The symptoms of children`s stress as assessed by their parents

● JOURNAL
OF PUBLIC
HEALTH,
NURSING
ANDAND
MEDICAL
RESCUE
● No.4/2012
(27-33)
● JOURNAL
OF PUBLIC
HEALTH,
NURSING
MEDICAL
RESCUE
● No.4/2012
● ●
27
Objawy stresu dziecięcego w ocenie rodziców
(The symptoms of children’s stress as assessed by their parents)
D Bzdęga 1 ,E Bzdęga 2
I. WSTĘP
Streszczenie - Wstęp. Stres według J. Strelau’a to „stan, na który
składają się silne negatywne emocje oraz towarzyszące im zmiany
fizjologiczne i biochemiczne, przekraczające normalny (podstawowy)
poziom pobudzenia.
Celem pracy jest określenie wiedzy rodziców dotyczącej stresu u
dzieci.
Materiał i metody. W badaniu zastosowano metodę w postaci kwestionariusza. Pytania zawarte w kwestionariuszu dotyczyły zmian
fizycznych i emocjonalnych u dzieci w sytuacji stresującej.
Badaniami objęto 100 rodziców. Były to rodziny pełne z dziećmi w
wieku szkolnym. Badania przeprowadzano od stycznia do kwietnia
2002 roku.
Wyniki. Wyniki badań wskazują, że w ocenie rodziców stres jest
obecny w życiu ich dzieci.
Wnioski. Rodzice potrafią rozpoznać przejawy stresu u dzieci (objawy fizyczne, emocjonalne).
Słowa kluczowe - stres u dzieci, ocena rodziców.
Abstract – Introduction. According to J. Strelau is a „state characterised by strong negative emotions accompanied by physiological and
biochemical changes that exceed the baseline level of arousal”.
The purpose of the paper is to assess parents’ knowledge about their
children’s level or stress.
Materials and methods. The questionnaire method was used in the
research. The questions in the questionnaire pertained to physical and
emotional changes of children in stressful situations.
As many as 100 parents participated in the research. These were
exclusively both parent-families with schoolchildren. The research
was conducted between January and April 2002.
Results. The results indicate that, as assessed by their parents, stress is
present in the children’s lives.
Conclusions. Parents are capable of recognizing the symptoms of their
children’s stress (both physical and emotional).
Key words - children’s stress, parents’ assessment.
Afiliacja:
1. Państwowa Wyższa Szkoła Techniczno- Ekonomiczna
Instytut Ochrony Zdrowia (korespondencja; e-mail:
evibzyk @gmail.com.pl).
2. Absolwentka UMCS w Lublinie.
adania nad stresem zapoczątkował kanadyjski fizjolog, H.
Seyle. Jego koncepcja należy do nurtu medycznego badań
nad stresem [3,4]. Termin „stres” oznacza według tego
autora niespecyficzną reakcję organizmu powstającą w
odpowiedzi na działanie bodźców szkodliwych (stresorów),
zwanej Ogólnym Zespołem Adaptacyjnym (General
Adaptation Syndrom, GAS). Zespól ten przebiega w trzech
stadiach. Pierwsze jest stadium reakcji alarmowej, podczas
której zostają zmobilizowane siły obronne. Kolejne stadium,
odporności, cechuje pełne przystosowanie do stresora. Do
ostatniego stadium, wyczerpania, dochodzi w wyniku
wyczerpania się energii przystosowania, jeśli stresor jest
odpowiednio nasilony i działa przez odpowiednio długi czas
[3,4,7,14].
B
II.
RELACJE MIĘDZY OSOBĄ A SYTUACJĄ
We współczesnej psychologii dominującym jest pojęcie
stresu związane z określoną relacją między osobą a sytuacją.
Najpopularniejsza w tym ujęciu jest definicja R. S. Lazarusa i
S. Folkmana definiująca stres jako określoną relację między
osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jego zasoby i zagrażająca jego
dobrostanowi. Należy zwrócić uwagę na charakterystyczne dla
tego ujęcia podkreślenie roli subiektywnej oceny tej relacji
przez osobę w niej uczestniczącą.
Wspomniani badacze definiują więc stres jako określoną
relację, a nie stan osoby. Większość autorów uznaje jednak, że
pojęcie stresu powinno odnosić się właśnie do stanu jednostki,
który jest następstwem relacji między nią a otoczeniem.
