przedbizantyjskie zabytki liturgiczne w języku

PRZEDBIZANTYJSKIE ZABYTKI LITURGICZNE
W JĘZYKU GRUZIŃSKIM
Przedbizantyjskie zabytki w języku gruzińskim znamy dzięki publikacjom
profesora Korneli Kekelidze. Odnosi się to, w tym wypadku, do trzech
zachowanych do naszych dni cennych zabytków liturgii przedbizantyjskiej,
które budzą zainteresowanie świata uczonych. Są to: „Lekcjonarz jerozolimski”,
„Liturgia św. Piotra Apostoła” i przede wszystkim „Liturgia św. Jakuba
Apostoła”. Właśnie Liturgią św. Jakuba Apostoła będziemy zajmować się tutaj
w sposób szczególny, bowiem miałem szczęście i moŜliwość zbadania
najstarszego i bez wątpienia najbardziej znaczącego manuskryptu tej Liturgii,
czyli Kodeksu N° 4 (fol. 1-94 verso) z Biblioteki Uniwersytetu w Gratzu1.
„Lekcjonarz jerozolimski” został odkryty przez K. Kekelidze w dwóch
manuskryptach w Svaneti (prowincja gruzińska) i wydany przez niego w 1912
roku dzięki ofiarności Nazariosa, arcybiskupa Kutaisi. Zawarte w lekcjonarzu
obrzędy liturgiczne, perykopy, kalendarz świętych, a takŜe inne dane, zgadzają
się z opisem Eterii w „Peregrinatio ad loca sancta”2 oraz z tradycją palestyńską.
Dokument ten jest przedbizantyjskim gruzińskim zabytkiem liturgicznym,
którego znaczenia nie moŜna lekcewaŜyć.
Oprócz tych dwóch manuskryptów, aktualnie znajdujących się w Gruzji,
istnieje jeszcze trzeci manuskrypt, przechowywany w Bibliotece Narodowej w
ParyŜu: Géorgien N° 3. Kodeks ten został wywieziony z Gruzji przez włoskich
misjonarzy kapucynów i początkowo był przechowywany w klasztorze koło
Neapolu, skąd został przeniesiony do Biblioteki Watykańskiej. Z kolei
Napoleon wysłał ten manuskrypt do ParyŜa. Część kodeksu tego manuskryptu,
dotycząca świąt stałych, została wydana przez Heinricha Goussena w
tłumaczeniu niemieckim. JednakŜe publikacja ta, podobnie jak i przekłady K.
Kekelidze, jest pracą prowizoryczną. Najbardziej poŜądana byłaby publikacja
manuskryptu paryskiego in extenso3.
„Liturgia św. Piotra Apostoła” wzbudza zainteresowanie świata uczonych
jako pewnego rodzaju curiosum. Jest ona znana w Europie w tłumaczeniu
rosyjskim, dokonanym przez K. Kekelidze z manuskryptu XVIII-to wiecznego.
1
Na temat przedbizantyjskiej liturgii gruzińskiej patrz: G. Per ad ze, Zur vorbyzantinischen Liturgie Georgiens,
„Muséon”, 43:1929, z. 2, s. 90-99. Tekst gruziński Liturgii św. Jakuba Apostoła wydał K. Ke ke lid ze,
Driewnie-gruzinskij archijeratikon (Gruzinskij tiekst), Tyflis, 1912, s. 1-85. Na temat manuskryptu z Gratzu
patrz: A. S za nid ze, Gruziński manuskrypt z Gratzu, „Biuletyn Uniwersytetu w Tyflisie”, 9:1912, s. 310-353,
zwłaszcza s. 319, 345-348 (w języku gruzińskim).
2
Przekład na język polski: E ter i a, Pielgrzymka do miejsc świętych, przeł. W. Szołdrski, Warszawa, 1970, s
(seria: „Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy”, 6) (uwaga tłumacza).
3
H. Go u s se n, Über georgische Drucke und Handschriften, die Festordnung und den Heiligenkalendar des
altchristlichen betreffens, LuK, 4:1923, s. 3-42.
1
H. Goussen natomiast przetłumaczył tekst rosyjski na język łaciński. Ponadto H.
Goussen odkrył manuskrypt tej Liturgii w Bibliotece Watykańskiej. Kodeks ten,
pochodzący z XI wieku, został sfotografowany przez H. W. Codringtona celem
przygotowania edycji tej Liturgii4.
„Liturgia św. Jakuba Apostoła”5 jest przede wszystkim znana dzięki
tłumaczeniu na język rosyjski, dokonanemu przez K. Kekelidze, który następnie
w 1912 roku opublikował oryginalny tekst gruziński. Z tego zaś tekstu F. C.
Conybare i O. Wardrop dokonali przekładu na język angielski. K. Kekelidze
wraz z tekstem Liturgii św. Jakuba Apostoła opublikował modlitwy odmawiane
podczas święceń. Uczeni angielscy przetłumaczyli równieŜ te modlitwy na język
angielski i wykazali ich zgodność z VIII księgą „Konstytucji Apostolskich”6.
JednakŜe najbardziej frapująca zgodność daje się zauwaŜyć z „Testamentu
Domini Nostri Jesu Christi”, znanym w wersjach syryjskiej, etiopskiej i
arabskiej7. MoŜna więc do nich dołączyć równieŜ wersję gruzińską8.
Jest rzeczą niemoŜliwą omówienie tutaj wszystkich problemów,
związanych z Liturgią św. Jakuba Apostoła. Zamierzam jedynie przedstawić
kilka obserwacji, poczynionych podczas analizowania gruzińskiej wersji tej
Liturgii.
