poziom 775 mm. O
możliwości wystąpienia na analizowanym obszarze wysokich
deficytów wodnych, może świadczyć rekordowo niski opad roczny,
który wynosił zaledwie 291 mm i miał miejsce w 1982 roku. Suma
opadów rocznych w roku wilgotnym stanowiła 140,9% sumy opadów
w roku normalnym, natomiast opady w roku suchym stanowiły
zaledwie 52,9% opadów roku normalnego. Największe miesięczne
sumy opadów w roku wilgotnym (1967) stanowią około 200%
wartości przeciętnych, z maksimum w lutym (282%). W roku
suchym (1982) najniższa miesięczna suma opadów (3 mm) była aż
16-krotnie
niższa
aniżeli
wartość
przeciętna
dla
tego
miesiąca. Opady w półroczu letnim oraz zimowym, w stosunku do
sumy rocznej dla roku normalnego, wynoszą odpowiednio: 62% i
38%.
WODY POWIERZCHNIOWE
Obszar objęty arkuszem mapy w całości należy do dorzecza
Wełny. Główną sieć wód powierzchniowych tworzą: Wełna, Nielba
(prawobrzeżny
dopływ
Wełny),
Kanał
Ruda
Koźlanka
–
Nieświastowice (lewobrzeżny dopływ Wełny), Kanał Roszkowo –
Popowo Kościelne (prawy dopływ Małej Wełny), Kanał Kłodzin i
Kanał Łopienno (wpadające do Jeziora Kłeckiego, przez które
przepływa Mała Wełna – poza arkuszem). Sieć rzeczna jest
stosunkowo gęsta, na co wpływa duża ilość niewielkich cieków,
z których większość ma charakter okresowy.
Ogólną charakterystykę największych jezior przedstawiono w
tabeli
2.
Na
całym
analizowanym
obszarze
występuje
kilkadziesiąt
zbiorników
wód
powierzchniowych
o
bardzo
zróżnicowanej
wielkości,
od
niewielkich
tzw.
oczek
(o
powierzchni poniżej 1 ha) do jezior o powierzchni ponad 130
ha. Większość jezior ma charakter zbiorników przepływowych.
Dużo tego typu jezior występuje wzdłuż biegu Nielby. Na
obszarze objętym arkuszem mapy są to jeziora: Bracholińskie
(Rgielskie Wschodnie) i Rgielskie. Podobnie na dopływach Małej
Wełny, do jezior przepływowych zaliczają się: jezioro Łopienno
oraz Jezioro Kłeckie, nazywane również Jeziorem Świniarskim.
Ponadto na całym obszarze, dość równomiernie, rozrzuconych
jest kilkadziesiąt niewielkich zbiorników wodnych, tzw. oczek.
Powierzchnia jezior w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat
uległa znacznemu zmniejszeniu. Zmiany te w różnym stopniu
objęły
poszczególne
jeziora.
Najmniej
zmniejszyła
się
powierzchnia
Jeziora
Rgielskiego,
zaledwie
o
0,4%,
a
najbardziej, bo aż o 63,1% zmniejszyła się powierzchnia
Jeziora Bracholińskiego Małego (Rgielskie Południowe). Jezioro
to położone jest w szerokim obniżeniu i otoczone jest łąkami,
które
są
sukcesywnie
osuszane.
Ponadto
parametry
Kartowanie oraz pomiary terenowe: pomiary przepływów
chwilowych rzek oraz pomiary głębokości zalegania zwierciadła
wód gruntowych wykonano 20 września 2002 roku. W czasie
trwania kartowania i pomiarów terenowych warunki hydrologiczne
i
meteorologiczne
odpowiadały
przeciętnym
wieloletnim.
Uzyskane
wyniki
pomiarów
kształtowały
się
na
poziomie
odpowiadającym przeciętnym warunkom hydro-meteorologicznym dla
analogicznego okresu w roku hydrologicznym i mieściły się w
górnej granicy strefy stanów niskich.
STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH
50
40
Tabela 4. Stan czystości badanych wód powierzchniowych
Lp Rzeka lub
.
1. Wełna
1.
K. Ruda Koźlanka-
Ruda
0,12
20.09.20
2.
