Document 219676
Transkrypt
Document 219676
BIORÓŻNORODNOŚĆ MORZA DLA DZIECI E-podręcznik do przeprowadzenia cyklu warsztatów dla dzieci w wieku przedszkolnym na temat bioróżnorodności morskiej. Podziękowania Ten e-podręcznik jest inicjatywą organizacji pozarządowej Argonauta i został opracowany przez jej pracowników oraz wolontariuszy EVS w trakcie trwania projektu "Sea is Life 4/5". Projekt graficzny wykonali wolontariusze EVS: Sonia Vazquez Marquez i Sergio Campins Bravo. Tłumaczenie na język polski wykonały wolontariuszki EVS: Ewelina Bilińska i Małgorzata Serwatka. Tłumaczenie na język hiszpański wykonali wolontariusze EVS: Sonia Vazquez Marquez i Sergio Campins Bravo. Szczególne podziękowania dla: Sonia Vasquez Marquez, Ewelina Bilińska, Małgorzata Serwatka, Sergio Campins Bravo, Bruna Petani, Vice Krnčević, Ivona Jadrić, Marieta Baricevic za ich cenny wkład w rozwój tego e-podręcznika. Podziękowania za pomoc przedszkolu "Pčelica" oraz szkole podstawowej "Murterski škoji" w Murter. Dziękujemy za wsparcie Gminie Murter. Przedmowa Ten e-podręcznik jest inicjatywą organizacji pozarządowej Argonauta i został opracowany przez jej pracowników oraz wolontariuszy EVS w trakcie trwania projektu "Sea is Life 4/5". "Bioróżnorodność morska dla dzieci" to zbiór zawierający sugestię dla nauczycieli jak przeprowadzić warsztaty ekologicznych z dziećmi w wieku od 5 do 8 lat. W sezonie letnim organizacja Argonauta otwiera dla zwiedzających "Island Sustainability Education Centre" gdzie od roku 2007 odbywają się programy i warsztaty promujące znaczenie ochrony środowiska morskiego. Aktywności te skierowane są głównie do dzieci i młodzieży, a ten podręcznik jest zbiorem przeprowadzonych warsztatów. Nauczenie na podstawie tego e-podręcznika polega na rozwijaniu zrozumienia pojęcia bioróżnorodności morskiej i jej znaczenia poprzez ochronę głównych gatunków oraz ich siedlisk w Morzu Adriatyckim. Przedmowa Ten e-podręcznik jest inicjatywą organizacji pozarządowej Argonauta i został opracowany przez jej pracowników oraz wolontariuszy EVS w trakcie trwania projektu "Sea is Life 4/5". "Bioróżnorodność morska dla dzieci" to zbiór zawierający sugestię dla nauczycieli jak przeprowadzić warsztaty ekologicznych z dziećmi w wieku od 5 do 8 lat. W sezonie letnim organizacja Argonauta otwiera dla zwiedzających "Island Sustainability Education Centre" gdzie od roku 2007 odbywają się programy i warsztaty promujące znaczenie ochrony środowiska morskiego. Aktywności te skierowane są głównie do dzieci i młodzieży, a ten podręcznik jest zbiorem przeprowadzonych warsztatów. Nauczenie na podstawie tego e-podręcznika polega na rozwijaniu zrozumienia pojęcia bioróżnorodności morskiej i jej znaczenia poprzez ochronę głównych gatunków oraz ich siedlisk w Morzu Adriatyckim. Czym jest ten e-podręcznik? Grupa docelowa Podręcznik ten jest przeznaczony dla nauczycieli edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej. Jest on darmowych zbiorem opisującym warsztaty edukacyjne, który może stanowić źródło inspiracji. Treść Zajęcia dydaktyczne mogą być modyfikowane do indywidualnych potrzeb lokalnych studentów. Czas trwania zajęć został uwzględniony w treści. Zajęcia są jedynie propozycjami i mogą być zastąpione przez inne aktywności. Treść obejmuje część edukacyjną oraz szereg materiałów pomocniczych w tym arkusze pracy i gry edukacyjne. Spis treści E-podręcznik został podzielony na nastęujace częśc: - Notatki dla nauczyciela - Wprowadzneie do tematu w formie prezentacji - Kreatywne zajęcia i gry edukacyjne INFORMACJE OGÓLNE NA TEMAT CZERWONEGO KORALA dla nauczycieli Czerwony koral (Corallium rubrum) należy do rodziny Coralliidae i jest jednym z typowych gatunków występujących w Morzu Śródziemnym. Rośnie na głębokościach od 5 do 200 metrów. W Morzu Adriatyckim najczęściej znajduję się na stronach zewnętrznych wysp oraz na obszarach, gdzie roczne zmiany temperatury i zasolenia są małe. Tempo wzrostu czerwonego korala wynosi od 4 do 8 mm rocznie. krawędzie były połączone z siecią. Na środku krzyża zawieszony był kamień ważący od 30 do 50 kg, czyli " inženja", który był ciągnięty wzdłuż brzegu morza przez łódź. W ten sposób zniszczonych zostało wiele innych gatunków morskich organizmów, nie tylko czerwony korali. Obecnie zbiory czerwonego korala są przeprowadzane przez wykwalifikowanych nurków, działalność ta jest regulowana i monitorowana przez odpowiednie ministerstwo. Każdy nurek może usunąć 200 kilogramów korala czerwonego w czasie sezonu łowieckiego. Koralowce występują w postaci kolonii, a ich poszczególne krzewy mają formę rozgałęzionych wachlarzy, o wysokości od 10 do 30 cm. Każdy z poszczególnych polipów tworzących kolonie koralowca osiąga wysokość ok. 1 cm, posiadają osiem macek i są białe, a co najważniejsze są organizmami zwierzęcymi. Polipy występujące w kolonii poprzez absorpcję węglanu wapnia z wody morskiej tworzą szkielet koralowca. Ich barwa zawiera się w różnych odcieniach czerwieni, poprzez karotenoidy zwane kantaksantyną. Do największego spadku populacji czerwonego korala przyczyniły się nielegalne połowy przez nurków, które zdziesiątkowały całe siedliska, bez możliwości ich późniejszej regeneracji. Oprócz nielegalnego pozyskiwania, do zniszczeń siedlisk korali przyczynia się także rybołówstwo; kotwienie przez łodzie, zanieczyszczenie środowiska oraz globalne ocieplenie. Czerwony koral, podobnie jak wielu jego krewnych, odżywia się na dwa sposoby poprzez wychwycenie drobnego planktonu przy użyciu macek i knidoblastów lub poprzez wchłonięcie składników odżywczych rozpuszczonych w wodzie morskiej. W Chorwacji, Czerwony koral chroniony jest ustawą o Ochronie Przyrody. Czerwony koral ma bardzo wysoką wartość handlową, jest używany do produkcji biżuterii: bransoletki, naszyjniki, pierścionki, wisiorki, broszki, itp. W przeszłości, czerwony koral wydobywano przy użyciu tzw." inženji". Były to drewniane lub metalowe urządzenia w kształcie krzyża, którego 1 1. PREZENTACJA Kto mieszka w morzu, wygląda jak drzewo, w kolorze czerwonym, i jest zwierzęciem? Dźwięk szumu morza przykuje uwagę dzieci, stanowi także wprowadzenie do prezentacji o Czerwonym koralu. Na slajdach prezentujemy zdjęcia organizmów morskich. Zadając pytania, nauczyciel zachęca dzieci do zabrania głosu w dyskusji: Czy możecie rozpoznać organizmy morskie z fotografii? Czy wiesz, które organizmy są roślinami, a które zwierzętami? Które morskie organizmy widzieliście na żywo? Nauczyciel pokazuje dzieciom okaz Czerwonego korala i kontynuuje prezentację z krótkim opisem biologii, anatomii i występowania tego gatunku. W prezentacji można wyświetlać zdjęcia, filmy i filmy animowane, które w zrozumiały sposób przedstawią dzieciom podstawowe zagadnienia jak polipy, ramiona i komórki parzydełkowe, kolonia, plankton. Istnieje wiele gatunków korali, a jednym z nich jest koral czerwony zwany również szlachetnym. Czerwony koral jest małym czerwonym stworzeniem, który kształtem przypomina drzewo, nie ma nóg i żyje na dnie morza. Koral składa się z tysięcy małych polipów, każdy polip to w rzeczywistości niewielkie zwierzątko Polipy rosną w koloniach, a kolonie to społeczności większej ilości zwierząt, które występują blisko siebie. Ponieważ koral nie może się poruszać, aby się odżywiać musi wychwycić żywność unoszącą się w jego pobliżu za pomocą macek. Żywi się maleńkimi zwierzętami zwanymi planktonem. Ciało niektórych koralowców jest zbudowane z materiałów podobnych jak ludzkie paznokcie. Tak więc, Ty i koralowce macie coś wspólnego. 2 Na filmie pokazane zostaje siedlisko czerwonych korali. Nauczyciel przeprowadza dyskusję z dziećmi na temat obecności czerwonego korala w Morzu Adriatyckim, zadaje pytania dzieciom, co myślą na poniższe tematy: Dlaczego uważasz, że koralowce czują się dobrze w Morzu Adriatyckim? Morze Adriatyckie jest czyste, a korale uwielbiają życie w czystym, niezanieczyszczonym morzu. Co można zrobić, aby utrzymać czyste morze? Następnie prezentacja zawiera krótki opis głównych zagrożeń dla gatunku Czerwonego korala. Pokazane zostają obrazy biżuterii wykonanej z czerwonego korala oraz obrazy zdeformowanych części koralowców wynikające z globalnych zmian temperatury morza. W tej części zajęć następuje zadawanie pytań i uzyskiwanie odpowiedzi od dzieci: Teraz niestety muszę wam powiedzieć, że czerwony koral znajduje się w niebezpieczeństwie. Dlaczego sądzicie, że jest on w niebezpieczeństwie? Czerwony koral jest podziwiany przez ludzi od samego wieków. I tu pojawia się problem , ponieważ ludzie chcą go dla siebie i zaczęli wydobywać go z morza, aby wyrabiać z niego biżuterię. A teraz wyobraźcie sobie, że jest on noszony na szyi jako ozdoba. Z tego powodu w naszych morzach jest coraz mniej Czerwonego korala. Co się stanie, gdy zwierzę zostaje wyjęte z morza? Oczywiście umiera. Czy ktoś mimo wszystko może wydobywać korale? Korale mogą poławiać tylko niektóre osoby, które mają specjalne pozwolenie. Jednak ilość wydobywanego korala jest ściśle ograniczona. Czy wiecie jaka ilość jest dozwolona dla 1 nurka? (200 kg w sezonie łowieckim). Kolejnym powodem znikania koralowców jest zanieczyszczenie środowiska morskiego. Podczas prezentacji, pokazany zostaje filmy lub zdjęcia rafy eksploatowanej przy pomocy ”inženji”( jest to narzędzie wykorzystywane do połowów koralowca, widoczne na zdjęciu obok) i wyjaśnienie, w jaki sposób wpływa jego użycie na wyniszczenie także innych gatunków organizmów morskich. Jak myślisz, co się dzieje z pozostałymi gatunkami roślin i zwierząt, po przejściu „inženji”(narzędzie podobne do dragi dennej) po morskim dnie? Zostają zniszczone nie tylko korale ale także inne gatunki roślin i zwierząt, które żyją na dnie morza. 3 Pokazane zostają zdjęcia siedlisk koralowca (ogrody morskie), zdjęcia czystych i zanieczyszczonych wód morskich. Zadaj pytanie dzieciom o możliwe rozwiązania tej sytuacji, w jaki sposób można uratować korale: Jak myślisz co może być pomocne w ochronie korali? Co możemy zrobić, aby nadal oglądać koralowce czerwone w morzu? Czerwony koral można chronić przez utworzenie specjalnych obszarów w morzu, tak zwanych "ogrodów morskich", w których zabronione jest wydobywanie czerwonych korali. Pozwoli to swobodnie cieszyć się ludziom jego pięknem. W jaki sposób zanieczyszczenie środowiska wpływają na korale, co jeszcze możemy zrobić, aby je chronić? Nie wolno zanieczyszczać morza. 4 2. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA W celu utrzymania dalszej koncentracji, przeprowadź krótką grę fizyczna dla dzieci „lodowe korale”, podczas której dzieci ruchem ramion i nóg naśladują kształt korali. W czasie tej gry dzieci poprzez identyfikowanie się z koralem, mogą dowiedzieć się o statycznej formie rafy. 5 3. WARSZTATY KREATYWNE Za pomocą mikroskopu dzieci podczas gry zapoznają się ze strukturą czerwonego korala. 3.1. Obserwacja mikroskopowa (podstawowe części konstrukcji korala) Mikroskop Po krótkiej obserwacji przedstawienie wyników. 6 3.2. Ulepienie czerwonego korala z plasteliny. Dzieci robią figurki korali, które mogą zabrać do domu i podarować komuś kogo kochają: Czerwony koral w przeszłości, a także i dziś jest symbolem miłości, a ludzie przekazywali wykonane z niego podarunki osobą, które kochają. Więc dajesz czerwony korale osobie, którą kochasz, aby tym samym pokazać jej swoją miłość. 7 INFORMACJE OGÓLNE NA TEMAT DELFINÓW BUTLONOSYCH dla nauczycieli grupa stara się wypchnąć młode ku powierzchni morza, aby nabrało powietrza. W przeciwnym razie mogłoby utonąć. Delfin po narodzinach jest bardzo uzależniona od pomocy swoich krewnych. Ich pomoc jest niezbędna. Delfin butlonosy (Tursiops truncatus) to gatunek delfinów żyjących w Morzu Adriatyckim. Delfiny są jednymi z najbardziej popularnych ssaków morskich. Delfin butlonosy jest najbardziej znanym i jednym z najbardziej powszechnych gatunków w grupie delfinów. Butlonos zwyczajny ma wydłużony hydrodynamiczny kształt ciała, a kolor jego skóry zmienia się od ciemnego brązu do niebiesko-szarego po stronie grzbietowej, przez jasnoszary na bokach, aż po biały brzuch. Strona brzuszna może mięć różowy odcień w okresie letnim, kiedy temperatura morza jest wyższa. Dorosły delfiny osiąga długość od 2 do 4 metrów, a masa jego ciała może wahać się między 100, a 500 kg. Wśród populacji zamieszkującej Adriatyk, dorosłe osobniki osiągają maksymalną długość ciała do ok. 3 metrów. Delfiny butlonose, charakteryzuje anatomia pyska imitująca ludzki uśmiech, która nadaje im uroczego wyglądu. Należy pamiętać, iż w rzeczywistości zwierzęta te nie mogą zmienić wyglądu swojego pyska! Nawet zły delfin będzie nadal wyglądały na "zadowolonego"!!! Matka karmi młode mlekiem co najmniej 16 miesięcy, dlatego tylko co dwa do trzech lat, na świat może przyjść nowe młode. Prawdopodobnie ojcem każdego z młodych jest inny samiec. Młode stają się w pełni niezależne po półtora roku, i osiągają dojrzałość płciową w wieku około sześciu lat. Delfiny są zwierzętami bardzo towarzyskimi i żyją w grupach o różnej wielkości i różnym składzie: osobniki tej samej płci bądź samce i samice razem z młodymi. Zwierzęta te komunikują się ze sobą za pomocą różnych dźwięków. Nie wiadomo, jak rozwinęła swój "język", ale pewne jest, że "rozmawiają" za pomocą kliknięć. Pomagają sobie w trakcie polowań, w chwili narodzin i podczas choroby. Ich przyjacielskie i lojalne zachowanie ma ogromne znaczenie. Delfin butlonosy może żyć ponad 50 lat. W rejonie Adriatyku rozród delfinów obserwowany jest co dwa lata w okresie letnim. Samica, po dwunastu miesiącach ciąży, wydaje na świat jedno młode, karmi je mlekiem rok lub dłużej. Matka i jej młode pozostają w bliskim kontakcie przez kilka lat, do momentu uzyskania przez młode samodzielności. Samce nie są aktywnie zaangażowani w wychowanie potomstwa. Delfiny żywią się głównie rybami, ale także głowonogami, skorupiakami i mięczakami. Dostosowują swoje techniki polowań w zależności od dostępności pokarmu. W trakcie polowania mogą pozostać