W całej Gruzji istnieją tylko dwa manuskrypty Liturgii św. Jakuba
Apostoła i oba zostały zbadane, jak to juŜ zaznaczyłem, przez K. Kekelidze.
Trzeci natomiast jest przechowywany w Bibliotece Uniwersyteckiej w Gratzu.
Około 1885 roku kodeks ten znajdował się na Synaju i był sygnalizowany przez
A. A. Cagareliego podczas jego podróŜy na Górę Synaj. Kodeks ten, wraz z
kilkoma innymi znalazł się w Gratzu, gdzie aktualnie jest przechowywany w
Bibliotece Uniwersyteckiej. Od dwóch manuskryptów znajdujących się w
Gruzji róŜni się nie tylko tym, Ŝe jest bardzo starannie przepisany, ale jeszcze
tym, Ŝe jest wolny od licznych błędów, występujących w dwóch pozostałych.
Tekst opublikowany przez K. Kekelidze, według obu kodeksów znajdujących
się w Gruzji, moŜna łatwo poprawić według tekstu kodeksu z Gratzu.
Manuskrypt z Gratzu został przepisany, jak głosi to sam tekst, przez
znanego literata gruzińskiego Jana Zosimę (X wiek). Manuskrypty znajdujące
się w Gruzji zostały przepisane przez katolikosa Symeona. W jednym
fragmencie Symeon jest określony jako właściciel, a w innym jako
przepisywacz manuskryptu. W obu tych wypadkach tekst jest zredagowany w
pierwszej osobie, ale poza tym jego imię występuje nie tylko wśród imion osób
Ŝyjących, ale takŜe zmarłych. Pozostaje kwestią, o którego katolikosa Symeona
4
Praca ta została opublikowana w późniejszych latach: H. W. Co d r i n g to n, The Liturgy of Saint Peter, Münster
in Westfallen, 1936 (uwaga tłumacza).
5
Przekłady Liturgii św. Jakuba Apostoła na język polski patrz: Wieczerza Mistyczna. Anafory eucharystyczne
chrześcijańskiego Wschodu, przeł. H. Paprocki, Warszawa, 1988, s. 139-148, 158-167, 214-222, 230-236;
Liturgie Kościoła Prawosławnego, przeł. H. Paprocki, Kraków, 2003, s. 165-213 (uwaga tłumacza).
6
Por. Les Constitutions Apostoliques, wyd. M. Metzger, Paris, 1987, III, s. 117-311 (seria: “Sources
Chrétienne”, 336) (uwaga tłumacza).
7
Por. Testamentum Domini Nostri Jesu Christi, wyd. I. E. Rahmani, Moguntia, 1899 (uwaga tłumacza).
8
Por. G. P er ad ze, dz. cyt., s. 92, nota 1.
2
chodzi. Jest on poza tym wymieniony jako właściciel i jako przepisywacz.
Właściwie nie jest sprawą szczególnie waŜną precyzyjne ustalenie o kogo tutaj
chodzi. MoŜna jednak nieco wyjaśnić tę sprawę. Zgodnie z tradycją gruzińską
przed X wiekiem znamy trzech katolikosów gruzińskich o tym imieniu. Jest to
tradycja bez wątpienia bardzo czcigodna, ale jej wartość jest dyskusyjna:
Symeon I był katolikosem w VI wieku, Symeon II w latach 867-878, a Symeon
III w latach 1002-1012. Według T. Jordanii katolikos Symeon III rządził w
latach 1070-11009.
Nie moŜe być tutaj mowy o Symeonie I, poniewaŜ manuskrypt wspomina
VI Sobór Powszechny. Symeon II został wykluczony przez K. Kekelidze z
powodów natury literackiej. Według K. Kekelidze kopistą mógł być jedynie
Symeon III10. Uczony gruziński M. Džanašvili uwaŜał za kopistę Symeona II. W
tekście jest cytowane imię św. męczennika Abo, zabitego 6 stycznia 786 roku. Z
drugiej jednak strony nie jest wspomniany VII Sobór Powszechny. Z powodu
tych faktów, według Džanašviliego, naleŜy uznać, Ŝe manuskrypty zostały
przepisane między tymi dwoma wydarzeniami. Argumentacja ta nie jest jednak
przekonująca, poniewaŜ znane są manuskrypty greckie z X i XI wieku, które nie
wspominają VII Soboru Powszechnego. Z drugiej strony jest niemoŜliwym, aby
te dwa manuskrypty z Gruzji zostały przepisane w VIII wieku, poniewaŜ
występuje w nich imię św. Nino. Logiczne jest więc przyjęcie tezy, Ŝe
manuskrypty te zostały przepisane w X-XI wieku, czyli przez Symeona III.
Manuskrypt z Gratzu jest bez wątpienia starszy niŜ dwa manuskrypty z
Gruzji – jeŜeli św. Abo jest wymieniony, to św. Nino jeszcze nie jest
wymieniona. StaroŜytność kodeksu potwierdza fakt, Ŝe św. Jerzy występuje po
św. Teodorze, podczas gdy w manuskryptach z Tbilisi imię św. Jerzego
poprzedza imię św. Teodora. RóŜnicę tę tłumaczy wielki kult, jakim św. Jerzy
był otoczony w Gruzji przede wszystkim od początku X wieku. W kalendarzu
świętych manuskryptu z Gratzu nie występuje takŜe imię św. Barbary. Fenomen
ten jest bardzo interesujący, poniewaŜ moŜna zauwaŜyć, Ŝe najstarsze
kalendarze, na przykład jerozolimski z VII wieku, nie wymieniają imienia tej
świętej. najstarszy tekst, który wymienia św. Barbarę, pochodzi z X wieku z
Chatberdi.