Nieświatowice
Kożlanka
0,23
02
Wełna
Mieścisko
20.09.20
02
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
WODY PODZIEMNE
Według podziału hydrogeologicznego Polski, cały analizowany
obszar znajduje się w obrębie regionu mogileńskiego (XII) i
jednocześnie w zasięgu rejonu Wągrowiec-Żnin (XIIB) oraz rejonu
doliny Wełny (XIIC).
Na terenach położonych na południe od rejonu doliny Wełny
(XIIC), główny poziom użytkowy wód podziemnych stanowią utwory
mioceńskie, występujące przeciętnie na głębokości 80-100 m.
Wodonośne utwory miocenu, głównie są to piaski i piaski
mułkowate, są izolowane od powierzchni warstwą utworów słabo
przepuszczalnych
powodujących,
iż
wody
tego
poziomu
wodonośnego pozostają pod ciśnieniem 350-1600 kPa (lokalnie
możliwe
samowypływy).
Miąższość
warstw
wodonośnych
może
osiągać 50 m. Uzyskiwane wydajności studni eksploatujących ten
poziom użytkowy wynoszą od 30 do 70 m3h-1, a lokalnie do 160
m3h-1. W części wschodniej obszaru, a zwłaszcza na południe od
Janowca Wlkp., poziom wodonośny o mniejszym znaczeniu stanowią
osady czwartorzędowe, zbudowane głównie z piasków, żwirów oraz
piasków mułkowatych, a w ich obrębie występują miejscami dwa
poziomy użytkowe. Zwierciadło wody w tych utworach ma
charakter swobodny, a lokalnie naporowy, pod ciśnieniem do
około 520 kPa. Uzyskiwane wydajności wynoszą od kilkunastu do
30 m3h-1.
Rejon doliny Wełny (XIIC) obejmuje swym zasięgiem centralną
część obszaru, wzdłuż biegu Wełny, pasem o szerokości kilku
kilometrów.
Główny
poziom
użytkowy
stanowią
utwory
czwartorzędowe, a o mniejszym znaczeniu użytkowym jest poziom
wodonośny w utworach mioceńskich. Osady czwartorzędowe to
głównie piaski i żwiry występujące na głębokości od 20 do 40 m
oraz poniżej 20 m - w części zachodniej rejonu doliny Wełny.
Wody podziemne tego poziomu mają zwierciadło swobodne, a tylko
lokalnie pozostają pod ciśnieniem rzędu 400 kPa. Wydajności
użytkowe tego poziomu kształtują się w przedziale od 30 do 70
m3h-1. W rejonie doliny Wełny drugorzędne znaczenie mają
mioceńskie utwory wodonośne reprezentowane głównie przez
piaski i piaski mułkowate. Poziom ten występuje na głębokości
od 70 do 90 m, a zwierciadło wody pozostaje pod ciśnieniem
600-870 kPa. Miąższość tych utworów waha się od kilkunastu do
około 40 metrów. Wydajności eksploatacyjne z pojedynczych
studni wynoszą przeciętnie 20 m3h-1, a lokalnie nawet 120 m3h-1.
Na północ od rejonu doliny Wełny (XIIC), na obszarze w zasięgu
rejonu Wągrowiec-Żnin (XIIB), głównym poziomem użytkowym są
osady mioceńskie, natomiast wodonośne osady czwartorzędowe
stanowią poziom o mniejszym
znaczeniu. Wodonośne
osady
mioceńskie budują głównie piaski oraz piaski mułkowate,
tworzące ciągły poziom występujący na głębokości od 80 do 100
m.
Wody
tego
poziomu
pozostają
pod
ciśnieniem
warstw
nadległych od 360 do 1550 kPa, co wskazuje na możliwość
występowania lokalnych samowypływów. Miąższość mioceńskich
Badania stanu czystości wód powierzchniowych, prowadzone
przez Państwową Inspekcję Ochrony Środowiska na obszarze
opracowania
objęły
rzeki:
Wełnę,
Nielbę
oraz
jeziora:
Bracholińskie
(Rgielskie
Wschodnie),
Rgielskie
i
Stępuchowskie.
