The symptoms of children`s stress as assessed by their parents
Transkrypt
The symptoms of children`s stress as assessed by their parents
● JOURNAL OF PUBLIC HEALTH, NURSING ANDAND MEDICAL RESCUE ● No.4/2012 (27-33) ● JOURNAL OF PUBLIC HEALTH, NURSING MEDICAL RESCUE ● No.4/2012 ● ● 27 Objawy stresu dziecięcego w ocenie rodziców (The symptoms of children’s stress as assessed by their parents) D Bzdęga 1 ,E Bzdęga 2 I. WSTĘP Streszczenie - Wstęp. Stres według J. Strelau’a to „stan, na który składają się silne negatywne emocje oraz towarzyszące im zmiany fizjologiczne i biochemiczne, przekraczające normalny (podstawowy) poziom pobudzenia. Celem pracy jest określenie wiedzy rodziców dotyczącej stresu u dzieci. Materiał i metody. W badaniu zastosowano metodę w postaci kwestionariusza. Pytania zawarte w kwestionariuszu dotyczyły zmian fizycznych i emocjonalnych u dzieci w sytuacji stresującej. Badaniami objęto 100 rodziców. Były to rodziny pełne z dziećmi w wieku szkolnym. Badania przeprowadzano od stycznia do kwietnia 2002 roku. Wyniki. Wyniki badań wskazują, że w ocenie rodziców stres jest obecny w życiu ich dzieci. Wnioski. Rodzice potrafią rozpoznać przejawy stresu u dzieci (objawy fizyczne, emocjonalne). Słowa kluczowe - stres u dzieci, ocena rodziców. Abstract – Introduction. According to J. Strelau is a „state characterised by strong negative emotions accompanied by physiological and biochemical changes that exceed the baseline level of arousal”. The purpose of the paper is to assess parents’ knowledge about their children’s level or stress. Materials and methods. The questionnaire method was used in the research. The questions in the questionnaire pertained to physical and emotional changes of children in stressful situations. As many as 100 parents participated in the research. These were exclusively both parent-families with schoolchildren. The research was conducted between January and April 2002. Results. The results indicate that, as assessed by their parents, stress is present in the children’s lives. Conclusions. Parents are capable of recognizing the symptoms of their children’s stress (both physical and emotional). Key words - children’s stress, parents’ assessment. Afiliacja: 1. Państwowa Wyższa Szkoła Techniczno- Ekonomiczna Instytut Ochrony Zdrowia (korespondencja; e-mail: evibzyk @gmail.com.pl). 2. Absolwentka UMCS w Lublinie. adania nad stresem zapoczątkował kanadyjski fizjolog, H. Seyle. Jego koncepcja należy do nurtu medycznego badań nad stresem [3,4]. Termin „stres” oznacza według tego autora niespecyficzną reakcję organizmu powstającą w odpowiedzi na działanie bodźców szkodliwych (stresorów), zwanej Ogólnym Zespołem Adaptacyjnym (General Adaptation Syndrom, GAS). Zespól ten przebiega w trzech stadiach. Pierwsze jest stadium reakcji alarmowej, podczas której zostają zmobilizowane siły obronne. Kolejne stadium, odporności, cechuje pełne przystosowanie do stresora. Do ostatniego stadium, wyczerpania, dochodzi w wyniku wyczerpania się energii przystosowania, jeśli stresor jest odpowiednio nasilony i działa przez odpowiednio długi czas [3,4,7,14]. B II. RELACJE MIĘDZY OSOBĄ A SYTUACJĄ We współczesnej psychologii dominującym jest pojęcie stresu związane z określoną relacją między osobą a sytuacją. Najpopularniejsza w tym ujęciu jest definicja R. S. Lazarusa i S. Folkmana definiująca stres jako określoną relację między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jego zasoby i zagrażająca jego