JeŜeli w modlitwach „Mnéstheti” lista świętych w tekście Liturgii św.
Jakuba Apostoła (Versio Messanensis) jest bardzo długa, to w tekstach z Tbilisi
jest znacznie krótsza. Lista świętych w manuskrypcie z Gratzu jest w tym
wypadku jeszcze krótsza, właśnie z powodu, Ŝe zabytek ten jest staroŜytny.
Występuje przy tym jeden charakterystyczny szczegół: święci, których imiona
nie figurują w manuskrypcie z Gratzu, są umieszczeni na końcu listy w
manuskryptach z Tbilisi. Znajdujemy w nim poza tym takie imiona, jak św.
9
Katolikos Symeon jest wzmiankowany w pergaminowej Ewangelii z Achalcyche, por. T. J o r d ania, Kronika,
Tyflis, 1897, II, s. 90 (w języku gruzińskim). Porównaj takŜe: F. C. Co n yb ear e & O. W ar d r o p , The Georgien
Version of the Liturgy of Saint James, ROC, 19:1914, s. 1-2 (nadbitki).
10
K. Ke k el id ze, Liturgiczeskije gruzinskije pamjatniki w otieczestwiennych knigochraniliszczach i ich
naucznoje znaczenije, Tyflis, 1908, s. 381.
3
Modest, św. Piotr Męczennik i św. Mikołaj, które nie występują w greckich
manuskryptach Liturgii św. Jakuba Apostoła.
Dobór i porządek imion świętych w spisach gruzińskich jest całkowicie
róŜny od tekstu Versio Messanensis; nad zjawiskiem tym naleŜy na chwilę się
zatrzymać. Na pierwszym miejscu wymieniana jest naturalnie Matka BoŜa, a
następnie św. Jan Chrzciciel, Apostołowie, Ewangeliści, św. Stefan pierwszy
męczennik, błogosławieni patriarchowie (MojŜesz, Aaron, Jozue, Samuel,
Dawid, Eliasz, Elizeusz, Zachariasz, Symeon), dalej wymienieni są męczennicy:
św. Jerzy, św. Teodor (w manuskrypcie z Gratzu kolejność jest odwrotna), św.
Eustachy, św. Kwiryk, św. Iwlita, św. Barbara, św. Abo, czterdziestu
męczenników z Sebasty, święte myrofory i Jakub pierwszy arcybiskup
Jerozolimy; biskupi i Ojcowie Kościoła: Ignacy, Dionizy, Ireneusz, Grzegorz,
Aleksander, Eustacjusz, Atanazy, Bazyli, Grzegorz, Grzegorz, AmbroŜy,
Amfiloch, Liberiusz, Damazy, Proklos, Filestos („Filekos” w manuskrypcie z
Tbilisi), Jan Epifaniusz, Teofil, Celestyn, Augustyn, Cyryl, Leoncjusz,
Hormizdas, Efrem, Sofroniusz, Agapiusz, Eulogiusz, Marcin („Martviron” w
manuskrypcie z Gratzu), Modest, Piotr Nowy Męczennik, Mikołaj (trzej ostatni
nie figurują w manuskrypcie z Gratzu); z kolei są wymienieni Ojcowie sześciu
Soborów Powszechnych i asceci: Paweł, Antoni, Paweł, Pachomiusz, Ammon,
Teodor, Hilarion, Arseniusz, dwaj Makarzy (tylko jeden w manuskrypcie z
Tbilisi), Jan, Efrem, dwaj Symeonowie, Teodozjusz, Charyton, Galezy (nie
występuje w manuskryptach z Tbilisi), Saba, Domencjusz, Gerazym, Gelazy
(nie występuje w manuskrypcie z Gratzu), Kosmas i Jan (ci dwaj ostatni nie
występują w manuskryptach z Tbilisi); w dalszej kolejności wspominani są
mnisi zabici przez barbarzyńców na Synaju, po czym wymieniane są róŜne
stopnie hierarchiczne (naleŜy tu zaznaczyć, Ŝe manuskrypt z Gratzu wymienia
chorepiskopów przed kapłanami). Serię imion zamykają imperatorzy
Bizancjum: Konstantyn (manuskrypt z Gratzu dodaje: „Wielki”), Helena,
Teodozjusz Wielki, Marcjan, Procheli (manuskrypt z Tbilisi: „Procheri”),
Leoncjusz, Justynian. MoŜna przy tym skonstatować, Ŝe lista imperatorów w
tekstach gruzińskich jest identyczna z listą zawartą w Rotulus Vaticanus,
wydanym przez J. A. Cozza-Luzzi, z tym, Ŝe imię Konstantyna jest dodane po
Justynianie11.
*
*
*
11
Literatura dotycząca Liturgii św. Jakuba Apostoła: J. A. As se ma ni, Codex liturgicus Ecclesiae universae.
Tomus V: Missale Hierosolymitanum 1752, Paris-Leipzig, 1902, s. 1-67 (Textus Receptus), s. 68-99 (Versio
Messanensis); E. R e na ud o t , Liturgiarum orientalium collectio, Paris, 1847, I-II; A. J. Co zza - L u zz i, De
vetusta liturgia Antiochena ex rotulo membranaceo uncialibus charakteribus descripto. Novae Patrum
Bibliothecae ab Aug. Car. Maio collectae, Roma, 1905, X, cz. 2, s. 31-110 (anafora, s. 66-91); A. R üc k er , Die
syrische Jakobosanaphora nach der rezension des Jaguob/h/ von Edessa, Münster in Westfallen, 1926; F. E.