Przykładem takiego stanowiska jest definicja wybitnego
polskiego psychologa J.Strelaua określająca stres jako „stan,
na który składają się silne negatywne emocje oraz towarzyszące im zmiany fizjologiczne i biochemiczne, przekraczające
normalny (podstawowy) poziom pobudzenia”.
● JOURNAL OF PUBLIC HEALTH, NURSING AND MEDICAL RESCUE ● No.4/2012 ●
Koncepcja J. Strelaua odróżnia się od pozostałych konsekwentnym rozróżnieniem obiektywnych i subiektywnych wymagań oraz obiektywnych i subiektywnych możliwości. Poprawka ta jest istotna, bowiem pozwala na uznanie pewnych
sytuacji za uniwersalne przyczyny stresu ze względu na obiektywne właściwości niezależnie od ocen subiektywnych [3, 15].
H. Seyle zwrócił również uwagę na to, że wystąpienie sytuacji stresowej zależy od natężenia i intensywności stresora.
Wprowadził on też pojęcia ,, eustressu” (stan powstały na skutek zadziałania czynnika stresogennego, oceniany subiektywnie przez człowieka jako pozytywny dla niego ) oraz ,,
dysstressu” (stan gdy ocena jest negatywna).
Dzieci doświadczają wielu stresów i ponoszą ich negatywne
skutki. Nieprawidłowe zachowania, trudności w nauce, symptomy psychosomatyczne (bóle głowy, astma, zaburzenia trawienia) są często rezultatem napięcia w jakim żyją. Wyniki
badań Ryan-Wenger wskazują, że kłopoty takie są znacznie
częstsze u dzieci przeżywających silne stresy. Sytuacja ich
wydaje się być znacznie trudniejsza niż sytuacja dorosłych.
Dzieci bowiem mają znacznie mniejszą kontrolę nad okolicznościami wywołującymi stres oraz mniejsze możliwości wywierania na nie wpływu i poznawczej oceny sytuacji, jej logicznego wyjaśnienia. Wynika z tego, że wiedza zdobyta w
trakcie badań nad zjawiskiem stresu przeprowadzonych na
ludziach dorosłych nie jest miarodajnym źródłem wiedzy o
funkcjonowaniu dzieci, bowiem narażone są one na inne stresory niż dorośli.
Odwołując się do schematu pojęciowego A. Harta [2], rozróżnia on 3 odrębne poziomy pobudzenia :
1. Zwykłe pobudzenie - wszystkie zdrowe i naturalne
stymulacje powodujące stan fizycznego i psychicznego napięcia, potrzebnego by skoncentrować się na
określonym działaniu i należycie je wykonać. Zwykłe
pobudzenie jest dobre i niezbędne w życiu dziecka, a
jego eliminacja powstrzymałaby rozwój dziecka.
2. Napięcie - pobudzenie ( podekscytowanie, presja ),
które przekracza pewną normę, ale jest okazjonalne i
najczęściej nieszkodliwe.
3. Stres – intensywne pobudzenie, którego niszczące
działanie staje się tym bardziej prawdopodobne, im
dłużej stres się utrzymuje.
Wszystkie te trzy poziomy pobudzeń mogą być szkodliwe,
gdy trwają zbyt długo. Istotą problemów związanych ze stresem jest nadmierne pobudzenie systemu adrenalnego. System
ten wytwarza grupę hormonów w tym adrenalinę, które mobilizują nas w sytuacji zagrożenia. Czynniki stresujące dzielą się
na te, które pochodzą z otoczenia i te, których źródłem są myśli i oczekiwania dziecka. Dzieci wykazują indywidualne różnice w podatności na stres, ale w pewnym stopniu zależy to
28
także od ich wieku, kolejności w jakiej się urodziły w rodzinie
oraz płci.
Dzieci, które urodziły się jako pierwsze, mogą być bardziej
podatne na stres (są „eksperymentem” wychowawczym rodziców i obiektem ich wysokich oczekiwań). Rozpatrując płeć
dziecka, okazuje się, że dziewczynki na stres najczęściej reagują bólami brzucha i utratą apetytu, a chłopcy obniżoną koncentracją, agresją i zaburzeniami zachowania.
Generalnie jednak symptomami długotrwałego stresu mogą
być: bóle głowy, niepokój i paniczne reakcje lękowe, nieregularny przyśpieszony rytm pracy serca, dolegliwości żołądkowe, bóle całego ciała, zgrzytanie zębami, zimne ręce, częste
infekcje, depresja, ogólna apatia, wybuchy gniewu, zanik apetytu, poirytowanie, kłopoty ze snem.