dobrostanowi. Należy zwrócić uwagę na charakterystyczne dla tego ujęcia podkreślenie roli subiektywnej oceny tej relacji przez osobę w niej uczestniczącą. Wspomniani badacze definiują więc stres jako określoną relację, a nie stan osoby. Większość autorów uznaje jednak, że pojęcie stresu powinno odnosić się właśnie do stanu jednostki, który jest następstwem relacji między nią a otoczeniem. Przykładem takiego stanowiska jest definicja wybitnego polskiego psychologa J.Strelaua określająca stres jako „stan, na który składają się silne negatywne emocje oraz towarzyszące im zmiany fizjologiczne i biochemiczne, przekraczające normalny (podstawowy) poziom pobudzenia”. ● JOURNAL OF PUBLIC HEALTH, NURSING AND MEDICAL RESCUE ● No.4/2012 ● Koncepcja J. Strelaua odróżnia się od pozostałych konsekwentnym rozróżnieniem obiektywnych i subiektywnych wymagań oraz obiektywnych i subiektywnych możliwości. Poprawka ta jest istotna, bowiem pozwala na uznanie pewnych sytuacji za uniwersalne przyczyny stresu ze względu na obiektywne właściwości niezależnie od ocen subiektywnych [3, 15]. H. Seyle zwrócił również uwagę na to, że wystąpienie sytuacji stresowej zależy od natężenia i intensywności stresora. Wprowadził on też pojęcia ,, eustressu” (stan powstały na skutek zadziałania czynnika stresogennego, oceniany subiektywnie przez człowieka jako pozytywny dla niego ) oraz ,, dysstressu” (stan gdy ocena jest negatywna). Dzieci doświadczają wielu stresów i ponoszą ich negatywne skutki. Nieprawidłowe zachowania, trudności w nauce, symptomy psychosomatyczne (bóle głowy, astma, zaburzenia trawienia) są często rezultatem napięcia w jakim żyją. Wyniki badań Ryan-Wenger wskazują, że kłopoty takie są znacznie częstsze u dzieci przeżywających silne stresy. Sytuacja ich wydaje się być znacznie trudniejsza niż sytuacja dorosłych. Dzieci bowiem mają znacznie mniejszą kontrolę nad okolicznościami wywołującymi stres oraz mniejsze możliwości wywierania na nie wpływu i poznawczej oceny sytuacji, jej logicznego wyjaśnienia. Wynika z tego, że wiedza zdobyta w trakcie badań nad zjawiskiem stresu przeprowadzonych na ludziach dorosłych nie jest miarodajnym źródłem wiedzy o funkcjonowaniu dzieci, bowiem narażone są one na inne stresory niż dorośli. Odwołując się do schematu pojęciowego A. Harta [2], rozróżnia on 3 odrębne poziomy pobudzenia : 1. Zwykłe pobudzenie - wszystkie zdrowe i naturalne stymulacje powodujące stan fizycznego i psychicznego napięcia, potrzebnego by skoncentrować się na określonym działaniu i należycie je wykonać. Zwykłe pobudzenie jest dobre i niezbędne w życiu dziecka, a jego eliminacja powstrzymałaby rozwój dziecka. 2. Napięcie - pobudzenie ( podekscytowanie, presja ), które przekracza pewną normę, ale jest okazjonalne i najczęściej nieszkodliwe. 3. Stres – intensywne pobudzenie, którego niszczące działanie staje się tym bardziej prawdopodobne, im dłużej stres się utrzymuje. Wszystkie te trzy poziomy pobudzeń mogą być szkodliwe, gdy trwają zbyt długo. Istotą problemów związanych ze stresem jest nadmierne pobudzenie systemu adrenalnego. System ten wytwarza grupę hormonów w tym adrenalinę, które mobilizują nas w sytuacji zagrożenia. Czynniki stresujące dzielą się na te, które pochodzą z otoczenia i te, których źródłem są myśli i oczekiwania dziecka. Dzieci wykazują indywidualne różnice w podatności na stres, ale w pewnym stopniu zależy to 28 także od ich wieku, kolejności w jakiej się urodziły w rodzinie oraz płci. Dzieci, które urodziły się jako