B r i g ht ma n, Liturgies Eastern and Western, Oxford, 1896, I, s. 31-68; A. B au ms t ar k, Dankmaler
altarmenischer Messliturgie. 3 – Die armenische Rezension der Jakobosliturgie, OC, 7/8:1918, s. 1-32; A.
B au ms t ar k & Th. Sch er m an n, Der alteste Text der griechischen Jakobosliturgie, OC, 3:1903, s. 214-219; S.
E ur i ger , Die ätiopische Anaphora des heiligen Jakobus, Bruders des Herrn, OC, 4:1914/1915, s. 1-23; H.
L ie tz ma n n, Sahidische Bruchstucke der Gregorios und Kyrillosliturgie, OC, 9:1920, s. 1-19.
4
Obecnie zajmiemy się kwestią, kim był kopista manuskryptu z Gratzu. Na
stronie 94 (verso) pewien Jan prosi kapłana, który będzie korzystać z woluminu,
o modlitwy za siebie. Na stronie 95 (recto) znajduje się następująca uwaga:
„Święci Ojcowie, w tej Liturgii od początku do końca brakuje wielu modlitw,
obrzędów i słów, w porównaniu z tymi, które otrzymałem od moich mistrzów,
czy teŜ które są zapisane w księgach liturgicznych, jakie posiadamy. Ale ten, kto
zlecił mi przepisanie tej Liturgii, prosił mnie, abym nic nie zmieniał w
powierzonym mi oryginale”. Kopistą jest Jan Zosima, który przepisał księgę na
Górze Synaj w 985 roku.
Zakończenie tekstu zawiera duŜo informacji: przede wszystkim katolikos
Symeon nie jest wspominany i nie jest uwaŜany za tłumacza tej Liturgii, gdyŜ
był on raczej reformatorem Liturgii. Po drugie, Jan Zosima nie uwaŜa siebie
samego za tłumacza tej Liturgii: pisze o sobie jedynie, Ŝe przepisał ją bardzo
dokładnie z powierzonego oryginału. Jan Zosima jest dobrze znany jako kopista
ksiąg liturgicznych. Był on początkowo mnichem ławry św. Saby, a następnie
przeniósł na się na Górę Synaj, gdzie zmarł około 987 roku. Opracował teŜ
nową redakcję Kanonarionu Kościoła gruzińskiego (od dłuŜszego czasu K.
Kekelidze przygotowuje jego wydanie12). Równocześnie moŜna go uwaŜać za
twórcę oryginalnej hymnografii gruzińskiej. Jako człowiek wielkiej kultury i
miłośnik liturgii, miał tendencję do korygowania i poprawiania błędów, jakie
wkradły się do tekstu podczas procesu przepisywania. Z tego teŜ powodu sam
zaznaczył, Ŝe osoba, która powierzyła mu przepisywanie tekstu, prosiła, aby nie
dokonywał Ŝadnych zmian lub poprawek. Osoba ta, o imieniu Kwiryk,
rozumiała bez wątpienia wagę wzorca, skoro pragnęła posiadać dokładną i
wierną kopię.
Z X wieku znamy imiona dwóch Kwiryków: jeden z nich był władcą
Kahetii i rządził w latach 929-975, a drugi był mnichem na Górze Synaj. Raczej
ten drugi ma związek z osobą właściciela manuskryptu z Gratzu.
Jan Zosima przepisywał kodeks mniej więcej dwa lata przed swoją
śmiercią, co nie przeszkadza, Ŝe Zosima i Kwiryk, który zlecił przepisanie
kodeksu, są wymienieni na liście zmarłych. Ten fakt nie powinien nas dziwić,
poniewaŜ kopiści i ojcowie gruzińscy mieli właśnie taki zwyczaj.
Studiując Liturgię św. Jakuba Apostoła moŜna zauwaŜyć frapującą
zasadę: im manuskrypt jest starszy, tym tekst jest obszerniejszy i bardziej
rozwinięty. Przeciwnie, im manuskrypt jest późniejszy, tym bardziej tekst jest
skrócony. Mam tu zwłaszcza na uwadze Versio Menassensis, która według mnie
jest bardziej znacząca, niŜ Rotulus Vaticanus i Textus Receptus. Jest ona
zarazem bardziej rozwinięta, niŜ wersje późniejsze: syryjska, ormiańska i
etiopska, które z kolei są krótsze niŜ Textus Receptus.
12
Praca ta nie została opublikowana, por. H. Gar i tte, Bibliographie de K. Kekelidze (+ 1962), „Muséon”,
76:1963, s. 443-480 (uwaga tłumacza).
5
MoŜna tu poszukiwać związków z liturgią bizantyjską i dyskredytować
Liturgię św. Jakuba Apostoła, przyjmując, Ŝe nie jest ona dziełem Apostoła, ale
późniejszą kompozycją, o czym ma świadczyć jej długotrwała ewolucja. Ci,
którzy reagują przeciwko tej tendencji i pragną zachować autorytet tej
staroŜytnej Liturgii, dokonują zabiegów zmierzających do skracania jej tekstu.