Zainteresowanie tematyką stresu u dzieci doprowadziło do
odkrycia, że wykorzystywane w okresie dorosłości sposoby
radzenia sobie ze stresem rozwijają się już w dzieciństwie. Jest
to szczególnie ważne biorąc pod uwagę możliwość poznania
uwarunkowań wykształcania się u ludzi odpowiednich sposobów radzenia sobie ze stresem oraz wykształcenia odpowiednich technik kształtowania ich. Aktualnie prowadzone badania
starają się odpowiedzieć na pytanie, jak dzieci radzą sobie z
obciążeniami związanymi z codzienną aktywnością, np. stresem szkolnym, a jak z wydarzeniami traumatycznymi, znacząco zmieniającymi ich sytuację, np. poważna choroba, operacja,
rozwód rodziców, śmierć bliskiej osoby itd.
W sposób szczególny stresem dziecięcym zajęła się G. Witkin znany w USA autorytet w dziedzinie badania stresu, profesor psychiatrii. Posługując się nowoczesną technologią komputerową uzyskała zwierzenia na temat stresu od około
ośmiuset dzieci w wieku od dziewięciu do dwunastu lat. Opierając się na przeprowadzonym „ Teście stresu dziecięcego ” G.
Witkin stwierdziła, że jednym ze źródeł dziecięcego stresu
jest napięty styl życia, który zmusza dzieci do stawiania czoła
prawdziwym problemom. Żyjemy w czasach kiedy więcej znaczy lepiej, tak więc przywiązujący wagę do sukcesów i osiągnięć rodzice wywierają na swoje dzieci presję zwyciężania,
wpychając je tym na drogę przesadnej ambicji. To oni właśnie
szczelnie wypełniają swoim dzieciom rozkład dnia zajęciami
baletowymi, treningami piłki nożnej, oraz lekcjami języków
obcych (niezależnie od tego, czy dziecko ma na to wszystko
ochotę, czy nie), ponieważ będzie to robić dobre wrażenie w
życiorysie, który ma zapewnić im miejsce w najlepszych szkołach i pracę w najlepszych firmach. .Sam świat jest pełen problemów. Wszystkie stresy, które nie dotykały nas dorosłych w
dzieciństwie (śmiercionośne AIDS, skażenie środowiska,
efekt cieplarniany itd.), składają się na obraz świata, w którym
żyją dzieci. Jednak nie zawsze te właśnie troski są powodem
zmartwień u dzieci. G. Witkin uszeregowała czynniki stresujące dzieci następująco:
● JOURNAL OF PUBLIC HEALTH, NURSING AND MEDICAL RESCUE ● No.4/2012 ●
Problemy szkolne – dla dzieci, które stwierdziły, że szkoła
powoduje stres, największą troską są oceny, sprawdziany,
odrabianie lekcji i promocja do następnej klasy.
1. Problemy rodzinne – troska o rodzinę i zdrowie
rodziców. Zmartwienia te jednak, według G. Witkin
nie mają chyba realnych podstaw. Dzieci są na
świecie od zbyt niedawna by móc wystarczająco
perspektywi-cznie spojrzeć na sprawy rodziców. Nie
jest to także troskliwość z ich strony. Dzieci same tak
bardzo potrzebują opieki, że nie mogą troszczyć się o
innych.
Ich
zainteresowanie,
wypływa
prawdopodobnie z impulsów samozachowawczych.
Dzieci chcą aby rodzice byli zdrowi, aby mogli
dobrze się nimi opiekować.
2. Wiadomości, na temat zanieczyszczenia środowiska,
oraz wojny, (dzieci martwią się czystością wody i
powietrza oraz możliwością wojny niemal czterokrotnie bardziej niż przestępczością).
3. Lęk o przyszłość i lęk o „wszystko”. Wiele obaw o
przyszłość jest w istocie bieżącymi troskami i
problemami zbyt przytłaczającymi, by mogły im
sprostać. Dzieci zamiast wyliczać konkretne problemy stwierdza że stresuje je wszystko.