pierwsze, mogą być bardziej podatne na stres (są „eksperymentem” wychowawczym rodziców i obiektem ich wysokich oczekiwań). Rozpatrując płeć dziecka, okazuje się, że dziewczynki na stres najczęściej reagują bólami brzucha i utratą apetytu, a chłopcy obniżoną koncentracją, agresją i zaburzeniami zachowania. Generalnie jednak symptomami długotrwałego stresu mogą być: bóle głowy, niepokój i paniczne reakcje lękowe, nieregularny przyśpieszony rytm pracy serca, dolegliwości żołądkowe, bóle całego ciała, zgrzytanie zębami, zimne ręce, częste infekcje, depresja, ogólna apatia, wybuchy gniewu, zanik apetytu, poirytowanie, kłopoty ze snem. Zainteresowanie tematyką stresu u dzieci doprowadziło do odkrycia, że wykorzystywane w okresie dorosłości sposoby radzenia sobie ze stresem rozwijają się już w dzieciństwie. Jest to szczególnie ważne biorąc pod uwagę możliwość poznania uwarunkowań wykształcania się u ludzi odpowiednich sposobów radzenia sobie ze stresem oraz wykształcenia odpowiednich technik kształtowania ich. Aktualnie prowadzone badania starają się odpowiedzieć na pytanie, jak dzieci radzą sobie z obciążeniami związanymi z codzienną aktywnością, np. stresem szkolnym, a jak z wydarzeniami traumatycznymi, znacząco zmieniającymi ich sytuację, np. poważna choroba, operacja, rozwód rodziców, śmierć bliskiej osoby itd. W sposób szczególny stresem dziecięcym zajęła się G. Witkin znany w USA autorytet w dziedzinie badania stresu, profesor psychiatrii. Posługując się nowoczesną technologią komputerową uzyskała zwierzenia na temat stresu od około ośmiuset dzieci w wieku od dziewięciu do dwunastu lat. Opierając się na przeprowadzonym „ Teście stresu dziecięcego ” G. Witkin stwierdziła, że jednym ze źródeł dziecięcego stresu jest napięty styl życia, który zmusza dzieci do stawiania czoła prawdziwym problemom. Żyjemy w czasach kiedy więcej znaczy lepiej, tak więc przywiązujący wagę do sukcesów i osiągnięć rodzice wywierają na swoje dzieci presję zwyciężania, wpychając je tym na drogę przesadnej ambicji. To oni właśnie szczelnie wypełniają swoim dzieciom rozkład dnia zajęciami baletowymi, treningami piłki nożnej, oraz lekcjami języków obcych (niezależnie od tego, czy dziecko ma na to wszystko ochotę, czy nie), ponieważ będzie to robić dobre wrażenie w życiorysie, który ma zapewnić im miejsce w najlepszych szkołach i pracę w najlepszych firmach. .Sam świat jest pełen problemów. Wszystkie stresy, które nie dotykały nas dorosłych w dzieciństwie (śmiercionośne AIDS, skażenie środowiska, efekt cieplarniany itd.), składają się na obraz świata, w którym żyją dzieci. Jednak nie zawsze te właśnie troski są powodem zmartwień u dzieci. G. Witkin uszeregowała czynniki stresujące dzieci następująco: ● JOURNAL OF PUBLIC HEALTH, NURSING AND MEDICAL RESCUE ● No.4/2012 ● Problemy szkolne – dla dzieci, które stwierdziły, że szkoła powoduje stres, największą troską są oceny, sprawdziany, odrabianie lekcji i promocja do następnej klasy. 1. Problemy rodzinne – troska o rodzinę i zdrowie rodziców. Zmartwienia te jednak, według G. Witkin nie mają chyba realnych podstaw. Dzieci są na świecie od zbyt niedawna by móc wystarczająco perspektywi-cznie spojrzeć na sprawy rodziców. Nie jest to także troskliwość z ich strony. Dzieci same tak bardzo potrzebują opieki, że nie mogą troszczyć się o innych. Ich zainteresowanie, wypływa prawdopodobnie z impulsów samozachowawczych. Dzieci chcą aby rodzice byli zdrowi, aby mogli dobrze się nimi opiekować. 