pod wodą przez 2-3 minuty, ale w razie potrzeby wstrzymują oddech do ponad 6 minut. Biorąc pod uwagę, że widoczność w wodzie jest znacznie mniejsza niż na lądzie. Delfiny opracowały system ułatwiający orientacjię, w środowisku o niskiej widoczności. W czasie długiej ewolucji, delfiny rozwinęły niemal doskonale system echolokacji, która W czasie porodu dwa, a czasem nawet więcej delfinów, przyjmują rolę "położnych", Pomagają matce, chronić młode przed atakami rekinów zwabionych zapachem krwi. Po porodzie cała 1 pomaga im łatwo znaleźć swoją drogę w morzu. Dźwięk rozchodzi się w wodzie znacznie łatwiej i szybciej niż w powietrzu. Echolokacja jest w rzeczywistości systemem, dzięki któremu za pomocą dźwięku dostajemy przestrzenny obraz miejsca, w którym jesteśmy. degradacja i fragmentacja siedlisk (związana z trałowaniem, zabudowywaniem obszarów przybrzeżnych itp.) przypadkowe zaplątanie w sieci rybackie pływające śmieci (zwłaszcza szczątki tworzyw sztucznych), które delfiny mogą połknąć co może prowadzić do ich śmierci. Wszystkie te zagrożenia przyczyniają się do tworzenia małych i odizolowanych grup delfinów. Brak skutecznej ochrony w przyszłości spowoduje ich wyginięcie. Ze względu na niewielki obszar i zamknięcie Adriatyku oraz dużą presję ze strony człowieka, zwłaszcza w okresie letnim, na delfiny czeka wiele niebezpieczeństw: zanieczyszczenia morza pochodzące ze spływu lądowego jak substancje toksyczne gromadzą się w organizmach wodnych i w dużym stężeniu akumulują w tkankach drapieżników takich jak delfiny. Negatywne skutki przekładają się na całą populację. Przejawiają się w zmniejszonej zdolności reprodukcyjnej, zwiększeniu śmiertelności potomstwa, większej podatności na choroby, infekcjach pasożytniczych oraz zmianach patologicznych narządów wewnętrznych. nadmierne połowy organizmów morskich, które stanowią bazę pokarmową dla delfinów w Morzu Adriatycki stanowią poważne zagrożenie dla ich przetrwania. niepokojenie, głównie hałas i zanieczyszczenia wytwarzane przez silniki łodzi i statków utrudniają delfinom komunikację oraz orientację w przestrzenni. Presja ta widoczna jest szczególnie w miesiącach letnich, ze względu na dużą liczbę turystów odwiedzających wybrzeża. 2 1. PREZENTACJA Spotkasz mnie w morzu. Jestem zwinny i szybki, poluję na ryby, i boję się sieci rybackich. Czy wiesz kim jestem ? Na początku prezentacji przedstawiamy dzieciom systematykę delfinów. (Obrazki wielorybów fiszbinowych i innych zębowców a także zdjęcie kryla). • Delfiny są zwierzętami z grupy waleni (Cetacea), w której wyróżniamy fiszbinowce (Mysticeti) i zębowce (Odontoceti). • Fiszbinowce pomimo, że są największymi zwierzętami na świecie, żywią się krylem i małymi rybami. W trakcie żerowania, wieloryb nabiera dużą ilość wody do paszczy. Następnie wyciska ją przy zamkniętych szczękach językiem przez fiszbiny, na których zatrzymuje się pożywienie. • Przykładem fiszbinowca jest Płetwal błękitny - największe zwierzę, jakie kiedykolwiek żyło na Ziemi, Humbak, Wieloryb szary, Wieloryb grenlandzki. • Zębowce są mniejsze i szybsze od fiszbinowców, posiadają zęby, dzięki którym chwytają swoje ofiary. Przedstawicielami zębowców są Kaszaloty, Orka, Biełucha i wszystkie delfiny w tym nasz obecnych przyjaciel Delfin butlonosy. Pokazując dzieciom wizerunki kilku gatunków delfinów, w tym Delfina butlonosego wyjaśniamy, który z nich jako jedyny jest mieszkańcem Adriatyku: • Jeszcze nie tak dawno Adriatyk zamieszkiwało więcej gatunków delfinów (Delfin zwyczajny), a wiele z nich przybywa tu od czasu do czasu (Delfinek pręgoboki), jednak jedynym gatunkiem mieszkającym tu na stałe jest Delfin butlonosy. Prezentujemy zdjęcia ewolucji delfina. Porównujemy obrazki szkieletu ludzkiej dłoni i płetwy piersiowe delfina i wyjaśniamy dzieciom, w jaki sposób delfiny wyewoluowały ze zwierząt lądowych: • Przodkowie delfinów były to zwierzęta lądowe, które przystosowały się do życia morskiego w trakcie długiej historii Ziemi. • Czy widzisz podobieństwo między szkieletem ludzkiej dłoni, a płetwą piersiową delfina? 3 Wyjaśniamy dzieciom, czemu delfiny są ssakami i co oznacza ten termin: • Zwierzęta lądowe, z których wyewoluowały wieloryby i delfiny są ssakami, dlatego wieloryby i delfiny również są ssakami. Czy wiesz, co oznacza nazwa ssaki i jak powstała? Czy potrafisz podać przykład przedstawiciela ssaków na lądzie? Jakie inne rodzaje zwierząt znasz? (ptaki, gady, płazy, ryby, skorupiaki, mięczaki, pajęczaki, owady). • Mimo, że żyją w wodzie, ssaki morskie, takie jak delfiny różnią się od ryb. Posiadają płuca i oddychają powietrzem atmosferycznym, w przeciwieństwie do ryb, które mają skrzela i mogą oddychać pod wodą. • Młode delfiny karmione są przez matkę mlekiem i pozostają pod jej opieką, aż osiągną samodzielność. Natomiast ryby składają jaja w toni wodnej i nie opiekują się swoimi potomstwem. • Kogo przypominają delfiny? (płuca, opieka nad potomstwem, ssanie mleka) Są podobne do nas ludzi! Pokazując dzieciom obrazki delfinów wyjaśniamy ich przystosowania do życia w wodzie: • W jaki sposób delfiny dostosowywały się do życia w morzu? Budowa ich ciała jest doskonale przystosowana do poruszania się w wodzie. Ich ciało jest gładkie o wydłużonym kształcie. • Przemieszczają się używając płetwy ogonowej. Delfiny są w ciągłym ruchu, i w tym właśnie pomaga im płetwa ogonowa, potrafią nią szybko uderzać, nabierając dużej prędkości co pozwala na wykonywanie imponujących skoków nad powierzchnię wody. Jaka jest różnica pomiędzy płetwą ogonową ryb, a delfinów? Płetwa ogonowa ryby jest ułożona pionowo i ryba, aby płynąć porusza nią na boki. Natomiast płetwa ogonowa delfina jest ułożona poziomo i zwierzę porusza nią w górę i w dół. • W wyniku ewolucji przednie kończyny przekształciły się w płetwy przypominające wiosła. • Pod skórą posiadają grubą warstwą tłuszczu, w celu utrzymania stałej temperatury ciała. • Szczęki mają wysunięte do przodu, co pozwala im łatwiej chwycić ofiarę podczas pogoni. • Mimo, że delfiny wydają się być ciągle "uśmiechnięte". Zawsze wyglądają tak, jakby były szczęśliwe, nawet jeżeli są złe. • Nozdrza znajdują się w górnej części głowy, aby łatwo i szybko mogły złapać oddech podczas wynurzania się na powierzchnię. Delfin może wstrzymać oddech pod wodą do 6 minut. • Mają bardzo dobry wzrok. Widzą równie dobrze pod wodą jak i nad powierzchnią morza. 4 Korzystając z załączonych obrazków wyjaśniamy dzieciom echolokację: • Ze wszystkich zmysłów najważniejszym dla delfinów jest słuch. • Czasami w morzu widoczność jest ograniczona, więc delfiny opracowały specjalny system, aby dowiedzieć się, co dzieje się wokół nich. • Delfiny generują dźwięki w trakcie swojej podróży przez morze, a dźwięki te odbijają się od obiektów i jako echo powracają do zwierzęcia. • To właśnie jest echolokacja! • Delfiny poławiają ryby wykorzystując system echolokacji. Wyobraź sobie, ciemny pokój, czy znajdziesz drogę do wyjścia bez zapalania światła? Delfiny również nie widzą ryb, które chcą złowić. Wydobywają dźwięki, które rozchodzą się w toni wodnej, jeżeli natrafią na ryby powracają do delfina jako echo. Chociaż zwierze jeszcze nie widzi ryb, wie gdzie popłynąć, aby je znaleźć. • Zdarza się, że dźwięk wydawany przez delfiny jest na tyle silny, że może ogłuszyć ryby. Pokazujemy dzieciom zdjęcia zębów delfina i wyjaśniamy w jaki sposób zdobywa pokarm. Dodatkowo prezentujemy film, na którym delfiny polują na ryby: • Delfiny w górnej i dolnej szczęce mają wiele spiczastych zębów, dzięki którym chwytają zdobycz, ale jej nie żują, połykają ryby w całości. Dlaczego delfiny mają spiczaste zęby? Aby móc łatwiej chwycić rybę, która ma śliską skórę pokrytą śluzem. • Delfiny najchętniej jedzą ryby, ale polują też na ośmiornice i kalmary. • W morzu jest coraz mniej ryb, dlatego delfiny spędzają więcej czasu, aby je odnaleźć. • Delfiny są inteligentnymi zwierzętami i opracowały różne sposoby łowieckie, ucząc się od swoich rodziców i przekazując tę wiedzę swoim dzieciom. • Delfiny polujące w grupie otaczają ławicę ryb, tak aby ryby nie mogły uciec. Niektóre delfiny specjalizują się w polowaniach na ryby przydenne, które chowają sie w drobnym piasku. Inne z delfinów polują na ryb przy brzegu, zaganiając je w kierunku plaży, a następnie wyskakują na brzeg, aby je schwytać. Zdarza się, że obserwowana jest współpraca delfinów i ludzi. 5 Prezentując zdjęcia małego delfina wyjaśniamy, w jaki sposób delfiny się rozmnażają: • Delfiny są ssakami i opiekują się swoimi młodymi. • Po narodzinach mały delfin musi szybko dostać się na powierzchnię morza, aby zaczerpnąć powietrza. Pomaga mu w tym mama, albo inne płynące obok delfiny, wypychając go nad powierzchnię wody. • Po pierwszym oddechu przychodzi pora na karmienie. Młode piją mleko matki, ponieważ nie mają ust dzięki którym mogłyby ssać, mały delfin zbliża się do sutka matki, a mleko tryska bezpośrednio do jego paszczy. • Matka nie spuszcza z oczu swojego młodego, ale z czasem jak zaczyna rosnąć, młody delfin ma co raz więcej ochoty na zabawę i oddala sie od matki, aby pobawić się z innymi młodymi delfinami. Kiedy trochę podrośnie, a jego matka płynie na polowanie, młody delfin pozostaje pod opieką innych samic lub nieco starszych od niego delfinów. Pokazujemy dzieciom delfiny skaczące na falach oraz inne istotne zachowania w ich życiu, aby wyjaśnić ciekawe fakty związane z delfinami: • Delfiny są zwierzętami społecznymi. Razem z innymi delfinami polują, bawią się i odpoczywają. • Jak myślisz w jaki sposób delfiny ustalają między sobą kiedy jest czas na polowanie, a kiedy na zabawę? Aby móc się porozumieć delfiny opracowały swój własny język. Używają różnych dźwięków, takich jak trzaski, gwizdy, piski, skrzypnięcia, buczenia i różne inne dźwięki. Tak więc każdy delfin ma swój własny specyficzny dźwięk, który wykorzystuje jako swoją nazwę. • Zamknij usta i nos. Teraz powiedz "O" 3 razy. Tak tworzą dźwięki delfiny. • Delfiny uwielbiają zabawę. Często wyskakują nad powierzchnię wody, surfują po falach, wypuszczają podwodą powietrze tworząc fontanny bąbelków. • Są bardzo ciekawskie, więc często podpływają do łodzi, aby przyjrzeć się:" co to jest?" • W czasie zalotów delfiny zrywają kawałki trawy morskiej, aby przypodobać się swoim partnerom. Pokazujemy zdjęcia delfinów złowionych w sieci, dzieciom wyjaśnione zostają zagrożenia czekające na delfiny: • Delfin ma wielu wrogów w morzu, ale największe niebezpieczeństwo stanowią dla niego ludzie. • Jakie są największe zagrożenia dla delfinów? • Największym zagrożeniem są sieci rybackie, w które delfiny przypadkowo się zaplątują. • Hałasujące silniki łodzi, zakłócają komunikację między delfinami i utrudniają im odbieranie dźwięków. • Dużym problemem są śmieci, które delfiny mogą połknąć myląc je z pożywieniem. • Coraz większe połowy ryb przez człowieka, powodują, że w morzu jest co raz mniej pożywienia dla delfinów. 6 Pytamy dzieci, czy mają pomysł jak chronić delfiny: • Co możemy zrobić, aby pomóc delfinom? • Nie wyrzucamy śmieci do morza! • Ograniczamy korzystanie z plastikowych toreb. • Jeśli widzisz śmieci na brzegu, podnieś je i wyrzucić do śmietnika. • Jeśli zobaczyć delfiny, zgłoś to naukowcom, a ta informacja będzie przydatna w ich obserwacjach. Podaj położenie, ilość osobników i jeżeli jesteś w stanie go rozpoznać również gatunek. Zachęcamy dzieci do badań naukowych, wyjaśniając metody fotograficzne, które służą późniejszej identyfikacji delfinów: • Aby naukowcy mogli zrozumieć, jak delfiny żyją w naturze, a tym samym pomóc im przetrwać, naukowcy monitorują ich życie i analizują ich wędrówki. • Skąd będą wiedzieć, gdzie pływają? Badacze fotografują płetwę grzbietową każdego delfina. • Płetwa grzbietowa każdego delfina różni się wielkością, kształtem i bliznami, które są pamiątką po walkach lub zabawach. • Następnie naukowcy przypisują nazwę do każdego delfina i ponownie, gdy widzą go rozpoznają jego płetwę i śledzą, gdzie płynie oraz co robi. 7 2. WARSZTATY EDUKACYJNE W arkuszu znajdują się rysunki delfinów, ich nazwy gatunkowe i wizerunki płetwy grzbietowej. Dzieci muszą połączyć płetwę grzbietową z delfinem do którego ona należy oraz odpowiednia nazwą. 3. GRA "ECHOLOKACJA" Wyjaśniamy dzieciom zasady gry, w której uczą się co to jest echolokacja i w jaki sposób delfiny wykorzystują ją do przemieszczania sie w oceanie. Jedno dziecko jest wybrane jako "delfin" i siada w środku pokoju. Zawiązujemy mu oczy, tak, żeby nie mógł podglądać. Inne dzieci będą "rybami", które "pływają" wzdłuż krawędzi pokoju. Gdy nauczyciel powie, STOP wszystkie dzieci podchodzą do narożnika znajdującego się najbliżej nich. Zapada cisza. Nasz "delfin" klaszcze w ręce dwa razy i wysłuchuje echa. Wszystkie "ryby" klaszczą dwa razy i dźwięk wraca do "delfina" jako echo. "Delfin" pokazuje kąt, w którym jego zdaniem jest najwięcej "ryb". Wszystkie ryby z tego kąta zostały złowione, a "delfin" siada. Lider mówi: "pływać" i gra toczy się dalej. Ostatnia nie schwytana "ryba" zastępuję "delfina. 