Nie ma na liście dziecięcych stresów, obaw przed karą,
zmartwieniem, skrzywdzeniem lub chorobą. Natomiast dzieci
w badaniach G. Witkin określiły najbardziej stresujące je wydarzenia, do których należą:
 śmierć ulubionego zwierzątka,
 zmiana szkoły,
 przeprowadzka do innego miasta
 narodziny brata lub siostry,
 problemy finansowe w rodzinie,
 rozwód rodziców
 ciężko chory ojciec lub matka,
 separacja rodziców.
Nie potrafiąc wyrazić swego stresu odpowiednimi słowami,
dzieci często wyrażają go w sposób niewerbalny.. Gdy dziecko
nie może sobie poradzić z natłokiem myśli, będzie bolała je
głowa. Jeśli życie stało się koszmarem, objawem stresu będą
koszmarne sny. Warto w tym miejscu przedstawić zestawienie
fizycznych objawów stresu uzyskanych na podstawie odczuć
dzieci, biorących udział w badaniach :
 bezsenność,
 bóle brzucha
 problemy z trawieniem ,
 niemiarowa czynność serca ,
 bóle głowy,
29
 potliwość dłoni,
 drżenie rąk lub kolan.
W przeciwieństwie do fizycznych objawów, nie potrafimy
dostrzec stresujących myśli są one niewidoczne nawet dla bystrego obserwatora. Odpowiedzi podane przez dzieci w ankiecie wyraźniej ukazują nam przewagę ukrytych objawów :
 pragnienie samotności,
 kłótnie lub bójki z rodzeństwem,
 ucieczka w marzenia,
 obgryzanie paznokci
 koszmarne sny,
 skłonność do płaczu ,
 kłopoty z koncentracją ,
 częste mdłości,
 ssanie kciuka.
Powyżej uszeregowane przez dzieci zachowania w chwilach
zmartwień wskazują, jak pozory czasem mylą. Może się nam
wydawać, że dziecko jest nieśmiałe, gdy w rzeczywistości
zamyka się ono w sobie pod wpływem stresu . Może się nam
również wydawać, że widzimy brak motywacji lub niezdolności do nauki, kiedy w istocie dziecko ucieka przed stresem w
marzenia na jawie. Możemy uznać, że mamy dziecko rozkapryszone, bojaźliwe, które woła nas przez całą noc, podczas
gdy ono może cierpieć na bezsenność lub koszmarne sny.
„Test stresu dziecięcego‘’, przeprowadzony anonimowo, oraz
za pośrednictwem sieci pozwolił ujawnić również dzieciom
najbardziej osobiste uczucia.
Pisały o tym, co je najbardziej wprawia w złość, w takiej
oto kolejności :
 nierówność, niesprawiedliwość, ludzkie okrucieństwo;
 zachowanie rodzeństwa;
 nielojalni i krzywdzący je przyjaciele;
 apodyktyczni rodzice.
Pisały również o tym co je przeraża, wyznały, że najbardziej przerażające dla nich jest:
1. Zachowanie rodziców – właśnie wtedy gdy rodzice
kłócą się, wpadają w gniew albo emocjonalnie lub
fizycznie tracą nad sobą kontrolę.
2. Powrót do pustego domu – jest to drugie przerażające
doświadczenie, gdy dziecko dzień w dzień wraca ze
szkoły do domu i pozostaje długo w samotności.
3. Nocne hałasy –dzieci czują wrodzony lęk przed
hałasem i ciemnością (lęki te znikają około ósmego
roku życia , wtedy właśnie zaczynają się obawiać
drwin kolegów, nazywających ich tchórzami, uczą
się więc opanowywać i tłumić strach).
4. Charakter pracy matki lub ojca – dzieci wymieniły lęki
● JOURNAL OF PUBLIC HEALTH, NURSING AND MEDICAL RESCUE ● No.4/2012 ●
30
oparte na realnych doświadczeniach, że „tato idzie do
pracy, bo jest policjantem i martwię się o niego”.
Innym źródłem stresu u dzieci mogą być metody wychowawcze stosowane przez rodziców. W 1988 roku ponad dwieście niemieckich dzieci uczestniczyło w eksperymencie badającym wpływ metod wychowawczych na poziom stresu dzieci.
Najbardziej stresujące metody to :
 nadmierna surowość rodziców, domaganie się
absolutnego posłuszeństwa;
 ograniczanie kontaktów z przyjaciółmi, rówieśnikami;
 przesadne reagowanie rodziców ( krzyk, kara )w
różnych sytuacjach .