2. Wiadomości, na temat zanieczyszczenia środowiska, oraz wojny, (dzieci martwią się czystością wody i powietrza oraz możliwością wojny niemal czterokrotnie bardziej niż przestępczością). 3. Lęk o przyszłość i lęk o „wszystko”. Wiele obaw o przyszłość jest w istocie bieżącymi troskami i problemami zbyt przytłaczającymi, by mogły im sprostać. Dzieci zamiast wyliczać konkretne problemy stwierdza że stresuje je wszystko. Nie ma na liście dziecięcych stresów, obaw przed karą, zmartwieniem, skrzywdzeniem lub chorobą. Natomiast dzieci w badaniach G. Witkin określiły najbardziej stresujące je wydarzenia, do których należą: śmierć ulubionego zwierzątka, zmiana szkoły, przeprowadzka do innego miasta narodziny brata lub siostry, problemy finansowe w rodzinie, rozwód rodziców ciężko chory ojciec lub matka, separacja rodziców. Nie potrafiąc wyrazić swego stresu odpowiednimi słowami, dzieci często wyrażają go w sposób niewerbalny.. Gdy dziecko nie może sobie poradzić z natłokiem myśli, będzie bolała je głowa. Jeśli życie stało się koszmarem, objawem stresu będą koszmarne sny. Warto w tym miejscu przedstawić zestawienie fizycznych objawów stresu uzyskanych na podstawie odczuć dzieci, biorących udział w badaniach : bezsenność, bóle brzucha problemy z trawieniem , niemiarowa czynność serca , bóle głowy, 29 potliwość dłoni, drżenie rąk lub kolan. W przeciwieństwie do fizycznych objawów, nie potrafimy dostrzec stresujących myśli są one niewidoczne nawet dla bystrego obserwatora. Odpowiedzi podane przez dzieci w ankiecie wyraźniej ukazują nam przewagę ukrytych objawów : pragnienie samotności, kłótnie lub bójki z rodzeństwem, ucieczka w marzenia, obgryzanie paznokci koszmarne sny, skłonność do płaczu , kłopoty z koncentracją , częste mdłości, ssanie kciuka. Powyżej uszeregowane przez dzieci zachowania w chwilach zmartwień wskazują, jak pozory czasem mylą. Może się nam wydawać, że dziecko jest nieśmiałe, gdy w rzeczywistości zamyka się ono w sobie pod wpływem stresu . Może się nam również wydawać, że widzimy brak motywacji lub niezdolności do nauki, kiedy w istocie dziecko ucieka przed stresem w marzenia na jawie. Możemy uznać, że mamy dziecko rozkapryszone, bojaźliwe, które woła nas przez całą noc, podczas gdy ono może cierpieć na bezsenność lub koszmarne sny. „Test stresu dziecięcego‘’, przeprowadzony anonimowo, oraz za pośrednictwem sieci pozwolił ujawnić również dzieciom najbardziej osobiste uczucia. Pisały o tym, co je najbardziej wprawia w złość, w takiej oto kolejności : nierówność, niesprawiedliwość, ludzkie okrucieństwo; zachowanie rodzeństwa; nielojalni i krzywdzący je przyjaciele; apodyktyczni rodzice. Pisały również o tym co je przeraża, wyznały, że najbardziej przerażające dla nich jest: 1. Zachowanie rodziców – właśnie wtedy gdy rodzice kłócą się, wpadają w gniew albo emocjonalnie lub fizycznie tracą nad sobą kontrolę. 2. Powrót do pustego domu – jest to drugie przerażające doświadczenie, gdy dziecko dzień w dzień wraca ze szkoły do domu i pozostaje długo w samotności. 3. Nocne hałasy –dzieci czują wrodzony lęk przed hałasem i ciemnością (lęki te znikają około ósmego roku życia , wtedy właśnie zaczynają się obawiać drwin kolegów, nazywających ich tchórzami, uczą się więc opanowywać i tłumić strach). 