8 INFORMACJE OGÓLNE NA TEMAT KRABÓW dla nauczycieli Skorupiaki (Crustacea) to klasa należąca do stawonogów. Zamieszkują głównie wody morskie strefy ciepłej i gorącej, wody słodkie, znane są także gatunki lądowe. Mogą osiągać różne rozmiary od mikroskopijnych (średnica ok. 0,1 mm) do ogromnych, np. Japoński krab pacyficzny (Macrocheira kaempferi), który ma nogi o długości ponad 1,5 m. W całym oceanie opisano około 35 000 gatunków krabów, z których w Adriatyku występuje ok. 1 500 gatunków. Większość gatunków krabów należy do bentosu wagilnego, jednak występują nieliczni przedstawiciele bentosu sesylnego (prowadzącego osiadły tryb życia). do wąsonogów (Cirripedia). U tych organizmów pierwsza para nóg została przekształcona w czułki, które są sensor węchu i dotyku, a trzy pozostałe pary używane są do zbierania pożywienia. Ciało krabów jest chronione chitynowym pancerzem, który zbudowany jest z węglanu wapnia i fosforu, zapewniając mocny szkielet zewnętrzny (egzoszkielet). W okresie linienia kraby zrzucają pancerz i zastępują go nowym. Kraby mają zdolność do regeneracji utraconych części ciała. Szczególnie w sytuacji zagrożenia, potrafią odrzucić chwyconą przez drapieżnika część ciała. Długość życia kraba jest różna w zależności od gatunku mogą żyć od kilku miesięcy do ponad 50 lat - homary. Budowa ciała krabów jest dość charakterystyczna posiadają głowotułów zakończony drobnym odwłokiem i okryty jednolitym pancerzem. Pierwszą parę odnóży tworzą masywne szczypce. Od innych stawonogów różnią się tym, że oddychają przy użyciu skrzeli. Zwykle mają dwie pary anten, które służą im jako narząd zmysłu. Grupa Skrzelonogów (Branchiopoda) i Cienkopancerzykowatych (Leptostraca) posiada ciało złożone z trzech części: głowa, tułów i odwłok. Natomiast u innych grup głowa połączona jest z segmentem tułowia tworząc głowotułów. Cephalothorax jest pierwszym odcinkiem ciała skorupiaków i pajęczaków. Segmenty odwłoka są oddzielne i każdy z wyjątkiem ostatniego posiada parę nóg. Kraby są padlinożercami, roślinożercami, bądź żywią się detrytusem. Kraby są rozdzielno płciowe. Z wyjątkiem kilku gatunków rodzących żywe potomstwo, pozostałe wykłuwają się z jaj. Samice opiekują się jajami, aż do momentu pojawienia się młodych. Trzymają jaja w odnóżach odwłokowych (pleopodiach). Samica homara składa do 9 000 jaj, a niektóre gatunki nawet do 2 milionów. Z jaj rozwijają się larwy tzw. pływik (Nauplius) , a następnie przekształcają się w II stadium tzw. żywik (Zoea) obie formy występują w formacji zooplantkonu, biernie unosząc się w wodzie. W trakcie wzrostu larwy zmieniają kształt i zbliża się swoim wyglądam do form dorosłych. Pąkle (Balanus) – rodzaj morskich skorupiaków prowadzących osiadły tryb życia, zaliczanych 1 1. PREZENTACJA Zagadka ZAGADKA Pancerz go chroni z każdej strony i tak, jak jego kuzyn rak. Jest w ostre szczypce uzbrojony, lecz chodzi bokiem, a nie wspak. Podstawowe informacje na temat krabów: • Czy wiesz jak wygląda krab? Czy kiedykolwiek go widziałeś? • Kraby są zwierzętami, które żyją głównie w morzu, w mniejszym stopniu w wodzie słodkiej i tylko nieliczne spotkamy na lądzie. • W Adriatyku, jest około 1 500 gatunków krabów. Żyją głownie w morzu i żywią się rybami. Niektóre kraby ukrywają się na dnie wśród skał lub zakopują się w piasku, inne natomiast są mocno przyklejone do skał lub innych zwierząt. Pokazujemy dzieciom zdjęcia innych stawonogów i wyjaśniamy systematykę krabów: • Kraby należą do grupy zwierząt zwanej stawonogami. Stawonogi są największą grupą bezkręgowców na Ziemi. • Gdzie żyje najwięcej krabów? Na zwrotniku, tamtejsze morza są zwane "morzami krabów". • Wraz z krabami do stawonogów zaliczane są pająki, chrząszcze i stonogi. • Wspólną cechą dla wszystkich stawonogów jest ciało zbudowane z pierścieni. Pokazując zdjęcie budowy ciała kraba wyjaśniamy dzieciom jego morfologię: • Jego tułów jest zbudowany z wielu pierścieni. • Ciało podzielone jest na trzy części: głowa, tułów i odwłok. U niektórych krabów głowa zrośnięta jest z tułowiem i nazwana głowotułowiem. • Czy wiesz w jaki sposób oddychają kraby? Kraby posiadają skrzela przez które oddychają. Narząd ten odróżnia je od innych stawonogów. • Kraby mają dwie pary anten, czy wiesz w jaki sposób zwierzęta ich używają? Anteny te są narządami węchu i dotyku kraba. • Wiele krabów zamiast pierwszej pary nóg ma szczypce. • Segment brzuszny jest podzielony i każdy z nich posiada parę odnóży. • U gatunków, które się nie poruszają, pierwsza para nóg została przekształcona w czułki - sensor węchu i dotyku. • Homary wykorzystują ogon do nadawania kierunku swojemu ruchowi. 2 Pokazujemy zdjęcia pancerz kraba i zdjęcia bohatera komiksu Iron Man, wyjaśniając w ten sposób dzieciom funkcję egzoskeltu kraba i porównujemy go z ochronnym kostiumem bohatera komiksu. • Co pełni funkcję podporową w ciele człowieka? Szkielet, który znajduje się wewnątrz naszego ciała. • Ciało kraba jest delikatne i potrzebuje ochrony. Pancerz zbudowany jest z chityny, która składa się z węglanu wapnia (materiału z którego zbudowane są również skały). Pancerz kraba jest bardzo wytrzymały. • (Obrazek Iron Mana) Czy widzieliście film "Iron Man"? Kraby są jak "super bohaterowie". Ich pancerz jest tak samo silny jak ciało Iron Mana. • Pancerz oprócz ochrony ciała spełnia podobną funkcję jak kręgosłup u ludzi, który utrzymuje ciało w pozycji. • Pancerz nie rośnie razem ze zwierzęciem. W ciągu swojego życia krab kilka razy zrzuca pancerz, wymieniając go na nowy, większy. • Kraby mają wielką moc regeneracji. Oznacza to, że mają zdolność do odrzucenia części ciała, np. jeśli drapieżnik złapie nogę kraba, ten może ją odrzucić i bezpiecznie uciec. Nie długo potem krabowi wyrośnie nowa noga. Pokazujemy obrazek kraba, który poluje i wyjaśniamy w jaki sposób zwierzęta te się odżywiają: • Kraby są wszystkożerne i jedzą wszystkie co znajdą. • Krab żywi się małymi zwierzętami, takimi jak małże, plankton, a czasem nawet ryby. • Niektóre gatunki są detrytusożerne. • Żywią się resztkami martwych zwierząt, nazwane są padlinożercami dna morskiego. • Istnieją kraby pasożyty, takie które żyją przyrośnięte do innych zwierząt. Pokazuje zdjęcia stadium larwalnych wyjaśniamy cykl życiowy krabów: • Samice i samce krabów różnią sie miedzy sobą wyglądem. Samce często mają większe szczypce. Największą różnicę widać po stronie brzusznej, która jest trójkątna u samców, zaokrąglona u samic. • Samce i samice używają feromonów do zwabienia partnera. Feromony są to pachnące wydzieliny, które przyciągają partnerów. • Kraby najczęściej wylęgają się z jaj, jednak niektóre gatunki rodzą młode. • Samica chroni swoje potomstwo, a jaja nosi na brzuchu. • Za jednym razem samica może złożyć nawet do 2 milionów jaj. Dużo, prawda? • Jaja rozwijają sie etapami, są to tzw. stadia larwalne. Zmieniając kształt ciała larwy rozwijają się w osobniki dorosłe. • Długość życia krabów jest różna, od kilku miesięcy do ponad 50 lat. 3 Na obrazku przedstawiamy zmysły, którymi posługują się kraby: • Kraby, aby znaleźć jedzenie, ukryć się przed wrogiem lub znaleźć partnerów, posługują się zmysłami. • Organem sensorycznym dotyku (u ludzi jest to skóra) są liczne macki, dzięki którym badają otaczające je środowisko. • Posiadają narząd równowagi (u ludzi jest to błędnik), który mówi im gdzie jest dno, a gdzie powierzchnia, jeżeli widoczność jest zbyt słaba, aby dostrzec różnicę. • Anteny są ich oczami, które przez dotyk pozwalają znaleźć jedzenie, partnera bądź dać sygnał do ucieczki przed drapieżnikiem. W tej części tłumaczymy dzieciom zachowanie krabów i wyjaśniamy pojęcie "symbioza": • Kraby poruszają się głównie na boki. Istnieje kilka gatunków, które mogą przemieszczać się we wszystkich kierunkach, ale są to wyjątki. • Gatunki z rodzaju Cirripedia posiadają nogi, ale się nie poruszają, mieszkają w skałach i różnych obiektach na dnie morskim. Zdarza się, że porastają inne zwierzęta jak wieloryby, które potrafią pływać i dzięki temu przemieszczają się i wychwytują pożywnie z toni wodnej. • Krab pustelnik jest zupełnie inny niż wszystkie stawonogi! W rzeczywistości nie jest on właścicielem swojego schronienia! Poszukuje pustych muszli ślimaków, gdzie może schronić delikatny odwłok. Jak krab urośnie to musi poszukać nowego, większego domu. Często zdarza się, że kraby te żyją razem z ukwiałami, które przymocowane są do zewnętrznej części skorupy. Czy wiesz, co to jest symbioza? O symbiozie mówimy wtedy, kiedy dwa organizmy żyją w społeczności i "pomagają" sobie na wzajem. Krab pustelnik i ukwiał żyją w symbiozie, Krab poruszając się daję ukwiałowi ciągły dostęp do pożywienia, jak również odpady żywnościowe, których nie zje. Jakie korzyści z życia w tej społeczności ma krab? Ukwiał zapewnia krabowi dodatkową ochronę przed drapieżnikami. • W podobny sposób kraby korzystają z roślinności, która je porasta, dając kamuflaż. • Niektóre rodzaje krabów mogą wykorzystywać swoje szczypce do produkcji głośnych dźwięków, aby odstraszyć napastnika. • Kraby często walczą miedzy sobą o terytorium i zainteresowanie partnerów. • Zdarza się, ze kraby współpracują, np. poszukując pożywienia lub gniazda, w którym samica może złożyć jaja. • Squilla mantis słynny podwodny bokser zwany przez rybaków "łamaczem kości". Jest to zwierzę, które atakuje przy użyciu szczypiec i ma jeden z najsilniejszych ciosów wśród zwierząt z całego świata. Używają tego ciosu do ataku drapieżników lub do kruszenia muszli, w celu zdobycia pożywienia. Jeżeli rybacy przypadkiem złowią takiego kraba, muszą być ostrożni, ponieważ może on złamać palec. 4 Prezentujemy dzieciom najważniejszych przedstawicieli skorupiaków w Morzu Adriatyckim: •Squilla mantis Należy do rodziny Ustonogich. Żywi się głównie skorupiakami, których pancerz rozbija mocnym ciosem szczypiec. • Wąsonogi (Pąkle): Żyją na skalistych wybrzeżach równi pływowych. Jedyna grupa, która obejmuje stawonogi osiadłe. Ciało pąkli otoczone jest pancerzykiem zbudowanym z płytek wapiennych. Przykryte jest wieczkiem. Odnóża - przekształcone w pierzaste wąsy. Są filtratorami, wychwytując zawiesinę z toni wodnej. • Krewetki (Palaemon elegans): występują powszechnie wzdłuż wybrzeża. Może się zdarzyć, iż siedząc w płytkiej wodzie krewetki zaczną skubać naszą skórę, jednak szybko uciekną. • Clibanarius erythropus: chcąc ochronić swój delikatny odwłok, przed drapieżnikami poszukuje pustych muszli ślimaków. Z czasem jego "dom" staje się zbyt mały i krab ten musi poszukać większej muszli. • Dardanus calidus: Zamieszkuję skaliste dno, dla ochrony przed drapieżnikami żyję w symbiozie z ukwiałem. • Scyllarides latus: duży brązowy rak, rzadko występuję w Adriatyku. Jest dość powolny i żywi się głownie szkarłupniami. • Homarzec (Nephrops norvegicus): Zagrzebuję się w błotnistym podłożu. Jest gatunkiem poławianym ekonomicznie. • Langusta (Palinurus spp.): Drugi największy skorupiak Adriatyku. Zamieszkuję kamieniste dno, gdzie skrywa się w szczelinach między kamieniami, nie posiada szczypiec. • Homar europejski (Homarus gammarus): Największy skorupiak Adriatyku. W nocy, wychodzi z ukrycia w poszukiwaniu pożywienia. Żywi się jeżowcami, małżami, krabami i rybami. • Maja squinado: Porusza się na boki. Żywi się martwymi organizmami i glonami. • Pachygrapsus marmoratus: najczęściej spotykany, żyje na skałach w rejonach pływów. Żywi się bezkręgowcami i glonami. 5 Prezentujemy dzieciom ekologiczne i ekonomiczne znaczenie krabów: • Kraby są bardzo ważnym elementem ekosystemów wodnych, ponieważ są one padlinożercami. Czy wiesz kto to taki padlinożerca? Czy wiesz co jedzą sępy? Sępy żywia się martwymi zwierzątami lądowymi, natomiast kraby jedzą martwe organizmy z dna morskiego. W ten sposób zapobiegają powstawaniu odpadów na dnie morskim. • Kraby są ważnym elementem łańcucha pokarmowego, ponieważ są one pożywieniem dla dużej liczby organizmów. • Kraby mają duże znaczenie ekonomiczne, ponieważ są przysmakiem na całym świecie. Czy jadłeś kiedyś homara? Czy wiesz jak ugotować kraba? Prezentujemy cele ochrony kraba na terenie Chorwacji: • Większe kraby (ok. 220 gatunków) mają bardzo smaczne mięso, dlatego ludzie chętnie je jedzą. Intensywne połowy tych organizmów w Adriatyku powodują spadek ich liczby. • Zgodnie z prawem, kraby są chronione na skutek nadmiernej eksploatacji komercyjnej, przyłowów i niszczenia ich siedlisk. Dla danego rodzaju gatunku (krabów czy homarów) poławianie jest dozwolone tylko w pewnym okresie roku, a połowów niektórych gatunków zabroniono całkowicie. • Sezony zakazu połowów ryb są czasowe i przypadają w okresie, kiedy ryby i inne zwierzęta morskie rozmnażają się. Ograniczenie połowów w tym okresie stosuje się w celu zachowania zasobów rybnych. • Jeżeli połowaiamy ryby w terminie, kiedy połów dla innego gatunku jest zabroniony, a złapiemy go w sieć, musimy go natychmiast wypuscić do wody! GATUNEK Rakovica (Maja squinado) Hlap (Homarus gammarus) Jastog (Palinurus elephas) Kuka (Scyllarides latus) OKRES ZAKAZU POŁOWÓW od 01 czerwca do 30 listopada od 10 września do 15 maja Jeśli zauważysz nielegalny połów bądź sprzedaż dużych krabów zadzwoń na numer 112! PAMIĘTAJ! Nie zabieraj krabów z ich siedlisk! Lepiej obserować je w ich naturalnym środowisku 6 2. GRA W PIŁKĘ RĘCZNĄ Dzielimy dzieci na dwa zespoły. W grę gramy na zewnątrz, najlepiej na boisku. Na ziemi zaznaczamy cztery równoległe linie (taśmą klejącą bądź kredą). Dzieci ustawiają się w kolejce wzdłuż linii tak jak na obrazku poniżej. Celem pierwszej linii jest obrona swojej bramki, druga linia ma atakować bramkę drużyny przeciwnej (rzucając piłkę). Celem gry jest trafienie do bramki przeciwnika, jednak dzieci nie mogą poruszać się we wszystkich kierunkach, ale tak jak kraby jedynie na boki, od lewej do prawej wzdłuż linii, na której stoją. Ważne jest to żeby na każdej linii stało tyle samo dzieci i żeby nie przechodziły one w trakcie gry na inną linię. Ta gra jest podobna do gry tzw. "piłkarzyki". Można grać bez autów lub z. 7 3. PRACA Z ARKUSZEM Na arkuszu znajdują się różne zadania, które dzieci muszą rozwiązać (rozpoznać części ciała kraba, pokolorować rysunek). 