Tab. 1 Główne dolegliwości stresu dziecięcego w ocenie obojga rodziców
Rodzaje
dolegliwości
fizycznych
N =50
%
N= 50
%
ból głowy
31
62
29
58
ból pleców
9
18
7
14
sztywność
mięśni
2
4
-
-
Matki
Ojcowie
Celem pracy jest określenie wiedzy rodziców dotyczącej
fizycznych i emocjonalnych objawów stresu u dzieci w wieku
szkolnym oraz ich częstości.
ogólne bóle
7
14
-
-
bóle brzucha
19
38
14
28
III. MATERIAŁ I METODY
problemy
trawienne
4
8
7
14
chłodne ręce
11
22
7
14
spocone
dłonie
13
26
3
6
drżący głos
3
6
1
2
3
6
1
2
15
30
8
16
6
12
5
10
5
10
1
2
Badaniami objęto 100 rodziców (50 matek, 50 ojców), posiadających dzieci w wieku szkolnym. Najliczniejszą grupę
stanowią osoby w wieku od 31- 40 lat (66%). Nieco mniej
badanych 20% to osoby, które przekroczyły 40 rok życia .
Pozostałe 14% znalazło się w przedziale wiekowym 20 –30
lat. Liczba dzieci w grupie badanej: jedno dziecko posiada 9
osób (9%). Najliczniejszą grupę stanowią badani posiadający
dwoje dzieci - 72 osoby ( 72%). Troje dzieci posiada 12 ankietowanych (12%). Pozostałe 7 osób (7%) posiada czworo i
więcej dzieci. Teren badań województwo podkarpackie (miasto, wieś). Badania przeprowadzano od stycznia do kwietnia
2002 roku. W badaniach wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego, zrealizowaną przy pomocy kwestionariusza.
Pytania zawarte w kwestionariuszu dotyczyły rodzaju dolegliwości fizycznych i reakcji emocjonalnych oraz stopnia natężenia i częstotliwości ich występowania.
IV. WYNIKI
Wyniki badań zostały przedstawione w Tab. I, II, III. Ryc. 1,
2.
tiki
nerwowe
zaciskanie
lub
zgrzytanie
zębów
podatność
na infekcje
niemiarowa
czynność
serca
Uzyskane wyniki badań wskazują, że spośród 50 respondentek 31 matek (62%) uznało za dominujący objaw fizycznego
stresu ból głowy u dziecka, wśród 50 ankietowanych 29 ojców (58%) uznało podobnie że ból głowy jest główną dolegliwością fizyczną ich dzieci
● JOURNAL OF PUBLIC HEALTH, NURSING AND MEDICAL RESCUE ● No.4/2012 ●
31
Uzyskane wyniki wskazują, że 22 matki (44%) uważa za
dominujący objaw stresu emocjonalnego u dzieci to zajadanie
się głównie słodyczami. Podobnie 14 ojców (28%) podziela
ich zdanie. Wśród objawów emocjonalnych wcześniej już analizowanych są takie, które występują u dzieci pod postacią
ukrytą. Nawet bystry obserwator nie zawsze potrafi je zauważyć.
Tab. 2 Inne objawy stresu emocjonalne w ocenie rodziców
Matki
Ojciec
Rodzaje zachowań
N =50
%
N= 50
%
obgryzanie paznokci
36
72
23
46
ssanie kciuka
5
10
3
6
izolowanie się
5
10
1
2
kłótnie lub bójki z
rodzeństwem
34
68
25
50
trudności w
koncentracji uwagi w
szkole
4
8
-
-
skłonność do płaczu
22
44
24
48
ucieczka w marzenia
4
8
1
2
koszmarne sny
10
20
2
4
Ryc. 1. Częstotliwość występowania objawów fizycznych
stresu dziecięcego obserwowanych przez rodziców.
Ryc. 1 wskazuje że 50% rodziców obserwowało u swoich
dzieci kilka razy w miesiącu objawy fizyczne stresu. W 24%
stwierdziło, że te objawy występują raz w miesiącu. 12%
uważa że występuje częściej niż raz w tygodniu. Natomiast
10% uważa, że ich dzieci nie ujawniają żadnych dolegliwości. Odnosząc się do literatury należy zauważyć, że brak zauważalnych objawów fizycznych nie musi być dowodem tego,
że dziecko nie jest pod wpływem stresu [16]. Dlatego nie
wyklucza się obecności tych objawów. Natomiast 4% ankietowanych sądzi, że stres towarzyszy dziecku raz w tygodniu.