4. Charakter pracy matki lub ojca – dzieci wymieniły lęki ● JOURNAL OF PUBLIC HEALTH, NURSING AND MEDICAL RESCUE ● No.4/2012 ● 30 oparte na realnych doświadczeniach, że „tato idzie do pracy, bo jest policjantem i martwię się o niego”. Innym źródłem stresu u dzieci mogą być metody wychowawcze stosowane przez rodziców. W 1988 roku ponad dwieście niemieckich dzieci uczestniczyło w eksperymencie badającym wpływ metod wychowawczych na poziom stresu dzieci. Najbardziej stresujące metody to : nadmierna surowość rodziców, domaganie się absolutnego posłuszeństwa; ograniczanie kontaktów z przyjaciółmi, rówieśnikami; przesadne reagowanie rodziców ( krzyk, kara )w różnych sytuacjach . Tab. 1 Główne dolegliwości stresu dziecięcego w ocenie obojga rodziców Rodzaje dolegliwości fizycznych N =50 % N= 50 % ból głowy 31 62 29 58 ból pleców 9 18 7 14 sztywność mięśni 2 4 - - Matki Ojcowie Celem pracy jest określenie wiedzy rodziców dotyczącej fizycznych i emocjonalnych objawów stresu u dzieci w wieku szkolnym oraz ich częstości. ogólne bóle 7 14 - - bóle brzucha 19 38 14 28 III. MATERIAŁ I METODY problemy trawienne 4 8 7 14 chłodne ręce 11 22 7 14 spocone dłonie 13 26 3 6 drżący głos 3 6 1 2 3 6 1 2 15 30 8 16 6 12 5 10 5 10 1 2 Badaniami objęto 100 rodziców (50 matek, 50 ojców), posiadających dzieci w wieku szkolnym. Najliczniejszą grupę stanowią osoby w wieku od 31- 40 lat (66%). Nieco mniej badanych 20% to osoby, które przekroczyły 40 rok życia . Pozostałe 14% znalazło się w przedziale wiekowym 20 –30 lat. Liczba dzieci w grupie badanej: jedno dziecko posiada 9 osób (9%). Najliczniejszą grupę stanowią badani posiadający dwoje dzieci - 72 osoby ( 72%). Troje dzieci posiada 12 ankietowanych (12%). Pozostałe 7 osób (7%) posiada czworo i więcej dzieci. Teren badań województwo podkarpackie (miasto, wieś). Badania przeprowadzano od stycznia do kwietnia 2002 roku. W badaniach wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego, zrealizowaną przy pomocy kwestionariusza. Pytania zawarte w kwestionariuszu dotyczyły rodzaju dolegliwości fizycznych i reakcji emocjonalnych oraz stopnia natężenia i częstotliwości ich występowania. IV. WYNIKI Wyniki badań zostały przedstawione w Tab. I, II, III. Ryc. 1, 2. tiki nerwowe zaciskanie lub zgrzytanie zębów podatność na infekcje niemiarowa czynność serca Uzyskane wyniki badań wskazują, że spośród 50 respondentek 31 matek (62%) uznało za dominujący objaw fizycznego stresu ból głowy u dziecka, wśród 50 ankietowanych 29 ojców (58%) uznało podobnie że ból głowy jest główną dolegliwością fizyczną ich dzieci ● JOURNAL OF PUBLIC HEALTH, NURSING AND MEDICAL RESCUE ● No.4/2012 ● 31 Uzyskane wyniki wskazują, że 22 matki (44%) uważa za dominujący objaw stresu emocjonalnego u dzieci to zajadanie się głównie słodyczami. Podobnie 14 ojców (28%) podziela ich zdanie. Wśród objawów emocjonalnych wcześniej już analizowanych są takie, które występują u dzieci pod postacią ukrytą. Nawet bystry obserwator nie zawsze potrafi je zauważyć. Tab. 2 Inne objawy stresu emocjonalne w ocenie rodziców Matki Ojciec Rodzaje zachowań N =50 % N= 50 % obgryzanie paznokci 36 72 23 46 ssanie kciuka 5 10 3 6 izolowanie się 5 10 1 2 kłótnie lub bójki z rodzeństwem 34 68 25 50 trudności w koncentracji uwagi w szkole 4 8 - - skłonność do płaczu 22 44 24 48 ucieczka w marzenia 4 8 1 2 koszmarne sny 10 20 2 4 Ryc. 1. Częstotliwość występowania objawów fizycznych stresu dziecięcego obserwowanych przez rodziców. Ryc. 1 wskazuje że 50% rodziców obserwowało u swoich dzieci kilka razy w miesiącu objawy fizyczne stresu. W 24% stwierdziło, że te objawy występują raz w miesiącu. 