MoŜna zauwaŜyć podobną tendencję reformatorską w manuskryptach z Tbilisi,
sporządzonych na polecenie katolikosa Symeona. Tekst z Tbilisi jest znacznie
krótszy, niŜ manuskryptu z Gratzu. Manuskrypty z Tbilisi nie posiadają
dziewięciu modlitw, które występują w manuskrypcie z Gratzu. Z tych
dziewięciu modlitw trzy są zachowane w Textus Receptus, trzy w Versio
Messanensis, a trzy pozostałe nie występują w Ŝadnym innym zabytku. Oto te
trzy modlitwy:
1. modlitwa komunii, przypisywana św. Janowi Chryzostomowi: „To
ciało…”,
2. modlitwa przed „Édokas hemîn Déspota”: „Których powołałeś, tych
uświęciłeś…”,
3. „Euchè apolýseos”: „Zostaliśmy uświęceni wspaniałością Twego
domu…”.
NaleŜy tu zaznaczyć, Ŝe sześć modlitw wspólnych dla manuskryptów z
Gratzu i dla manuskryptów z Tbilisi, występuje jedynie w tych zabytkach. Są to:
Modlitwa przed Trisagionem „Święty jesteś, BoŜe nasz…”; Modlitwa przed
umyciem rąk „Ześlij, o Panie…”; Druga modlitwa po „Éleos eirènen”: „Panie,
Władco wieków…”; Modlitwa po „Tà hágia toîs hagíois”, przez tekst gruziński
przypisywana św. Atanazemu z Aleksandrii: „Panie, BoŜe pełen dobroci dla
ludzi, Zbawco…”; Modlitwa komunii „Święta i niewypowiedziana Trójco…”
oraz Modlitwa dziękczynienia „Dziękujemy Tobie, Panie wiecznej
Światłości…”13.
Porównując manuskrypt z Gratzu z manuskryptami z Tbilisi moŜna
zauwaŜyć, Ŝe tekst z Gratzu zwiera wszystko to, co i manuskrypty z Gruzji oraz
ponadto inne jeszcze elementy. Elementy te po części występują w
manuskryptach greckich, ale to, co jest wyłączną właściwością manuskryptu z
Gratzu świadczy o tym, Ŝe tekst gruziński jest znacznie starszy od
manuskryptów greckich. Jest on przeto najstarszym aktualnie posiadanym
tekstem Liturgii św. Jakuba.
13
Modlitwy manuskryptu z Gratzu, zgodne z Textus Receptus, są następujące: „Déspota Dzoopoié” (J. A.
As se ma ni, dz. cyt., s. 15); „Ho Kýrie ho Theòs ho ktísas” (tamŜe, s. 28); „Eulógetai ho Theòs ho eulogòn” (s.
65). Modlitwy zgodne z Textus Receptus i z Versio Messanensis: „Euchè eis tò thymíana” (s. 69); modlitwa
“Oudeìs áksios” (s. 74) i modlitwa “Éleos eirènen” (incipit: „Agathè kaì philánthrope”, s. 78). Jedna modlitwa
jest zgodna dla manuskryptów z Tbilisi i z Gratzu oraz dla Versio Menassensis: jest to modlitwa przed
Ewangelią, incipit: „Soi eucharistoûmen”. Natomiast jedenaście modlitw jest wspólnych dla trzech
manuskryptów gruzińskich i dla Textus Receptus: modlitwa po Trisagionie, incipit: „Oiktìrmon kaì” (s. 9);
modlitwa po Ewangelii, incipit: „Ho enechésas hemâs” (s. 14); modlitwa przed pocałunkiem pokoju, incipit: „Ho
pánton Theòs kaì despótes”; modlitwa po pocałunku pokoju, incipit: „Ho mónos Kýrios kaì eleémon Theòs” (s.
20); modlitwy – incipit: „Ho episkepsámenos” (s. 25); „Ho Theòs ho dià pollèn” (s. 27); „Hos alethòs áksion
estin kaì díkaion” (s. 33); „Hágios eî Basileû” (s. 34); „Ho Theòs kaì patèr toû Kyríou” (s. 49); „Ho Theòs ho dià
pollôn kai áphaton” (s. 61); „Édokas hemîn Déspota” (s. 64).
6
Tłumaczenie gruzińskie musiało być dokonane z manuskryptu znacznie
starszego, niŜ Versio Messanensis (980-982), na co dowodem jest fakt,
zauwaŜony juŜ przez K. Kekelidze, Ŝe w wersji gruzińskiej brakuje modlitwy
„Ho monogenés hyós kaì lógos”14. Ponadto tylko wersja gruzińska mówi o
modlitwie umycia rąk. NaleŜy równocześnie zauwaŜyć, Ŝe rozłoŜenie modlitw
jest szczególne: modlitwa pierwszego znaku krzyŜa nad świętymi darami jest
bardzo długa w Versio Messanensis (J. A. Assemani, dz. cyt., s. 25-30), w
Rotulus Vaticanus (J. A. Cozza-Luzzi, dz. cyt., s. 58-64) jest ona podzielona na
trzy części, z których kaŜda sprawia wraŜenie niezaleŜnej modlitwy, natomiast
manuskrypt z Gratzu posiada owe trzy części, podczas gdy manuskrypty z
Tbilisi zawierają jedynie pierwszą i trzecią modlitwę. PoniewaŜ tekst gruziński
tych modlitw nie zgadza się z tekstem greckim, moŜna przypuszczać, Ŝe
oryginał grecki, który posłuŜył gruzińskiemu tłumaczowi, był całkowicie róŜny
od zawartego w aktualnie znanych manuskryptach greckich. RównieŜ w trzech
manuskryptach gruzińskich pierwsza modlitwa jest identyczna, druga (tylko w
manuskrypcie z Gratzu) jest przypisywana św. Bazylemu Wielkiemu, a trzecia
(druga w manuskryptach z Tbilisi) jest przypisywana św. Jakubowi Apostołowi.
W tradycji greckiej, przeciwnie, druga modlitwa jest przypisywana św.