Tab. 2 Objawy emocjonalnego stresu u dzieci w ocenie matek
i ojców
Rodzaje reakcji
emocjonalnych
dziecka
dziecko jest
niespokojne,
pobudliwe
rozzłoszczone i
buntownicze
ma okresy płaczu i
trudno je uspokoić
przejada się głównie
słodyczami
ma trudności w
koncentracji uwagi
gwałtownie reaguje
zawsze gdy jest
sfrustrowane - napięte
Matki
Ojcowie
N =50
%
N= 50
%
10
20
5
10
18
36
6
12
6
12
5
10
22
44
14
28
12
24
5
10
17
34
6
12
Analiza uzyskanych wyników wskazuje, że matki uznały –
obgryzanie paznokci 72%, za dominujący objaw stresu u dzieci. Według ojców objawem głównym stresu dziecięcego są –
kłótnie lub bójki z rodzeństwem (50%). Inne reakcje emocjonalne na sytuację stresorodną podawane zarówno przez matki
jak i ojców to skłonność do płaczu. Wraz z próbą określenia
wiedzy rodziców na temat obecności objawów emocjonalnych
stresu u dzieci, wiąże się próba określenia częstotliwości tych
objawów.
● JOURNAL OF PUBLIC HEALTH, NURSING AND MEDICAL RESCUE ● No.4/2012 ●
68%
8%
10%
12%
2%
Rzadko lub wcale
Raz w miesiącu
Kilka razy w miesiącu
Raz w tygodniu
Częściej niż raz w tygodniu
Ryc. 2. Częstotliwość występowania objawów jako reakcję na
stres w opinii rodziców
Z ryc. 2 wynika, że 68% ankietowanych rodziców uważa, że
zachowania emocjonalnego stresu będące u dzieci reakcją
obronną występują kilka razy w miesiącu. Natomiast 12 %
stwierdziło, że dzieci częściej niż raz w tygodniu reagują na
stres sposobem swojego zachowania. Dziecko rzadko lub
wcale nie stresuje to opinia 10% ankietowanych. Natomiast 8
% uważa że takie reakcje występują raz w miesiącu. Według
2% osób wyżej wymienione objawy występują - raz w tygodniu.
V. DYSKUSJA
Rodzice posiadają wiedzę potoczną na temat stresu dziecięcego. Z badań własnych wynika, że opiera się ona na zasłyszanych wiadomościach w mediach, stereotypach tkwiących w
społeczności lokalnej bądź oparta jest na realnym wizerunku
panującej sytuacji gospodarczo- ekonomicznej w kraju, a także
związana z wydarzeniami na świecie. Nie wykluczamy ,że
opiera się również na przeżyciach rodziców z własnego dzieciństwa. Zależna jest także od relacji rodzic- dziecko, jak też
od atmosfery panującej w domach rodzinnych.
Po raz pierwszy badaniem wiedzy rodziców na temat stresu
dziecięcego zajęła się G. Witkin w 1997 roku w USA. Objęła
ona również badaniem dzieci do dwunastu lat, przeprowadzając wśród nich „Test stresu dziecięcego’’. Badania te przeprowadzała posługując się metodą klasyczną ankietową oraz
za pośrednictwem sieci komputerowej.
32
Wyniki badań własnych odniesiono do badań przeprowadzonych przez G. Witkin. Uzyskane dane porównano również
z wynikami badań uzyskanymi przez A. Harta zajmującego
się problematyką stresu dziecięcego.
W literaturze nie ma opracowań w których występowałyby
różnice pomiędzy sposobem rozumienia stresu dziecięcego w
ocenie matek i ojców. Autorki pracy na podstawie uzyskanych
własnych wyników badań dokonały takiego zróżnicowania.
Analizując wyniki badan własnych dotyczących wiedzy
rodziców w rozumieniu ojców i matek stwierdzono że najwyższy poziom wiedzy posiadają kobiety, a uwidacznia się to
lepszą znajomością:
 objawów fizycznych stresu ,
 objawów emocjonalnych wynikających z rodzaju
reakcji na stres.