12% uważa że występuje częściej niż raz w tygodniu. Natomiast 10% uważa, że ich dzieci nie ujawniają żadnych dolegliwości. Odnosząc się do literatury należy zauważyć, że brak zauważalnych objawów fizycznych nie musi być dowodem tego, że dziecko nie jest pod wpływem stresu [16]. Dlatego nie wyklucza się obecności tych objawów. Natomiast 4% ankietowanych sądzi, że stres towarzyszy dziecku raz w tygodniu. Tab. 2 Objawy emocjonalnego stresu u dzieci w ocenie matek i ojców Rodzaje reakcji emocjonalnych dziecka dziecko jest niespokojne, pobudliwe rozzłoszczone i buntownicze ma okresy płaczu i trudno je uspokoić przejada się głównie słodyczami ma trudności w koncentracji uwagi gwałtownie reaguje zawsze gdy jest sfrustrowane - napięte Matki Ojcowie N =50 % N= 50 % 10 20 5 10 18 36 6 12 6 12 5 10 22 44 14 28 12 24 5 10 17 34 6 12 Analiza uzyskanych wyników wskazuje, że matki uznały – obgryzanie paznokci 72%, za dominujący objaw stresu u dzieci. Według ojców objawem głównym stresu dziecięcego są – kłótnie lub bójki z rodzeństwem (50%). Inne reakcje emocjonalne na sytuację stresorodną podawane zarówno przez matki jak i ojców to skłonność do płaczu. Wraz z próbą określenia wiedzy rodziców na temat obecności objawów emocjonalnych stresu u dzieci, wiąże się próba określenia częstotliwości tych objawów. ● JOURNAL OF PUBLIC HEALTH, NURSING AND MEDICAL RESCUE ● No.4/2012 ● 68% 8% 10% 12% 2% Rzadko lub wcale Raz w miesiącu Kilka razy w miesiącu Raz w tygodniu Częściej niż raz w tygodniu Ryc. 2. Częstotliwość występowania objawów jako reakcję na stres w opinii rodziców Z ryc. 2 wynika, że 68% ankietowanych rodziców uważa, że zachowania emocjonalnego stresu będące u dzieci reakcją obronną występują kilka razy w miesiącu. Natomiast 12 % stwierdziło, że dzieci częściej niż raz w tygodniu reagują na stres sposobem swojego zachowania. Dziecko rzadko lub wcale nie stresuje to opinia 10% ankietowanych. Natomiast 8 % uważa że takie reakcje występują raz w miesiącu. Według 2% osób wyżej wymienione objawy występują - raz w tygodniu. V. DYSKUSJA Rodzice posiadają wiedzę potoczną na temat stresu dziecięcego. Z badań własnych wynika, że opiera się ona na zasłyszanych wiadomościach w mediach, stereotypach tkwiących w społeczności lokalnej bądź oparta jest na realnym wizerunku panującej sytuacji gospodarczo- ekonomicznej w kraju, a także związana z wydarzeniami na świecie. Nie wykluczamy ,że opiera się również na przeżyciach rodziców z własnego dzieciństwa. Zależna jest także od relacji rodzic- dziecko, jak też od atmosfery panującej w domach rodzinnych. Po raz pierwszy badaniem wiedzy rodziców na temat stresu dziecięcego zajęła się G. Witkin w 1997 roku w USA. Objęła ona również badaniem dzieci do dwunastu lat, przeprowadzając wśród nich „Test stresu dziecięcego’’. Badania te przeprowadzała posługując się metodą klasyczną ankietową oraz za pośrednictwem sieci komputerowej. 32 Wyniki badań własnych odniesiono do badań przeprowadzonych przez G. Witkin. Uzyskane dane porównano również z wynikami badań uzyskanymi przez A. Harta zajmującego się problematyką stresu dziecięcego. W literaturze nie ma opracowań w których występowałyby różnice pomiędzy sposobem rozumienia stresu dziecięcego w ocenie matek i ojców. Autorki pracy na podstawie uzyskanych własnych wyników badań dokonały takiego zróżnicowania. Analizując wyniki badan własnych dotyczących wiedzy rodziców w rozumieniu ojców i matek stwierdzono że najwyższy poziom wiedzy posiadają kobiety, a uwidacznia się to lepszą znajomością: objawów fizycznych stresu , objawów emocjonalnych wynikających z rodzaju reakcji na stres. Matki bardzo