Jakubowi Apostołowi, a trzecia św. Bazylemu Wielkiemu. Ponadto dla
modlitwy, która poprzedza „Tà hágia toîs hagíois”, Versio Messanensis posiada
jeszcze jedną modlitwę: „Hágie ho en hagíois”. Manuskrypt z Gratzu zawiera
obie modlitwy, co pozwala skonstatować, Ŝe modlitwa z Versio Messanensis (J.
A. Assemani, dz. cyt., s. 53) jest gruntowną przeróbką tekstu tych dwóch
modlitw, tak jak występują one w manuskrypcie z Gratzu. Manuskrypty z
Tbilisi w tym wypadku nie odbiegają od Versio Messanensis. Nie moŜna
zaprzeczyć, Ŝe oryginalna forma tych modlitw znajduje się w manuskrypcie z
Gratzu, poniewaŜ w Rotulus Vaticanus (J. A. Cozza-Luzzi, dz. cyt., s. 96) te
dwie modlitwy są rozdzielone formułą „kaì synáptei”. NaleŜy jeszcze
odnotować jeden szczegół: Rotulus Vaticanus interweniuje w porządek tych
dwóch modlitw i rozpoczyna się od drugiej, czyli „Akatálepte Thée”, a
następnie przechodzi do pierwszej, czyli „Hágie ho en hagíois”.
RównieŜ ciągłe wymienianie imion autorów modlitw jest bardzo
interesujące w wersji gruzińskiej. Modlitwa przed pocałunkiem pokoju (incipit:
„Ho pánton Theòs kaí despótes”, J. A. Assemani, dz. cyt., s. 19) w
manuskryptach z Tbilisi jest przypisywana św. Jakubowi Apostołowi. Tę samą
modlitwę znajdujemy jako trzecią modlitwę pocałunku w koptyjskiej wersji
Liturgii św. Bazylego Wielkiego, gdzie równieŜ jest przypisywana św. Jakubowi
Apostołowi15. Trzecia modlitwa znaku krzyŜa nad darami ofiarnymi (incipit:
„Ho Theòs ho dià pollén”) jest przypisywana w manuskrypcie z Gratzu św.
Jakubowi Apostołowi. Odnajdujemy tę modlitwę jako „Euchè álle toû
14
K. Ke k el id ze, Liturgiczeskije gruzinskije pamjatniki w otieczestwiennych knigochraniliszczach i ich
naucznoje znaczenije, s. 6.
15
A. R üc ker , dz. cyt., s. 3; E. Re n a ud o t, dz. cyt., I, s. 12.
7
katapetásmatos toû apostólou kaì adelphythéou Iakóbou” w wersji
aleksandryjskiej Liturgii św. Bazylego Wielkiego16. Manuskrypt z Gratzu
przypisuje dwie modlitwy św. Bazylemu Wielkiemu: pierwsza z nich, modlitwa
wyznania niegosności (incipit: „Oudeìs áksios”) występuje teŜ w Versio
Messanensis. Druga modlitwa znaku krzyŜa nad darami ofiarnymi (incipit: „Ho
kýrie ho theós” – według J. A. Assemaniego jest to trzecia modlitwa, bez
wskazania autora) występuje takŜe w Rotulus Vaticanus (J. A. Cozza-Luzzi, dz.
cyt., s. 61). Ponadto manuskrypt z Gratzu zawiera modlitwę św. komunii,
przypisaną św. Janowi Chryzostomowi. Natomiast w trzech manuskryptach
gruzińskich mamy modlitwę przypisaną św. Atanazemu. Modlitwy tej nie
znajdujemy nigdzie indziej. Dotykamy tutaj problemu tradycji Kościoła
egipskiego.
Z wymieniania imion autorów modlitw moŜemy wyprowadzić pewne
wnioski. Nie jest to fantazja autorów gruzińskich, poniewaŜ potwierdzenie tego
zjawiska znajdujemy równieŜ w innych tekstach, co oznacza, Ŝe mamy do
czynienia z tradycją dość powszechną i ugruntowaną.
Z sześciu tytułów modlitw manuskrypt z Gratzu ma cztery, a manuskrypt
z Tbilisi jedną. Jedna z modlitw jest przypisana przez trzy manuskrypty św.
Atanazemu. DuŜa ilość tytułów modlitw w manuskrypcie z Gratzu świadczy o
jego staroŜytności. Fakt, Ŝe połowa tych tytułów ma odniesienie do koptyjskiej
tradycji Egiptu, zobowiązuje nas do rozwaŜenia tezy, Ŝe być moŜe manuskrypty
gruzińskie są zgodne z tekstem, który pozostawał pod silnym wpływem wersji
koptyjskiej, lub teŜ, Ŝe tekstem oryginalnym był koptyjski. Niestety, wersja
koptyjska Liturgii św. Jakuba Apostoła zaginęła, a pewne wnioski w tej kwestii,
wydedukowane z wersji gruzińskiej, nie są wystarczające, aby mogły stanowić
potwierdzenie tej tezy. Nadto fakt, Ŝe imiona ascetów wykazują zgodność z
językiem koptyjskim (German, Gerasym i inne), nie mogą wskazywać na
zaleŜność wersji gruzińskiej od koptyjskiej, poniewaŜ imiona te zostały przejęte
przez wcześniejsze apophtegmata gruzińskie, być moŜe pochodzenia
koptyjskiego.