Oceny jakości wód powierzchniowych dokonano na podstawie
danych
zawartych
w
„Raporcie
o
stanie
środowiska
w
Wielkopolsce w latach 1997-1998” (PIOŚ - Poznań 1999), w
„Raporcie o stanie środowiska w Wielkopolsce w 1999 roku.”
(PIOŚ - Poznań 2000)”, w „Raporcie o stanie środowiska w
Wielkopolsce w 2000 roku” (PIOŚ - Poznań 2001), oraz w „Stanie
czystości wód w zlewni rzeki Wełny” (PIOŚ - Poznań 2002).
Wody Wełny w 2001 roku, badano w dwóch punktach pomiarowokontrolnych: w Janowcu Wielkopolskim (km 69) oraz poniżej
Janowca Wielkopolskiego (km 63,1). Na omawianym odcinku Wełna
prowadziła wody pozaklasowe. Decydowały
o tym
stężenia
związków
biogennych,
wskaźnik
saprobowości
(stężenie
chlorofilu „a”). Stan sanitarny rzeki odpowiadał III klasie.
Jedynie stężenia związków organicznych mieściły się w II
klasie czystości. Docelowo jakość wód rzeki określono na I
klasę czystości. Wody Wełny zanieczyszczają spływy obszarowe,
niekontrolowane zrzuty ścieków oraz zrzuty wód pościekowych z
oczyszczalni: w Janowcu Wielkopolskim oraz w Mieścisku.
Rzeka Nielba (prawobrzeżny dopływ Wełny), w 2001 roku
odznaczała się nadmiernym zanieczyszczeniem (klasa non). Wody
Nielby badano w dwóch punktach pomiarowych: w Wągrowcu w
przekroju przyujściowym do Wełny (km 0,2 - na obszarze objętym
arkuszem mapy Wągrowiec) oraz w miejscowości Łekno (km 16 - na
obszarze
objętym
arkuszem
mapy
Kcynia).
Wody
rzeki
dyskwalifikowały pod względem czystości stężenia biogenów
(fosfor ogólny, azotyny), stan
sanitarny oraz
rzadziej
saprobowość
(w
profilu
Łekno).
Stężenia
substancji
organicznych i zasolenia mieściły się w II klasie czystości.
Porównując jakość wód rzeki, w obu badanych punktach, należy
stwierdzić, że górny odcinek rzeki był zdecydowanie bardziej
zanieczyszczony. Docelowo jakość wód Nielby powinna odpowiadać
I klasie czystości. Wody rzeki zanieczyszczają spływy z pól
uprawnych oraz zrzuty ścieków sanitarnych.
Przeprowadzone w 1994 roku badania Jeziora Bracholińskiego,
wykazały, że jest to zbiornik bardzo podatny na degradację
(poza kategorią), o wodach silnie zanieczyszczonych (III klasa
czystości). Wody jeziora zawierały znaczne ilości związków
biogennych
i
organicznych.
Wysoka
wartość
przewodności
elektrolitycznej właściwej świadczyła o dużej zawartości
związków nieorganicznych. Stan sanitarny akwenu nie budził
zastrzeżeń. Poprawa jakości wód wymaga podjęcia działań
ochronnych
polegających
na
eliminacji
zanieczyszczeń
wnoszonych do zbiornika przez
dopływy oraz
racjonalnej
gospodarki nawozowej w zlewni bezpośredniej jeziora.
W 1998 roku, dla wód Jeziora Rgielskiego, wyznaczono
wypadkową, III klasę czystości. Podczas badań w wodach
zbiornika
stwierdzono
znaczną
zawartość
substancji
organicznych (o czym świadczyły wskaźniki BZT5 oraz ChZT-Mn)
oraz związków biogennych. Jedynie fosforany i fosfor ogólny w
warstwie powierzchniowej wody odpowiadały I klasie czystości.
Nadmierne zanieczyszczenie zbiornika potwierdziły wskaźniki
przyrostu biomasy planktonu. Stan sanitarny akwenu nie budził
zastrzeżeń. Świadczyło to o braku dopływu ścieków lub
zanieczyszczonych rzek bezpośrednio do jeziora. Na stan
fizyczno-chemiczny
akwenu
miały
wpływ
zanieczyszczenia
wymywane z terenów rolniczych. Zestawienie wyników badań z
wynikami z poprzedniego cyklu badawczego (1987 rok), wykazało
nieznaczną poprawę czystości wód z klasy non do klasy III.