emocjonalnie ustosunkowały się do odczuwania stresu u dzieci, co szczególnie uwidoczniło się w odpowiedziach, które dotyczyły reakcji emocjonalnych na stres, szczególnie tych dotyczących najbardziej osobistych uczuć dzieci. Wniosek, ten można umotywować tym ,że reakcja ta jest spowodowana tkwiącymi w matkach uczuciami rodzicielskimi. Choć wiele jest rodzin, w których ojciec zajmuje się dziećmi, najczęściej rola ta przypada matce. Do tego są przygotowane, czerpią radość z trudów macierzyństwa. Wniosek ten potwierdza się nie tylko w wynikach badań uzyskanych przez autorki niniejszej pracy. Są to także spostrzeżenia naukowców. G. Witkin twierdzi, że najważniejszym czynnikiem wywołującym stres u kobiet jest troska o dzieci. Kiedy dziecko przeżywa stres, ma problemy w szkole, problemy z rówieśnikami, choruje, to życie matki ulega dezorganizacji. Obserwuje się u niej fizyczne i emocjonalne objawy stresu, w literaturze określane jako stres kobiecy [16]. Z badań własnych wynika, że wiedza ojców na temat stresu dziecka opiera się na postrzeganych obiektywnie objawach. Prawidłowość ta znajduje swój wyraz szczególnie przy interpretacji objawów emocjonalnych stresu u dzieci. Objawy te wymagają dokładnej obserwacji i interpretacji zachowań u dzieci, co z kolei wiąże się z ciągłym i bliskim kontaktem z dziećmi. Kontakt emocjonalny ojców z dziećmi jest słabszy, niż matek. Wniosek ten można umotywować, ich częstą nieobecnością w domu z powodu wykonywanej pracy zawodowej. Wyniki badań obrazują także, że metody radzenia sobie ze stresem dziecięcym są mało znane mężczyznom. VI. WNIOSKI 1. Rodzice potrafią rozpoznać przejawy stresu u dzieci (objawy fizyczne, emocjonalne). ● JOURNAL OF PUBLIC HEALTH, NURSING AND MEDICAL RESCUE ● No.4/2012 ● 2. Poziom wiedzy potocznej na temat przejawów stresu u dzieci jest istotnie zależny od płci rodziców. Wyższy poziom wiedzy posiadają kobiety. VII. PIŚMIENNICTWO [1] Garmezy N, Rutter M. Stress, coping and development of children. New York; McGraw-Hill, 1983. [2] Hart A.Twoje dziecko i stres. Warszawa; Wydawnictwo Rodzinny Krąg, 1995. [3] Heszen - Niejodek I. Stres psychologiczny. W: Szewczuk WL (red.). Podstawy psychologii. Warszawa; Fundacja Innowacja, 1998. [4] Heszen-Niejodek I. Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie. W: Strelau J (red.). Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom 3. Gdańsk; Wydawnictwo Gdańskie, 2000. [5] Kitajec-Smyk L. Psychologia stresu. Warszawa; Wydawnictwo Ossolineum, 1987. [6] Mellibruda L. Psychofizjologia stresu. Remedium. 1997; 3: 5-15. [7] Mellibruda L. Czy musimy żyć w stresie? Remedium. 1997; 4: 12-18. [8] Pisula E. Radzenie sobie ze stresem przez młodzież upośledzoną umysłowo i w normie intelektualnej. Psychol Wychow. 1996; 1: 21-28. [9] Plopa, M. Psychospołeczne determinanty odporności na stres. Psychol Wychow. 1996; 4: 13-18. [10] Reykowski J. Funkcjonowanie jednostki w warunkach stresu psychicznego. Warszawa; PWN, 1966. [11] Ryan-Wenger N M. Development and psychometric properties of The Schoolagers’ Coping Strategies Inventory. Nurs Res. 1990; 39: 17-24. [12] Ryan-Wenger N M. A taxonomy of children’s coping strategies: A step toward theory development. Am J Orthopsychiatry 1992; 62: 34-38. [13] Seyle H. Stres życia. Warszawa; PIW, 1978. [14] Seyle H. Stres okiełznany. Warszawa; PIW, 1983. [15] Terelak JF. Stres psychologiczny. Bydgoszcz; Oficyna Wydawnicza Branta, 1995. [16] Witkin G. Stres dziecięcy. Poznań; Wydawnictwo Rebis, 2000. 33