Problem stanowi ponadto pierwsza modlitwa umieszczona przed „Hos
alethôs” (incipit: „Panie, Władco wieków, BoŜe wielki i wspaniały”). Modlitwa
ta jest fragmentem innej modlitwy, która występuje jedynie w manuskrypcie z
Gratzu i jest przypisana św. Bazylemu Wielkiemu (incipit: „Ho kýrie ho theós”).
Być moŜe, stała się ona dość późno samodzielną modlitwą, ale w najstarszej
gruzińskiej Liturgii św. Jakuba Apostoła jest to jedyna modlitwa przypisana św.
Bazylemu Wielkiemu.
Pouczające jest nie tylko przeanalizowanie modlitw, ale takŜe ekphonesis
róŜnorodnych ektenii. Kilka przykładów pozwoli nam sformułować nowy
wniosek.
16
E. Re na ud o t, dz. cyt., I, s. 58.
8
W ekphonesis przed umyciem rąk tekst manuskryptu z Gratzu jest zgodny
z Rotulus Vaticanus i Textus Receptus (J. A. Assemani, dz. cyt., s. 15; J. A.
Cozza-Luzzi, dz. cyt., s. 49, incipit: „Hós hypó tou krátous sou”), podczas gdy w
manuskrypcie z Tbilisi znajdujemy inną ekphonesis: „Niech będzie
błogosławione i wysławione imię Twoje, Ojca i Syna, i Świętego Ducha…”.
MoŜna przypuszczać, Ŝe jest to najstarsza istniejąca ekphonesis. I wreszcie w
ektenii po „Mnéstheti” w manuskrypcie z Gratzu występuje prośba, która
znajduje się w manuskryptach greckich, natomiast brakuje jej w manuskrypcie z
Tbilisi (J. A. Assemani, dz. cyt., s. 47, w. 7-15; Kodeks z Gratzu, s. 61 recto, w.
2-15)17.
Jan Zosima w cytowanym juŜ fragmencie mówi o duŜej ilości modlitw,
obrzędów i słów, których brakuje. Pragnąc jednak wypełnić wolę Kwiryka, nie
wprowadził ich do tekstu. Otwartą pozostaje kwestia, czy Zosima miał na
uwadze bardziej kompletne teksty gruzińskie, czy teŜ teksty greckie, bądź
jeszcze inne.
Liturgia zawarta w manuskrypcie z Gratzu jest przeznaczona do uŜytku
kapłana, podczas gdy Liturgie z manuskryptów z Tbilisi są pontyfikalne. Z tego
teŜ powodu w manuskrypcie z Gratzu brakuje modlitw komunii biskupów oraz
kilku obrzędów i kilku słów. MoŜna jednak sądzić, Ŝe jeśli te obrzędy nie
zostały wprowadzone później, czyli podczas reformy, to brak słów wynika z
błędów popełnionych przez kopistę.
Te trzy manuskrypty są ze sobą powiązane i nie moŜna stawiać tezy, Ŝe w
Gruzji istniały dwie niezaleŜne tradycje Liturgii św. Jakuba Apostoła. Wszystkie
bowiem manuskrypty pochodzą z tego samego źródła: jest rzeczą interesującą,
Ŝe najmłodszy z nich, przepisany na polecenie katolikosa Domenti (XI-XII
wiek), przez swoje błędy zbliŜa się nie tylko do tekstu przepisanego na
polecenie katolikosa Symeona w X wieku, ale takŜe do tekstu z Góry Synaj,
który około 1890 roku znalazł się w Bibliotece Uniwersytetu w Gratzu.
Niestety, manuskrypt, który miał do swojej dyspozycji Jan Zosima, był juŜ
uszkodzony: brakuje w nim bowiem „rozesłania katechumenów”, co jednak
moŜna wytłumaczyć w ten sposób, Ŝe w tej epoce nie było juŜ katechumenów.
Przed przyjęciem komunii kapłan powinien powiedzieć trzy razy:
„Wierzę w Ojca i Syna, i Świętego Ducha”, a następnie trzy razy: „Wierzę w
Zwiastowanie, w Narodzenie, w Chrzest naszego Pana, w UkrzyŜowanie, w
ZłoŜenie do grobu, w Zmartwychwstanie, we Wniebowstąpienie i w Sąd
Ostateczny nad Ŝywymi i umarłymi”. Modlitwa ta występuje tylko w
manuskrypcie z Gratzu. Ponadto po śpiewie „Hosanna” (po: „tòn epiníknion”)
manuskrypt z Gratzu mówi: „Zbaw nas, który jesteś w niebie. Błogosławiony,
który idzie w imię Pańskie. Zbaw nas, który jesteś w niebie”. Ten cytat z
Ewangelii (Mk 10, 11) nie występuje w staroŜytnych Ewangeliach sprzed X
17
Diakon: I za rządzących na całym okręgu ziemi świętymi Kościołami BoŜymi, i za kaŜdego, kto złoŜył ofiarę
lub ma intencję to uczynić, za tych, którzy są obecni, i za wszystkich, i za wszystko. Chór: Za wszystkich i za
wszystko.
9
wieku. Występuje natomiast w Ewangeliarzach z Atosu, jak na przykład: Gelati,
Avtrimi i Vani.
Modlitwy „Mnéstheti” w trzech manuskryptach gruzińskich,
porównywane z trzema tekstami greckimi (Textus Receptus, Versio Messanensis
i Rotulus Vaticanus), zawierają te same róŜnorodne prośby, ale skrócone.
W trzech manuskryptach gruzińskich nie ma Ŝadnych archaizmów.