8 INFORMACJE OGÓLNE NA TEMAT ROŚLINNOŚCI MORSKIEJ Z RODZAJU POSIDONIA dla nauczycieli swoim wyglądem oliwki i posiadają wewnątrz łupiny pęcherzyki gazu dzięki, którym jak dojrzeją unoszą się ku powierzchni wody. Następnie przenoszone są przez prądy morskie i wiatr. Wewewnątrz każdego owocu znajduję się nasionko, które jest na tyle ciężkie, że po pęknięciu łupiny tonie. Z nasion, które opadły na dno wyrosną kolejne rośliny. Rośliny nie kwitną co roku. Potrzeba kilku miesięcy, aby owoce dojrzały. Trawa Neptuna posiada trzon (rdzeń) i ciemno zielone ostre liście (starsze liście są koloru brązowego). Kiedy liście obumierają, za każdym razem tracą tylko blaszki liściowe, ale podstawa pozostaje na stałe przymocowana do kłącza. Dzięki temu można obserwować cykliczne zmiany grubości i struktury tkanek, które związane są z sezonowymi zmianami w środowisku. Trawa Neptuna (Posidonia oceanica) jest okrytonasienną rośliną morską występującą jedynie w rejonie Morza Śródziemnego. Rośnie w dobrze naświetlonej strefie infralitoralu na dnie pokrytym gruboziarnistym piaskiem, rzadziej większymi kamieniami. Występuję w dużych skupiskach, które sięgają niemal od powierzchni do głębokości 40 metrów. Trawa Neptuna najlepiej rośnie w czystych wodach, a jej obecność jest wskaźnikiem braku zanieczyszczeń. Zasiedla ponad ćwierć fotycznej strefy litoralu w Morzu Śródziemnym. Trawa Neptuna posiada łodygi i korzenie dzięki którym utrzymuje się przy podłożu. Korzenie trawy morskiej rozrastają się na boki i splatają z korzeniami roślin rosnących obok. W ten sposób tworzą sieć. Wolne przestrzenie między korzeniami wypełnione są przez osad są to tzw. tarasy podwodne. Badania wykazały, że niektóre z kłączy zagrzebanych w osadzie mogą mieć nawet 1000 lat. Splecione korzenie chronią linię brzegową (piaszczyste plaże) przed erozją spowodowaną przez fale. Z kłączy wyrastają pędy, które posiadają od 4 do 8 płaskich liści o ok.1 cm szerokości, niektóre liście mogą być dłuższe niż 1 metr (średnia długość wynosi od 30 do 80 cm). Roślina ta rozmnaża się wegetatywnie, zasiedlając nowe tereny i tworząc łąki podwodne. Rzadziej obserwowane jest rozmnażanie płciowe. Kwiaty występują pojedynczo lub zebrane są w kwiatostan. Lepki pyłek rozprzestrzeniany jest pasywnie przez prądy morskie. Rośliny wodne musiały zaadoptować się do warunków życia w wodzie, również sposób rozprzestrzenia owoców jest inny niż na lądzie. Owoce przypominają 1 Trawa Neptuna jest bardzo ważnym elementem ekosystemu morskiego za względu na następujące elementy: produkcja pierwotna miejsce reprodukcji, wiele gatunków ryb składa tu swoje jaja (w tym również gatunki istotne ekonomicznie) schronienie baza pokarmowa zarówno dla roślinożerców, drapieżników i filtratorów. Zagrożenia: Trawa Neptuna rośnie w miejscach, gdzie presja antropogeniczna jest bardzo wysoka. Naturalna regeneracja zniszczonych terenów łąk podwodnych trwa wiele lat, co sprawia, że gatunek ten jest szczególnie wrażliwy i zagrożony. Kotwienie łodzi w rejonach łąk podwodnych niszczy roślinność morską, a także przyczynia sie do erozji brzegu (wymywania osadu). Rozprzestrzenienie się gatunków inwazyjnych, takich jak Caulerpa taxifolia i Caulerpa racemosa, zagrażają Trawie Neptuna, ponieważ są jej bezpośrednimi rywalami w walce o siedlisko. Trawie Neptuna zagrażają wszelkie działania związane ze zwiększoną ilości materii organicznej w kolumnie wody, zanieczyszczenia lub zaśmiecanie, jak: morskie zrzuty ścieków, hodowle ryb i skorupiaków, stacje paliw, mariny oraz porty przeładunkowe. W górnej warstwie (między liśćmi) jest dużo światła i tlenu. Z powodu dużej bioróżnorodności w rejonach porośniętych przez trawę morską odgrywa ona ważną rolę w ekosystemie Adriatyku. Tym samym całego środowiska morskiego rejonu Morza Śródziemnego. Gatunki zagrzebane w osadzie: Małże Wenus (Venus verrucosa) Gatunki przydenne: krasnorosty (rodzaj Peyssonnelia) zielenice (Flabellia petiolata) Jeżowiec skalny (Paracentrotus lividus) rozgwiazdy (Echinaster sepositus) Strzykwa cewkowata (Holothuria tubulosa) Przyszynka szlachetna (Pinna nobilis) osłoniece (Halocynthia papillosa) Gatunki bytujące na liściach trawy morskiej: glony (rodzaj Hydrolithon) rozkrzelipka (rodzaj Sertularia) mszywioły (Electra posidoniae) ślimaki (Bittium reticulatum) Rissoa spp. rak (Pisa nodipes) rozgwiazdy (Asterina pancerii) ryby: Salpa (Sarpa salpa) wargaczowate (Symphodus (Crenilabrus) 2 1. PREZENTACJA Zagadka Trawa Neptuna otrzymała swoją nazwę od Neptuna rzymskiego boga morza. Potocznie zwana jest "trawą morską". Prezentujemy zdjęcia trawy morskiej, jako wprowadzenie do zagadnienia: • W przeciwieństwie do glonów, Trawa Neptuna jest rośliną. Jakie znasz główne części rośliny? Trawa Neptuna ma korzeń, łodygę, liście i kwiaty. • Naukowcy uważają, że "przodkowie" roślin morskich, podobnie jak przodkowie delfinów, o których uczyliśmy się wcześniej żyli na lądzie i dopiero później "przenieśli się" do morza. • W Morzu Adriatyckim występują cztery gatunki trawy morskiej: Trawa Neptuna, Trawa morska, Zostera drobna, Cymodocea nodosa. • Trawa Neptuna tworzy gęste łąki podwodne, które rosną przy brzegu, aż do głębokości 40 m. • Czy możemy pływać nad łąkami podwodnymi? Tak, chociaż ludzie często nie lubią pływać nad trawami morskimi, ponieważ wśród nich może ukrywać się wiele morskich zwierząt. • My, ludzie, aby mieć energię do życia musimy jeść posiłki, a w jaki sposób odżywia się trwa morska? Jej życie jest zależne od energii, którą wytwarza w procesie fotosyntezy. Do przeprowadzenia tego procesu niezbędne jest światło słoneczne. Czy rośliny mogą żyć w głębinach, gdzie nie ma światła? Nie mogą. • Czy rośliny morskie zmieniają liście tak jak drzewa? Tak, Trawa Neptuna jak inne roślin morskie gubi liście. W tym czasie możemy obserwować wiele opadłych liści na wybrzeżu. Wyjaśniamy sposoby rozmnażania trawy morskiej: •Trawa Neptuna rozmnaża się na dwa sposoby: Pierwszym sposobem jest uwalnianie owoców przypominających oliwki, które unoszą się na powierzchni wody i porywane przez prądy morskie transportowane są na inne tereny. Gdy łupinka owocu pęknie wypada z niej nasionko, które tonie i po opadnięciu na dno może z niego wyrosnąć nowa roślina. Drugim sposobem jest rozmnażanie wegetatywne, które jest bardziej powszechne i polega na tworzeniu całego organizmu z części rośliny. • Trawa Neptuna rośnie wolno, zaledwie 1 cm na rok. Niektóre z roślin mogą mieć nawet 1000 lat. 3 Wyjaśniamy dzieciom znaczenie siedliska Trawy Neptuna w ekosystemie. Najpierw wprowadzamy pojęcie "siedlisko": • Czy wiesz, co to siedlisko? Siedlisko jest obszarem, gdzie rośliny i zwierzęta żyją. My żyjemy w wioskach i miastach, więc także rośliny i zwierzęta mają swoje "miasta", które nazywane są siedliskiem. • Rośliny i zwierzęta potrzebują na terenie swojego siedliska żywności, wody, schronienia, powietrza i dobrych warunków do rozmnażania się. • Tak samo jak ludzie, żyjący w dużych, a niektórzy w małych miastach i wsiach, również zwierzęta żyją w dużych siedliska, takich jak lasy lub ocean, albo małych na jednym drzewie lub skale w morzu. • Czy ryby żyją na lądzie? Czy konik polny żyje w morzu? Różne zwierzęta mają różne siedliska. Ryby potrzebują czystej wody, w której mogą pływać, a koniki polne potrzebują polany, gdzie mogą skakać. • Trawy morskie są ważnym siedliskiem (domem lub miastem) dla wielu gatunków roślin i zwierząt. • Ochrona Trawy Neptuna daje ochronę wielu gatunkom roślin i zwierząt, które chronią się wśród jej liści. Wskazując organizmy, które są związane z siedliskiem Trawy Neptuna wyjaśnij jej znaczenie jako siedliska: • Wiele gatunków żyje wśród liści Trawy Neptuna. • Czy wiesz dlaczego wiele ryb składa jaja wśród liści Trawy Neptuna? W ten sposób ukrywają je przed innymi zwierzętami, które chciałyby je zjeść. • Po wykluciu z jaj wiele gatunków ryb żyje wśród traw morskich, w celu ukrycia sie przed większymi rybami. Spędzają tu całe "dzieciństwo" i opuszczą schronienie dopiero jak dorosną. • Są też ryby, które całe życie żyją wśród liści Trawy Neptuna. • W mule na dnie między liśćmi żyją: małże z rodziny Pinnidae, jeżowce, rozgwiazdy, osłonice, krasnorosty i zielenice. • Na liściach i wśród nich znajdziemy: różne gatunki ślimaków, osłonice, stułbiopławy, krasnorosty, rozgwiazdy, kraby, ryby; Salpa, Wargacz ostronosy, Symphodus ocellatu, martinka i dugonoska. • Siedlisko porośnięte przez trawy morskie mają więcej "mieszkańców" niż dno, gdzie nie ma trawy morskiej. 4 Pokazujemy obrazek Żółwia zielonego wyjaśniając, jak różne rodzaje pożywienia, zwierzęta mogą znaleźć wśród trawy morskiej: • Trawa Neptuna jest miejscem, gdzie dużo pokarmu znajdą roślinożercy, jak również drapieżniki. • Zielone żółwie żywią się Trawą Neptuna. • Gdy liście trawy morskiej obumierają zostaną przekształcone w składniki odżywcze, z których korzystają inne organizmy. • Skupiska Trawy Neptuna są ważnym elementem w łańcuchu pokarmowym. Organizmy żywiące się liśćmi trawy morskiej, są pokarmem dla kolejnych organizmów, które żywią się mięsem. Wyjaśniamy znaczenie Trawy Neptuna w produkcji tlenu: • Czy wiesz czym oddychamy? Powietrzem. Czy powietrze zawiera tlen? Tak. A czy wiesz kto produkuje tlen? Rośliny i glony. Gdyby nie rośliny nie mogliśmy oddychać. • Nazywamy lasy "płucami świata", w wodzie odpowiednikiem lasu jest Trawa Neptuna zwana "płucami morza." • Trawa morska z 1m2 produkuje codziennie 14 litrów tlenu. Podajemy przykład: na stole o kwadratowym blacie (powierzchni 1m2) stawiamy 14 butelek z wodą (14 litrów). To dużo, prawda? Wyjaśniamy przydatność łąk podwodnych w powstrzymaniu erozji i oczyszczaniu wody z zanieczyszczeń: • Silne fale oddziaływają na dno i przemieszczają osady denne. • W miejscach porośniętych przez trawę morską fale nie mogą tak łatwo wymywać osadu. • Trawa Neptuna zatrzymuje piasek i różne cząstki organiczne wśród liści, więc woda wokół łąk podwodnych jest czystsza niż w miejscach, gdzie roślinność nie występuję (porównanie łąk podwodnych do dywanu). Opisujemy przykłady w jaki sposób ludzie wykorzystują trawy morskie: • Liście, które unosiły się przy brzegu po wysuszeniu są wykorzystywane do wypełniania materacy i poduszek. • Liście Trawy Neptuna, mogą również posłużyć jako pokarm dla bydła. 5 Prezentujemy dzieciom zagrożenia na jakie narażona jest Trawa Neptuna: • Wiesz już, że Trawa Neptuna rośnie bardzo powoli. Nowe rolśiny potrzebują dużo czasu, aby porosnąć duży obszar. • Ponownie największym zagrożeniem są ludzie! • Jednym z głównych problemów jest kotwienie łodzi. Ludzie rzucają kotwice w rejonie łąk podwodnych i w trakcie ich wyciągania niszczą trawę morską. • Kolejnym problemem jest ciągniecie przez rybaków sieci po dnie, to również niszczy Trawę Neptuna. • Hodowle ryb w "klatkach" na terenach, gdzie rośnie Trawa Neptuna niszczy ją z powodu zbyt dużej ilości odchodów i znieczyszczeń z hodowli. • Zanieczyszczenia z lądu niszczą roślinność morską. • Budowle stawiane przy brzegu jak mola i pomosty, również niszczą dno, na którym rośnie Trawa Neptuna. • Pojawienie się dwóch nowych gatunków Caulerpa taxifolia i Caulerpa racemosa w Morzu Adriatyckim stanowią konkurencję dla Trawy Neptuna, pownieważ wszystkie z tych roślin potrzebują terenu na którym mogą rosnąć. Wykorzystując poniższe pytania, uczymy dzieci co by się stało gdyby łąki podwodne zniknęły: • Co by się stało, gdyby Trawa Neptuna wyginęła? • Stracilibyśmy gatunki roślin i zwierząt żyjących wśród trawy morskiej. Czy wiesz jakie to gatunki ? • Utracilibyśmy również gatunki, które żywią się zwierzątami zamieszkującymi tereny trawy morskiej. • Zwierzęta, które żerują na Trawie Neptuna nie miałby pożywienia. • Wśród Trawy Neptuna niektóre ryb składają jaja, również one utraciłyby miejsce, w którym ich potomstwo mogłoby dorastać. • Spadłaby dostępność tlenu. • Silne fale niszczyłyby brzeg, ponieważ ich energia nie będzie rozpraszana przez roślinność łąk podwodnych. • Woda w morzu byłoba mniej przejrzysta i więcej materii organicznej unosiłoby się w toni. Pokazujemy dzieciom w jaki sposób mogą chronić siedliska trawy morskiej: • Co możemy zrobić, aby pomóc w ochronie Trawy Neptuna? • Siedliska Trawy Neptuna w rejonie Chorwacji są chronione prawem, które nie dopuszcza do ich niszczenia. • Będąc na łodzi, pamiętajmy, że nie można rzucać kotwicy w miejscach, gdzie rośnie trawa morska. • Nie wrzucaj śmieci do morza! • Pamiętaj! OCHORNA SIEDLISKA TRAWY NEPTUNA POMAGA CHORNIĆ INNYCH MIESZKANCÓW MORZA! 6 2. GRA "Trawa Neptuna" W celu zwiększenia zainteresowania dzieci zachęcamy je do gry "Trawa Neptuna". Dzielimy grupę dzieci na dwie części. Jedna grupa zostaje "Trawą Neptuna" i staje w wyznaczonym miejscu, kołysze się emitując ruchy trawy morskiej w wodzie. Przestrzeń na, której "rośnie" trawa morska oznaczamy na ziemi przy użyciu taśmy klejącej wyklejając dwa kształty koła. Wyznaczamy dzieci, które będą "rybami" ich zadaniem jest ukrycie się wśród liści trawy morskiej w jednym z kół. Dodatkowo jedno lub dwoje dzieci wcielają się w rolę "rekinów". Na ustalony sygnał dzieci muszą przejść przez łąkę z jednego do drugiego koła. Podczas przemieszczania się, na terenie poza kołem dzieci "ryby" są narażone na atak "rekinów", które mogą je upolować łapiąc je za ręce. Gra trwa do momentu, aż wszystkie dzieci "ryby" nie zostaną złapane. Ta gra wyjaśnia dzieciom znaczenie Trawy Neptuna jako kryjówki dla ryb. 7 3. KREATYWNE WARSZTATY Rozdajemy dzieciom wycięte kształty zwierząt przygotowane w formie kolorowanki (np. małże, rozdwiazdy, jeżowce, ryby), mają to być gatunki żyjące wśród trawy morskiej. Nauczyciel pomaga dzieciom wyciąć z zielonych reklamówek kształty liści Trawy Neptuna, a następnie przykleja je razem z dziećmi na dużym niebieskim arkuszu, w taki sposób, aby stworzyć łakę podwodną. Teraz jest czas na pokolorowanie przez dzieci otrzymanych obrazków, kiedy będą gotowe, dzieci przyklejają je w odpowiednim miejscu na arkuszu (zwierzęta żyjące przy dnie na dole, ryby wśród liści). 