Matki bardzo emocjonalnie ustosunkowały się do odczuwania stresu u dzieci, co szczególnie uwidoczniło się w odpowiedziach, które dotyczyły reakcji emocjonalnych na stres,
szczególnie tych dotyczących najbardziej osobistych uczuć
dzieci. Wniosek, ten można umotywować tym ,że reakcja ta
jest spowodowana tkwiącymi w matkach uczuciami rodzicielskimi. Choć wiele jest rodzin, w których ojciec zajmuje się
dziećmi, najczęściej rola ta przypada matce. Do tego są przygotowane, czerpią radość z trudów macierzyństwa. Wniosek
ten potwierdza się nie tylko w wynikach badań uzyskanych
przez autorki niniejszej pracy. Są to także spostrzeżenia naukowców. G. Witkin twierdzi, że najważniejszym czynnikiem
wywołującym stres u kobiet jest troska o dzieci. Kiedy dziecko
przeżywa stres, ma problemy w szkole, problemy z rówieśnikami, choruje, to życie matki ulega dezorganizacji. Obserwuje
się u niej fizyczne i emocjonalne objawy stresu, w literaturze
określane jako stres kobiecy [16].
Z badań własnych wynika, że wiedza ojców na temat stresu
dziecka opiera się na postrzeganych obiektywnie objawach.
Prawidłowość ta znajduje swój wyraz szczególnie przy interpretacji objawów emocjonalnych stresu u dzieci. Objawy te
wymagają dokładnej obserwacji i interpretacji zachowań u
dzieci, co z kolei wiąże się z ciągłym i bliskim kontaktem z
dziećmi. Kontakt emocjonalny ojców z dziećmi jest słabszy,
niż matek. Wniosek ten można umotywować, ich częstą nieobecnością w domu z powodu wykonywanej pracy zawodowej.
Wyniki badań obrazują także, że metody radzenia sobie ze
stresem dziecięcym są mało znane mężczyznom.
VI. WNIOSKI
1. Rodzice potrafią rozpoznać przejawy stresu u dzieci
(objawy fizyczne, emocjonalne).
● JOURNAL OF PUBLIC HEALTH, NURSING AND MEDICAL RESCUE ● No.4/2012 ●
2. Poziom wiedzy potocznej na temat przejawów stresu u
dzieci jest istotnie zależny od płci rodziców. Wyższy
poziom wiedzy posiadają kobiety.
VII. PIŚMIENNICTWO
[1] Garmezy N, Rutter M. Stress, coping and development of
children. New York; McGraw-Hill, 1983.
[2] Hart A.Twoje dziecko i stres. Warszawa; Wydawnictwo
Rodzinny Krąg, 1995.
[3] Heszen - Niejodek I. Stres psychologiczny. W: Szewczuk
WL (red.). Podstawy psychologii. Warszawa; Fundacja
Innowacja, 1998.
[4] Heszen-Niejodek I. Teoria stresu psychologicznego i
radzenia sobie. W: Strelau J (red.). Psychologia.
Podręcznik akademicki. Tom 3. Gdańsk; Wydawnictwo
Gdańskie, 2000.
[5] Kitajec-Smyk
L.
Psychologia
stresu.
Warszawa;
Wydawnictwo Ossolineum, 1987.
[6] Mellibruda L. Psychofizjologia stresu. Remedium. 1997; 3:
5-15.
[7] Mellibruda L. Czy musimy żyć w stresie? Remedium. 1997;
4: 12-18.
[8] Pisula E. Radzenie sobie ze stresem przez młodzież
upośledzoną umysłowo i w normie intelektualnej. Psychol
Wychow. 1996; 1: 21-28.
[9] Plopa, M. Psychospołeczne determinanty odporności na
stres. Psychol Wychow. 1996; 4: 13-18.
[10] Reykowski J. Funkcjonowanie jednostki w warunkach
stresu psychicznego. Warszawa; PWN, 1966.
[11] Ryan-Wenger N M. Development and psychometric
properties of The Schoolagers’ Coping Strategies Inventory.
Nurs Res. 1990; 39: 17-24.
[12] Ryan-Wenger N M. A taxonomy of children’s coping
strategies: A step toward theory development. Am J
Orthopsychiatry 1992; 62: 34-38.
[13] Seyle H. Stres życia. Warszawa; PIW, 1978.
[14] Seyle H. Stres okiełznany. Warszawa; PIW, 1983.
[15] Terelak JF. Stres psychologiczny. Bydgoszcz; Oficyna
Wydawnicza Branta, 1995.
[16] Witkin G. Stres dziecięcy. Poznań; Wydawnictwo Rebis,
2000.
33