Konstrukcja zdań gruzińskich z punktu widzenia następstwa słów jest bardzo
dowolna i zaleŜy od dobrej woli kopisty. Spośród trzech manuskryptów, właśnie
kodeks z Gratzu jest najlepszy, chociaŜ teŜ nie jest wolny od błędów. MoŜna
jednak te błędy poprawić przy pomocy dwóch pozostałych manuskryptów.
Z jakiego języka została przetłumaczona na gruziński Liturgia św. Jakuba
Apostoła? K. Kekelidze, a po nim dwaj uczeni angielscy sądzą, Ŝe Liturgia św.
Jakuba Apostoła została przetłumaczona na gruziński z języka greckiego,
poniewaŜ w wersji gruzińskiej występuje kilka słów greckich. Problem ten
powinien być rozpatrywany bardzo uwaŜnie ze względu na duŜe znaczenie
manuskryptów gruzińskich dla studiów nad Liturgią św. Jakuba Apostoła.
NaleŜy równieŜ mieć na uwadze moŜliwość, Ŝe wersja gruzińska została
przetłumaczona z języka syryjskiego. Dostrzegam cztery powody, z powodu
których stawiam właśnie tę hipotezę.
Po pierwsze, w manuskrypcie z Gratzu uŜyte jest dwa razy, a w tekstach z
Tbilisi jeden raz, słowo „Mkhsneli”, znaczące „Zbawiciel” oraz „Odkupiciel”, i
stanowiące odpowiednik greckiego słowa „Sotér”. JednakŜe greckie słowo
„Sotér” odpowiada gruzińskiemu „Matzkhovari”, a słowo „Mkhsneli”,
niezwykle rzadkie w liturgii i literaturze gruzińskiej, bardziej odpowiada
syryjskiemu słowu „Prugt”.
Po drugie, formuła trynitarna „toû patròs kaì toû hyioû…” w
manuskryptach z Tbilisi jest typu greckiego, to znaczy występuje w
dopełniaczu, podczas gdy w manuskrypcie z Gratzu jest uŜyta w celowniku i
przywołuje przyimek „h” (Laomad) w języku syryjskim.
Po trzecie, anamneza, zgodnie ze staroŜytną tradycją, jest skierowana do
Syna, podczas gdy w tradycji greckiej jest skierowana do Ojca. W przekładzie
gruzińskim mamy to samo zjawisko, ale nie w modlitwie anamnezy, ale w
modlitwie „Vere sanctus”. Manuskrypt z Gratzu adresuję tę modlitwę do Syna,
podczas gdy manuskrypty z Tbilisi adresują ją do Ojca18.
Być moŜe, w staroŜytnej wersji syryjskiej istniał zwyczaj adresowania do
Syna nie tylko anamnezy, ale takŜe modlitwy „Vere sanctus”. Być moŜe,
ormiańska Liturgia św. Jakuba Apostoła ma wtedy równieŜ uzasadnienie, gdy
mówi: „Et sacerdos frangit panem et in formam crucis obsignat calicem (quod
faciunt Syri, quod non rectum est)”19. W staroŜytnych tekstach greckich Liturgii
18
A. R ü c ker , dz. cyt., s. 17, w. 11; H. Fuchs, dz. cyt., s. XXIII, w. 10; Codex Gratz N° 4, s. 33, w. 6-8 […]. Por.
takŜe: J. S. B azel e y, Proposal for the revision of the Anaphora, Grahamstown, 1913, s. 26.
19
A. B a u ms t ar k, dz. cyt., s. 6; F. C. Co n yb ear e & O. W ar d r o p , dz. cyt., s. 18 (nadbitki): “Then the priest
breaks the Hosts and bays it in the cup: he makes with it over the blood the sing pf the cross and says…”.
10
św. Jakuba Apostoła nigdy nie spotykamy wzmianek o dokonywaniu znaku
krzyŜa świętym chlebem nad świętą krwią, podczas gdy w wersji gruzińskiej
kwestia ta jest szczegółowo omówiona.
Wszystko to pozwala wnioskować, Ŝe gruzińska Liturgia św. Jakuba
Apostoła została przetłumaczona z języka syryjskiego. Być moŜe, później
została ona poprawiona przy pomocy tekstu greckiego. RównieŜ manuskrypt z
Gratzu reprezentuje przekład z oryginału syryjskiego, podczas gdy manuskryptu
z Tbilisi reprezentują tłumaczenie poprawione przy pomocy tekstu greckiego.
Być moŜe jeszcze, Ŝe wersja gruzińska została przetłumaczona z języka
koptyjskiego. Osobiście przychylam się jednak do opinii, Ŝe tekst syryjski
posłuŜył jako oryginał do dokonania przekładu na język gruziński.
Kończąc, pragnę wyrazić nadzieję, Ŝe pomimo światowego kryzysu
znajdzie się jakieś Towarzystwo Naukowe, które podejmie się wydania
manuskryptu z Gratzu, poniewaŜ studia nad Liturgią św. Jakuba Apostoła są
bardzo waŜne20.
Przetłumaczył H. Paprocki
20
Codex Gratz N° 4 został opublikowany przez M. T ar ch ni s z wi l ie go w serii CSCO, „Scriptores Iberici”
(tom 1, część 1) wraz z przekładem na język łaciński. M. T ar c h ni sz wi li opublikował takŜe przekład niemiecki
Liturgii św. Jakuba Apostoła z Kodeksu Gratz N° 4: Eine neue georgische Jakobusliturgie, EL 62:1948, s.57-82.
nowsze publikacje na temat Liturgii św. Jakuba Apostoła podaje A. T ar b y, La Prière de l’Eglise de Jerusalem,
Paris, 1972, s. 15-23 (seria „Théologie Historique”, 17) (uwaga tłumacza).
11