8 INFORMACJE OGÓLNE NA TEMAT REKINÓW dla nauczycieli Rekiny (Selachii, Selachimorpha) są kręgowcami z gromady ryb chrzęstnoszkieletowych, należą do podgromady spodoustych, czyli ryby, których otwory skrzelowe mają kształt szczeliny, a wraz z płaszczkami i podobnymi zwierzętami należą do podklasy Elasmobranchii. rozproszone w całym organizmie. Wykorzystanie mechanoreceptorów pozwala rekinowi na wyczucie najmniejszeych drgań, i za pomocą elektrorecepcji rejestrują zmianę energii elektrycznej w ekosystemie morskim. Zęby rekinów ułożone są w 5 do 15 szeregach, stopniowo zużywane i zastępowane nowymi. Niektóre gatunki w pierwszym roku życia, zmieniają swoje zęby co 8-15 dni, a następnie raz na miesiąc. Są one podzielone na trzy rzędy: żarłacze (Żarłacz tygrysi, Żarłacz biały), rekiny (Rekin młot) i koleniokształtne (Koleń pospolity). Większość rekinów to mięsożercy, ale niektóre gatunki, takie jak Rekin wielorybi i Długoszpar, żywią się tylko planktonem. Nie posiadają pęcherza pławnego, który służy rybom do zachowania neutralnej pływalności, dlatego rekin musi być stale w ruchu. Dodatkowym powodem do zachowania stałego ruchu jest przepływ wody przez skrzela. Dodatkowa pływalność uzyskana jest poprzez dużej wielkości wątrobę składającą się z tłuszczów i dwutlenku węgla, co nadaje im niezbędnej dodatkowej pływalności, szczególnie w przypadku dużych rekinów. Rekiny, podobnie jak pozostałe ryby posiadające skrzela, więc mogą oddychać pod wodą. Mają od 5 do 7 par otworów skrzelowych, które nie posiadają pokryw skrzelowych. Wszystkie zmysły rekina (wzrok, słuch, węch, smak i dotyk) są bardzo dobrze rozwinięte. Oprócz tych podstawowych zmysłów, rekiny posiadają receptory mechaniczne i elektroniczne, czyli komórki czuciowe Osiągają rozmiary od 20 centymetrów (Rekin karłowaty) do 18 metrów (Rekin wielorybi), choć istnieją niepotwierdzone doniesienia o gigantycznych rekinach wielkości powyżej 21 metrów. Rozmnażają się na trzy sposoby: wylęgając się z jaj (jajorodność), przychodząc na świat w pełni rozwinięte (żyworodność) lub w taki sposób, że młode rekiny rozwijają się z jaj, ale w organizmie matki - jajożyworodność (ovoviviparia). Poprzez ovoviviparię rozmnażają się również płaszczki. Uważa się, że pierwsze rekiny pojawiły się około 400 milionów lat temu, co czyni je jednymi z najstarszych grup kręgowców na Ziemi. Żyją we wszystkie morzach i oceanach, zamieszkują wody przybrzeżne, wielką głębię, a niektóre gatunki obserwowane są nawet w zbiornikach słodkowodnych. 1 Większość rekinów jest drapieżnikami, znajdują się na szczycie łańcucha pokarmowego i dlatego odgrywają one ważną rolę w utrzymaniu równowagi ekosystemów morskich. Zmniejszenie populacji drapieżników wpływa na zmiany w łańcuchu pokarmowym, co w konsekwencji prowadzi do zachwiania równowagi całego ekosystemu morskiego, oraz zmiany w składzie gatunkowym organizmów na niższych poziomach troficznych. Ryby chrzęstnoszkieletowe ściśle chronione: - Żarłacz brunatny (Carcharhinus plumbeus) - Głowomłot pospolity (Sphyrna zygaena) - Żarłacz szary (Galeorhinus galeus) - Siedmioszpar (Heptranchias perlo) - Sześcioszpar szary (Hexanchus griseus) - Kosogon (Alopias vulpinus) - Długoszpar (Cetorhinus maximus) - Żarłacz biały (Carcharodon carcharias) - Ostronos atlantycki (Isurus oxyrinchus) - Lamna śledziowa (Lamna nasus) - Tawrosz piaskowy (Carcharias taurus) - Rekin piaskowy (Odontapsis ferox) - Ogończa pastynak (Dasyatis pastinaca) - Płaszczka motyla (Gymnura altavela) - Mobula (Mobula mobular) - Piła drobnozębnay (Pristis pectinata) - Płaszczka naga (Dipturus batis) - Płaszczka długonosa (Dipturus oxyrinchus) - Rocha (Rhinobatos rhinobatos) - Brązosz (Oxynotus centrina) - Raszpla plamista (Squatina oculata) - Raszpla zwyczajna (Squatina squatina) - Żarłacz błękitny (Prionace glauca) Głównym zagrożeniem dla ryb chrzęstnoszkieletowych występujących w Adriatyku są intensywne połowy denne. Pozostałe czynniki przyczyniające się do zagrożenia gatunku, to czynniki biologiczne, takie jak niskie możliwości reprodukcji, mała gęstość populacji, powolny wzrost w Adriatyku, co czyni je jeszcze bardziej podatnymi na zagrożenia spowodowane połowami rybackimi. W Morzu Śródziemnym występuje 76 rodzimych gatunków ryb chrzęstnoszkieletowych. W Chorwacji zaobserwowano około trzydzieści gatunków rekinów, z których niektóre gatunki zamieszkują Adriatyk na stałe, a niektóre obserwowane są sporadycznie. Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody (RFA, NN NN 70/05, NN 139/08 i NN 57/11) oraz Rozporządzenie w Sprawie Dzikich Gatunków chronionych i ściśle chronionych (99/09) 23 gatunków ryb chrzęstnoszkieletowych jest ściśle chronionych, a 3 są chronione. Ryby chrzęstnoszkieletowe chronione: - Koleń pospolity(Squalus acanthias) - Rekin gwieździsty (Mustelus asterias) - Raja siwa (Rostroraja alba 2 1. PREZENTACJA - Jest szybki, jest cichy, ma pięć rzędów zębów, prześlizguje się przez morze? - Tak! To jest rekin! W celu wyjaśnienia dzieciom, że rekiny zamieszkiwały Ziemię przed dinozaurami na slajdach przedstawiamy wizerunki dinozaurów i Megalodona - wymarłego gatuneku Rekina olbrzymiego. Rekiny żyją we wszystkich oceanach na Ziemi, a także w Morzu Adriatyckim, od wielu, wielu lat. Jeszcze za nim pojawiły się dinozaury na naszej planecie żyły już rekiny, tak więc są to bardzo stare istoty. Nauczyciel pokazuje zdjęcia wyjaśniające anatomię rekinów. Wyjaśnij dzieciom w jaki sposób ciało rekina jest zbudowane z chrząstki: Dotknij nosa i uszu! Czy czujesz, że są miękkie? Czy są tam jakieś kości? Oczywiście, że nie, uszy i nos są zbudowane z chrząstki. Szkielet rekina jest zbudowany z takiej samej chrząstki. Chrząstki zbudowane są z tkanek miękkich i twardych. Ponieważ są lżejsze niż kości, rekin jest bardzo zwinny i potrafi szybko pływać. Zdjęcia przedstawią obraz skóry rekina: Czy kiedykolwiek mieliście okazję dotknąć skóry rekina? Jaka jest jego skóra w dotyku? Skóra rekina jest gruba i szorstka, jak papier ścierny. Dlaczego? Zapewnia mu ochronę i pozwala na ślizganie sie w wodzie i szybkie pływanie. Zdjęcie płetwy ogonowej: Jak myślicie, dlaczego płetwa ogonowa jest większa od płetwy grzbietowej? Pomaga rekinowi w pływaniu z większą prędkością. 3 Zdjęcie zębów: Czy rekin ma mało, czy dużo zębów? Oczywiście, że dużo! W przeciwieństwie do nas ludzi, my mamy tylko jeden rząd zębów, rekiny mają od 5 do 15 rzędów zębów. Zęby rekinów zużywają się szybko i wypadają, dlatego przez całe życie wyrastają im nowe. Rekiny w swoim życiu wymieni więcej niż 10 000 zębów. Zęby przystosowane są do jedzenia dużej ilości mięsa. Zdjęcie zębów Megalodona (wymarły gatunek ryby chrzęstnoszkieletowej, prehistoryczny rekin, największa ze znanych ryb drapieżnych): Rekin, który żył bardzo dawno temu, miał zęby większe niż 15cm. Nie bój się, niestety Megalodon wymarł. Zdjęcia rekinów, które jedzą plankton (Długoszpar i Rekin wielorybi): Te rekiny są ogromne, jak myślisz co jedzą? Te rekiny całkowicie nie zagrażają ludziom i innym zwierzętą, jedzą tylko plankton. Rekin wielorybi jest największą rybą na świecie. Pokazujemy zdjęcie gatunku Rekinka psiego i jego żyjącego potomstwa, wyjaśniamy w jaki sposób rekiny się rozmnażają: Rekiny rozmnażają się w różny sposób. Niektóre maluchy rosną w organizmie matki, a niektóre wylęgają się z jaj. Prezentujemy zdjęcia rekina chwytającego swoją ofiarę, wyjaśniamy pojęcia: drapieżnik i ofiara: Czy wiesz, kto jest drapieżnik? A kim jest ofiara? Drapieżnik jest zwierzęciem, które żywi się innymi zwierzętami, a ofiarą są zwierzęta, które są pożywieniem dla innych zwierząt. Kiedy małe rekiny urosną, stają sie doskonałymi drapieżnikami. Rekiny mogą wyczuć zapach krwi z odległości kilku kilometrów. (Wyjaśnij tę odległość np. "Z domu do szkoły"), gdyby umieścić go w basenie mogłby wyczuć jedną kroplę krwi. Przed przystąpieniem do jedzenia swojej zdobyczy, niektóre rekiny kosztują mały kawałek, aby sprawdzić czy, aby na pewno ich ofiara jest jadalna. 4 Zdjęcie rekinów najczęściej występujących w Adriatyku: Kosogon jest znany z faktu, że jego górna płetwa grzbietowa jest bardzo długa. Żywi się rybami i kalmary i nie stanowi zagrożenia dla ludzi. Dorasta do 6 metrów. Żarłacz błękitny ma długi pysk i niebieski kolor. Czasami zbliża się do wybrzeża, i trzeba na niego uważać. Dorasta do 4 metrów. Koleń pospolity ma wydłużony korpus. Mieszka na dnie morza lub tuż nad dnem, a tylko czasami wychodzi na powierzchnię. Jest mały, osiąga tylko 120 cm. Rekinek psi posiada wiele drobnych zębów. Żyje na piaszczystym dnie morza. Je kraby i małe ryby. Wyjaśniamy dzieciom pokarmowym. znaczenie rekinów w łańcuchu Zjedzone zostają chore i słabe osobniki, aby zapobiec rozprzestrzenianiu się choroby, a w morzu zostają tylko zdrowe i silne zwierzęta. Jesli zabrakłoby średnich ryb w morzu, rekiny zaczęłyby odżywiać się małymi rybami, co z kolei uniemożliwiło by zdobycie pokarmu nie tak dużym rybą, które pozostałby głodne. Wyjaśniamy dlaczego rekiny są zagrożone wyginięciem. Kto powinien bardziej się bać, rekiny ludzi czy ludzie rekinów? Rekiny rocznie zabijają około 10 osób, głównie przypadkowo, myląc ich z naturalnym pożywieniem, takim jak ryby, czy inne ssaki morskie. Ludzie są znacznie bardziej niebezpieczni dla rekinów zabijając miliony rekinów, niektóre przypadkowo łapane są w sieci rybackie, a na niektóre poluje się specjalnie, w celu konsumpcji ich mięsa. W niektórych krajach ludzie zabijają rekiny tylko dla płetwy grzbietowej, która jest przysmakiem, a ich szczątki wyrzucane są za burtę. Wiele gatunków rekinów może wkrótce wyginąć! Rekiny na naszej planecie żyją od milionów lat. Ludzie muszą nauczyć się dzielić morze z rekinami. Co możemy zrobić, aby pomóc przeżyć rekinom? 5 2. KRESKÓWKA O REKINACH Dzieciom wyświetlana jest kreskówka edukacyjna na temat rekinów w celu sprawdzenia, co zapamiętały i powtórzenia ważnych informacji. 3. WARSZTATY EDUKACYJNE Dzieci otrzymują karty ćwiczeń, z poleceniem identyfikacji niektórych rodzajów rekinów i ich części ciała. 6 4. KREATYWNE WARSZTATY MALOWANIE TWARZY 7 INFORMACJE OGÓLNE NA TEMAT RYB dla nauczycieli Ryby (Pisces) są zwierzętami zimnokrwistymi z grupy kręgowców żyjących prawie wyłącznie w wodzie i oddychających za pomocą skrzeli. Dobrze rozwiniętym zmysłem ryb jest linia naboczna. się w szczęki. Głowa łączy się z tułowiem nieruchomo, nie występuje odcinek szyjny. W mięśniu tkanki kostnej ryby mają ości, które są rzeczywiście stwardnieniem tkanki łącznej. Płetwy służą rybom do utrzymania odpowiedniej pozycji w wodzie oraz do poruszani się. Płetwy są rozpięte na szkielecie z promieni chrzęstnych lub kostnych z wyjątkiem tzw. "płetwy tłuszczowej". Promienie mogą być twarde lub miękkie. Typ i liczba promieni w płetwie to stała cecha danego gatunku. Pas barkowy tworzą parzyste płetwy piersiowe, natomiast pas miednicowy tworzy obręcz miednicową, na której osadzona jest płetwa brzuszna. Płetwy połączone z pasami stanowią system usprawniający pływanie ryb. Nieparzyste płetwy grzbietowej, ogon i płetwa odbytowa, są związane z kręgosłupem. Ryby mogą poruszać płatwami w dwóch płaszczyznach: lewo-prawo oraz góra - dół. Nie mają możliwości płynięcia w tył: rybim sterem są płetwy grzbietowe, piersiowe i brzuszne, aby się obrócić; ryba zaczyna porusza się na boki, wije się na kształt litery "S", natomiast zmiana położenia w pionie następuję za pomocą płetw piersiowych i brzusznych. Około połowa wszystkich kregowców to ryby, pojawiły się na Ziemi 450 mln lat temu. Główny podział taksonmiczny wyróżnia Bezżuchwowce (Agnatha) i Szczękouste (Gnathostomata), które następnie podzielone są na gromady Chrzęstnoszkieletowe (Chondrichthyes), do której należą rekiny i płaszczki oraz ryby Kostnoszkieletowe (Osteichthyes) obejmujące wszystkie pozostałe ryby. Kształt ciała ryb jest bardzo różnorodny, uzależniony od środowiska, w którym bytują, a także stylu życia. Szybko pływające posiadają ciało o kształcie torpedy, natomiast ryby przydenne mają ciało asymetrycznie bocznie spłaszczone, a te występujące wzdłuż raf koralowych i wśród morskiej roślinności (łąk podwodnych) są bocznie spłaszczone. Wielkość ryb dorosłych różni się znacznie w zależności od ich rodzaju. Występują gatunki niewiele większe niż 1cm, a także takie, które osiągają nawet 18m długości. Większość ryb ma ciało pokryte łuskami. Ciało ryb podzielone jest na głowę, tułów i ogon. Głowa to część ciała zaczynająca się zwykle od otworu gębowego, a kończąca się na styku czaszki i kręgosłupa, w okolicy końca pokryw skrzelowych. Posiadają od 5 do 7 par łuków skrzelowych, których pierwsza para przekształca 1 Większość ryb uwalnia ikrę do wody, chociaż niektóre gatunki rodzoną w pełni rozwinięte młode. Wiele gatunków ryb produkuje tysiące jaj, ponieważ tylko niektóre jaja przetrwają i będą mogły rozwinąć się z nich dorosłe osobniki. Większość ryb nie opiekuje się jajami i swoimi młodymi, pozostawiając je bez opieki. Inne ryby są troskliwymi rodzicami i zaciekle bronią swojego potomstwa. Samica konika morskiego składa jaja w specjalnej torbie znajdującej się na brzuchu samca, a na świat przychodzą w pełni rozwinięte młode. Wiele ryb korzysta z kamuflażu, aby pozostać w ukryciu przed drapieżnikami. Ponad 50 gatunków ryb jest trujących, posiadają kolce wydzielające toksyny. Węgorz może generować napięcie do 500 wolt. Są ryby, które poprzez nadymanie swojego ciała chcą przestraszyć drapieżniki, pokazując swoją wielkość i wrogość - również poosiadają kolce. Kamuflaż stosowany u niektórych gatunków ryb to wygląd przypominający wodorosty. Ryby mogą być roślinożerne, mięsożerne oraz padlinożerne, te ostatnie żywią się szczątkami roślin i zwierząt. Ryby żyją w rzekach i jeziorach (słodkowodne) oraz w morzach i oceanach (morskie) Niektórych ryb bytują w głębinach oceanicznych, gdzie światło prawie nie dociera. 2 1. PREZENTACJA Czy wiesz... Około połowa wszystkich kregowców to ryby, pojawiły się na Ziemi 450 mln lat temu. Wprowadzamy dzieci w zagadnienia związane z anatomią ryb poprzez zaprezentowanie im odpowiednich zdjęć: • Ryby są kręgowcami, które żyją w wodzie. Czym są kręgowce? Kręgowce, to zwierzęta, które mają kręgosłup. A czy ty masz kręgosłup? Oczywiście, że masz. • Ryby są zwierzętami zimnokrwistych. Zwierzęta zimnokrwiste w przeciwieństwie do ciepłokrwistych (do których należą np. ssaki) nie mogą regulować ciepła swojego ciała, a ich temperatura zależy od temperatury środowiska, w którym żyją. • Ryby w przeciwieństwie do innych zwierząt morskich, takich jak wieloryby i delfiny potrafią oddychać pod wodą. Czy wiesz dlaczego? Ponieważ mają skrzela, które pozwalają im oddychać pod wodą. Skrzela są umieszczane z boku głowy. Gdy ryba płynie połyka wodę, która następnie wyrzucana jest przez otwory skrzelowe. Tlen rozpuszczony w wodzie przenika do krwi ryby wewnątrz skrzeli. • Chociaż istnieją różne rodzaje ryb, większość z nich ma ciało o wrzecionowatym kształcie, w celu łatwiejszego przemieszczania się w wodzie. • Twoje ciało jest pokryte skórą. Ciało ryb jest pokryte łuskami. Łuski pozwalają na lepsze i szybsze przemieszczanie się w wodzie. • My, ludzie mamy ręce i nogi, dzięki, którym możemy się poruszać. Dzięki jakim częścią swojego ciała ryby mogą sie przemieszczać? Dzięki płetwą! Ryby mają parę płetw brzusznych i piersiowych i jedną lub więcej płetw grzbietowych oraz płetwę ogonową. Niektóre gatunki ryb mogą mieć jedną lub więcej płetw odbytowych. • Ryby mają oczy z boku głowy. 