Jezioro jest zbiornikiem bardzo podatnym na degradację (III
kategoria).
Docelowo
wody
Jeziora
Rgielskiego
powinny
odpowiadać I klasie czystości.
Badane w 2001 roku Jezioro Stępuchowskie było zbiornikiem o
wodach silnie zanieczyszczonych (III klasa), umiarkowanie
podatnym na degradację (II kategoria). Oznaczone wskaźniki
fizyczno-chemiczne odpowiadały III, a stan sanitarny II klasie
czystości. W porównaniu do poprzednich badań przeprowadzonych
w latach 1991-1992, stwierdzono poprawę jakości wód akwenu z
klasy non do klasy III.
Można przyjąć, że cieki płynące przez tereny leśne (brak
„dzikich” zrzutów ścieków) posiadają dobrą jakość wody. Cieki
odwadniające
tereny
podmokłe
(np.
okolice
miejscowości
Bracholin) posiadają obniżoną jakość wody, a także zwiększoną
ilość
zawiesin
i
substancji
rozpuszczonej
z
przyczyn
naturalnych.
Prawdopodobnie i inne mniejsze rzeki przepływające przez
tereny zabudowane lub rolnicze są okresowo zdegradowane przez
„dzikie” zrzuty bytowo-gospodarcze oraz spływy obszarowe.
Ułatwienie dla spływu związków biogennych z terenów uprawowych
stanowi sieć rowów melioracyjnych i urządzenia drenarskie na
terenach wyżej położonych. Za intensywnym wodociągowaniem wsi
nie nadąża budowa sieci kanalizacyjnej. Ścieki gromadzone w
szambach zrzucane są niekiedy w sposób niekontrolowany do wód
powierzchniowych.
Trafiają
tam
również
niedostatecznie
oczyszczone wody pościekowe. Rzeki odwadniające omawiany
obszar ze względu na małe przepływy, nie gwarantujące
korzystnego stopnia rozcieńczania zanieczyszczeń i braku
zdolności wód do samooczyszczania powinny być wykluczone jako
odbiorniki zanieczyszczonych wód.
Warunkiem poprawy jakości wód powierzchniowych na omawianym
obszarze
jest
uporządkowanie
gospodarki
wodno-ściekowej,
dotyczy
to
również
terenów
użytkowanych
w
celach
rekreacyjnych. Ścieki z kanalizacji sanitarnej i z terenów nie
objętych
kanalizacją
muszą
trafiać
do
zmodernizowanych
oczyszczalni
ścieków
zapewniających
wysoką
redukcję
zanieczyszczeń, do poziomu zapewniającego ochronę jakościową
wód
w
ciekach
i
jeziorach.
Konieczne
jest
również
zmodernizowanie systemu melioracyjnego tak, aby ilość wody
Klasa
Punkt pomiarowo-
Rok
kontrolny
badań
Janowiec Wlkp. (69
2001
non
2001
non
2001
III
jezioro
czystoś
ci
km)
poniżej Janowca
3. J.
Główne
zanieczyszczenia
Związki biogenne,
chlorofil „a”,
2. Wełna
miano Coli – III
klasa.
Wlkp. (63,1 km)
Stępuchowskie
Związki biogenne,
chlorofil „a”,
miano Coli – III
klasa.
Na podstawie
oznaczonych
wskaźników
fizycznochemicznych.
non - nie odpowiada normom
Tabela 5. Ważniejsze zrzuty ścieków
Ilość
Nr
*
Miejscowość
Zakład
Rodzaj
ścieków
ścieków
3
m d
-1
max/aktual
na
Urządzeni
e
Kierunek
do
zrzutu
oczyszcz.
1. Mieścisko
UG Mieścisko
komunaln
200/200
mech.-
Wełna
2. Popowo
UG Mieścisko
e
200/150
biol.
rów
komunaln
mech.-
melior. do
e
biol.
Kanału
Kościelne
Roszkowo3. Janowiec
Wlkp.
70
60
odprowadzanej ze zlewni rolniczej do wód powierzchniowych była
jak najmniejsza.
