Akulturacja sposobu żywienia i jej wpływ na stan

178
Probl Hig Epidemiol 2012, 93(1): 178-182
Akulturacja sposobu żywienia i jej wpływ na stan zdrowia
imigrantów
Dietary acculturation and its influence on immigrants’ health
Małgorzata Gajewska
Zakład Promocji i Szkolenia Podyplomowego Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny w Warszawie
Badania wskazują, że większość imigrantów stopniowo zmienia swój
sposób żywienia przyjmując w całości bądź w części zasady żywienia kraju
gospodarza. Proces ten, nazywany akulturacją lub westernizacją sposobu
żywienia, zdeterminowany jest przez wiele czynników charakteryzujących
z jednej strony jednostkę – imigranta, z drugiej zaś środowisko w nowym
miejscu pobytu. Grupami szczególnego ryzyka takich zachowań są osoby
z wyższym poziomem wykształcenia, długo przebywające na emigracji,
osoby młode i dobrze znające język kraju gospodarza. Przejmowanie
przez imigrantów niekorzystnych wzorców żywieniowych często wpływa
na pogarszanie się stanu ich zdrowia.
Many studies indicate that the majority of immigrants gradually change
their diet by adopting dietary behaviors of the host country. This process,
called dietary acculturation or dietary westernization, is determined by
many factors relating to both the immigrant and the new environment.
Special risk groups are people with a higher level of education, staying
abroad long, young and with a good command of the host country
language. The adaptation of many unfavorable dietary patterns by
immigrants often contributes to deterioration of their health status.
Key words: immigrants, dietary acculturation, dietary westernization,
health
Słowa kluczowe: imigranci, akulturacja żywienia, westernizacja sposobu
żywienia, zdrowie
© Probl Hig Epidemiol 2012, 93(1): 178-182
www.phie.pl
Nadesłano: 05.12.2011
Zakwalifikowano do druku: 06.01.2012
Wstęp
Emigracja, niezależnie od przyczyny, zawsze
wiąże się z koniecznością osiedlenia w nowych, najczęściej odmiennych warunkach bytowych, społecznych i kulturowych. W każdym jednak środowisku
nieodzownym elementem funkcjonowania pozostaje
żywienie. Badania wykazują, że większość imigrantów
stopniowo zmienia swój styl życia, w tym zwyczaje
żywieniowe, adaptując elementy diety kraju gospodarza. Proces w wyniku którego imigranci przejmują
wzorce żywieniowe charakterystyczne dla nowego
miejsca pobytu nazywany jest akulturacją (dietary
acculturation) lub westernizacją sposobu żywienia
(dietary westernisation) [1].
Model akulturacji sposobu żywienia według
Satia-Abouta i wsp.
Akulturacja zwyczajów żywieniowych jest procesem złożonym, podlegającym zmianom o różnej
intensywności. Według modelu Satia-Abouta i wsp.
[1] u jej podstaw leży dynamiczny związek pomiędzy
Adres do korespondencji / Address for correspondence
Dr n. med. Małgorzata Gajewska
Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny
Chocimska 24, 00-791 Waszawa
e-mail: [email protected]
jednostką – imigrantem, charakteryzującym się określonymi cechami demograficznymi, socjoekonomicznymi i kulturowymi, a szeroko pojętym środowiskiem
w nowym miejscu pobytu imigrantów. Wynikiem
tego oddziaływania są potencjalne zmiany dotyczące: postaw i przekonań imigrantów w odniesieniu do
żywności, preferencji smakowych, jak też sposobu
pozyskiwania i przygotowywania żywności. Jakość
dokonujących się zmian ma wpływ na wybór przez
imigrantów określonego wzorca żywieniowego, tzn.
pozostania przy diecie tradycyjnej, przejęcia niektórych zachowań żywieniowych właściwych dla nowego
miejsca pobytu przy zachowaniu części elementów
tradycyjnego żywienia lub całkowite przejęcie zwyczajów żywieniowych charakterystycznych dla kraju
gospodarza (ryc. 1).
Cechy diety krajów wysokorozwiniętych
i rozwijających się
W wielu krajach na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat, wraz z ich rozwojem ekonomicznym,
Gajewska M. Akulturacja sposobu żywienia i jej wpływ na stan zdrowia imigrantów
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Czynniki społeczno-ekonomiczne
i demograficzne
Płeć
Wiek
Wiek u momencie emigracji
Długość pobytu w USA
Poziom wykształcenia
Dochód
Zatrudnienie
Charakterystyka gospodarstwa domowego:
status materialny, dzieci i osoby starsze we
wspólnym gospodarstwie
Płynność w posługiwaniu się językiem kraju
gospodarza
Aktualne miejsce zamieszkania (np. południowa vs zachodnia część USA)
Kraj pochodzenia
Wieś vs miasto jako miejsce zamieszkania
w kraju pochodzenia
Dobrowolna vs przymusowa emigracja
Zmiany w obrębie czynników psychospołecznych
oraz preferencje smakowe
• Wiedza, postawy i przekonania związane z dietą i chorobami dietozależnymi
• Wartość przywiązywana do tradycyjnych wzorców diety vs asymilacja
• Preferencje żywieniowe
Ekspozycja na
czynniki kulturowe kraju pobytu
emigranta
Czynniki kulturowe
• Wyznawana religia
• Przekonania, postawy, wartości
• Życie w enklawie etnicznej
Zmiany w obrębie czynników środowiskowych prowadzące do zmian
w sposobie pozyskiwania i przygotowywania żywności
• Zakupy: dostępność żywności tradycyjnej, jej przystępność cenowa
• Restauracje: dostępność żywności
tradycyjnej, jej przystępność cenowa
• Nabywanie i przyrządzanie żywności:
reklama, wygoda, wykorzystanie
żywności paczkowanej/gotowej do
spożycia oraz produktów typu Fast food
wynikające z ograniczeń czasowych
179
Różne wzorce żywienia
Rezultaty dokonanych wyborów żywieniowych i wybranych technik przygotowywania żywności:
• Pozostanie przy tradycyjnym sposobie
żywienia
• Adaptacja wzorców żywieniowych kraju
gospodarza
• Wielokulturowe wzorce żywienia:
zachowanie tradycyjnych wzorców
żywienia w trakcie głównych posiłków
oraz okazyjne włączanie wzorców
diety kraju gospodarza podczas innych
posiłków lub innych okazji
Ryc. 1. Model akulturacji żywienia zaproponowany przez J. Satia-Abouta i wsp. [1] (tłumaczenie M. Gajewska)
Fig. 1. Model of dietary acculturation proposed by J. Satia-Abouta et.al. [1] (translation by M. Gajewska)
sposób żywienia ulegał stopniowym zmianom. Obecnie dieta określana jako „zachodnia” (inaczej: Western
pattern diet lub Western dietary pattern) kojarzona jest
przede wszystkim ze Stanami Zjednoczonymi, Kanadą oraz państwami Europy Zachodniej. Generalnie
zwyczaje żywieniowe ludności tych krajów w znacznej
mierze różnią się od sposobu żywienia charakterystycznego dla krajów słabiej rozwiniętych gospodarczo
[2]. Dieta „zachodnia” jest wysokoenergetyczna,
bogata w tłuszcz, w tym kwasy tłuszczowe nasycone,
produkty pochodzenia zwierzęcego, w tym czerwone mięso, a także cukry proste. Charakterystyczna
dla tej diety jest głęboko przetworzona żywność,
potrawy smażone oraz słone przekąski. Natomiast
w krajach rozwijających się typowa dieta opiera się
w przeważającej mierze na produktach roślinnych,
przy jednocześnie niskim spożyciu tłuszczu (w tym
także kwasów tłuszczowych nasyconych) i cukrów.
W porównaniu z dietą „zachodnią” obserwuje się
generalnie wysokie spożycie warzyw i owoców, pełnoziarnistych produktów zbożowych oraz drobiu,
a wśród ludności zamieszkujących wyspy oraz tereny
nadmorskie także ryb.
Przykłady akulturacji sposobu żywienia
Badania wskazują, że imigranci rzadko pozostają
przy swoim tradycyjnym sposobie żywienia. Częściej
natomiast stopniowo przejmują nowe sposoby przygotowywania tradycyjnej żywności, a także zaczynają
konsumować „nową” żywność [3-6]. Jednym z przykładów mogą być badania dorosłych Koreańczyków,
którzy wyemigrowali do USA. Wykazano, że w ich
diecie regularnie pojawiały się zarówno produkty
występujące w diecie amerykańskiej (np. pomarańcze,
mleko o niskiej zawartości tłuszczu, pomidory, chleb),
jak i te wchodzące w skład diety tradycyjnej (m.in.
ryż, czosnek, kimchi). Według deklaracji badanych
żywność charakterystyczna dla nowego miejsca pobytu była przede wszystkim spożywana na śniadania,
głównie ze względu na wygodę przygotowywania tego
posiłku, natomiast obiady komponowane były częściej
z produktów wchodzących w skład kuchni tradycyjnej
[4,5,7]. Również wśród meksykańskich imigrantów
w wieku powyżej 60 lat w Stanach Zjednoczonych,
mimo stwierdzonego stopniowego przejmowania
zwyczajów żywieniowych kraju gospodarza, w dalszym
ciągu głównym źródłem energii pozostawał ryż [8].
Stwierdzono, że przejmowanie niekorzystnych
zwyczajów żywieniowych najczęściej dotyczy osób
z wyższym poziomem wykształcenia, przebywających
przez dłuższy czas na emigracji, dobrze znających
język kraju gospodarza, osób młodych, a także urodzonych na emigracji oraz posiadających pracę [3,9-13].
Ważnym elementem pozostaje też dostępność tradycyjnie spożywanych przez imigrantów produktów
spożywczych. Na przykład w badaniach Varghese
i Moore-Orr [6] trudności w dostępie do tradycyjnej
żywności podkreślało aż 65% zbadanych w Kana-
180
dzie imigrantów pochodzenia indyjskiego. Z kolei
w badaniach przeprowadzonych wśród hiszpańskich
imigrantów w Stanach Zjednoczonych stwierdzono, że
mieszkanie w bliskim sąsiedztwie sklepu ze świeżymi
produktami skutkuje, w zależności od oferowanych
w nim produktów, wzrostem spożycia np. owoców,
warzyw, soków czy też mięsa [14].
Skutki zdrowotne akulturacji sposobu
żywienia
Akulturacja żywienia może prowadzić zarówno
do korzystnych, jak i niekorzystnych zmian w diecie.
Analiza Batis i wsp. [9] obejmująca meksykańskie
dzieci urodzone w USA, nastolatki oraz dorosłych
wykazała, że – w porównaniu z tradycyjną dietą meksykańską – u imigrantów obserwowano niekorzystne,
większe spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych,
cukru oraz produktów typu fast-food, takich jak frytki
i pizza. Korzystne było natomiast większe spożycie
chudego mięsa, ryb, bogatego w błonnik chleba oraz
mleka o niskiej zawartości tłuszczu.
Jednak większość badań – przeprowadzonych
zarówno w Europie, jak i w Ameryce Północnej – wskazuje na pogarszanie się sposobu żywienia imigrantów
w porównaniu z dietą stosowaną przez ich rodaków.
Różnice te występują też pomiędzy kolejnymi pokoleniami imigrantów. W różnych badaniach wśród
najważniejszych, niekorzystnych zmian w dietach
imigrantów wymienia się: wzrost spożycia energii
i tłuszczu ogółem, czerwonego mięsa, pełnotłustych
produktów mlecznych, słodzonych napojów, produktów typu fast-food oraz zmniejszenie spożycia warzyw
i owoców [16-19]. W niektórych grupach imigrantów
problemem pozostaje także wzrost ilości i częstości
picia alkoholu [19,20l]. Efektem tych zmian jest
spadek spożycia błonnika, witamin A, C, E, B6, kwasu
foliowego, a także wapnia, potasu i magnezu [21].
Sposób żywienia odgrywa zasadniczą rolę
w utrzymaniu dobrego stanu zdrowia. Prowadzone
w wielu krajach analizy wskazują, że w momencie
przybycia do nowego kraju stan zdrowia imigrantów
był lepszy niż jego mieszkańców, a wraz z długością
pobytu ulegał pogorszeniu [22-24]. Zjawisko to – nazywane efekt zdrowego imigranta (Healthy Imigrant
Effect) – wiązane jest między innymi z przejmowaniem
przez imigrantów charakterystycznych dla rodzimych
mieszkańców niekorzystnych zachowań zdrowotnych, w tym elementów sposobu żywienia. Jednym
z widocznych efektów tych zmian jest obserwowany
wśród różnych grup imigrantów wzrost nadwagi
i otyłości [25]. Anticol i Bedard [26] stwierdzili, że
imigranci przyjeżdżający do Stanów Zjednoczonych
mieli, w porównaniu z osobami urodzonymi w USA,
średnio o 2-5% niższe BMI. Jednak wraz z długością
Probl Hig Epidemiol 2012, 93(1): 178-182
pobytu w kraju gospodarza ich BMI stopniowo wzrastało do poziomu charakterystycznego dla krajowej
społeczności. Proces ten u kobiet-imigrantek trwał
średnio około 10 lat, a u mężczyzn-imigrantów około
15 lat.
Otyłość uznawana jest za jeden z istotnych czynników ryzyka wielu chorób dietozależnych [27,28],
mogących wpływać na stwierdzaną wśród imigrantów
wysoką zachorowalność na choroby układu krążenia,
niektóre nowotwory czy cukrzycę [29-31]. Nieliczne
badania powiązań stanu zdrowia i diety można znaleźć
także w przypadku polskich imigrantów. Badania Polek, które wyemigrowały do Stanów Zjednoczonych,
wykazały, że już w pierwszym pokoleniu trzykrotnie
wzrastała u nich umieralność z powodu raka piersi,
osiągając poziom obserwowany u kobiet urodzonych
w USA. Stwierdzono, że czynnikiem zwiększającym
ryzyko zachorowania na raka piersi były istotne
zmiany zachowań żywieniowych imigrantek, w tym
zmniejszenie spożycia warzyw z rodziny krzyżowych
(kapustowatych).
Warto jednak wspomnieć, że w historii odnotowano także pewne paradoksy dotyczące występowania
wśród imigrantów niskich współczynników umieralności na choroby sercowo-naczyniowe (ChSN)
czy nowotwory, pomimo przejmowania przez nich
niekorzystnych zachowań żywieniowych. Jednym
z przykładów mogą być greccy imigranci w Australii
[32]. Badania przeprowadzone w Grecji w latach 60.
XX w. (seven countries study) i w Australii w 1990 roku
(International Union of Nutrition Science Ford Habits
In Later Life – FHILL) pokazały, że greccy imigranci
mieszkających od co najmniej 30 lat w Australii, mimo
występowania u nich licznych czynników ryzyka
ChSN (m.in. otyłości, cukrzycy, hiperlipidemii, nadciśnienia tętniczego, prowadzenia siedzącego trybu
życia, palenia tytoniu) mieli o 35% niższą umieralność
z powodu tej grupy chorób niż Australijczycy. Fenomen
ten nazwano morbidity mortality paradox lub Greekmigrant paradox, a jego wytłumaczenie znaleziono
w diecie imigrantów. Okazało się, że mimo przejęcia
przez imigrantów znacznej części niekorzystnych
zwyczajów żywieniowych od Australijczyków, greccy
imigranci powracali z czasem do diety tradycyjnej
bogatej w produkty o wysokiej zawartości antyoksydantów, głównie luteiny, która obniżała u nich ryzyko umieralności z powodu ChSN oraz umieralność
ogólną. Podobnie protekcyjny charakter miał sposób
żywienia dorosłych imigrantów z południowej Europy
i Afryki we Francji [33]. Przypuszcza się, że stosowane
przez nich elementy diety śródziemnomorskiej, znanej
ze swego pozytywnego oddziaływania na zdrowie,
spowodowały mniejszą umieralność, zwłaszcza wśród
mężczyzn, na nowotwory i ChSN.
Gajewska M. Akulturacja sposobu żywienia i jej wpływ na stan zdrowia imigrantów
Podsumowanie
Podsumowując należy stwierdzić, że obserwowana
wśród imigrantów akulturacja sposobu żywienia i jej
często niekorzystny wpływ na zdrowie stanowią, obok
problemów z dostępem tych grup do opieki medycznej, złą oceną zdrowia psychicznego, niekorzystnymi
warunkami mieszkaniowymi czy przestępczością,
duże wyzwanie dla rządów wielu krajów, w tym także
Polski [34,35]. Skala problemu jest tym większa jeśli
181
weźmiemy pod uwagę, że obecnie ponad 215 milionów osób żyje poza krajem swojego urodzenia [36].
Konieczne staje się zatem wypracowanie odpowiedniej
polityki zdrowotnej uwzględniającej działania edukacyjne skierowane do różnych grup imigrantów. Jednym
z obszarów, na który należy zwrócić szczególną uwagę,
jest sposób żywienia imigrantów, w tym przestrzeganie
zasad racjonalnego żywienia.
Piśmiennictwo / References
1. Satia-Abouta J, Patterson RE i wsp. Dietary acculturation:
Applications to nutrition research and diabetics. J Am Diet
Assoc 2002, 102: 1105-1118.
2. ***Global and regional food consumption patterns and
trends. [w:] Diet, Nutrition, and Prevention of Chronic
Diseases. WHO Technical Report Series 916. Report of
a Joint WHO/FAO Expert Consultation. Geneva 2003.
3. Satia JA, Patterson RE i wsp. Development of scale to measure
dietary acculturation among Chinese-Americans and
Chinese-Canadians. J Am Diet Assoc 2001, 5: 548-553.
4. Lee SK, Sobal J, Frongillo EA. Acculturation and dietary
practices among Korean Americans. J Am Diet Assoc 1999,
99(9):1084-9.
5. Yang GP, Fox HM. Food habit changes of Chinese persons
living In Lincoln, Nebrasca. J Am Diet Assoc 1979, 75:
420‑424.
6. Varghese S, Moore-Orr R. Dietary acculturation and healthrelated issues of Indian immigrant families in Newfounland.
Can J Diet Pract Res 2002, 63: 72-79.
7. Satia JA, Petterson RE i wsp. Use of qualitative methods to
study diet, acculturation, and health in Chinese-American
women. J Am Diet Assoc 2000, 100:934-940.
8. Bermudez OI, Falcon LM, Tucker KL i wsp. Intake and food
sources of macronutrients among older Hispanic adults:
association with ethnicity, acculturation and length of
residence in the United States. J Am Diet Assoc 2000, 100:
665-673.
9. Uusitalo U, Sobal J i wsp. Dietary Westernization:
conceptualization and measurement In Mauritius. Publ
Health 2005, 8: 608-619.
10. Gilbert PA, Khokhar S. Changing dietary habits of ethnic
groups in Europe and implications for health. Nutr Rev 2008,
4: 203-215.
11. Montez JK, Echsbach K. Country of birth and language are
uniquely associated with intakes of fat, fiber and fruits and
vegetables among Mexican-American woman in the United
States. J Am Diet Assoc 2008, 108: 473-480.
12. Park SY, Murphy SP i wsp. Dietary intakes and Heatlh-related
behaviours of Korean American women born In the USA and
Korea: the Multiethnic Kohort Study. Public Health Nutr
2005, 8: 904-911.
13. Tseng M, Fang CY. Socio-economic position and lower dietary
moderation among Chinese immigrant women in the USA.
Public Health Nutr 2011, 2: 1-9.
14. Park Y, Quinn J, Florez K i wsp. Hispanic immigrant women’s
perspective on healthy foods and the New York City retail
food environment: A mixed-method study. Soc Sci Med 2011,
1: 13-21.
15. Batis C, Hernandez-Barrera L i wsp. Food acculturation drives
dietary differences among Mexicans, Mexican Americans,
and Non-Hispanic Whites. J Nutr 2011, 141: 1898-1906.
16. Neuhouser ML, Thompson B, Coronado GD i wsp. Higher fat
intake and lower fruit and vegetables intakes are associated
with greater acculturation among Mexicans living in
Washington State. J Am Diet Assoc 2004, 1: 51-57.
17. Heald AH, Sharma R i wsp. Dietary intake and the insulinlike growth factor system: effects of migration in two related
populations in India and Britain with markedly different
dietary intake. Public Health Nutr 2005, 8: 620-627.
18. Johansen KS, Bjørge B i wsp. Changes in food habits and
motivation for healthy eating among Pakistani woman living
in Norway: results from the Innva-Diab-DEPLAN study.
Public Health Nutr 2010, 13: 858-867.
19. Otero-Sabogal R, Sabogal E i wsp. Dietary practices, alcohol
consumption, and smoking behavior: ethnic, sex, and
acculturation differences. J Natl Cancer Ins Monogr 1995,
18: 73-82.
20. Zemore SE. Acculturation and alcohol among Latino adults
in the United States: a comprehensive review. Alcohol Clin
Exp Res 2007, 31: 1968-1990.
21. Dixon LB, Sundquist J, Winkleby M. Differences in energy,
nutrient, and food intakes in a US sample of MexicanAmerican women and men: findings the Third National
Health and Nutrition Examination Survey, 1988-1994. Am
J Epidemiol 2000, 152: 548-557.
22. McDonald JT, Steven K. Insights into the ‘Healthy Immigrant
Effect’: Health Status and Health Service Use of Immigrants
to Canada. Soc Sci Med 2004, 8: 1613-1627.
23. Gee EM, Kobayashi KM, Prus SG. Examining the healthy
immigrant effect in mid-to later life: findings from the
Canadian Community Health Survey. Can J Aging 2004, 23
Suppl 1: 61-69.
24. Perez CE. Health status and health behaviour among
immigrants. Health Rep 2002;13(Suppl.):1-12.
25. Flegal KM, Ogden CL, Carroll MD. Prevalence and trends in
overweight in Mexican-american adults and children. Nutr
Rev 2004, 62: 144148.
26. Anticol H, Bedard K. Unhealthy assimilation: why do
immigrants converge to American health status levels?
Demography 2006, 43: 337-360.
27. ***Obesity: Preventing and Managing the Global Epidemic.
Report of a WHO Consultation. WHO Technical Report
Series No. 894. Geneva, Switzerland: WHO, 2000.
28. Swiburn BA, Caterson I, Seidell JC i wsp. Diet, nutrition and
the prevention of excess weight gain and obesity. Publ Health
Nutr 2004, 7(1A): 123-146.
182
29. Dekker LH, Snijder MB, Beukers MH i wsp. A prospective
cohort study of dietary patterns of non-western migrants in
the Netherlands in relation to risk factors for cardiovascular
diseases: HELIUS-Dietary Patterns. BMC Public Health
2011, 11: 441.
30. Agyemang C, Addo J i wsp. Cardiovascular disease, diabetes
and established risk factors among populations of subSaharan African descent in Europe: a literature review.
Globalization and Health 2009, 5: 7.
31. Raleigh VS. Diabetes and hypertension in Britain’s ethnic
minorities: implications for the future of renal services. BMJ
1997, 314(7075): 209-13.
32. Kouris-Blazos A. Morbidity mortality paradox of 1st
generation Greek Australians. Asia Pacific J Clin Nutr 2002,
11: 569-575.
Probl Hig Epidemiol 2012, 93(1): 178-182
33. Darmon N, Khlat M. An overview of the health status of
migrants in France, in relation to their diet practices. Public
Health Nutr 2001, 4: 163-172.
34. Cianciara D, Dudzik K, Lewczuk A. Liczba, charakterystyka
i zdrowie imigrantów w Polsce. Probl Hig Epidemiol 2012,
93(1): 143-150.
35. Urban E, Piotrowicz M. Cudzoziemcy w Polsce – dyskryminacja
i przestępczość. Probl Hig Epidemiol 2012, 93(1):
195‑202.
36. ***Migration and remittances fact book. 2nd edition. The
International Bank for Reconstruction and Development / The
Word Bank Washington 2011. Available: http://siteresouces.
worldbank.org/INTLAC/Resources/Factbook2011-Ebook.
pdf