3 Pokazując obraz płetw i pęcherza pławnego ryb oraz film, tłumaczymy dzieciom w jaki sposób poruszają się ryby: • Większość ryb przemieszcza się poruszając ciałem z boku na bok. Ruchy płetwy ogonowej w kierunku lewo – prawo pomagają w zmianach prędkości płynięcia. • Płetwy piersiowe służą rybom, aby zmieniać kierunek płynięcia i utrzymać ciało w pozycji. • Inne płetwy odpowiadają za utrzymanie równowagi, zmiany kierunku i hamowanie. • Do wznoszenia się i opadania w toni wodnej (zmian głębokości) ryby pelagiczne używają pęcherza pławnego. Jest on organem, który znajduję się w jamie brzusznej, tuż poniżej grzbietu, i wygląda jak torba wypełnione gazem. • Jeśli ryba chce polować bliżej powierzchni, wypełnia pęcherz pławny gazem, a jeśli chce zejść głębiej wypuszcza gaz z pęcherza pływnego. • Wyobraź sobie, że jesteś na dnie morza i masz pod ręką bańkę, co się z nią stanie? Pójdzie na powierzchnię. A jeśli jesteś na powierzchni morza i trzymasz opróżniony balon i puścisz go, co się z nimi stanie? Zatonie. W ten sposób ryby mogą podnosić i opuszczać się w toni wodnej, czyli "pływać" na pewnej głębokości. Przedstawiamy dzieciom systematykę ryb: Istnieją trzy grupy ryb: • Smoczkouste są niezwykłymi rybami zamiast szczęki mają otwór gębowy w kształcie okrągłej przyssawki. Ich ciało jest wydłużony i zaokrąglone. Wśród minogowatych odróżnić można minogi, które żyją jak pasożyty innych ryb i śluzice, które żywią się martwymi rybami. • Ryby chrzęstnoszkieletowe, których szkielet wykonany jest z elastycznego materiału o nazwie chrząstka. Ich skóra jest pokryta łuskami plakoidalnymi, i jest szorstka w dotyku jak papier ścierny. Do tej grupy zaliczamy rekiny i płaszczki. • Ryby kostnoszkieletowe są największą grupą ryb. Ich szkielet zbudowany z prawdziwej kości. Kostnoszkieletowe można spotkać w najróżniejszych warunkach, żyją w rzek i morzach w Arktyce i Tropikach, a także w wiecznych ciemnościach głębin morskich, a niektóre gatunki czasami mogą pozostać na suchym lądzie Oprócz pokazania zdjęć Latimerii dzieciom wyjaśniamy, jak dzisiejsze kręgowce lądowe wyewoluowały z ryb (ewolucja kręgowców): • Ryby pojawiły się na Ziemi około 500 milionów lat. Obecnie na Ziemi występuje około 25 000 różnych gatunków ryb. • Niektóre ryby stopniowo "wychodziły" na ląd i w ten sposób wyewoluowały pierwsze płazy, gady, ssaki, dinozaury i inne kręgowce. • Latimeria jest dowodem na potwierdzenie tej teorii, określana mianem "żywej skamieniałości" ryba, która żyje po dziś dzień. Jest doskonałym przykładem ryby, która stopniowo dostosowuje się do warunków życia na lądzie. Ich płetwy piersiowe oraz szkielet przypominają szkielet kręgowców lądowych. na lądzie. Ich płetwy piersiowe oraz szkielet przypominają szkielet kręgowców lądowych. 4 Pokazujemy dzieciom zdjęcia ryb i wyjaśniamy jakimi zmysłami posługują się ryby: • Co my ludzie jesteśmy w stanie poczuć? Jak myślisz jakimi zmysłami posługują się ryby? • Ryby posiadają takie same zmysły jak człowiek, jest ich 5:wzrok, słuch, węch, dotyk i smak. Jednak ludzie nie posiadają - linii nabocznej. • Linia naboczna jest to wąskie pasmo rozciągające się od głowy do ogona ryby po obu stronach jej ciała. Dzięki niej ryba wyczuwa kierunek i siłę strumienia wody oraz ogólny ruch w wodzie. U niektórych gatunków ryb linia ta jest widoczna na zewnątrz ciała. • Ryby mają oczy, a niektóre z nich mogą rozróżniać większą ilość kolorów niż człowiek. • A czy ryby mają uszy? Tak, ale nie możesz ich zobaczyć. • Większość ryb ma dobrze rozwinięty zmysł węchu. • Jak ryby odczuwają smak? Językiem. Ryby odczuwają smak przez otwór gębowy, ale niektóre z nich posiadają sensory/wyrostki rozprowadzające smak po całym organizmie i mogą skosztować pokarm na przykład przez ogon. • Wiele ryb wyczuwa impulsy elektryczne. Pokazując obrazek z ławicą ryb, tłumaczymy dzieciom, że większość ryb żyje w grupach: • Wiele gatunków ryb żyjących w otwartym morzu żyje stale pływając w grupach. • Dzięki trzymaniu sie w grupie łatwiej jest im bronić się przed drapieżnikami, ponieważ ławicę są w stanie zmylić drapieżnika, uciekając ryby rozpraszają się we wszystkich kierunkach lub rozdzielają na dwie części. Pokazujemy dzieciom zdjęcia ryb, które żyją na dnie morza i ich przystosowanie do życia w warunkach bez światła: • W przeciwieństwie do ryb "społecznych" tych z otwartego morza, ryby, które żyją w pobliżu dna zwykle żyją samotnie. Są one nazywane rybami dennymi. Pływają pojedynczo, ponieważ w taki sposób łatwiej znajdują schronienie i pożywienie na dnie morskim. • Ryby, które żyją na dużych głębokościach zostały skazane na życie w całkowitej ciemności, a ludzie ze względu na ich przerażający widok nazwali je "potworami" z głębin. • Ryby te przystosowały się do życia w ciemności i posiadają narządy świetlne, które wytwarzają światło. Światło służy do przyciągania uwagi zdobycz i odstraszania konkurencji. 5 Prezentujemy dzieciom przystosowania ryb do "obrony i ataku": • Podobnie jak we wszystkich innych siedliskach na Ziemi w świecie podwodnym obowiązuje "prawo silniejszego". • Gatunki, które są najlepiej wyposażone do "obrony i ataku" mają większe szansę na przetrwanie i znalezienie pożywienia. • Niektóre gatunki dostosowują kolor swojego ciała do otoczenia przez co stają się niemal niewidoczne. • Dlaczego Sola zwyczajna (Solea solea)- gatunek ryby przydennej, ma spłaszczony kształt ciała? W ten sposób jest w stanie ukryć się w piasku i ochronić przed atakującymi drapieżnikami lub stać się niewidoczną dla swoich przyszłych ofiar. • Niektóre z gatunków zamieszkujących łąki podwodne, takie jak Šilo, mają cienkie i wąskie ciało, podobne do źdźbła trawy, co pozwala im łatwo ukryć się wśród traw morskich. • Niektóre gatunki ryb, takie Skorpeny, mają jadowite kolce, dzięki czemu inne ryby nie odważą się ich zaatakować ani zjeść. Na grzbiecie mają ostre kolce z toksycznymi substancjami, które są niebezpieczne dla ludzi. • Niektóre płaszczki rajokształtne (Rajiformes) mają jadowite kolce na ogonie. • Niektóre ryby, takie jak węgorz, wytwarzają energię elektryczną, żeby spłoszyć napastników lub ogłuszyć zdobyczy przed zjedzeniem jej. Węgorze elektryczne mogą zaatakować i zranić człowieka. Wyświetlone na prezentacji zdjęcia są wprowadzeniem dzieci do zagadnienia związanego z rozmnażaniem ryb: • Większość ryb rozmnaża się przez zapłodnienie zewnętrzne, w którym jaja samicy wpadają do wody, a samiec polewa je tzw.mleczkiem zawierającym plemniki.W ten sposób dochodzi do zapłodnienia. • Jaja ryb to ikra. Większość z milionów jaj które zostały zapłodnione jest zjadana przez drapieżniki i tylko z kilku, które przeżyją rozwiną się dorosłe ryby. • U niektórych ryb chrzęstnoszkieletowych samice rodzą żywe młode. • Samica konika morskiego składa jaja w specjalnej torbie znajdującej się na brzuchu samca, z której na świat przychodzą już w pełni rozwinięte młode. • Ze względu na ich dużą ilość większość ryb nie opiekuje się jajami i swoimi młodymi, pozostawiając je bez opieki. . 6 Korzystając ze zdjęć przedstawiamy dzieciom niektóre gatunki ryb w Adriatyku: • Koryz doncela, tęczak: Samce i samice różnią się kolorem. Samice są brązowo-białe, podczas gdy samce mają jaskrawe kolorowy, zielony lub niebieski oraz biały z czarną plamką w środku. Znajdują schronienie zakopując się w piasku. Występują w wodach nie dotkniętych zanieczyszczeniem. • Prażma: Należy do rodziny Prażmowatych. U nasady płetwy ogonowej ma charakterystyczną czarną plamę. Mieszka na piaszczystym i mulistym dnie. Występuję wzdłuż całego wybrzeża Morza Adriatyckiego. Jest powszechny w prawie wszystkich portach. Bytuje pływając w małych ławicach. Dorosłe osobniki, mogą dorastać do 24 cm długości. Młode osobniki żywią się głównie glonami, wraz ze wzrostem zmieniają bazę pokarmową na krewetki, skorupiaki i szkarłupnie. • Sargus: Krewny morskiego Leszczyka, tak jak on ma na tułowiu 6 do 8 czarnych pionowych pasków oraz jeden na zakończeniu ogona. Najczęściej pływa w ławicach. • SALPA: Jest to gatunek przybrzeżny. Mieszka wśród roślinności podwodnej. Na ciele posiada około 10 poziomych pasków, pomarańczowego koloru. • STRZĘPIEL PISARZ: Ma potężne szczęki. Jej brzuch jest w odcieniach fioletu lub jasnego brązu. Jest gatunkiem dennym. Uwielbia strefę przybrzeżną z dnem pokrytym roślinnością. • WARGACZ LINEK: Młode samce i samice są koloru szarooliwkowego z trzema paskami po bokach. Dorosłe samce mają kolor niebiesko-zielony. Są rybami płochliwymi, szukają schronienia w szczelinach między kamieniami. • BABKA OLBRZYMIA: Żyją na skalistym dnie. Ma duże szczęki. Płetwami przytrzymuje się podłoża. Mieszka pośród skał. Jest bardzo nieśmiały i ukrywa się przed nurkami. • Labrus mixtus Samce i samice są inaczej ubarwione. Samce mają pomarańczowe ciało usiane niebieskimi paskami, natomiast samice są jednego koloru. Żyją nad kamienistym dnem. Przed złożeniem jaj budują gniazdo. • MURENA: Ryba o kształcie serpentyny. Jej ciało jest koloru czarnego pokryte żółtymi plamami. Mieszka w szczelinach skał i zazwyczaj poluje w nocy. Ukąszenie jej potężnych szczęk jest niebezpieczne. Ma wiele jadowitych zębów. • KONIKI MORSKI: Koniki morskie zwykle występują na dnie morskim pokrytym trawą, w ciepłych, płytkich wodach. Jest ściśle chronionym gatunkiem. Nie pływa jak inne ryby, ale porusza się w pozycji pionowej za pomocą płetwy grzbietowej. Ogonem zaczepiają się o wodorosty , aby nie zostać porwany przez prądy morskie. 7 Dzieci poznają zagrożenia jakie czekają na ryby: • Największym zagrożeniem dla ryb jest przełowienie! Ludzie lubią jeść ryby. Dlatego budowanych jest coraz więcej łodzi rybackich, które są większe i mają lepsze narzędzia do połowu dużych ilości ryb. • Coraz więcej ryb znika ze względu na zanieczyszczenie ich siedlisk. • W wyniku działalności człowieka, jak osuszanie stawów i jezior, ryby tracą swoje siedliska. • W wyniku globalnego ocieplenia następują zmiany temperatury wody w morzach, a ryby tracą zdolność do reprodukcji, a niektóre z nich giną. Rozmawiamy z dziećmi w jaki sposób można ochronić ryby: • Jak myślisz, jak możemy pomóc rybom? Na lądzie znajdują się Parki Narodowe i inne obszary, które są chronione i tam nie wolno polować na zwierzęta. Tak również powinno być w wodzie, tworzenie chronionych obszarów morskich, w których szczególna uwagę zwrócona jest na ochronę środowiska i różnorodności biologicznej. W tych obszarach zabronienie połowów pozwali na odzyskanie zasobów rybnych. • Przepisy prawa nakazują, jak wiele ryb może zostać złapanych i przy użyciu jakich narzędzi połowowych, a prawa te muszą być przestrzegane. • Jak zanieczyszczenie morza szkodzi rybom? Czego nie powinniśmy robić? Nie wolno wyrzucać śmieci do morza! 8 2. WARSZTATY EDUKACYJNE Ustawiamy grupę dzieci przy akwarium, tak, żeby każde z nich mogło przyjrzeć się rybom. Opowiadamy im o gatunkach znajdujących się za szybą. Później dzieci otrzymują arkusz z różnymi gatunkami ryb, pośród nich znajdują się mieszkańcy naszego akwarium. Dzieci muszą, wśród wielu gatunków ryb, zidentyfikować gatunki z akwarium i oznaczyć je na otrzymanych arkuszach. Następnie odpowiadają na pytania dotyczące rodzajów pysków ryb ( przydenne, pływające w toni wodnej, pływające przy powierzchni). W drugiej części karmimy ryby i wyjaśniamy ich zachowanie, zwracając uwagę na poszczególne gatunki, które przemieszczają się w górę lub w dół, przypominamy dzieciom, iż ryby w ten sposób korzystają z pęcherza pławnego. Nauczyciel uderza w powierzchnie wody i tłumaczy dzieciom, że ryby przy użyciu linii nabocznej poczuły wibracje i dlatego uciekły. . 9 4. ARKUSZ Dzieci otrzymują arkusze z prostymi zadaniami, które mają rozwiązać. 5. GRA "POŁÓW RYB" Dzieci przy użyciu kijka z liną zakończoną magnesem poławiają wizerunki ryb (przy pysku ryb należy umieścić zszywkę bądź drugi magnes). Nauczyciel opowiada ciekawostki o złowionych rybach. 10 INFORMACJE OGÓLNE NA TEMAT ZÓŁWI MORKICH dla nauczycieli Żółw karetta (Caretta caretta) jest żółwiem morskim, który jak żółwie lądowe należy do podklasy Anapsida oraz do starodawnego rzędu Chelonia. Podobnie jak inne gady żółwie morskie należą do owodniowców (Amniota). Żółwie morskie są jedynymi gadami (Reptillia) zamieszkującymi Morze Śródziemne i Morze Adriatyckie. Większość żółwi morskich ma globalny zasięg występowania, jednak w Morzu Adriatyckim żyją tylko 3 gatunki: Żółw Karetta (Caretta caretta), Żółw zielony (Chelonia mydas) i Żółw skórzasty (Dermochelys coriacea) i są to gatunki podlegające ochronie. Zakłada się, że przodkowie żółwi morskich należeli do zwierząt lądowych, a w wyniku ewolucji zwierzęta te przystosowały się do życia w środowisku morskim. spodniej stronie jasnożółtego. Zbudowana jest z zewnętrznej warstwy rogowych tarczek, które leżą na warstwie płytek kostnych. Osobniki dorosłe osiągają następujące wymiary pancerza: długość do 110 cm, masa od 115 kg i więcej. Nazwa Żółw Karetta pochodzi od charakterystycznej dla tego gatunku dużej głowy z silnym szczękami. Większość swego życia żółw ten spędza w wodzach pelagicznych. Na brzeg wychodzą wyłącznie samice w celu złożenia jaja, podczas gdy samce pozostają całe życie w wodzie. Adriatyk jest jednym z dwóch najważniejszych obszarów w rejonie Morza Śródziemnego, gdzie żółwie żerują i zimują. Spadek temperatury wody zmniejsza aktywność żółwi, które opadają na dno i zagrzebują się w piasku lub błocie. Zwierzęta te wpadają w stan hibernacji i często łapane są w sieci trawlerów rybackich. Nagła zmiana temperatury powoduję u nich szok. Rybacy wypuszczają takie żółwie z powrotem do morza, ale niektóre z nich nie nurkują by z powrotem zejść na dno i tam przezimować, ale zdezorientowane pozostają na powierzchni morza dryfując unoszone wiatrem i prądami. Jedną z funkcji pancerza żółwia morskiego jest ochrona ciała i wszystkich narządów wewnętrznych. Struktura skorupy żółwia jest solidna jak kości i obejmuje niemal całe ciało. U dorosłych Żółwi Karetta skorupa jest owalna, na górze koloru czerwonawo-brązowego, a po 1 Temperatura organizmu żółwia morskiego zależy od temperatury otoczenia, zbyt długie przebywanie w wodzie o niskiej temperaturze może doprowadzić do śmierci zwierzęcia. Zwierzęta te osiągną dojrzałość płciową dopiero po 30 latach, a długość ich skorupy będzie w tym czasie wahała się w przedziale od 70 do 90 centymetrów. Żółw morski Karetta występuję powszechnie w obszarach przybrzeżnych mórz tropikalnych i subtropikalnych, Atlantyku, Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego. Jest on również powszechny w morzach o klimacie umiarkowanym. Najczęstszym miejscem gniazdowania gatunków z Morza Śródziemnego i Adriatyku są wybrzeża greckie, tureckie i cypryjskie, w mniejszym stopni libijskiej, syryjskie, egipskie, tunezyjskiej czy izraelskie. Populacja zamieszkującą Adriatyk prawdopodobnie rodzi się w Grecji. Szacuje się, że cała populacja Morza Śródziemnego liczy ok. 5 000 dojrzałych płciowo osobników. Żółw morski Karetta znajduję się na światowej liście zagrożonych gatunków zwierząt. Drapieżnikami, które polują na dorosłe osobniki żółwi są rekiny, czasem orki. Obecnie największym zagrożeniem dla przetrwania żółwi morskich jest działalność człowieka: zagospodarowaniem strefy przybrzeżnej przez co zmniejszone zostają tereny, na których żółwie mogą gniazdować przyłowy (sieci rybackie stojące i trawlery) masowe odłowy w celu konsumpcji sprzedaż skorup jako pamiątek transport morski zanieczyszczenie morza Żółwie oddychają za pomocą płuc, wynurzają się na powierzchnię w celu nabrania powietrza. Czas pomiędzy dwoma oddechami w normalnych warunkach jest stosunkowo długi, jednak jeżeli zaplączą się w sieć, wpadają w panikę i toną. Wielkość populacji maleje również w wyniku przyłowu przez trawlery. Szacuje się, że każdego roku w Morzu Adriatyckim przypadkowo łowionych jest ok. 2 500 Żółwi Karetta. Z całej liczby osobników złowionych przez rybaków, aż 85% zostało złapanych przez trawlery. Żółwie morskie w Chorwacji są chronione przepisami prawa, a także wieloma międzynarodowymi konwencjami. Zabrania się umyślnego ich odławiania, niepokojenia lub zabijania. Za zabicie Żółwi Karetta grożą wysokie kary pieniężne. Żółw morski Karetta jest mięsożerny. Żywi się różnymi rodzajami zwierząt morskich: gąbkami, meduzami, jeżowcami, małżami, krewetkami i rybami. Posiada bardzo silne szczęki, którymi kruszy twarde pancerze swojej zdobyczy. Wszystkie żółwie morskie gniazdują na piaszczystych plażach. Kopulują one w morzu, od końca marca do początku czerwca, a jaja składają w lecie. Na ląd wychodzą jedynie samice w celu wykopania gniazda i złożenia jaj. W ciągu jednego sezonu, samice mogą złożyć jaja od 2 do 5 razy z 2 tygodniową przerwą pomiędzy. Jaja składane są w otworach wykopanych w piasku, a ich jednorazowa ilość waha się od 23 do 190 sztuk, zazwyczaj jest to ponad 100 sztuk. Okres inkubacji trwa od 50 do 65 dni. Skorupy młodych żółwi mają długość od 33,5 do ok. 55 milimetrów. 2 1. PREZENTACJA Żółwie żyły już w czasach, kiedy na Ziemi żyły dinozaurami. Na początku prezentacji opowiadamy dzieciom o gadach, wyjaśniamy proces ewolucji i opowiadamy o lądowych przodkach żółwi morskich (zdjęcia Żółwia Karetta, przodka dzisiejszych żółwi Archelona (Archelon ischyros): • W morzu pływają różne zwierzęta, a jeden z nich to kuzyn żółwi lądowych. Jest duży i powolny. Pływa w kamizelce, z twardego pancerza. Czy wiesz, kto to jest? Żółw morski Karetta! • Mimo, że na Ziemi występuję dużo gatunków żółwi morskich, w Morzu Adriatyckim żyją tylko trzy: Żółw Karetta, Żółw zielony i Żółw skórzasty. • Najpopularniejszym gatunkiem tego regionu jest Żółw Karetta. • Jak myślisz, dlaczego żółw ten nazywa się Karetta? Dostał tę nazwę ze względu na swoją dużą głowę. • Żółw morski jest gadem spokrewnionym z innymi gadami. Czy potrafisz je wymienić? Są to zwierzęta, które tak jak żółw wykluwają się z jaj, niektóre pełzają po lądzie, a inne również pływają w morzach (jaszczurki, węże, krokodyle, żółwie lądowe). • Dawno, dawno temu przodkowie żółwi morskich "zdecydowali", że zamieszkają w morzu. Wyjaśniamy jak Żółw Karetta przystosował się do życia w morzu, i prezentujemy budowę jego ciała: • Żeby móc lepiej pływać żółwie przekształciły kończyny w płetwy. • Przednie płetwy służą do nabierania prędkości i pływania, a tylnie działają jak ster. • Kształt pancerza ułatwia szybsze poruszanie się w wodzie. •W przeciwieństwie do swoich kuzynów lądowych, żółwie morskie nie mogą schować swojej głowy do skorupy. • Jak myślisz czy żółwie morskiej lepiej widzą pod wodą czy na powierzchni wody? • Żółwie Karetta lepiej widzą pod wodą. Posługują się jeszcze dwoma dobrze rozwiniętymi zmysłami: wspaniale słyszą, a także mają "dobrego nosa", który wyczuwa zapach jedzenia. 3 • Jak sądzisz czy żółwie morskie mogą oddychać pod wodą? Nie, ponieważ ich przodkowie byli zwierzętami lądowymi i tak jak oni żółwie morskie oddychają przy użyciu płuc, żeby zaczerpnąć powietrza żółw morski musi wynurzyć się na powierzchnię. • Jak długo żółw morski może przebywać pod wodą? Żółw Karetta jest doskonałym nurkiem! Może przebywać pod wodą od 15 minut do 1 godziny, a kiedy potrzebuje odpoczynku, wstrzymuje oddech nawet na 4 do 7 godzin. Żółw morski bierze od 2 do 3 głębokich wdechów powietrza, a następnie nurkuję. • Żółwie Karetta nurkują w poszukiwaniu pożywienia, ale także, żeby uciec przed drapieżnikami. Wyjaśniamy w jaki sposób żółwie morskie zdobywają pożywienie: • Większość żółwi morskich zazwyczaj żywi się: meduzami, krabami, małżami, jeżowcami i gąbkami, a czasem mniejszymi rybami. • Żółwie morskie mają ostry dziób podobny do ptasiego, który jest uważany za jeden z najsilniejszych uchwytów wśród zwierząt z całego świata. W ten sposób żółwie morskie mogą kruszyć pancerze skorupiaków, ślimaków i jeżowców, którymi się żywią. • Jak sądzisz, czy żółwie morskie piją wodę? Nie, żółwie morskie nie musza pić wody, potrzebują jedynie pożywienia, z którego uzyskują wodę. Pokazujemy zdjęcia z wylęgu Żółwi Karetta, wyjaśniamy sposób rozmnażania i migracji: • Wiecie już, że żółwie wykluwają sie z jaj. Jak sądzisz, czy Żółw Karetta również składa jaja? • Żółwie Karetta spędzają prawie całe życie w morzu, ale na czas złożenia jaj samice wychodzą na ląd. • Samica żółwia pamiętam wybrzeże, gdzie się wykluła i składa jaja w tym samym miejscu. Żółwice budują gniazdo na piaszczystych plażach, na które wychodzą nocą. Wykopują dziurę w piasku za pomocą płetw piersiowych. • Jednorazowo składają w gnieździe około 100 jaj wielkości piłeczki golfowej i ponownie zakopują je piaskiem. • Następnie samice wracają do morza, pozostawiając ich potomstwo bez opieki. • Żółwie Karetta czasem "płaczą" w ten sposób wydalając nadmiar soli z organizmu. Ludzie obserwując żółwie morskie na plaży przypisywali powód tych łez smutkowi spowodowanemu porzucaniu swojego potomstwa. • Żółwie Karetta po wydostaniu się ze skorupki, wygrzebują się z piasku i zaczynają wyścig o życie! Młode muszą jak najszybciej przedostać się do morza, tak aby nie wyschły na lądzie, jednak po drodze czekają na nie różne zagrożenia. Pomimo, że wylęgają się w nocy, gdy większość zwierząt śpi, inne wciąż na nie czekają. Młode żółwie morskie padają ofiarą ptaków, krabów, a także lisów, kotów i innych zwierząt. 4 • Najszybszym i najwytrwalszym żółwią udaje się dotrzeć do morza! Przez kolejne 24 godziny płyną bez zatrzymania, aby dotrzeć na otwarte morze i dać się porwać prądom morskim. • Tak zaczyna się przygoda młodych Żółwi Karetta, ich okres dorastania, podróżowania i poszukiwania pożywienia. • W poszukiwaniu pożywienia Żółw Karetta podróżuje na długie dystanse, dlatego nazywane są czasem "podróżnikami świata". • Od momentu narodzin masa żółwi morskich zwiększy się 5 000 razy! Gdyby człowiek rósł z taką prędkością ważyłby 20 ton. Dorosłe żółwie często atakowane są przez inne drapieżniki. • Dorosłe Żółwie Karetta powracając ponownie do miejsca, gdzie się wykluły, aby złożyć tam jaja. • Żółwie, które żyją w Adriatyku rozmnażają się i składają jaja na greckich wyspach. • W okresie zimowym, kiedy temperatura wody w morzu jest najniższa, żółwie morskie wpadają w stan hibernacji i zagrzebują się w mulistym dnie. Zużywają najmniej energii i tylko co jakiś czas wynurzają się, aby nabrać powietrza. Wyjaśniamy znaczenie Żółwi Karetta w ekosystemie: • Żółw Karetta żyje bardzo długo nawet do 80 lat. • Żółw Karetta są bardzo ważne w przyrodzie, ponieważ kopiąc w piasku w poszukiwaniu pożywienia dla siebie, wykopują również jedzenie dla innych zwierząt. • Skorupa żółwi morskich zamieszkana jest przez drobne organizmy i porośnięta przez wiele glonów. Niektóre osobniki noszą na sobie ok. 100 różnych roślin i zwierząt. Pokazując zdjęcia żółwi morskich zaplątanych w sieci i żółwi jedzących plastikowe torby wyjaśniamy, jakie zagrożenia czekają na te zwierzęta w morzu: • Największym zagrożeniem dla żółwi morskich wynikającym z działalności człowieka, jest przyłów (sieci rybackie, trawlery, sznury haczykowe). • Często zdarza się, że rybacy przypadkowo złapią w sieci żółwie morskie w stanie hibernacji. Zwierzę takie po wyciągnięciu na powierzchnię doznaje szoku. • W niektórych częściach świata ludzie nadal umyślnego zabijają żółwie morskie w celu ich zjedzenia, pozyskania skorupy, skóry, oleju, a także wykradają jaja z ich gniazd. • Żółwie morskie giną również z powodu zanieczyszczenia morza, głównie zagrażają im wycieki oleju. • Wiele żółwi morskich myli plastikowe torby z meduzami. Niestety po zjedzeniu plastiku zwierzęta giną. • Na niektórych plażach, gdzie żółwie morskie składają jaja, ludzie stworzyli dom i kąpieliska, co utrudnia samicą wejście na ląd i wykopanie gniazda w tym właśnie miejscu. 5 Zachęcamy dzieci do znalezienia rozwiązań dla ochrony Żółwi Karetta: • Czy wiesz co możemy zrobić, aby pomóc Żółwiowi Karetta? • Co należy zrobić, gdy znajdziemy rannego żółwia? Powinniśmy natychmiast powiadomić lekarza weterynarii, który zabierze go do ośrodka rehabilitacji, aby pomóc żółwiowi wyzdrowieć i wrócić z powrotem do morza. • Obecnie powstaje wiele organizacji zajmującymi się ochroną Żółwia Karetta. • Nie należy wyrzucać śmieci do morza lub pozostawiać ich na brzegu! Takie odpadki mogą być mylone przez zwierzęta morskie z naturalnym pożywianiem! Dla żółwi morskich szczególnie niebezpieczne są plastikowe torby! • Czy kupowanie pamiątek z części ciała Żółwi Karetta jest zabronione? Oczywiście, że tak! Nie powinniśmy kupować takich pamiątek!!! • Naukowcy badający żółwie oznaczają osobniku, przy użyciu różnych znaczków, aby móc je monitorować i chronić. Jeśli znajdziesz na plaży oznaczonego żółwia morskiego, zawiadom badaczy, gdzie dany osobnik się znajduję. • Naukowcy skonstruowali nowe sieci rybackie, które są zaprojektowane w przyjazny dla żółwi morskich sposób. Posiadają one otwór przez które osobniki te mogłyby uciec. 6 2. WARSZTATY EDUKACYJNE W arkuszach pracy umieszczamy proste zadania dla dzieci, takie jak opisanie części ciała żółwia. 7 3. KREATYWNE WARSZTATY ŻÓŁWIOWA BRANSOLETKA Zachęcamy dzieci do wykonania bransoletek o kształcie Żółwia Karetta (poniższy szablon) Wzór przed wycięciem można pokolorować. Dzieci wykonują z kartonów skorupy dla małych żółwi, a dla dużych żółwi z pustych opakowań po jajkach, płetwy i głowę doklejamy z papieru. Natomiast jajka modelujemy z plasteliny. Potrzebujemy dużego żółtego i niebieskiego arkuszu papieru, na którym będziemy mogli umieścić nasze żółwie w odpowiednich miejscach. W ten sposób przedstawiamy dzieciom cykl migracyjny żółwi z wody na ląd i w przeciwną stronę. 8 4. GRA " ŻÓŁW I KRAB" Gra toczy się na zewnątrz lub w pomieszczeniu, w zależności od tego ile dzieci bierze w niej udział. Dzieci zostały podzielone na dwa zespoły: "kraby" i "młode żółwie". Na podłodze wyznaczamy linię, a obszar za nią nazywamy "morzem". Gra rozpoczyna się na "plaży". Dzieci, które są "żółwiami" stają w jednej linii obok siebie, a dzieci "kraby" zajmują miejsca w dwóch kolumnach naprzeciwko siebie. Zadaniem "żółwi" jest przejście do "morza". "Kraby" mają za zadanie uchwycić "żółwie" za nim te dotrą do wody. "Kraby" mogą poruszać się tylko w kierunkach od lewej do prawej, a "żółwie" mogą poruszać się we wszystkich kierunkach z wyjątkiem ruchu w tył. W drugiej rundzie dzieci zamieniają się rolami, te które były "krabami" są teraz "żółwiami" i odwrotnie. W ten sposób pokazujemy dzieciom jak trudną drogę pokonują młode żółwie po wykluciu z jaja, aby dostać się do morza 9 INFORMACJE OGÓLNE NA TEMAT GŁOWONOGÓW dla nauczycieli Głowonogi (Cephalopoda) to najbardziej zaawansowana klasa mięczaków (Mollusca). Żyją wyłącznie w morzu. Ich ciało jest dwubocznie symetryczne i wyraźnie podzielona na głowę oraz tułów. Na przedniej części głowy znajduję się otwór gębowy otoczony w zależności od rzędu ośmioma u Octopoda, dziesięcioma u Decapoda, lub nieokreśloną ilością ramion z przyssawkami. Natomiast u Łodzików występuje czterdzieści ramion. Skóra głowonogów składa się z warstwy skóry właściwej zbudowanej z tkanki łącznej oraz z jednowarstwowego nabłonka walcowatego. Ma ona liczne gruczoły śluzowe oraz – w górnej warstwie – komórki barwnikowe. Pływają one ruchem odrzutowym wyrzucając wodę z jamy płaszczowej przez lejek. Przekrzywiając lejek mogą zmieniać kierunek ruchu. Niektóre z nich potrafią w ucieczce przed drapieżnikami wyskakiwać z wody. Inne, aby pływać korzystają wyłącznie z falistych krawędzi wokół płaszcza. Niektóre gatunki mogą "spacerować" po dnie. Muszla głowonogów jest bardzo prosta w budowie i może być zewnętrzna lub wewnętrzna, bądź nie występować wcale. Zewnętrzna muszla jest dobrze rozwinięta tylko u najstarszych zachowanych form jaką jest Łodzi. Kałamarnice mają wewnętrzną formę muszli, znajduje się ona pod płaszczem. Do gromady głowonogów należą: mątwy, kalmary, ośmiornice i łodziki. Skóra głowonogów posiada komórki pigmentowe czarne, czerwone, żółte lub szare. Poprzez chromatofory mogą bardzo szybko zmienić kolor. Zmiana dostosowania barwy jest zależna od ośrodkowego układu nerwowego. Układ nerwowy głowonogów ma złożoną budowę, dzięki czemu zwierzęta te są inteligentniejsze od innych mięczaków (ślimaki, małże) oraz innych bezkręgowców. W szczególności mają bardzo dobrze rozwinięty narząd zmysłu. Wzrok jest również lepiej rozwinięty niż u pozostałych bezkręgowców, a struktura oczu jest bardzo podobna do budowy oczu kręgowców. Jama gębowa leży w środku ciała pomiędzy nogami i ma silnie rozwinięte mięśnie. Składaja się z dwóch ostrych szczęk tworząc tzw. dziób, który przebija pancerze skorupiaków, krusząc je. Głowonogi oddychają przy użyciu skrzel. Posiadają torby z atramentem, który wydzielany jest przez specjalne gruczoły. Głowonogi tryskają atramentem w sytuacji zagrożenia, w ten sposób tworzą w wodzie kurtynę za która mogą się ukryć. W warunkach głębinowych głowonogi posiadają narządy świecące własnym światłem. Są zwierzętami rozdzielnopłciowymi, czasami z bardzo oznaczonym dymorfizmem płciowym. Zapłodnienie jest wewnętrzne, jako organ do krycia służy jedno z ramion (hektokotil) zawierające spermę w oddzielnej osłonie. Rozwój ich jest prosty, nie posiadają formy larwalnej. 1 Głowonogi żyją na różnych głębokościach, od płytkich wód przybrzeżnych do wód głębinowych oceanu. Niektóre gatunki żyją w społecznościach. Inne natomiast żyją samotnie, ukrywając się w szczelinach skalnych, które opuszczają o zmierzchu wyruszając na polowanie. Głowonogi są drapieżnikami. Polują wykorzystując ramiona, którymi chwytają pokarm. Najmniejsze głowonogi mają kilka centymetrów, jednak na większych głębokościach w oceanach można spotkać ogromne osobniki. Ważą one więcej niż 1000 kg, a długość rozpostartych ramion sięga do 20 m. W zależności od ilości skrzeli głowonogi podzielone są na dwie grupy: Tetrabranchiata - najstarsze i najbardziej prymitywne grupy wymarłych głowonogów, z których jedynym żyjącym obecnie przedstawicielem jest łodzik. Dibranchiata - żyjące obecnie, które mają jedną parę skrzeli, należą do nich dziesięcionogi (Decapoda) np. Mątwa (Sepia officinalis), Kalmar pospolity (Loligo vulgaris) i ośmiornice; Ośmiornica zwyczajna (Octopus vulgaris)oraz Żeglarek argo (Argonauta argo). Obecnie żyje ok.730 gatunków głowonogów, a ok.10000 gatunków jest wymarłych. Występowały one powszechnie w paleozoiku i mezozoiku. Pod koniec ery mezozoiku wymarły czteroskrzelne→ amoniti i na początku kenozoiku dwuskrzele → belemniti.. 2 1. PREZENTACJA ZAGDAKA W głębinach mórz i oceanów już wiele razy ją widziano. Mówią, że dziwnym jest stworzeniem, bo ma aż osiem długich ramion. Systematyka głowonogów: • Czy wiesz kim są głowonogi? Odp. Głowonogi są jedną z najstarszych grup bezkręgowców, które pojawiły się na Ziemi 600 milionów lat temu. A czy wiesz kim są bezkręgowce? • Jak myślisz jakie zwierzęta należą do grupy głowonogów? Odp. Do gromady głowonogów należą: mątwy, kalmary, ośmiornice i łodziki. • Czy wiesz jak wyglądają inne mięczaki, które są krewnymi głowonogów? Odp. Krewnymi głowonogów są ślimaki. • Mięczaki to zwierzęta, które nie mają wewnętrznego szkieletu, a muszla służy im za wsparcie i ochronę ciała. Większość głowonogów nie posiada muszli lub posiada muszlę wewnętrzną. Czy wiesz u których głowonogów muszla znajduję się wewnątrz ciała? Odp. U mątwy muszla znajduję się wewnątrz ciała, a jedynym głowonogiem, który ma muszlę zewnętrzną jest łodzik. • Zdolność do szybkiego przemieszczania się, dobrze rozwinięte zmysły, inteligencja i umiejętność zmiany koloru skóry sprawia, że są najbardziej zaawansowaną grupą mięczaków. Pokazujemy obrazek głowonoga i opisujemy poszczególne elementy budowy ich ciała: • Głowonogi mogą mieć różne rozmiary. Najmniejsza z nich jest Kałamarnica karłowata, której wielkość jest podobna do wielkości ludzkiego paznokcia, a największa to Kałamarnica olbrzymia, której długość ciało może sięgać do 21 metrów. • Ciało głowonogów zbudowane jest ze szkieletu, głowy i płaszcza. • Dlaczego nazywamy te zwierzęta głowonogami? Zwierzęta te posiadają głowę połaczoną z ramionami. Ile nóg mają głowonogi? Głowonogi mogą mieć 8 (ośmiornice), 10 (mątwy, kalmary) lub więcej odnóży (łodziki). • Ramiona na wewnętrznej stronie mają macki, które głowonogi wykorzystują do chwytania zdobyczy. Na zdjęciach prezentujemy w jaki sposób głowonogi się odżywiają: • Głowonogi są mięsożernymi drapieżnikami. Żywią się rybami, skorupiakami i mięczakami, które łapią przy użyciu ramion. 3 • Otwór gębowy głowonogów wyposażony jest w potężne szczęki, które wyglądają jak dziób papugi. Głowonogi używają ich do rozbijania pożywienia na mniejsze kawałki i następnie połykają zdobycz. • Niektóre gatunki wyposażone zostały przez naturę w trujące gruczoły. Wykorzystując zdjęcia wyjaśniamy dzieciom w jaki sposób głowonogi oddychają i poruszają się: • Poza łodzikami mającymi 2 pary skrzeli pozostałe głowonogi mają tylko jedną parę. Skrzela znajdują się w tylnej części jamy płaszczowej. •Głowonogi poruszają się "ruchem odrzutowca". •Zwierzę wyrzuca wodę przez wąski lejek, tworząc strumień wody, który jest przeciwny do ich ruchu (film). •Przy użyciu ramion mogą "spacerować" po dnie. Wyjaśniamy dzieciom jakimi zmysłami posługują się głowonogi oraz prezentujemy sytuacje, w których zwierzęta te wykorzystują swoją inteligencję: • Głowonogi uważane są za najbardziej inteligentne bezkręgowce. W porównaniu z wielkością całego organizmu mózg jest nawiększym organiem. • Ośmiornice mogą uczyć się od siebie nawzajem. Niektóre z nich używają różnych elementów dna do stworzenia "twierdzy" wokół siebie lub wykorzystują puste skorupy orzecha kokosowego jako schronienie. W niewoli obserwowano jak ośmiornica otwiera słoik. • Głowonogi są istotami społecznymi. • Głowonogi mają dobrze rozwinięte zmysły. Posiadają bardzo dobry wzrok dzięki któremu potrafią dostrzec zdobycz lub drapieżnika, a także komunikować się między sobą. • Mają dobrze rozwinięty: węch, słuch, zmysł równowagi i zmysł dotyku (przez ramiona odbierają bodźce środowiskowe). Pokazujemy zdjęcia i filmy, na których ciało głowonoga zmienia zabarwienie, tłumaczymy dzieciom pojęcie mimikra: • Głowonogi mają zdolność do zmiany koloru swojego ciała. • Mogą przybierać kolor otoczenia, w ten sposób trudniej je dostrzec. • Umiejętność zmiany koloru u zwierząt, to tak zwana mimikra. • W ten sposób, głowonogi ukrywają się przed drapieżnikami, w czasie kiedy jedzą, a także ukrywają się w czasie kiedy polują co ułatwia im złapanie zdobycz, lub zmieniają kolor, aby komunikować się między sobą. • Najbardziej interesującym przykładem mimikry jest Thaumoctopus mimicus, mała ośmiornica, która mieszka w Indonezji. Może naśladować ubarwienie 15 różnych zwierząt. Podczas obrony ośmiornica przyjmuje róże kształty i kolory. Potrafi naśladować rozgwiazdy, meduzy i inne morskie zwierzęta. 4 • Niektóre gatunki żyjące w głębinach mają zdolność do wytworzenia własnego światła. Wyjaśniamy dzieciom mechanizmy obronne, którymi posługują się głowonogi: • W przypadku głowonogów zmienianie koloru nie jest jedyną "bronią", aby przechytrzyć drapieżniki. Czy wiesz z jakiej innej broni korzystają te zwierzęta? • Gdy zmiana koloru nie uda się i głowonóg zostanie zaatakowany, broni się wypuszczając do wody ciemny tusz, który myli drapieżnika i ogranicza mu widoczność działając jak kurtyna. W tym czasie głowonóg ma szanse na ucieczkę. • Jeśli to się nie powiedzie, stara się ukryć w otworach skalnych lub jaskiniach, może to zrobić z łatwością, ponieważ ma miękkie i elastyczne ciało. • W ostateczności, gdy wszystkie powyższe sposoby nie zadziałają głowonóg może odrzucić schwytaną przez drapieżnika nogę. Za jakiś czas w tym miejscu odrośnie mu nowa macka. • Głowonogi mają toksyczną ślinę, która służy do paraliżowania ofiar. Niektóre ośmiornice mają tak silny jad, iż mogą zabić człowieka. • Głownogi mają ramiona wyposażone w macki. Przedstawiamy sposób w jaki głowonogi sie rozmnażają: • Głowonogi są rozdzielone płciowo, więc możemy odróżnić samce i samice. • Po długim tańcu miłosnym samiec przy użyciu jednego ramienia zapładnia samice. • Samice składają jaja, z których wyklują się młode głowonogi. • Niektóre gatunki opiekują się złożonymi jajami. Prezentujemy zdjęcia gatunków głowonogów występujących w Morzu Adriatyckim: Mątwy: Mają krótkie, krępe i owalne ciało składające się z worka trzewiowego otoczonego płetwami, dzięki którym mątwy mogą pływać. W części głowowej znajduje się 8 krótkich ramion i 2 długie ramiona chwytne. W porze dnia mątwy zakopują się w piasku i dopiero o zmierzchu rozpoczynają polowanie. Mątwy mają zdolność do zmieniani koloru ciała i wtapiania się w otoczenie. Gdy znajdują się w niebezpieczeństwie wypuszczają ciemną substancję, która działa jak kotara i w tym czasie zwierzę ma szanse na ucieczkę. • Rossia macrosoma małe głowonogi wielkości od 2 do 6 centymetrów. Żyją na większych głębokościach. Poruszają się używając ramion ustuowanych po bokach ciała. • Kalmary: Posiadają 8 krótkich i 2 długie ramiona. Żyją na piaszczystym lub błotnistym dnie, gdzie polują na mniejsze ryby i skorupiaki. Kolor ciała kalmarów ma odcienie od przezroczysto-szarawego do ciemnego fioletu. 5 • Ośmiornica: Ciało i głowa ma kształt worka, w którym znajdują się narządy wewnętrzne. Posiada oczy i 8 ramion równej długości. Zamieszkuję skaliste dno i przez większość czasu ukrywa się w szczelinach skalnych. Porusza się pływając na zasadzie odrzutu, bądź krocząc po dnie przy użyciu ramion. Może zmieniać kolor ciała. • Eledone moschata: Należy do rodziny ośmiornicy. Posiada 8 jednakowo długich ramiona, a na nich, w przeciwieństwie do macek ośmiornicy ma tylko jeden rząd macek. Jest koloru jasnobrązowego z czarnymi plamami, ale tak jak jego kuzyn może zmienić kolor. • Ocythoe tuberculata: W przeciwieństwie do innych głowonogi związanych z dnem morskim, zwierzę te zamieszkuję otwarte morze i tam pływa w dużych ławicach. Ramiona są dość krótkie w stosunku do wielkości całego ciała. • Żeglarek argo: Różni się on od innych głowonogów tym iż, samica posiada spiralną muszlę zewnętrzną, przypominającą kształtem łódź. Struktura ich muszli jest delikatna jak papier i bardzo krucha. Samice osiągają wielkość do 20 cm natomiast samce jedynie ok. 1 centymetra. Potrafią swobodnie pływać na otwartym morzu. Żywią się skorupiakami i planktonem. Po długim tańcu miłosnym samiec zapładnia samice. Muszla łodzika nie jest przytwierdzona do jego ciała, więc służy również jako schronienie dla jaj i młodego potomstwa. 6 2. GRA "OŚMIORNICA" Wybieramy jedno dziecko, które wciela sie w rolę "ośmiornicy" i staje na środku sali. Inne dzieci zostają "rybami" i stają w grupie w jednym miejscu. Na hasło "ośmiornica" i "ryby" dzieci muszą przebiec z jednej strony boiska na drugą. "Ośmiornica" stara się schwytać dzieci, a te, które złapie, zatrzymują się w miejscu w którym zostały złowione. Gra trwa dopóki wszystkie "ryby" nie zostaną złowione, a ostatnia zostaje nową "ośmiornicą". 7 3. WARSZTATY EDUKACYJNE Na arkuszach znajdują się różne ćwiczenia, które dzieci mają rozwiązać (zaznaczenie części ciała głowonogów, kolorowanka, zdjęcia zakamuflowanych głowonogów pocięte tak aby stworzyły puzzle, dzieci mają za zadanie ułożyć obrazek i znaleźć zakamuflowaną ośmiornicę). 8 Kreatywne warsztaty ęści umieszczone zostały pomysły na manualne zajęcia jakie można wykonać w trakcie warsztatów w tej cz Głowonogi ó Tworzymy dla dzieci puzzle na kt rych 1 znajduje si ę zakamuflowana ośmiornica. Na początku należy pokazać im obrazek, żeby odnalazły ośmiornicę, a następnie ułożyły samodzielnie obrazek. Do wykonania tego zadania może posłużyć poniższy wzór. 2 ę po papierze toaletowym, Wykorzystując pusta rolk możemy stworzyć z dziećmi kolorowe ośmiornice. ę w taki sposób Z jednej strony należy naciąć rolk ł aby powsta y ramiona ośmiornicy. Oczy i inne elementy możemy wyciąć z kolorowego papieru lub namalować je farbami. Kraby 3 ł Zak adka do książki krab. ó wykorzystując wz r jak na obrazku po prawej możemy ł ę do książki. wykonać zak adk Wystarczy dokleić do niej czerwone szczypce i nasz krab jest gotowy. 4 ó Kraby możemy r wnież wykonać z muszelek. Najpierw należy je ę pomalować farbami, a nast pnie ę przykleić wyci te z papieru nogi i szczypce. Żółw morski żółwia z papieru wcale nie musimy użyć nożyczek. Wystarczy nam kartka papieru i żółw wykonany techniką origami jest Do wykonanie 5 gotowy. 6 ó A oto prosty spos b na wykonanie figurki żółwia z plasteliny: Trawa neptuna 7 Tworzymy podwodny kolaż, do jego wykonania możemy użyć: kulek z ę krepiny, plastikowych nakr tek, makaronu itp. Na kartce papieru ó malujemy liście trawy morskiej na kt rych doklejamy ryby, ę rozgwiazdy i inne zwierz ta tam żyjące. 8 Delfiny 9 10 Czerwony koral 11 12 ł Czerwone korale możemy wykonać z bibu y bądź plasteliny. ł ó ó Kolejnym pomys em jest stworzeni wsp lnie z dziećmi komiksu, kt rego ę tematem b dzie ochrona czerwonego koralu. Ryby 13 Z plastikowych ó talerzyk w i kolorowego papieru możemy stworzyć ó mn stwo kolorowych rybek. 14 ł Z podanego wzoru należy wyciąć bia e ę ł pola. Nast pnie wype nić je przy użyciu ł kolorowej bibu y i nasz witraż jest gotowy. Rekiny 15 ł Wycinamy z papieru kszta t rekina ę i kolorujemy go. Nast pnie ł rozcinamy go wzd uż i przyklejamy na spinacze od bielizny jak na ę zdj ciu 16 Wszystkim znane są proste pieczątki z ziemniaka. Możemy je wykonać ł tym razem wycinając kszta t rekina.