CHARAKTERYSTYKA OKRESU BADAŃ
114,2
Janowiec Wlkp .
osadów wodonośnych wynosi od kilku do 40 m, a uzyskiwane
wydajności mieszczą się w przedziale 30-70 m3h-1, rzadziej 70
do 150 m3h-1. W utworach czwartorzędowych występują głównie
piaski oraz piaski mułkowate tworząc lokalny, nieciągły poziom
użytkowy o mniejszym znaczeniu. Zwierciadło wód podziemnych ma
najczęściej charakter swobodny, a tylko lokalnie naporowy,
pozostając pod ciśnieniem około 450 kPa. Uzyskiwane wydajności
są niewielkie i w wyjątkowych przypadkach mogą wynosić 60 m3h1
.
Na omawianym obszarze brak jest posterunków obserwacyjnych
poziomu wód tzw. pierwszego horyzontu, należących do sieci
obserwacyjnej IMiGW. Pomiary głębokości zalegania zwierciadła
wód gruntowych wykonano na obszarze opracowania w okresie
utrzymywania się niskich stanów wód – w drugiej dekadzie
września 2002 roku. Uzyskane w trakcie kartowania terenowego
wyniki zostały wykorzystane do opracowania mapy hydroizobat.
Ogólnie, poziom wód gruntowych na całym obszarze zalega
stosunkowo płytko. W obrębie dolin rzecznych zwierciadło wód
gruntowych zalega na głębokości mniejszej aniżeli 1 m p.p.t.
Na
pozostałym
obszarze
zwierciadło
wody
znajduje
się
przeciętnie na głębokości od 1 do 2 m p.p.t., a tylko lokalnie
w strefach kulminacji terenu,
na głębokości powyżej 3 m
p.p.t. Największą głębokość do zwierciadła wód gruntowych
zanotowano w studni we wsi Nieświastowice – 4,4 m p.p.t.
UG
Janowiec
Popowo
840/220
Wlkp.
Koś.
komunaln
mech.-
e
biol.
Wełna
* numeracja zgodna z numeracją na mapie.
PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH
Przeobrażenia
stosunków
wodnych
na
obszarze
objętym
arkuszem mapy Janowiec Wlkp. polegają w głównej mierze na:

wykonaniu systemów drenarskich na obszarach stanowiących
około 60% powierzchni gruntów wykorzystywanych rolniczo,

połączeniu mniejszych cieków, tworząc systemy kanałów
odprowadzających wody z obszarów nie mających wcześniej
połączenia z systemami odwodnieniowymi większych rzek
(Kanał Kłodzin, Kanał Łopienno, Kanał Pląskowo-Pomorzany,
Kanał Ruda Koźlanka – Nieświastowice, Kanał Roszkowo –
Popowo Kościelne),

wybudowaniu urządzeń hydrotechnicznych wpływających na
reżim odpływu rzecznego, zastawki na Kanale Kłodzin, na
wypływie z jeziora Łopienno, na Kanale Roszkowo – Popowo
Kościelne i Nielbie oraz system zastawek na Kanale Ruda
Koźlanka – Nieświastowice, ponadto jazy na Wełnie: w
Gorzewie, powyżej Mieściska, w Rudzie Koźlance, w Łaziskach
oraz powyżej Łazisk oraz na Nielbie – na wypływie z Jeziora
Rgielskiego,

wyprostowaniu oraz uregulowaniu niektórych odcinków rzek,

wybudowaniu sieci wodociągowych przy jednoczesnym braku
sieci kanalizacyjnej – sieć kanalizacyjną posiada Janowiec
Wielkopolski, Mieścisko oraz w bardzo ograniczonym zakresie
Popowo Kościelne,

oddziaływaniu antropogenicznym na stan czystości wód
rzecznych i jeziornych.
Nazewnictwo dotyczące sieci hydrograficznej zostało zaczerpnięte z:
Choiński A.,1992: Katalog jezior Polski, część trzecia, Wydawnictwo
Naukowe UAM, Poznań; Podział hydrograficzny Polski 1983: praca
zbiorowa pod red. Haliny Czarneckiej, IMiGW, Warszawa
© Copyright by Mariusz Kostecki
Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu