docMały Siegi s. 13
download 
Reklamacja Transkrypt
Mały Siegi s. 13
Mały Siegi s. 13 Ucieczka donikąd s. 48 Numer wydano dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji oraz Samorządu Województwa Pomorskiego. W NUMERZE: I–VIII NAJÔ ÙCZBA 3 Zjôzd w òdjimkach 4 Wielekùlturowi festiwal na pôłniowëch Kaszëbach Grégór J. Schramke 35 Listy 6 Klub Inteligencji Kaszubskiej w Wejherowie (część 1) Adam Patok 45 Słoje kultury (część 19) Jacek Borkowicz 8 Dzesątô mùza w Miszewkù DM 9 Wësziwk wpisóny w mòje żëcé Z wësziwôrką Ingą Mach gôdô Stanisłôw Janke 11 Trzy polskie Sierpnie Stanisław Salmonowicz 39 Lektury 46 Stefańscy i ich zjazd Bogusław Breza 47 Z drugiej ręki 48 Ucieczka donikąd Kazimierz Ostrowski 48 Ùcek do nikądka Tłóm. Hana Makùrôt 13 Mały Siegi Wiktoria Kozikowska 50 Zrozumieć Mazury: Lud Waldemar Mierzwa 16 Kaszëbskô platka pòlonijnégò karna Jan Dosz 52 O weselu na Kociewiu i nie tylko... Maria Pająkowska-Kensik 17 Drzimałka rd 53 Trasa Historyczna Wielki Kack Andrzej Busler 18 Zrzeszenié òb czas krizysu ë zjinaczi Słôwk Fòrmella 20 Roman Woyke. Część 2: W kaszubskim pułku Krzysztof Kowalkowski 54 Z afrykańskimi obrazami w tle Z Witoldem Ostrowskim rozmawia Maya Gielniak 56 Wiersze. Kazimierz Nowosielski 22 Òddóny chòjnicczi zemi Kazimierz Jaruszewski, tłóm. Bògùsława Gòłąbk 57 Open’er Festival i promòcjô Kaszub Adrian Watkowski, tłóm. Tomôsz Ùrbańsczi 24 Ùkòchôł mòrzé Roman Robaczewski, tłóm. Iwóna Makùrôt 58 Kania zôs scãtô w Łączińsczi Hëce Adrian Watkowski, tłóm. Tomôsz Ùrbańsczi 26 Kró(ö)më wejrowsczi zemi Tómk Fópka 60 Klëka 28 Mierzeja Kurońska – bałtycka oaza spokoju Sławomir Lewandowski 67 Pò włoskù Tómk Fópka 30 Kartki z życiorysu nauczyciela (uzupełnienie) Kazimierz Ostrowski 68 Szlachã Abecadła Rómk Drzéżdżónk 66 Działo się w Gdańsku 32 Ùczba 35. Krôj Stolemów 34 Westerplatte – tu padły pierwsze strzały Marta Szagżdowicz POMERANIA SÉWNIK 2014 Od redaktora Słuchając lub czytając o krzywdach i cierpieniach, które dotykają ludzi podczas wojen, czasami mamy wrażenie, że to niemożliwe, że los nie może być taki okrutny i niesprawiedliwy. Zwłaszcza gdy ból, głód, śmierć dotykają najmłodszych. Wczytując się np. w historię rodziny Klotzke („Mały Siegi” s. 14–16) czy inne, podobne wspomnienia, których niestety nie brak w pomorskich rodzinach, trudno się nie zastanawiać nad tym, jaki bagaż złych doświadczeń zrzuca wojna na barki ludzi. Jak łatwo można zatracić dobre odruchy i widzieć nawet w niewinnym dziecku tylko syna czy córkę wroga. Niestety, jak przekonuje znacznie nowsza historia, w ciągu dziesiątek lat, które dzielą nas od II wojny światowej, niewiele się zmieniło. Dzieci, którym w latach dziewięćdziesiątych pomagał w Sudanie urodzony w Gdańsku Zygmunt Ostrowski („Z afrykańskimi obrazami w tle” s. 54–55), spotkał podobnie okrutny los, jak te w sercu Europy w latach 1939–1945 i później. Oczywiście, wielu było i jest takich, którzy nie pozwolili sobie odebrać człowieczeństwa w żadnych warunkach, ani w czasie I czy II wojny, ani podczas innych konfliktów zbrojnych. Zapewne w takich okolicznościach jest jednak o to trudniej niż w czasach pokoju. Oby żadne pokolenie mieszkańców Pomorza nie musiało już się o tym przekonywać. Niestety, rozglądając się wokoło – zwłaszcza patrząc na Bliski i najbliższy Wschód – wcale nie można być tego pewnym. Dariusz Majkowski PRENUMERATA Pomerania z dostawą do domu! Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumeraty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny są cenami brutto i uwzględniają 5% VAT. Aby zamówić roczną prenumeratę, należy • dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A. 28 1020 1811 0000 0302 0129 35 13, ZG ZKP, ul. Straganiarska 20–23, 80-837 Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres • zamówić w Biurze ZG ZKP, tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31, e-mail: [email protected] • Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: [email protected] lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem: 22 693 70 00 – czynna w dni robocze w godzinach 7–17. Koszt połączenia wg taryfy operatora. ADRES REDAKCJI 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20–23 tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31 e-mail: [email protected] REDAKTOR NACZELNY Dariusz Majkowski ZASTĘPCZYNI RED. NACZ. Bogumiła Cirocka ZESPÓŁ REDAKCYJNY (WSPÓŁPRACOWNICY) Danuta Pioch (Najô Ùczba) KOLEGIUM REDAKCYJNE Edmund Szczesiak (przewodniczący kolegium) Andrzej Busler Roman Drzeżdżon Piotr Dziekanowski Aleksander Gosk Stanisław Janke Wiktor Pepliński Bogdan Wiśniewski Tomasz Żuroch-Piechowski TŁUMACZENIA NA JĘZYK KASZUBSKI Bogusława Gołąbek Hanna Makurat Iwona Makurat Karolina Serkowska Tomasz Urbański FOT. NA OKŁADCE Pomnik upamiętniający Kindertransporty Fot. Piotr Januszewski WYDAWCA Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20–23 DRUK Zakład Poligraficzny Normex Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i redagowania artykułów oraz zmiany tytułów. Za pisownię w tekstach w języku kaszubskim, zgodną z obowiązującymi zasadami, odpowiadają autorzy i tłumacze. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. Wszystkie materiały objęte są prawem autorskim. 2 POMERANIA WRZESIEŃ 2014 WËDARZENIA Zjôzd w òdjimkach Latos Kaszëbi zjachalë do Pruszcza, miasta na zberkù trzech krôjnów: Kaszub, Kòcewiô i Zëławë. Razã z nima swiãtowelë téż Górale, chtërny wëstąpilë na binie z programã „Môłé òjczëznë ks. Tischnera”. Wôrt so przëbôczëc te chwile pòspólny redotë i ju pòmalë szëkòwac sã na XVII Zjôzd Kaszëbów, chtëren w 2015 rokù òdbãdze sã w Rédze. Górale wzãlë séczerczi… W wòlnym czasu wôrt pòmëslec ò bëlny lekturze POMERANIA SÉWNIK 2014 …a Kaszëbi wiosła Czôrno-żôłto pòd biną. Òdjimczi: A. Wegner 3 WËDARZENIA Wielekùlturowi festiwal na pôłniowëch Kaszëbach GRÉGÓR J. SCHRAMKE Òd 23 do 27 lëpińca latos miôł môl Międzynarodowy Festiwal Folkloru „Kaszubskie Spotkania z Folklorem Świata”. Zaczął sã òn we Wielu paradnym marszã lëdowëch karnów, a tej inaùgùracjowim kòncertã w amfiteatrze nad jezorã. Na binie, króm najich domôcëch artistów, jak Krëbane zez Brus, Kaszuby z Wiela a Kôrsëna czë Kościerzyna z Kòscérznë, w krótczich wëstãpach sã téż pòkôzałë: pòlonijno-kaszëbskô Ludowa Nuta z Kanadë, góralskô Równica z Ùstronia, pòlonijnô Karolinka z Biôłorusë, mùzykancë Vechtekrainer z Niemców, Dilianka z Bùłgarie, Tikves z Macedonie, Pioneiros do Centro Oeste z Brazylie a fòlkloristiczné karno z Tajwanu – jaczé to slédné òbadwa bez swòjã egzotikã rozskôcałë wierã nôwiãkszé zacekawienié. Òbzérôczów bëła fùl widzawniô, a kòncert zakùńcził sã pòkôzkã sztëcznëch ògniów. W pòsobnëch dniach karna wëstã pòwałë téż na binach Brusów, Kòscérznë, Czerska, Chòniców, Swòrów ë Cha rzëków. Szmaczi festiwalowi dodôł jesz kòncert w Brusach (w piątk 25 lëpińca) fòlkòwi grëpë Golec uOrkiestra, przed jaczim pôrãtësączną pùblikã rozrësziwôł reggae-rockòwi Majestic ze Gduńska. Króm tegò całémù festiwalowi towarzëłë zabawë, diskòteczi a téż jôrmarczi lë dowégò kuńsztu ë stojiszcza z jestkù (téż tim najim tradicjowim) a picym. Finał festiwalu, jak wiedno, miôł plac w Brusach. Pò mszë swiãti z ùdzélã karnów artiscë przeszlë paradnym marszã na binã na brusczim stadionie, gdze miôł môl widzałi kòncert, ùbòkadniony m.jin. tuńcã z fanama czë teatrã ògnia Apage Ignis z Konarzënów. Festiwal, jak rokrocznie, zakùńcziłë fajerwerczi. 4 Pòlonijné Fòlkloristiczné Karno Piesni i Tuńca Karolinka z Biôłorusë Wëstãp chóru Ludowa Nuta z Kanadë POMERANIA WRZESIEŃ 2014 WËDARZENIA Latosy MFF sã widzôł. Nôpëszni pòkazało sã nômłodszé, bò założoné w 2007 r., karno z Tajwanu. Bëlno miało òno doszlifòwóné swòje tuńce a czarzëło zrãcznoscą artistów, dżibkòscą (szpagat to bëło nic!) ë wnetk cyrkòwima pòkôzkama. Do te bòkadnoscą repertuaru, widzałą mùzyką a pësznyma strojama. Fëst widza sã téż Macedonia, a górale zadzëwòwalë tim, że w swòjim repertuarze mielë m.jin. „Mój tata kùpił kòzã” (swòjã wersjã, z kąsk jinszą słowizną) a téż... „Jem jô rëbôk”! Za to përznã mógł sã rozczarzëc, ë ni ma tu winë karna, brazylijsczima artistama. Kò zwëczajny człowiek sã spòdzéwôł sambë a m.jin. bùchającëch szôloną a dzëwą bòkadnoscą strojów ôrtu tëch z karnawału w Rio de Janeiro, a tegò równak nie bëło, bò Pioneiros do Centro Oeste to grëpa, co pòkôzywô tuńce z pôłnia Brazylie (fòlklor gaucho, to je pôłniowòamerikańsczich kòwbòjów), a te szlachòwałë za paragwajsczima, chtërne ju bëło mòżna òbezdrzëc łoni. Baro za to òmilëło, ë tu ju ze swòji winë, karno z Kanadë. Kò Ludowa Nuta spié wa… z playbackù! Ë chòc przédnik artistów, pò kaszëbskù a pò pòlskù z domieszanim anielsczégò, ùfarwiôł wëstãp anegdotkama a szpòrtama, to równak ni mògło to, przënômni mie a mòjim drëchóm, nijak ùretac òbzéraniô. Rozczarzenié bëło fëst. Tim wiãkszé, że karno to le grało a spiéwało, a ni miało doch w swòjim repertuarze tuńców. Nót jesz dodac na kùńc, że direktorã festiwalu béł Zbigórz Studzińsczi z Wiela (przédnik wielewskò-kôrsëńsczégò partu KPZ a téż szef môlowégò karna Kaszuby), reżisérą Marión Wisniewsczi, a òrganizatorama Gard ë Gmina Brusë, Gmina Kôrsëno, Promòcjô Chònicczégò Regionu ë Karno Piesni a Tuńca Chònicczi Zemi „Kaszuby” z Chòniców, Gmina Chònice, Gard Kòscérzna, Gard ë Gmina Czersk. Patronizną latosy MFF mielë òbjãté Marszôłk Pòmòrsczégò Wòjewództwa Mieczisłôw Struk ë Marszôłk Senatu RP Bògdón Bòrusewicz. Festiwal béł téż, tak samò jak rëchli, zrëchtowóny pòd egidą baro ceniony midzënôrodny fòlkloristiczny òrganizacje CIOFF, co zaswiôdczô ò wësoczi niwiznie rozegracje. Na òbù òdjimniãcach wëstãp fòlkloristicznégò karna z Tajwanu na wielewsczi binie POMERANIA SÉWNIK 2014 5 WSPOMNIENIA Klub Inteligencji Kaszubskiej w Wejherowie (część 1) Będzie to opowieść o kolegach, przyjaciołach z lat mojej młodości, z którymi przypadło nam żyć i pracować w Wejherowie. Dane nam było realizować w tym mieście swe romantyczne marzenia o zmianie szarej rzeczywistości. A były to czasy, kiedy wierzono jeszcze w sens pracy społecznej, choć wszelkie działania były ograniczone przez panującą wtedy ideologiczną doktrynę. Staraliśmy się znaleźć dla siebie neutralne pole działania, dalekie od bieżącej polityki, i wydawało nam się, że kaszubszczyzna może być antidotum na społeczną stagnację. ADAM PATOK W 1959 roku w Szkole Podstawowej nr 4 w Wejherowie odbyła się konferencja metodyczna nauczycieli z powiatu wejherowskiego. Na spotkaniu wygłosiłem referat na temat „Nasz region. Regionalizm w nauczaniu w szkole”. Po odczycie i dyskusji wiele osób wyraziło chęć pogłębienia tematu, dalszych spotkań i wymiany doświadczeń. Zarząd Oddziału Zrzeszenia Kaszubskiego poparł inicjatywę i zaproponował jako miejsce spotkań klub w „Paradnicy” Zrzeszenia Kaszubskiego przy ulicy Wałowej 25. To był zalążek przyszłego klubu młodych Kaszubów przy Zrzeszeniu Kaszubskim. Liceum Pedagogiczne z Ormuzdową iskrą Wśród entuzjastów kaszubszczyzny było wielu nauczycieli miejscowego Liceum Pedagogicznego z ówczesnym jego dyrektorem Bolesławem Bieszkiem na czele. Pracownicy tej placówki, kształcąc przyszłych pedagogów, którzy w większości mieli pracować na Kaszubach, słusznie zakładali, że nauczyciel niezależnie od tego, skąd się wywodzi, musi znać tradycję, mowę i dzieje ziemi, z której pochodzą jego wychowankowie. Wśród grona nauczycielskiego liceum znaleźli się muzycy, Paweł Szefka – znawca folkloru kaszubskiego, Henryk Kąkolewski łączący w swej pracy 6 tradycję z nowoczesnością, Jan Steffek – polonista z Karpat zafascynowany kaszubszczyzną, oraz znawca i pasjonat dawnych dziejów Pomorza Jerzy Szews (późniejszy profesor Uniwersytetu Gdańskiego). O skuteczności procesu wychowawczego i dydaktycznego w Liceum Pedagogicznym świadczą losy jego absolwentów. W tej szkole uczyli się późniejsi pisarze kaszubscy Jan Piepka i Jan Drzeżdżon, językoznawca Jerzy Treder oraz ceniona szczególnie przez środowisko puckie Jadwiga Kirkowska, twórczyni galerii zasłużonych dla powiatu puckiego, oraz przyszła dyrektorka Państwowej Szkoły Muzycznej w Wejherowie Elżbieta Kania. Iskra Ormuzdowa padła na urodzajny grunt, profesorowie znad morza i z gór mogą być dumni ze swych wychowanków. Połączyła nas kaszubszczyzna Klub powstał w 1959 roku, skupiał grono młodych ludzi, w większości absolwentów wyższych uczelni, których łączyła pasja działania społecznego poza oficjalnymi strukturami państwowymi, bez ingerencji i prymatu aparatu partyjnego. Łączyła nas kaszubszczyzna, chęć pogłębienia wiedzy o tej naszej małej ojczyźnie, w której przypadło nam żyć i pracować. Wśród entuzjastów Pomorza byli głównie nauczyciele oraz lekarze (Miron Łukowicz), plastycy (Heniek Czonstke, Stasio Kamecki) oraz technicy: inż. Józef Klassa, inż. Stanisław Reiter – poeta, Zygfryd Strzebrakowski. Pochodziliśmy z różnych stron Polski, głównie z Pomorza. Nie interesowała nas przynależność etniczna klubowicza, a jedynie jego emocjonalny oraz intelektualny stosunek do przeszłości i przyszłości Kaszub. Z perspektywy czasu wydaje się, że ta integracja grupy inteligenckiej wokół sprawy, tematu, a nie miejsca pochodzenia wyróżniała nasz klub pośród innych tego typu na Kaszubach. Klub działał w ramach struktur Zrzeszenia Kaszubskiego w Wejherowie. Nie miał odrębnego statutu, nie rejestrował formalnie swych członków, stanowiliśmy grono dobrych znajomych, przyjaciół złączonych chęcią pracy dla przyszłości Kaszub. Do nazwy klubu nie przywiązywaliśmy większej wagi; Klub Młodych Kaszubów (tak pisano w prasie), Klub Młodej Inteligencji Kaszubskiej lub po prostu Klub Inteligencji Kaszubskiej. Jan Trepczyk zaproponował, by patronował nam ksiądz Leon Heyke; wielu z nas dopiero w toku pracy klubu poznało dokonania swego patrona. Bardzo wiele zawdzięczamy Janowi Trepczykowi i Otylii Szczukowskiej. Od nich uczyliśmy się miłości i szacunku do tej ziemi – oni przekazali nam swoją życiową mądrość i doświadczenie, a mistrz Jan uczył wielu z nas przepięknej kaszubskiej mowy. POMERANIA WRZESIEŃ 2014 WSPOMNIENIA Działalność pożyteczna dla ziemi gdańskiej Spotykaliśmy się sporadycznie, raz czy dwa razy w miesiącu, w „Paradnicy”. Tematyka naszych spotkań klubowych była bardzo różnorodna, dominowała problematyka kaszubska, choć nieobce nam były inne zagadnienia, np. podróże kosmiczne. Nie interesowały nas spory historyczno-lingwistyczne, dla nas najważniejsza była przyszłość cywilizacyjna i kulturalna Kaszub. Nie mieściliśmy się w cepeliowskim gorsecie PRL-owskiej ludowości. Różnorodność tematyczna uchroniła nas od zarzutu separatyzmu, jaki postawił nam aparat partyjny PZPR. Dla partii nie do przyjęcia był brak bezpośredniej kontroli nad aktywną grupą młodej inteligencji powiatowej. W drugiej połowie 1960 roku w Komitecie Wojewódzkim Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Gdańsku odbyło się spotkanie „aktywu” Zrzeszenia Kaszubskiego z Sekretariatem PZPR. Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubskiego przedstawił sprawozdanie ze swej działalności, sekretarz KW Wrębiak, oceniając informację, wskazał na elementy separatyzmu kaszubskiego zawarte w działalności Zrzeszenia Kaszubskiego i Klubu Młodych Kaszubów w Wejherowie. Zabierając głos w dyskusji, nie zgodziłem się ze stwierdzeniami sekretarza, wskazałem na różnorodność tematyczną klubowych spotkań. Powiedziałem m.in.: „Czy dyskusja o podróżach kosmicznych jest zastrzeżona jedynie dla Kaszubów? Kilka tygodni temu byłem na ćwiczeniach wojskowych w szkole oficerskiej we Wrocławiu i w miejscowym teatrze obejrzałem spektakl »Porwanie Sabinek«. Amatorski teatr Klemensa Derca w »Paradnicy« wystawia sztukę Juliana Tuwima. Czy można posądzać Tuwima o separatyzm?”. Nie skończyło się na „gdańskim partyjnym sądzie”. W „Głosie Wybrzeża” z 16 grudnia 1960 roku czytamy: „I sekretarz KW partii na spotkaniu z aktywem Zrzeszenia Kaszubskiego w Wejherowie. W Sali klubowej »Paradnicy« – lokalu oddziału Zrzeszenia Kaszubskiego – w ubiegły piątek był cały miejscowy aktyw tej organizacji, POMERANIA SÉWNIK 2014 aby porozmawiać o swojej pracy i trudnościach z przybyłym na spotkanie I sekretarzem Komitetu Wojewódzkiego partii tow. Ptasińskim. Obecni byli także członkowie egzekutywy KP PZPR w Wejherowie. Prezes wejherowskiego oddziału Zrzeszenia Kaszubskiego Jan Trepczyk opowiedział w kilku słowach o aktualnej działalności zrzeszenia i scharakteryzował rolę, jaką jego zdaniem powinno spełniać zrzeszenie w życiu społecznym powiatu i miasta. Prezes Trepczyk, a potem i inni dyskutanci – podkreślali też fakt, że Zrzeszenie Kaszubskie w Wejherowie spotyka się obecnie ze zrozumieniem i życzliwością ze strony miejscowych władz partyjnych. Tow. Ptasiński stwierdził w swym przemówieniu, że jego zdaniem działalność Zrzeszenia Kaszubskiego może być bardzo pożyteczna dla ziemi gdańskiej. Skonsolidowanie się różnorodnej ludności przybyłej na Wybrzeże po wojnie jest sprawą niezwykle ważną dla całego życia społecznego, kulturalnego i gospodarczego naszego województwa. Pokochanie regionu, w którym się żyje, nie pozostaje bez wpływu na pracę zawodową i społeczną. Zrzeszenie Kaszubskie nie powinno jednakże ograniczać się tylko do pracy Spotkanie przedstawicieli Klubów z Gdańska, Wejherowa i Kartuz w Kartuzach. Na zdjęciu m.in. Tadeusz Bolduan, Jan Kiedrowski, Jerzy Kiedrowski, Zygryd Strzebrakowski, Zofia Czaja, Edmund Kamiński, Jan Trepczyk, Zbigniew Ostoja Lniski. Fot. ze zbiorów J. Kiedrowskiego na polu kultury, i to w dodatku niemal wyłącznie na terenie miasta. Powinno ono wyjść poza mury swojej »Paradnicy«, wspomagać polityczny i gospodarczy aktyw powiatu wejherowskiego w jego wysiłkach nad podniesieniem poziomu rolnictwa”. Dziennikarz partyjnego organu dyskretnie złagodził napiętą atmosferę spotkania, wszak nikt z nas nie zamierzał skupić się na „wysiłkach nad podniesieniem poziomu rolnictwa”. Trzeba uczciwie stwierdzić, że władze samorządowe powiatu wejherowskiego pozytywnie odnosiły się do działalności Zrzeszenia Kaszubskiego. Bez inspiracji i pomocy organizacyjnej i finansowej Wydziału Kultury Prezydium Powiatowej Rady Narodowej, którym kierował nasz przyjaciel Jerzy Kiedrowski, wiele naszych inicjatyw nigdy nie zostałoby zrealizowanych. Dokończenie w następnym numerze 7 WËDARZENIA Dzesątô mùza w Miszewkù Ju czwiôrti rok za régą w restaùracje Mùlk w Miszewkù mógł òbezdrzec czile filmów, chtërne pòkazywają Kaszëbë, najã historiã, zwëczi i jãzëk. Czej jesmë òrganizowelë pierszi festiwal (w 2011 rokù, tedë zwôł sã jesz Letni Festiwal Filmów Kaszubskich i o Kaszubach – dop. DM), towarzëła nama mësla, że wôrt pòkôzac lëdzóm, że zbiér filmów ò Kaszëbach je ju dosc bògati. Òkróm bëlnégò fòlkloru, terôczasnégò mùzycznégò ùtwórstwa, lëteraturë czë kùńsztu filmë stałë sã fùlprawnym dzélëkã naji kùlturë – pòdczorchiwô ùdbòdôwôcz festiwalu Eùgeniusz Prëczkòwsczi. Zdrzącë na rzmë lëdzy, jaczé latos pòjôwiałë sã òb czas wszëtczich pòkô zków, mòże rzeknąc, że je to part kùl turë, chtëren rozmieje zaczekawic Ka szëbów. Tak pò prôwdze dzãka tim filmóm na nowò pòznôwóm kaszëbiznã – gôda pò jednym z seansów Bòżena Kapiszka z Òsowi. Festiwale ùczą, zbògacywają kaszëbską tożsamòsc i przëbôcziwają ò wôrtnoce kaszëbsczégò jãzëka – dodôwô E. Prëczkòwsczi. Latosy przezérk zaczął sã 3 lëpińca òd pòkôzkù dwùch filmów: „Kaszëbsczé słowarze”, zrëchtowónégò przez Mag dalénã Kropidłowską, i „Dërchôj kró lowiónkò” E. Prëczkòwsczégò, jaczé przëbôcziwają historiã kaszëbsczi lëteraturë òd Floriana Cenôwë jaż do dzysdniowëch ùtwórców. Gòscã tegò dnia béł Eùgeniusz Gòłąbk, aùtor m.jin. pòlskò-kaszëbsczégò słowarza. Tidzéń pózni lëdze pòzeszłi w Mùlkù òbzérelë m.jin. „Ze śmiercią na ty”, zrëchtowóny przez Éwelinã Karczewską, Piotra Zatonia i Przemësława Wòlsczégò. Ò pùstëch nocach i ò smiercë òpòwiôdôł ks. prof. Jón Perszon i ks. dr Daniél Knapińsczi. Dzysô niejedny chcą znikwic gòdné przeżiwanié òdchôdaniô nôblëższich. Bédëje sã makijaże dlô 8 Ks. Jón Perszon kôrbił m.jin. ò pùstëch nocach ùmarłëch, jaczé ni mają znaczeniô, a zabiwô sã ò dëchòwim ùjimniãcu rozestaniô. Bëtnosc familie, blësczich, znajomëch je nadzwëkòwò pòtrzébnô dlô lëdzy w żałobie. Dlôte tak wôżné je czuwanié kòl ùmarłégò – pòdczorchiwôł ks. Perszon. 17 lëpińca ùczãstnicë festiwalu òbezdrzelë film „Kryptonim Inspirator” Henriczi Dobòsz. Jegò bòhatérą je Lech Bądkòwsczi. Ò nim prawie òpòwiôdałë Sławina i Miłosława Kòsmùlskô, to je córka i wnuczka negò znónégò dzejôrza. Slédny filmòwi wieczór béł leżnoscą do òbgôdczi ò Kaszëbach w Kanadze. Prawie ò nich òpòwiôdałë dwa dokazë: „Wiedno Kaszëbë” Stanisława Kalisza i „Kanadijsczi Kaszëbi” E. Prë czkòwsczégò. Gòscã bëło karno Lëdowô nóta z Hamilton. Trzecy z filmów prezentowónëch na zakùńczenié festiwalu to „Kaszubskie wspomnienia” Witolda Żukòwsczégò, jaczi chroni przed zabëcym taczé pòstacje, jak Léón Roppel, Stanisłôw Òkòń czë Marión Mòkwa. Òkróm wëżi wspòmniónëch dokazów ùczãstnicë mòglë téż òbezdrzec dzélëczi programów „Rodnô zemia” i kaszëbskòjãzëkòwé teledisczi, pò słëchac rozmajitëch kapelów i karnów, wząc ùdzél w promòcji ksążków sparłãczonëch z Kaszëbama. Do te dzãka robòce białków z Kòłów Wiejsczich Gòspòdëniów z òkòlégò wiedno nalazło sã téż cos dlô cała. Przédnym òrganizatorã Festiwalu Kaszëbsczich Filmów béł banińsczi part Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Winszëjemë! DM Òdj. ze zbiérów EP POMERANIA WRZESIEŃ 2014 NAJE KÔRBIÓNCZI Wësziwk wpisóny w mòje żëcé Z wësziwôrką Ingą Mach gôdô Stanisłôw Janke. Jô jem pòd wrażenim pani wësziwnëch dokazów. Pani wësziwô równo tradicyjné deczi i tôflôczi, jak téż baro òsoblëwé òbrazë, stanice. Co wiãcy rekònstruùje pani stôré chòrągwie i stanice. Ta robòta wëmôgô, pòza talentã, apartny precyzji, skùpieniô, cerplëwòscë. Je pani òsobą baro wëcëszoną, żëczlëwą, z ùlubienim pòtrafi òpòwiadac ò swòji robòce. Në prawie… baro mie czekawi, jak wëzdrzi pani dzéń robòtë. Mòją maksymą je: „Człowiek, żebë béł szczestlëwi, mùszi sã starac bëc pòtrzébny”, i to jô próbùjã wszczepiac w żëcé. Temù dzéń przecãtnie szesnôsce gòdzyn toczi sã nawkół robòtë. Jô pòchòdzã z rzemiãslniczi rodzënë, ò wiôldżi pòczestnoscë do robòtë z pòwiedzenim: „Panu Bògù czasu nie kradnąc”. Z rena, pò robòce przë domôcëch sprawach, jô colemało òdbiéróm internetową pòcztã, przez chtërną jô kùpiwóm materiałë do mòji prôcë – nitczi, bò są tóńszé w internetowëch hùrtowniach, i to, czegò jô ni mògã nalezc w krómach, przikładã są niejedne tichë (tkaninë). Znôwù nitczi, francëską mùlinã, chtërnyma jô wësziwóm patronów i òbrazë, jô kùpùjã w krómie w Bëtowie; ten ôrt nitków je drogszi òd pòlsczich czë niemiecczich i do tegò mô ò wiele szerszą gamã farwów i òdcéni, przez co òtrzimùje sã stonowanié òbrazu i bëlniészą plastikã. Jakò wëùczonô w fachù fòtografa jô przëwiązëjã wiôlgą wôgã do ùjãcô widu i céni. Do wësziwaniô jô przëstãpiwóm colemało kòle pôłniô i przed północą kùńczã. Jô robiã w bëlno rozswietlonym pòmieszczenim, w chtërnym scanë są biôłé, téż wid je biôłim widã swietlówków wëpełnionëch parama rtãcë. Przë taczim òswietlenim nie je zakłóconé rozpòznawanié farwów. Te dwa fachë jô bëlno parłączã i mie sã wëdôwô, że jeden fach bez drëdżégò bë ni mógł jistniec. POMERANIA SÉWNIK 2014 Òdj. z archiwùm Indżi Mach Do wątkù ò òdjimkòwanim më jesz wrócymë. Terô jô bë jesz chcôł sã dowiedzec, jak w môłim Mądrzechòwie pòd Bëtowã znajdiwają panią lëdze, chtërny zamôwiają wësziwczi. Jô przezérôł rozmajité internetowé stronë, gdze pisze sã ò wëkònónëch przez panią dokazach, òsoblëwie stanicach i òbrazach, przed wszëtczim na Pòmòrzim, ale téż za grańcą. Jô równak nie nalôzł w internece zôchãcbë pani warkòwni… Mądrzechòwò, w chtërnym mieszkóm, nie je taczé môłé. Je to òsedlé, mòżemë pòwiedzec, przëklejoné do Bëtowa. Spòro je tu jednorodzynnëch domków, a jesz 60 hektarów pòòstôwô do zabùdowaniô. Jô nie stosëjã zôchãcbë z prosti przëczënë – jô robiã przë jedny stanicë 2–3 miesące, to je 4 abò 5 staniców rocznie. Jô ùkłôdóm terminë wëkònaniô i mùszã sã wërobic w czasu. Gòrącëch terminów (tak jô nazywóm 9 NAJE KÔRBIÓNCZI zamówienia tëch, chtërny chcą czekac na wëkònanié leno dwa do szesc tigòdni) jô ni mògã przëjąc, tej jô jich wësélóm do zakładów, w chtërnëch robi wiãcy òsób. Colemało zamôwiający przez telefón ùmôwiô sã na spòtkanié w mòjim dodomù z projektã stanicë, a czej gò ni mô, to pòdôwô kòncepcjã, co mô sã nalezc na òbù môlach stanicë. Wtenczas jô céchùjã projekt colemało w dwùch wersjach, wësélóm mejlową pòcztą, a czej tak sã nie dô, to më sã spòtikómë jesz rôz. Klient sóm wëbiérô tich z próbnika tichów w heraldicznëch farwach. Wnet wiedno je tak, że klient ju chùdzy òbzérôł przeze mie wëkònóné stanice. Na przikłôd stanicã z Matką Bòską Swiónowską Królewą Kaszëb dlô spiéwnégò karna Ludowa Nuta z Hamilton (Kanada) më zrobiłë z Gabielą Recą z Tëchómia. Më pòdzelëłë tã prôcã – awers wëkònała Gabriela, a jô rewers z Matką Bòską i napisã pò kaszëbskù i kaszëbsczim mòtiwã, téż jô wëkònała projekt w dwùch wersjach kòżdi stronë. Z tą robòtą zwrócył sã do mie Eùgeniusz Prëczkòwsczi, z chtërnym òbczas robòtë më wëmieniwelë ùdbë i ùwôdżi, chtërne tikałë sã rewersu stanicë. Wszëtkò ùgôdiwóné bëło mejlową pòcztą. Pani wspòmniała ò òdjimkòwanim, jô czuł w jedny radiowi aùdycji, że jakò òdjimkôrka pani robiła przez 30 lat. Jô sã naùcził òdjimòwaniô, ale téż nawidnianiô negatiwù, wëwòłiwaniô, ùtrwalaniô, płókaniô w wòdze i suszeniô wëwòłiwónëch zdjãców òd swòji cotczi Zofie Czôpiewsczi z Czôrny Dąbrówczi, to prawie òna mie zachãcëła na pòczątkù lat sétmëdzesątëch do zbùdowaniô cemni w sklepie. A chto panią wprowadzył w krëjamnotë tradicyjny, to je analogòwi fòtografii? Jô ju rzekła, że pòchòdzã z rzemiãslniczi rodzënë – mòja mëma bëła krôwczką, a tatk stolôrzã. Fachù fòtografa jô sã ùczëła w rzemiãslniczim zakładze w Bëtowie „Foto Jawa” ù méstra Józefa Witczi w latach 1959–1962, równoczesno jô sã dosztôłcała w Òglowòzawòdowi Szkòle. A pòtemù ju leno prôca, pierszi rok pò nôùce ù tegò samégò méstra, a nastãpné dwa lata w firmie „Foto Pachala” w Gdini, gdze jô nie fòtografòwała, leno zajimała sã retuszowanim negatiwów. Jô bëła młodô, 10 ambicje sygałë zenitu, tej jô rozpòczãła dzałalnosc w swòjim zakładze we wsë Tëchómie, z chtërnégò pò dwùch latach jô sã wepchnãła do Bëtowa (wepchniãcé znaczi, że traktowelë mie jak intruza). Żebë mie nie zadeptelë, jô biôtkòwała dwa lata a sã nie dała pòkònac. W zakładze jô robiła wszëtkò – fòtografie legitimacyjné, slëbné, kòmónijné, z chrztów, pòrtretë. Na zamówioné zdjãca w terenie wëjéżdżôł mój chłop. Béł to cãżczi czas w naszym żëcym, bò sã robiło nierôzka pò szesnôsce gòdzyn dzénnie, to dérało tak do 1987 rokù, czej narôz jô pòsëwiała i wëłësała z frizurą swiãtégò Antoniégò. Jô rozpòczãła léczenié, diagnoza – nowòtwór gnôtów – i pòd wpłiwã lékarzów jô mùszała pòdjąc decyzjã, żebë zrezygnowac z prôcë w tim fachù, a òsoblëwò z robòtë w cemni. Pò trzech latach intensywnégò léczeniô jô pòdjãła próbã robòtë w wësziwarsczim fachù. Historiã ò tim fachù z katalogòwanim mòjich wësziwków jô òpisała w domôcym dokazu pòd titułã „Los igłą kłuty w nitkę wplątany”. Chcemë jesz wrócëc do pani fachù. Jô móm czëté w radiu, że pani jakò òdjimkôrka mô zebróné wiãcy jak sto aparatów… Jakò fòtograf jô móm pò prôwdze spòri zbiór stôrëch aparatów i stôrëch fòtografiów, dagerotipii, ambrotipii, ferrotipii i talbotypii. Niejedne aparatë pòchòdzą z XIX wiekù, jô je zaczãła zbierac, czej wnuczka Magda, chtërna jak bëła w II klase Plasticznégò Liceùm w Słëpskù, wrócëła dodóm i òznajmiła, że wëbrała czerënk dalszégò sztôłceniô w fòtografii. Bëła to dlô mie wiôlgô redosc, tej trzeba to bëło jakòs ùswiãcëc, prawie tim zbiorã aparatów. A Magda òd 1 czerwińca tegò rokù prowadzy dzałalnosc w fachù fòtografa. To pani przeńdzenié z òdjimkòwaniô do wësziwaniô brzëmi jak krëjamnota, Bòżi dôr… Mòje przeńdzenié z fachù fòtografa do wësziwaniô nie je niczim jinym jak wëmògã losu i trëdã, chtërny je wpisóny w mòje żëcé. Jô nie lubiã bëc bezczinnô, temù mòje pierszé wësziwczi, w tim stanice, jô wëkònywała za darmò abò za cenã òpłatów ùbezpieczeniô w ZUS. Czejbë jô wrechòwiwała w cenã mòjich wësziwków nôkłôd, przerechòwiwała czas robòtë na dëtczi, mòje dokaze bë bëłë biédné, czësto skrómné. Przë kòżdi robòce, ti spòłeczny i ti, chtërną jô wëkònywóm na ùmòwã ò dzeło, mie òbòwiązywô dewiza „Mòja robòta swiôdczi ò mie”. Mój pòzdrzatk na religiã to przed wszëtczim òddzelenié kùltu òd wiarë. Jô na Bòga chcã zdrzec swòjima òczama, bë òdczuwac jegò cwiardą rãkã, chtërna mie trzimô, wspòmôgô, nie òbcążiwô mie grzéchama, leno pòmôgô mie je zwalczac. Z dzectwa jô wëniosła modlëtwë, chtërne ni mùszałë bëc z mòdlëtewników, leno głãbòk zakòrzenioné w tradicji, a jesz piesnie, chtërnëch nie bëło w spiéwnikach, téż piesnie nôbòżné, bëłë doma przez rodzënã spiéwóné przë robòce; bë mòżna pòwiedzec „Ora et labora” (Mòdlë sã i rób). Temù jô nie traktëjã nick, co je zrzeszoné z mòją robòtą, za Bòżi dôr ani òsoblëwé szczescé. Jô zwëczajno robiła w fachù fòtografa, w chtërnym dzys wiele sã zmieniło tak, że chce sã w nim dzejac dlô pasji, i w wësziwkù, z wielowiekòwą tradicją, chtëren wcyg je piãkny i wabi swòjim ùrokã. Domôcą robòtã, a òsoblëwò kùchniã, przejął w swòje rãce mój chłop Waldémôr, przez co móm wiãcy czasu na fòtografòwanié – jô twòrzã albùmë, parafialną kronikã, drëkùjã katalodżi i agitczi dlô niepełnosprawny Karolinë, chtërnã më chcemë pòstawic na nodżi. A wësziwk to ju je leno wëkònywanié staniców. W Mądrzechòwie terô bùdëje sã kòscół. Jô wiém, że pani je zaangażowónô w jegò ùwidzałosc… Nasza parafiô je pòd wezwanim Jana Pawła II, a ji probòszczã je ks. Radosłôw Òrlikòwsczi. Më ju mómë kaplëcã, a rozpòczãcé bùdowë kòscoła mô nastąpic jesz w tim rokù. Mòje dokazë dlô parafii to wëkònanié parafialny stanicë i baldachimù, przë chtërnym wësziwkã wspòmôgała mie parafianka Bòżena Stolc. Jô wiém, że na baldachù są wësziwóné przez panią sztërzej ewangeliscë. Żëczã, żebë wszëtczé te pòstacë i w tim, i w jinëch dokazach przëswiôdczałë przez lata ò pani wësziwnym mésterstwie. POMERANIA WRZESIEŃ 2014 PAGINA PRAWA GAWĘDY O LUDZIACH I KSIĄŻKACH Trzy polskie Sierpnie STANISŁAW SALMONOWICZ Rok 2014 jest rokiem niezwykłym. Obchodziliśmy uroczyście międzynarodową rocznicę wyborów czerwcowych 1989 roku. 25 lat temu droga do upadku komunizmu, którą zapoczątkował sierpień 1980 roku, była otwartą. Tej rocznicy dziś przypominać nie trzeba. Wiek XX jednak przyniósł w kalendarzu narodowej historii trzy ważne daty, każdą związaną z sierpniem. 1 sierpnia 1944 roku wybuchło tragiczne w skutkach powstanie warszawskie. 6 sierpnia 1914 roku wyruszył z krakowskich Oleandrów oddział tworzonego przez Józefa Piłsudskiego wojska polskiego, Pierwsza Kadrowa, zalążek Legionów Piłsudskiego. W połowie sierpnia 1920 roku na przedpolach Warszawy toczył się przeciw Armii Czerwonej bój w obronie stolicy, a 16 sierpnia ruszyła zwycięska polska kontrofensywa, która na 20 lat uratowała Polskę przed komunizmem. Każda z tych rocznic, w różny sposób, była w dobie PRL mniej lub bardziej przemilczana, fałszowana, latami one jakby nie istniały w zbiorowej pamięci narodu. Niepodległość kraju w latach 1918– –1939 nie była nigdy gloryfikowana przez komunistyczną propagandę. Powstanie warszawskie traktowano wyłącznie jako klęskę, zawinioną przez reakcyjnych polskich przywódców. Wszystko natomiast, co mogło się pozytywnie wiązać z postacią Józefa Piłsudskiego, starano się wymazać z pamięci społecznej. POMERANIA SÉWNIK 2014 W wąskich ramach felietonu warto może jednak w paru słowach uświadomić sobie, jakiej rangi to były wydarzenia historyczne i jak dziś historyk spogląda na nie z dalekiej już perspektywy minionego czasu. Klęska powstania styczniowego przeciw Rosji (1863/1864) przyniosła w konsekwencji ostrą krytykę polskiego romantyzmu, braku realizmu w polskiej walce o niepodległość, która kończyła się kolejnymi klęskami. Myśl o występowaniu zbrojnym przeciw zaborcom czas długi była zdecydowanie potępiana. Na przełomie XIX/XX wieku odradzały się na nowo dążenia niepodległościowe, tym razem głównie związane z polskim ruchem socjalistycznym. Wydarzenia lat 1904–1907 w zaborze rosyjskim i nowa niepodległościowa literatura piękna (Stanisław Wyspiański, Stefan Żeromski, Andrzej Strug) budziły silne emocje, towarzyszyły one też ówczesnym działaniom Józefa Piłsudskiego, który po przegranej walce w rewolucji 1905 roku przeniósł swe plany polityczne i wojskowe do austriackiej Galicji. Tam właśnie, wobec narastającego konfliktu interesów Austro-Węgier z Rosją carską, powstały warunki do organizowania legalnego polskich paramilitarnych stowarzyszeń, które miały, zgodnie z koncepcją Piłsudskiego, przygotować polski udział zbrojny w przewidywanej wkrótce wielkiej wojnie europejskiej. Stąd od 1908 roku działał w Galicji tajny Związek Walki Czynnej, którego legalną ekspozyturą, założoną za zgodą austriackich władz wojskowych, był Związek Strzelecki (vel „Strzelec”) utworzony w 1910 roku. Punktem wyjścia symbolicznym późniejszych wielkich wydarzeń, początkiem epopei Legionów Piłsudskiego, był dzień 6 sierpnia 1914 roku. Pierwsza Kadrowa z Krakowa marszem przez Miechów wkraczając w granice rosyjskiej Kongresówki, była swego rodzaju samodzielnym wypowiedzeniem wojny Rosji przez Piłsudskiego. Początkowe wprawdzie nadzieje na masowe poparcie społeczne Legionów w ziemi kieleckiej okazały się przedwczesne. Wielu Polaków u progu I wojny światowej, w tym wpływowa także i na Pomorzu, i w Wielkopolsce narodowa demokracja Romana Dmowskiego, głównego wroga Polski widziało raczej w Niemczech Wilhelma II. Legiony Piłsudskiego w latach 1914–1916 zbudowały jednak, bez względu na skomplikowany klimat polityczny, kadrę wojska polskiego i będą stanowić, już w 1916 roku, istotny argument dla różnych ówczesnych koncepcji uwzględniających polskie dążenia do niepodległości. Nie da się zaprzeczyć, że w dwudziestoleciu toczył się ostry, niekiedy daleki od realnych faktów, spór historyczno-polityczny o zasługi poszczególnych obozów w dziele odzyskiwania niepodległości. Dziś z reguły historyk ocenia ostrość tych sporów krytycznie. Nie ulega wątpliwości, że 11 GAWĘDY O LUDZIACH I KSIĄŻKACH działania generalne narodowej demokracji, stawiające początkowo na kartę roli caratu, nie przyniosły u boku caratu w pierwszych latach wojny żadnych godnych uwagi sukcesów. Później jednak bardzo ważne były zabiegi Romana Dmowskiego i Ignacego Paderewskiego w Paryżu, Waszyngtonie czy Londynie, które stawiały na rozwiązanie sprawy polskiej u boku zachodnich aliantów. W gruncie rzeczy w 1914 roku, a nawet w 1916 trudno było przewidzieć ostateczny rezultat zmagań mocarstw w toku I wojny światowej. W pewnym sensie to, że polscy politycy działali równocześnie po obu stronach konfliktu, podnosząc konieczność uwzględniania polskich interesów, uznać trzeba za działania, które nie były rzeczą daremną. Józef Piłsudski w obliczu klęsk rosyjskich potrafił od 1916 roku dystansować się od współpracy z mocarstwami centralnymi, skierowując tajną Polską Organizację Wojskową, walczącą początkowo z Rosją, także w działania przeciw rządom niemieckim na wschodzie. W 1918 roku wszystkie te działania, choć genetycznie odmienne i pełne sporów o tak zwaną „orientację” w czasie wojny, wniosły swój wkład w dzieło odrodzenia niepodległej Polski. Nie narusza to prawdziwości stwierdzenia, że w okresie od 1914 do 1921 najważniejsze fakty dokonane w kraju tworzył Piłsudski i jego obóz. Stąd konkluzja, że nie było na przyszłość bardziej efektownego, pierwszego symbolu, jakim były wydarzenia 6 sierpnia 1914 roku, kiedy na wojnę, ochotniczo, w polskich mundurach wyruszała elita polskiej inteligencji i młodzieży. W dwudziestoleciu zbyt jednostronnie gloryfikowano Legiony i ich twórcę. Dziś widzimy te sprawy szerzej, bez przesady, ale raz wreszcie także bez przemilczania ważnych dat naszej historii. W latach 1918–1921 odradzająca się Polska nie miała ustalonych granic ani na zachodzie, ani na wschodzie. Na wschodzie głównym problemem była zwycięska w wojnie domowej Rosja sowiecka, która szykowała się do ekspansji na zachód. Piłsudski zdawał sobie sprawę z niebezpieczeństwa zagrażającego od wschodu, dążył, bez powodzenia, do zawarcia sojuszów przeciw Rosji na Białorusi czy Ukrainie. Ostatecznie zdecydował się na ryzyko ofensywy na Kijów, licząc na poparcie ukraińskie przeciw 12 Rosji. Nadzieje te okazały się złudne i stąd przegrana wyprawy na Kijów, a Armia Czerwona przeszła do ofensywy przeciw Polsce z hasłem rewolucji światowej „po trupie Polski”. Na północy Michaił Tuchaczewski uderzał frontalnie w kierunku Warszawy i z północy ją okrążał, armia południowa szła na Lwów, a potem na Zamość. W trudnej sytuacji pobitej armii polskiej cofającej się aż pod Warszawę Józef Piłsudski zorganizował, także dzięki masowemu napływowi ochotników w obronie zagrożonej niepodległości, silne przedmoście warszawskie, na którym, wokół Radzymina, obrońcy stolicy w krwawych walkach zatrzymali 15 sierpnia siły rosyjskie, a zreorganizowane główne armie polskie, pod osobistym dowództwem Józefa Piłsudskiego, uderzyły 16 sierpnia znad Wieprza na flankę i tyły wojsk rosyjskich atakujących stolicę. W rezultacie tej tak nazwanej bitwy warszawskiej armia rosyjska, zepchnięta w panicznym odwrocie na północny wschód, została definitywnie rozgromiona w bitwie nad Niemnem (20–28 września 1920 r.), co otworzyło drogę do zawarcia pokoju z Rosją. Wojna o niepodległość Polski kosztowała wiele bolesnych strat, ale zapewniła i Polsce, i Europie na długie lata ocalenie od komunizmu. Bohaterów bitwy warszawskiej było wielu, ale wygrał ją swoim zdecydowaniem i zimną krwią Piłsudski. Usiłowano mu ten laur potem odbierać, głosząc legendy o „cudzie nad Wisłą” bądź przypisując zasługi francuskiemu generałowi Weygandowi… II Rzeczypospolita, nie bez błędów i wielkich trudności, nie zawsze zawinionych, była jednak polskim niepodległym państwem i jej dorobek, choć ciągle przedmiot sporów, pozostał istotnym w dziejach narodowych. Trzecia rocznica sierpniowa, 1 sierpnia 1944 roku, jest nadal przedmiotem sporów. Powstanie zakończyło się klęską miasta i jego mieszkańców, klęską koncepcji Państwa Podziemnego. Było ostatnią, daremną, próbą obrony niepodległości kraju przed raz jeszcze tym samym wrogiem – Rosją sowiecką. W sierpniu 1944 roku nikt i nic polskim dążeniom nie sprzyjało. Polacy poszli na wojnę we wrześniu 1939 roku w obronie swojej niepodległości i integralności terytorium. W 1944 roku okazało się, że lata walki u boku naszych sojuszników poszły jakby na marne. Nasi alianci, Francuzi, a potem mocarstwa anglosaskie, nigdy się nie liczyli z polskimi interesami. Zawierali korzystne dla siebie (nieraz pozornie) porozumienia ze Stalinem, które już w 1943 roku (układy w Teheranie) przewidywały oddanie wschodnich terytoriów II RP Rosji sowieckiej. Równocześnie swoją ustępliwością czy biernością w konflikcie polsko-sowieckim otwierali drogę do narzucenia Polsce rządów komunistycznych. Dodajmy, że na życzenie prezydenta Roosevelta przez cały czas (aż do jesieni 1944 r.) prowadzono wobec rządu polskiego w Londynie politykę dezinformacji. W istocie alianci pozostawiali Polakom jako jedyne rozwiązanie kapitulację wobec polityki Związku Radzieckiego. Rząd na Uchodźstwie liczył ciągle, nie bez własnych błędów, na możliwość sukcesu w twardej obronie polskich interesów. Taka jest skomplikowana geneza decyzji londyńskich i warszawskich, które doprowadziły do wydania rozkazu o Godzinie „W” na dzień 1 sierpnia 1944 roku. Pozostawano w błędzie co do sytuacji politycznej i podjęto ogromne ryzyko militarne. Nie sposób więc po latach apologizować tę decyzję, skoro bitwa o Warszawę zakończyła się, z każdego punktu widzenia, klęską. Niestety, dziś wiemy, że w ówczesnej sytuacji żadnego dobrego rozwiązania dla Warszawy nie było. Front ze wschodu zbliżał się błyskawicznie do Warszawy, nie zdawano sobie sprawy z tego, że jednak siły Wehrmachtu są nadal znaczne, a ryzyko militarne akcji ogromne. Na współpracę militarną z drugim wrogiem trudno było liczyć, skoro był to nasz wróg… 63 dni bohaterskiej walki przeszły do legendy, jednakże nasza ocena historyczna po latach jest jasna. Inne decyzje uratowałyby może miasto przed zniszczeniem, jego mieszkańców przed hekatombą. Każdy jednak inny wariant niż decyzja o bitwie o Warszawę był – w ówczesnych warunkach – psychologicznie i politycznie nieprawdopodobny, trudny do realizacji. Nie można klęski gloryfikować, ale faktem jest, że Polacy raz jeszcze w historii stanęli w Warszawie wobec sytuacji, z której wyjście z sukcesem było niemożliwe, a bierne wyczekiwanie na bieg wydarzeń wręcz także niemożliwe. POMERANIA WRZESIEŃ 2014 POMORSKIE HISTORIE Mały Siegi Zygfryd Kozikowski, a naprawdę Siegfried Klotzke. Dla mnie to dziadek Zyguś – uśmiechnięty, pomocny, pełny optymizmu i mający w sobie ducha małolata! Nikt nie byłby w stanie uwierzyć w to, jaką trudną przeszłość ma za sobą. Ile bólu, cierpienia i strat odczuł „dzięki” II wojnie światowej. Jak długo przez panujący po wojnie ustrój szukał swojej rodziny, rozdzielonej różnymi sytuacjami kończącej się, przegranej dla Niemców wojny. Mój dziadek urodził się w 1941 roku w Gdańsku – w niemieckim Gdańsku. Mieszkał razem z siedmiorgiem rodzeństwa (Hansem, Ursulą, Kurtem, Gerhardem, Gerdą, Laurą i Horstem) i rodzicami w kamienicy na Holzraum. Byli typową niemiecką rodziną. Gertruda (Mutti) i Franz (Vater) starali się zapewnić spokój swoim dzieciom i sobie mimo wojny. Jednak nie było zależne od nich, jak potoczą się losy całej rodziny. Nie mają się czego bać... Starszych synów Gertrudy i Franza, czyli Hansa, Kurta i Gerharda, wzięto do Wehrmachtu. Hans widział swojego braciszka Siegfrieda tylko raz, jako niemowlaka w pieluszkach, gdyż w 1941 roku doszedł do rodziny Klotzke list mówiący o tym, że Hans Klotzke zginął za Führera i ojczyznę. Jak się później okazało – napisał o tym duchowny będący przy śmierci Hansa – „szeregowiec Klotzke zginął przez rozstrzelanie dlatego, że odmówił egzekucji dezertera”. List od księdza zawierał także zdjęcie grobu Hansa. Laura (mająca w 1941 r. 7 lat) pamięta tylko przejmujący lament mamy: Mein Gott! Mein Gott… Ich rodzina jest rodziną katolicką – dzieci ochrzczone, a w domu odbywają się codzienne modlitwy za walczących gdzieś na wojnie Kurta i Gerharda. Gerda jest pielęgniarką, a że przywozi się coraz więcej rannych, zwykła nawet nocować w szpitalu. Ursula pracuje w Stutthofie w szwalni. W 1944 roku przyprowadziła do domu 3 cudzoziemki – wygłodzone, łyse... Siegi, Horst POMERANIA SÉWNIK 2014 i ja byliśmy zamknięci w swoim pokoju. Ojciec sprowadził kobiety do piwnicy, mama dała im jeść. Załatwili im potrzebne dokumenty i po krótkim czasie kobiety zniknęły tak szybko, jak się pojawiły – wspomina ciocia Laura. Do Danzig docierają wieści o zbliżającej się Armii Czerwonej, także doniesienia o gwałtach i rozbojach – groza rośnie. Gerda z personelem szpitala opuszcza miasto, płynie na zachód. Tak samo Ursula ze swoją córeczką Karin (ur. w 1940 roku) i narzeczonym marynarzem. Ursula chce zabrać ze sobą rodziców i rodzeństwo, jednak i Mutti, i Vater mówią jej, że wolą umrzeć na lądzie, że nikogo nie zabili – nie mają się czego bać... Zostali w piątkę: rodzice (Gertruda i Franz), Laura, Horst i Siegfried. Czy one jeszcze wrócą? Pewnego dnia rodzina Klotzke siedziała w mieszkaniu na parterze swojej kamienicy z innymi przerażonymi rodzinami. Nagle wpadli do mieszkania sowieccy żołnierze. Zaczęli krzyczeć. Dzieci na polecenie rodziców zaczęły płakać, wyć, panikować – była to próba zmiękczenia serc sowietów. Nie udało się. Sowieci wskazali palcami na kilka ładnych kobiet. Była wśród nich moja prababcia Gertruda. Miała czarne, kręcone włosy, czarne oczy i piękną figurę mimo urodzenia ośmiorga dzieci, przy tym była stosunkowo młoda – miała wówczas tylko 45 lat. Kobiety wyprowadzono. Osoby, które zostały, siedziały w ciszy, przerażone, zadając sobie pytanie: Czy one jeszcze wrócą? Gdy wyobrażam sobie tę scenę, widzę tylko zgaszone oczy męża Gertrudy, który nie jest w stanie nic zrobić. Widzę też moją prababkę, która z podniesioną głową i mokrymi oczami idzie do drzwi. Bez błagania o litość… Chociaż nie wiem, jak było naprawdę. Wiem tylko, że wróciła po jakimś czasie. A właściwie przywlokła się, cała we łzach i krwi, w podartym ubraniu, trzymając się mebli, ociężała, z pustymi oczami... Mojemu dziadkowi, małemu Siegi, powiedzieli, że przy Mutti wybuchła bomba, bo co innego można powiedzieć tak małemu dziecku? Sowieci byli bezlitośni, bo po tym wszystkim spalili kamienicę na Holz raum. Przez tydzień rodzina Klotzke tułała się po Danzig, aż wreszcie mój pradziadek znalazł coś przy dzisiejszej Kartuskiej. Mutti Gertruda zmarła dwa tygodnie po zgwałceniu, była w tak okropnym stanie, że nie miała szans na powrót do zdrowia. Umarła, leżąc na łóżku i patrząc tymi pustymi od dwóch tygodni oczami gdzieś daleko, w niedzielny, kwietniowy poranek 1945 roku. Zostali sami: Siegi, Horst, Laura i Vater. Wynocha!... Deutsche Schweine! Pradziadek Franz pracował jako klucznik w więzieniu. Gdy wracał z pracy, przynosił coś do jedzenia dla całej rodziny. Laura była najstarsza i opiekowała się młodszymi braćmi przez całe dnie, aż do powrotu ojca. Pewnego dnia Vater jednak nie wrócił. Przepłakali 4 dni. Wtedy do ich mieszkania przyszła jakaś młoda para, która krzyczała do nich w obcym 13 POMORSKIE HISTORIE im języku: Wynocha!... Deutsche Schwei ne!... – to ostatnie zrozumieli. Laura znalazła dla nich lokum, budkę, gdzieś blisko, z myślą o tym, że muszą trzymać się tej kamienicy, gdyby tata wrócił. Czekali kolejne 7 dni... Zobaczyli go, gdy wlókł się ulicą. Zakrwawiona twarz, opuchlizna na całym ciele. – Vater! – cała trójka była tak niewyobrażalnie szczęśliwa, gdy go zobaczyła! Ale on ledwo się ruszał. Był bardzo pobity, plecy miał aż czarne. Jak to się stało? Przez plotki, niedomówienia i ogólną nienawiść do Niemców. Jakaś kobieta powiedziała Polakom, że Franz Klotzke należał do SS. Była to nieprawda! Wreszcie udało mu się wskazać kilka osób, które potwierdziły, że nigdy nie chodził w czarnym mundurze i zachowywał się normalnie, ale już wtedy był tak zmasakrowany, że nie mógł chodzić. Nogi puchły mu coraz bardziej. Franz powtarzał swoim dzieciom: Gdy ta opuchlizna dojdzie do serca, umrę. Ukrywali się teraz w małym domku w ogródkach działkowych, Vater leżał. Latem i jesienią jedli owoce i warzywa, a później Klotzke nauczył Laurę i Horsta prostych słów: Poproszę o kawałek chleba, aby mogli coś wyżebrać. Najczęściej kończyło się to jednak uderzeniem pięścią czy biciem pasem „niemieckich przybłęd”. Laura chodziła w pidżamie, bo prawie wszystkie ubrania swoje, ojca i braci sprzedała na targu, by kupić jedzenie. A Vater ciągle leżał, nucąc nieznaną piosenkę. Laura, Horst i Siegfried dopiero jako dorośli odkryli, że to „Serdeczna Matko”. Zimą dzieci jadły już tylko śnieg. Siegi był leciutki jak piórko i płakał z głodu. Starsze rodzeństwo przykrywało pierzyną to jego, to tatę. I tulili ich do siebie. Mój pradziadek Franz już tylko jęczał i ciężko oddychał, aż nagle ustało: Horst... Vater ist tot... (tata nie żyje)” – powiedziała Laura. Zostali sami... Cud! Dzieci leżały w domu z trupem ojca. Całowały go, głaskały, przykrywały pierzyną, przytulały, a ich brzuchy puchły z głodu... Powoli umierały. Leżąc w budce bez okien i drzwi ze zwłokami taty, który je zostawił tak, jak mama. Laura szukała sposobu na uratowanie rodzeństwa. Chodziła do kościoła Chrystusa 14 Gertruda i Franz Klotzke. Króla, a tam ksiądz dawał jej trochę jedzenia. I teraz w tej prawdziwej, bolesnej historii dzieje się coś nieprawdopodobnego – cud! Pan Jan, Jan Żywicki, wielu znany jako ksiądz Jan Żywicki, wtedy był jeszcze leśnikiem, dopiero później bowiem wstąpił do seminarium i został księdzem. Przyśniły mu się dzieci leżące przy trupie ojca w starej budce w Gdańsku. Natychmiast się ubrał i pojechał do klasztoru znajdującego się obok kościoła Chrystusa Króla. Jan opowiedział sen siostrom, które razem z nim udały się na poszukiwanie dzieci. Znaleźli je – Siegfrieda, Horsta i Laurę – przy ciele Franza. Zabrali dzieci ze sobą, dali im jeść. Siegi był tak słaby, że musiał zostać w szpitalu. Jan Żywicki zabrał ze sobą Laurę i Horsta, obiecując im, że wróci po Siegfrieda, gdy tylko ten wyzdrowieje, i przyjechał z nimi do małej wioski leżącej niedaleko Kościerzyny. Laurę adoptowała rodzina Stobińskich mieszkająca w Tuszkowach. Została „przerobiona” na Dorotę i zajęła miejsce córki państwa Stobińskich, która zginęła, bawiąc się niewypałem... Laura-Dorota mieszka w Tuszkowach do dziś, jej obecne nazwisko, po mężu, to Wałdoch. Ma 6 dzieci, wnuki i prawnuki. Nie zapomina jednak minionych lat, bolesnej młodości. Ona jako najstarsza z trójki rodzeństwa pamięta najwięcej. Horsta wzięli do siebie Chrapkowscy, rodzina siostry Jana Żywickiego, jednak nie adoptowali go, pomagał w gospodarstwie. Nie spełniało to oczekiwań Żywickiego, który ponownie pomaga Horstowi i zawozi go do szkoły salezjanów w Rumi. Młodzieniec zdał maturę, a potem poszedł na studia w Poznaniu. Tam poznał swoją przyszłą żonę Lidię, założył rodzinę, urodził mu się syn, potem wnuki, a dzisiaj już są prawnuki. Żył do 2003 roku w szczęściu i wielkim szacunku do życia, pamiętając swoją drogę... POMERANIA WRZESIEŃ 2014 POMORSKIE HISTORIE Mein Haus! mein Haus! Siegi – mój dziadek – trafił do rodziny Kozikowskich w późniejszym czasie. Wspomina jazdę pociągiem z Janem Żywickim: Pan Jan ciągle wpychał mi do buzi cukierki, żebym się czasami nie odezwał! Nie umiałem nic po polsku, tak jak teraz nie umiem nic po niemiecku. Gdybym odezwał się po niemiecku w tym nieszczęsnym pociągu, obecni tam Polacy mogliby mnie pobić, a jego przy okazji też. Smak tych cukierków mam w buzi do dziś... Pamiętam jeszcze to, jak wyszliśmy z pociągu, a ja zwymiotowałem wszystkimi zjedzonymi landrynkami. Czekał tam na nas jakiś człowiek z saniami... To właśnie był Józef Kozikowski – mój kolejny pradziadek. Józef i Leokadia Kozikowscy nie podpisali volkslisty, czyli niemieckiej listy narodowościowej (nie chcieli być uznani za eingedeutschów) – oboje trafili do hitlerowskiego obozu pracy w Potulicach. Jednak przeżyli te trudne czasy i wrócili... Ciężko pracowali na niewielkim gospodarstwie rolnym. Nie mieli dzieci, więc adoptowali małego Siegfrieda – Niemca; byli wyjątkowo dobrymi ludzmi. Rodzina Józefa chyba nie do końca zaakceptowała tę decyzję, nie utrzymywała już tak bliskich stosunków z moimi pradziadkami. Ale Józef i Leokadia wychowywali i kochali Zygfryda jak swoje dziecko! Dziadek pamięta również dzień, w którym wyszedł po raz pierwszy na podwórko i biegał wokół domu, wołając: mein Haus! mein Haus! Pradziadkowie chcieli uchylić mu nieba, dawali wszystko, co chciał i czego potrzebował... Prababcia długie wieczory spędzała z chłopcem, ucząc go polskiego. Jak mówi, miał niewyobrażalne szczęście. Ożenił się z Ludwiką, która zmarła w 2011 r., urodziła im się czwórka dzieci i ośmioro wnuków, wśród nich ja – Wiktoria Kozikowska. Mieszkamy w Tuszkowach do dzisiaj – w miejscu, które odziedziczyliśmy po dziadkach Kozikowskich. …bo mamy dwie rodziny Wielu ludzi pyta nas, dlaczego znając dzieje naszej rodziny, nie zmieniliśmy nazwiska na Klotzke – na to nasze prawdziwe. Odpowiedź jest prosta: tak wiele zawdzięczamy Kozikowskim, że byłoby to wręcz grzechem, gdybyśmy im to zrobili. Kozikowskim jesteśmy winni życie, bo to oni zaadoptowali mojego POMERANIA SÉWNIK 2014 Rodzeństwo – (I rząd od lewej): Karin (córka Ursuli), Ursula Simonides, Kurt Klotzke; (II rząd od lewej): (Horst) Hieronim Klotzke, Gerhard Klotzke, (Laura) Dorota Wałdoch, Gerda Fischer oraz mój dziadek – (Siegfried) Zygfryd Kozikowski. Rodzina Zygfryda: żona, dzieci i wnuki (Zygfryd w środku z żoną Ludwiką), zdjęcie z 2004 r. dziadka. Pamiętamy o rodzinie Klotzke, utrzymujemy bliskie kontakty z rodzeństwem dziadka Zygfryda, ich dziećmi i wnukami i nigdy o nich nie zapomnimy. Kurt, Gerhard i Ursula zamieszkali w Niemczech i tam założyli rodziny. Gerda znalazła swoje miejsce w Republice Południowej Afryki ze względu na pracę męża inżyniera architekta, ich dzieci, wnuki i prawnuki mieszkają tam do dzisiaj. Dzięki miłości ponad ustrojami i podziałami politycznymi czy historycznymi i dzięki odwadze obu rodzin – żyjemy! W naszym wypadku nie powiemy: rodzina jest tylko jedna, bo mamy dwie. Rodzeństwo Klotzke spotkało się później w pełnym składzie tylko kilka razy. Różni ich język, wychowanie, obyczaje, mieszkają daleko od siebie, ale to ciągle kochające się rodzeństwo. Odnaleziona rodzina wspominająca dawne już, wojenne lata i losy, rzadko z uśmiechem. Najczęściej ze łzami w oczach i bólem w sercu. A ja ich podziwiam. Podziwiam, kocham, dziękuję za to, że dzięki ich odwadze, dzięki nim – jestem. Mam tak mocne i wzruszające korzenie, które wywodzą się z dwóch wspaniałych rodzin. Wiem, kim jestem i kim być muszę... Dziękuję cioci Dorce za czas. Wiem, że często rozdrapywałam moimi pytaniami zabliźnione czasem rany. Dziękuję Tobie, dziadku, za wspomnienia, które chętnie i skrupulatnie notuję w sercu. A nade wszystko dziękuję Bogu za cud ocalenia mojej rodziny! Wiktoria Kozikowska Śródtytuły pochodzą od redakcji. Fot. ze zbiorów rodzinnych 15 MÙZYKA Kaszëbskô platka pòlonijnégò karna W Kanadze sã ùkôza platka CD pòd titlã „Zeza wiôldżi wòdë… Kaszëbë. Beyond the Great Water… Kaszëbë”. Nagrania zrobiło pòlonijné karno Ludowa Nuta przë wspòmóżce partu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô w Baninie. Dzejanié kòle kaszëbsczi mùzyczi Ludowa Nuta òd swòjégò pòczątkù w 2005 rokù trzimô mòcną łączbã z Kaszëbama w Kanadze, a w Pòlsce mët. Przënôleżnikama karna są pòtómkòwie Pòlôchów, w tim czile òsób – òsoblëwie familiô przédnika karna Sławòmira Dudalsczégò – mô baro blisczé rodzynné pòwiązania z Kaszëbama w Round Lake. Sóm przédnik je Pòmòrzôkã z Grëdządza rodã. Ùkùńcził Mùzyczną Akademiã we Gduńskù. Stąd kaszëbizna bëła mù wiedno kąsk znónô i bliskô. Jak bëło fejrowanié 150 lat emigracji Kaszëbów w 2008 rokù, karno stało sã dzélã mòstu drëszbë. Tej pierszi rôz wëstąpiło tam – w Wilnie (Ontario) – z kaszëbsczima spiéwama. Jedną z nich béł „Mòdłów zwón” (sł. E. Prëczkòwsczi, mùz. J. Stachùrsczi) znóny z „Òratorium Swiónowsczégò”, a rëchli promòwóny przez karno Prôwda z Lëzëna. Ta spiéwa stała sã pòspòdlim do dalszégò bëlnégò dzejaniô kòle kaszëbsczi mùzyczi. W 2012 rokù karno miało pierszą artisticzną rézã pò Kaszëbach w Pòlsce. Jeden z wëstãpów béł na II Festiwalu Kaszëbsczich Filmów w Miszewkù. To bëło piãkné wëdarzenié. Karno bëło tam wspaniale achtnioné przez òbzérników. Wszëtkò to dało bëlny pòdskacënk do òblubieniô kaszëbiznë. Spiéwë ù Królewi Kaszëb Òd jeseni łońsczégò rokù dérowało nôpierwi gruńtowné rëchtowanié, a tej 16 nagriwanié mùzycznëch sztëczków na debiutancką platkã. Jaczi je brzôd ti wiôl dżi i bëlny robòtë, Kaszëbi mòglë sã do kònac w latosym lëpińcu, czej Ludowa Nuta wëlądowa na kaszëbsczi zemi, żebë òdbëc artisticzną wanogã. Ju drëdżégò dnia, to je 19 lëpińca, béł pierszi kòncert w Szimbarchù (CEPR), a wieczór w Swiónowie na mszë, co zaczina wiôldżi òdpùst kaszëbsczi ù Królewi Kaszëb. Spiéwë zabrzmiałë snôżo, co bëło bëlnym zwiestnikã nôwôżniészégò kòncertu karna. Nen béł òbczas òdpùs towi sëmë (na wiôldżim), przë 20 tësącach lubòtników Królewi Kaszëb. Mszą prowadzył biskùp pelplińsczi Riszard Kasyna. Òn téż pòswiãcył przesnôżi propòrc karna, jaczi we westrzódkù mô prawie Matinkã Swiónowską z nôpisã w rodny mòwie. Je to dokôz Indżi Mach i Gabrielë POMERANIA WRZESIEŃ 2014 MÙZYKA / ZACHË ZE STÔRI SZAFË Recë òd bëtowsczich strón. Mòżna so letkò przedstawic, jak wiele tësący lëdzy bądze gò wnet òbzérało w USA i w Kanadze. Ju za czile niedzél më jedzemë na pòlską paradã do Nowégò Jorkù. Tam są dzesątczi tësący lëdzy – wzdichôł wzrëszony przédnik karna, dlô chtërnégò wëstãp na òdpùsce w Swiónowie béł zjiscenim jednégò z marzeniów. W Hélu i na festiwalach W pòniedzôłk karno wëstąpiło w Hélu, tam dze je pòczątk Pòlsczi òznaczony Kòpcã Kaszëbów. Wëstãp na hélsczi binie miôł téż baro symbòliczny znaczënk. Dlô wiele z nich béł pierszim w tim – wôżnym dlô Kaszëbów i całégò pòlsczégò nôrodu – môlu. Zôs òd wtórkù chùr béł ju gòscã Midzënôrodnégò Festiwalu Fòlkloru w Brusach, dze dôł razã dzesãc kòn certów. W piątkòwi dzéń festiwalu béł jesz jeden specjalny kòncert – na IV Festiwalu Filmów Kaszëbsczich w Miszewkù. Bëło to snôżé bùtnowé widzawiszcze. Wielny gòsce bëlë tam téż swiôdkama, jak Sławòmir Dudalsczi dostôł legitimacjã banińsczégò partu KPZ, na co żdôł òn bez rok. Kò bëła to kònsekwencjô w dzejanim. Banińsczi part mòcno przëłożił sã do wëdaniô platczi, téż réza karna Ludowa Nuta pò Kaszëbach bëła rëchtowónô w łączbie z partã. Melodie do tuńca Wszëtkò to, co òstało òpisóné wëżi, je pòwòdã wiôldżi bùchë i redoscë z tak bëlnégò brzadu dlô kaszëbiznë. Òsoblëwie na platka, jakô chùtkò stała sã prôwdzëwim fenomenã. We wiele placach lëdze spieszëlë sã, żebë le jã dostac. Na kùńc festiwalu filmów szedł całi paczét, to je szescdzesąt sztëk. Kò pò prôwdze nie je to nick jaż tak dzywnégò. Piesnie zaspiéwóné są w piãkny kaszëbiznie, jaczi niejedne karna na Kaszëbach mògłëbë sã ùczëc. Są to znóné sztëczczi, wiedno dosc pòpùlarné w dzejach naszi rodny kùlturë. Mają bògaté instrumentarium, wëkònania są baro rëszné. Zôs jich òbróbczi nawlékają do wspaniałëch tradicji pòlsczi mùzyczi w Ameryce, tzw. Chicago Style Polka. Szło nôbarżi ò to, żebë przë nëch melodiach kòżdi rôd chcôł tuńcowac. Ta ùdba sã ùdała prima. Jô dërch móm w mëslach, żebë ta platka stała sã chùtkò dzélëkã wiele rozegracjów, rëmszów, a nawetka wiesołów na Kaszëbach – dolmacził przédnik karna Słôwk Dudalsczi z Hamilton. Wëzdrzi na to, że ùdba sã bëlno zjiscywô. Kò platka dostôwô leno nôlepszé òpinie. Bëła ju grónô na wieselim Magdë Recław, co bez dzesãc lat temù wëstãpiwa na ùczbach kaszëbsczégò w programie „Rodnô Zemia”. W Radiu Renfrew w Kanadze grónô je w kòżdi aùdicji „Radia Kaszëbë”. Platka ùkôzywô Kaszëbë jakno baro czekawi región, z bògatą kùlturą mòrską. Je jednym z czekawszich zjawiszczów mùzycznëch òstatnëch lat. Jan Dosz Drzimałka Wedle mùzealny kôrtë wëkònanié ti tobaczérë datowóné je na 1918 rok. Zrobił jã a bez dłudżé lata ji ùżiwôł rodzony w Tãpczu kòl Lëzëna Aùgùstin Tempsczi. Tobaczéra, zwónô dózą, je kùńsztowno zrobionô z krowiégò roga. Pò bòkach mô stalowé òkùca, a wieczkò precyzyjno je zamòńtowóné na zôwiasach. Czemùż „drzimałka”? Kò na wiecz kù widzec je wóz Drzimałë – wiôlgò pòlsczégò chłopa, chtëren zamieszkôł w cyrkòwim wòzu, czedë prësczé władze zabronilë mù bùdowë chëczi. Jesz przed Michałã Drzimałą tak co zrobił Kaszëba, Francëszk Peplińsczi ze Skòrzewa, le ò nim swiat mało pisze, a i Kaszëbi mają gò w zabëcym… rd POMERANIA SÉWNIK 2014 17 KASZËBI W PRL-U Zrzeszenié òb czas krizysu ë zjinaczi Na pòczątkù lat sétmëdzesątëch ùszłégò stalata sytuacjô w Kaszëbskò-Pòmòrsczim Zrzeszenim nie bëła letkô. Wedle wiele dzejarzów òrganizacje w dzejanim Przédnégò Zarządu, chtërnym òd 1959 r. czerowôł Bernat Szczãsny, felało aktiwnotë. Zrzeszenié jakbë stanãło w môlu i dëcht nick sã w nim nie dzejało. Pòzdrzatk taczi mielë przede wszëtczim Lech Bądkòwsczi i karno jegò wespółrobòtników, do jaczégò przënôlégelë: Wòjcech Czedrowsczi, Izabella Trojanowskô, Édmùnd Kamińsczi ë Józef Bòrzëszkòwsczi. Kùreszce na zymkù 1971 r. ùdało sã jima doprowadzëc do zmianów w zarządze KPZ. A jakùż do tegò doszło, mòżemë sã dzysô wëdowiedzec midzë jinszima z aktów prowôdzony w sétmëdzesątëch latach przez gduńską Służbã Bezpiekù òbiektowi sprawë ò tacewny pòzwie „Saga”*. S Ł Ô W K F Ò R M E L L A* * Wzôjné wëtikanié felów Na zôczątkù 1971 r. wëmieniony wëżi dzejarze żądelë, żebë przédnik Bernat Szczãsny i całé czerowóné przez niegò Prezydium Przédnégò Zarządu KPZ ùstąpiło ze swòjich stanowiszczów. Bądkòwsczi i jegò grëpa wëtikelë „stôrémù” przédnictwù Zrzeszeniégò, że nick sã w nim nie dzeje, nie jidze do przódkù spòlëznowô robòta, felëje kòlegialnoscë w decydowanim ò rozmajitëch sprawach i lëchò wëzdrzi gòspòdarzenié dëtkama, co sprôwiô, że sprawë sparłãczoné z finansama stowôrë stałë sã tak zapëzgloné, że jaż smierdzą. Do tëch, co nôbarżi kritikòwelë zarząd, przënôlégelë przede wszëtczim Lech Bądkòwsczi ë Wòjcech Czedrowsczi. Dokazã tegò mòże bëc na przëmiôr pismò zrëchtowóné przez sekretérã Przédnégò Zarządu KPZ Łucjana (w aktach SB wëstãpiwô òn jakno Lucjan) Cziżewsczégò 28 18 stëcznika 1971 r. a sczerowóné do Przédnégò Kòleżeńsczégò Sądu, jaczi dzejôł w Zrzeszenim. W dokùmeńce tim Cziżewsczi bédowôł, żebë Bądkòwsczi ë Czedrowsczi òstelë ùsëniãti z plenum KPZ. Z esbecczi infòrmacje ò dzysdniowi sytuacje w gduńsczim lëteracczim strzodowiszczu a w Kaszëbskò-Pòmòrsczim Zrzeszenim, chtërna pòchôdô z łżëkwiata 1971 r., wëchôdô, że Cziżewsczémù chòdzëło i ò ùsëniãcé Bądkòwsczégò a Czedrowsczégò ze stanowiszczów, jaczé zajimelë w Zrzeszenim, i ò wërzucenié jich z òrganizacje. Mielë òni nieòdpòwiedzalno twòrzëc ferment ë lëchą atmòsferã w Zrzeszenim a przëczëniwało sã do tegò jich szkòdlëwé wëstãpòwanié na wnetka wszëtczich zéńdzeniach. W pierszim sztóce Bądkòwsczi ë Czedrowsczi mielë wërzasnąc sã tegò pisma, równak, wedle esbecczich aktów wszelejaczé dzejania „stôrégò” zarządu sczerowóné procëm nim ni mògłë przëniesc brzadu (i pò prôwdze nie przëniosłë), bò Bądkòwsczi i jegò lëdze dërch dostôwelë wiadła ò wszëtczim, co robia procëmnô starna. Kôrbiónczi nié le ò KPZ Òb czas trzech pierszich miesãcy 1971 r. mieszkanié Lecha Bądkòwsczégò bëło môlã, gdze zbiérelë sã dzejarze KPZ i kôrbilë ò sytuacje w òrganizacje. Òbgôdiwelë taktikã dzejaniô i kandidaturë rozmajitëch lëdzy na stanowiszcza w przińdnym zarządze Zrzeszeniégò. W kòżdim razu wedle Służbë Bezpiekù òb czas nëch kôrbieniów wiele razów pòjawiałë sã pòzdrzatczi jich ùczãstników, z chtërnëch wëchôdało, że jich ùdbë sczerowóné są procëm rządzący w tim czasu Pòlsczi Zjednóny Robòtniczi Partie (PZRP). Bezpieka wiedza téż, że Bądkòwsczi dostôwôł wiadła ò tim, co i jak gôdelë dzejarze KPZ z wòjewódzczima wëszëznama PZRP we Gduńskù. Tima, co przënôsziwelë mù ne wiadła, bëlë: Édmùnd Kamińsczi, Izabella Trojanowskô, Wòjcech Czedrowsczi ë Józef Bòrzëszkòwsczi. Krëjamné służbë „lëdowi” Pòlsczi wiedzałë to wszëtkò przez to, że w mieszkanim Bądkòwsczégò, chtëren béł rozprôcowiwóny w òbrëmienim òperacjowi sprawë ò tacewny pòzwie „Inspiratorzy”, POMERANIA WRZESIEŃ 2014 KASZËBI W PRL-U założony béł jizbòwi pòdsłëch (w aktach wëstãpiwô òn pòd ùżiwónym przez bezpiekã skrócënkã „PP”, co òznôczô „podsłuch pokojowy”). Dzãka temù fónkcjonariuszowie SB wiedzelë, chto przëchôdôł do Bądkòwsczégò i ò czim z nim kôrbił. Na przëmiôr w esbecczim zapiskù, chtëren tikôł sã rozmòwë Lecha Bądkòwsczégò z Wòjcechã Czedrowsczim z 19 stëcznika 1971 r., wë czëtac mòżemë, że òkróm sprawów sparłãczonëch ze Zrzeszenim òbgôdiwelë òni téż òglową sytuacjã w kraju. Zapisóné òstało, że Czedrowsczi rzekł tej midzë jinszima, że jeżlë Gierek nie dô so terô radë, to przińdze cësk z Mòskwë czë skądka, i dadzą chłopa tegò zortu, co pòwié, że jô zrobiã pòrządk”. Kò doch to, ò czim tuwò piszemë, dzejało sã krótkò pò wëdarzeniach z Gòdnika 1970 r. w Trzëgardze i pò òbjimniãcym przédnictwa w rządzący partie i w całi Pòlsce przez Édwarda Gierka. Do dzejaniów Lecha Bądkòwsczégò i jegò grëpë, co chca zmianów w Zrzeszenim, dołączëłë sã jesz partë KPZ z Gduńska i Wejrowa, chtërne wësłałë lëstë do Przédnégò Zarządu i żądałë w nich zwòłaniô plenum. Òkróm tegò Bądkòwsczi, Kamińsczi, Trojanowskô ë Czedrowsczi kôrbilë z przedstôwcama jinëch partów Zrzeszeniégò, żebë zwëskac jich pòpiarcé dlô swòjich ùdbów. Pòzmiana wëszëznów na demòkraticzny ôrt Zéńdzenié, na chtërnym wëbróné òstałë nowé wëszëznë KPZ, òdbëło sã 21 strëmiannika 1971 r. Ùznôwô sã, że bëło to jedno z nôwôżniészich zetkaniów w całëch dzejach Zrzeszeniégò. Prôwdac dochôdało òb czas niegò do spiérków midzë jegò ùczãstnikama, dejade ùdało sã tej na demòkraticzny ôrt zmienic wëszëznë KPZ. Donëchczasny przédnik Bernat Szczãsny ùstąpił ze swòjegò stanowiszcza, a jegò pòsobnikã òstôł Jerzi Czedrowsczi, starszi bracyna Wòjcecha. Regina Grzenkòwicz i Józef Wãsersczi òstelë wiceprzédnikama KPZ. Do zrze szeniowëch wëszëznów weszlë tej téż midzë jinyma Józef Bòrzëszkòwsczi jakno nowi sekretéra ë Wòjcech Czedrowsczi jakno nôleżnik zarządu. Wedle dbë fónkcjonariuszów bezpieczi nowé przédnictwò KPZ prakticzno [...] zawòjowóné je przez òsobë òd lat zrzeszoné z Lechã Bądkòwsczim. Nie òznôczało POMERANIA SÉWNIK 2014 to równak, że nemù slédnémù widzelë sã wszëtcë nôleżnicë nowégò zarządu. Òsoblëwé zastrzédżi miôł Bądkòwsczi do personë Józefa Wãsersczégò, chtëren òd 1968 r. rokù béł I Sekretérą Pòwiatowégò Kòmitetu PZRP w Wejrowie i wedle aù tora ksążczi Odwrócona kotwica miôł bëc „wtikaczã” wëszëznów rządzący partie w Zrzeszenim. Ni mòże tej dzëwic, że to prawie Wãsersczi béł nôbëlni òbtaksowiwónym przez SB nôleżnikã nowégò zarządu. Kò doch nie trzimôł z przédnym procëmnikã „kòmùnë” w Zrzeszenim, to je Bądkòwsczim, ale òkróm te béł téż, jak to napiselë esbecë, znóny z bëlnégò włącziwaniô sã w spòleczną robòtã. Wôrt nadczidnąc w tim môlu, że nôleżnikã PZRP béł téż nowi przédnik KPZ Jerzi Czedrowsczi. Wedle dbë Bądkòwsczégò miôł òn bëc człowiekã, co bë mógł ùspòkòjiwac rozmajité przińdné zastrzédżi partiowëch wëszëznów i przënôszac wiadła ò tim, co gôdóné je w ji Wòjewódzczim Kòmitece. W slédnëch dniach strëmiannika 1971 r. òkôzało sã dejade, że Jerzi Czedrowsczi nie bãdze robił tegò, co chcôł òd niegò Bądkòwsczi, bò nie rzekł mù dëcht nick ò tim, co gôdôł z przedstôwcama WK PZRP we Gduńskù. Esbecë zapiselë tej w swòjich aktach, że Bądkòwsczi béł tim wërazno rozjarchòlony. Pòdskacenié młodëch do dzejaniô W pierszi pòłowie 1971 r. w westrzódkù zainteresowaniégò Lecha Bądkòwsczégò béł klub Pòmòraniô. Wëchôdało to z jegò dbë, żebë stôrëch dzejarzów achtnąc ë ùczestnic, ale téż òdsënąc jich òd cëskù na kawle i dzejanié Zrzeszeniégò. Mielë mù w tim pòmòc prawie młodi lëdze. Pòdskacenié młodzëznë do dzejaniô na kaszëbsczim gónie bëło jedną z témów òbgôdiwónëch òb czas zetkaniów w mieszkanim Bądkòwsczégò. Wòjcech Czedrowsczi zabédowôł tej, żebë stwòrzëc nowé kòła klubù Pòmòraniô w taczich gardach, jak Gduńsk, Toruń, Człëchòwò, Pùck, Kartuzë, Chònice i Kòscérzna. Òpiekòwac mielë sã nima taczi dzejarze, jak J. Bòrzëszkòwsczi, R. Grzenkòwicz, Stanisłôw Pestka, J. Wãsersczi, Léón Roppel, W. Czedrowsczi, L. Bądkòwsczi ë Janina Bòrzëszkòwskô. W esbecczim dokùmeńce scwierdzoné òstało, że prôwdac w dzejania te włączony òstôł téż nôleżnik kòmùnysticzny partie, to je J. Wãsersczi, dejade wedle Bernat Szczãsny. Òdj. ze zbiérów Institutu Nôrodny Pamiãcë Jerzi Czedrowsczi. Òdj. ze zbiérów Institutu Nôrodny Pamiãcë bezpieczi Bądkòwsczi chcôł doprowadzëc gò do taczi sytuacji, żebë zmùszëc gò do ùstãpieniô ze stanowiszczów, jaczé zajimôł w KPZ. Òkróm tegò z rapòrtu SB mòżemë sã wëdowiedzec, że wnëkiwanié w głowë młodëch lëdzy niedowiérnotë do Lëdowi Pòlsczi ë do ji pòliticznégò ùstawù bëło jedną z dbów, jaczima czerowôł sã Bądkòwsczi w òdniesenim do młodzëznë z karna Pòmòraniô. Terôzka ju wiémë, czemù to prawie w tim czasu gduńskô SB ùdba so prowadzëc sczerowóną procëm KPZ òbiektową sprawã ò kriptonimie „Saga”... * Òglowé wiadła ò òbiektowi sprawie ò kriptonimie „Saga” jidze nalezc w artiklu pt. „Saga ò Zrzeszenim”, chtëren òstôł òpùblikòwóny w „Pomeranii” w gromicznikù latoségò rokù. ** Aùtor je starszim archiwistą w archiwalnym dzélu gduńsczégò partu Institutu Nôrodny Pamiãcë. 19 BIOGRAFIE – ROMAN WOYKE Część 2 W kaszubskim pułku W poprzednim numerze autor, który zainteresował się działalnością Romana Woykego po przeczytaniu publikacji Jak Kaszubi bili bolszewików (reprintu książki Zarys historii wojennej 66 Kaszubskiego Pułku Piechoty im. Marszałka J. Piłsudskiego Wacława Jankiewicza), przedstawił dzieje jego rodu i powstanie 66 pułku. Dziś ciąg dalszy opowieści o losach oficera tej jednostki. KRZYSZTOF KOWALKOWSKI Wyzwalanie Kartuz W styczniu 1920 r. w pułku w miejsce kompanii kadrowych powstały trzy bataliony, a Roman Woyke już w stopniu podporucznika był wymieniany jako dowódca III batalionu. Gdy w styczniu 1920 r. na mocy traktatu wersalskiego Wojsko Polskie zajmowało Pomorze, 66 Kaszubski Pułk Piechoty im. Marszałka Józefa Piłsudskiego wraz z całą dywizją 18 stycznia wkroczył do Torunia. Jak pisze w liście (z 6.03.2014 r.) Witold Woyke, jego ojciec ze swoją kompanią wyzwalał Kartuzy. Na pewno tam był i często o tym mówił ze względu na dalszą rodzinę z Kartuz. Po zajęciu Kartuz wraz ze swoją kompanią został zaraz skierowany na zaślubiny z morzem, ale zaraz też odwrotnie skierowany do Torunia. Informacja ta jest zaskakująca, gdyż w Dziejach Kartuz zapisano, że do Kartuz 8 lutego 1920 r. wkroczył, uroczyście witany, 1 Pułk Ułanów Krechowieckich. Brak natomiast informacji o 66 Kaszubskim Pułku Piechoty w Kartuzach. W wyjaśnieniu tej sprawy z pomocą przyszedł Marian Hirsz, którego krewny ppor. Jan Hirsz walczył w 66 pułku, za co został odznaczony Srebrnym Krzyżem „Virtuti Militari” (zginął pod Horodcem we wrześniu 1920 r.). 20 Marian Hirsz gromadzący wszelkie informacje o 66 Kaszubskim Pułku Piechoty, napisał w mejlu do mnie: Otóż przeglądając dokumenty Dywizji Strzelców Pomorskich (późniejsza 16 Dywizja Piechoty), natknąłem się na informację – rozkaz płk. Stanisława Skrzyńskiego, dowódcy ochotniczej Dywizji Strzelców Pomorskich, rozkazujący przebywającym w Toruniu oddziałom Dywizji udania się do: • pułkowi grudziądzkiemu – do Grudziądza • pułkowi starogardzkiemu – dnia 2.02.1920 r. do Starogardu Gdańskiego • pułkowi kaszubskiemu – dnia 1.02.1920 r. do Kościerzyny i Kartuz. Szukam miejsca, gdzie Kaszubski Pułk Strzelców Pomorskich Komendanta Józefa Piłsudskiego był zakwaterowany. Ciekawostką jest to, że pułk nie brał udziału w defiladzie 8.02.1920 r. w Kartuzach. W innym miejscu jest informacja o odejściu w dniu 17.03.1920 r. kaszubskiego pułku z Kościerzyny i Kartuz do Torunia. Dokumenty są jednoznaczne. Nie znam jednak miejsca zakwaterowania pułku w Kartuzach i Kościerzynie. W świetle nowych dokumentów wynika, że ppor. Roman Woyke mógł być w Kartuzach. Tylko gdzie była zakwaterowana kartuska część pułku? Po przejściu pułku do Torunia trwały cały czas działania mające doprowadzić go do pełnej sprawności organizacyjnej. Tworzono kolejne jego jednostki taktyczne i pomocnicze. Organizację pułku zakończono w ostatnich dniach maja, choć nie był on całkowicie wyekwipowany. Wacław Jankiewicz w swojej książce napisał na ten temat: Wyposażenie pułku w broń i sprzęt wojenny było najzupełniej wystarczające. Nieco gorzej przedstawiało się umundurowanie i wyekwipowanie. Część żołnierzy nosiła mundury typu niemieckiego, część zaś typu amerykańskiego. Duże też braki były w obuwiu. Szlak bojowy 66 KPP W bój pułk wyruszył z Torunia 3 czerwca 1920 r. Pierwszą bitwę stoczył pod Bobrujkami. Tu dowódca pułku miał do dyspozycji tylko dwa bataliony: I i II, ponieważ III batalion z rozkazu gen. Sikorskiego został skierowany na inny odcinek. Bitwa rozpoczęła się o świcie 26 czerwca, gdy w okopach był II batalion liczący 4 oficerów i 214 szeregowców, a uderzył na nich cały rosyjski pułk. Gdy II batalion z coraz większymi stratami odpierał wroga, dowódca pułku na pomoc wysłał dwie kompanie I batalionu stojącego w odwodzie. Dowódcą II kompanii w tym batalionie był ppor. Roman Woyke. Wacław Jankiewicz tak o tym pisze w swojej książce: Dowódca pułku śle na pomoc II bataljonowi dwie kompanje z odwodowego bataljonu. Kompanja 2-a podporucznika Woyke zagęściła i przedłużyła linję 5-tej kompanji, a kompanja POMERANIA WRZESIEŃ 2014 BIOGRAFIE – ROMAN WOYKE 3-a sierżanta Bernarda Łukowicza wzmocniła dwoma plutonami kompanję 7-ą. (Resztę kompanji zatrzymał dowódca bataljonu w odwodzie). Po zaciekłych walkach i wycofaniu się Rosjan czas był na ocenę sytuacji: Straty rosyjskie przenosiły setkę zabitych i wielu rannych. Po naszej stronie było 6 zabitych i 7 rannych. Pułk wziął kilkaset karabinów w zdobyczy i kilkunastu jeńców. Należy w tym miejscu dodać, że pułk noszący imię Marszałka Józefa Piłsudskiego pokonał w tym boju rosyjski pułk imienia Lenina. Kolejne walki pułk stoczył pod Prudokiem, Damarkami i Hulewiczami. Gdy 4 lipca Rosjanie przeszli do kontrataku, pułk wraz z całym polskim wojskiem wycofywał się, walcząc nad Tremlą i Styrem. Jak pisze Jankiewicz, pod Tremlą Szczególnie ciężkie walki stoczył w tym okresie I batalion pod dowództwem porucznika Zboińskiego. Batalion ten miał wyrzucić nieprzyjaciela za rzekę w rejonie wsi Niestanowicze. Rosjanie zaciekle bronili wsi i przejścia przez rzekę. Wieś kilkakrotnie przechodziła z rąk do rąk. Walki toczyły się wśród skwaru płonących naokół lasów i zgliszcz wsi. Walki o Niestanowicze trwały do 8 lipca, poczem batalion okrążony, musiał się cofnąć, torując sobie drogę bagnetem. Jeśli wcześniej nie nastąpiły jakieś zmiany organizacyjne, to właśnie we wspomnianym I batalionie dowódcą 2 kompanii był por. Roman Woyke. Kolejny bój pułk stoczył nad Styrem: W dniach 23 i 24 lipca pułk brał czynny udział w zwycięskim przeciwnatarciu na Rzeczycę i Pierekale nad Styrem, gdzie batalion I zajmuje Rzeczycę. Następne boje pułk wiódł pod Drohiczynem i Kobryniem, skąd wycofał się aż do Brześcia. W ciągu pięciu dni pułk przeszedł 200 km, prowadząc ciężkie walki okupione dużymi stratami. W Kobryniu pułk otrzymał uzupełnienie w sile 370 ochotników z Suwalszczyzny. Warto tu podać, że w dniu wymarszu w bój w pułku było 20 oficerów i 1483 szeregowych. Tak duże uzupełnienie pokazuje, jak wielkie straty pułk musiał ponieść w czasie walk. Nad Bugiem dywizja zajęła stanowiska obronne 31 lipca. 66 pułk zajął stanowiska od wsi Piecki do Kłodna. Pomimo uzupełnień kompanie liczyły tylko od 20 do 35 ludzi, a więc niewiele więcej niż pluton. Po walkach I i III batalion przeszły do Mokran, gdzie natychmiast (2 sierpnia) ruszyły do boju, tocząc krwawe walki także następnego dnia. 4 sierpnia o świcie Rosjanie uderzyli na całym froncie 16 dywizji. Gdy oddziały zaczęły się cofać, musiał cofnąć się także 66 pułk. Jak napisał Jankiewicz, Najdłużej bronił się batalion I. W przeciwuderzeniu został ranny podporucznik Woyke. Nie wiadomo, jak ciężka to była rana i czy powrócił na front, ale w opisie dalszych walk pułku ppor. Woyke nie był już wymieniany. 7 sierpnia 1920 r. po zakończeniu najcięższych i najkrwawszych walk, jakie 66 pułk dotychczas stoczył, żołnierze zostali przewiezieni wagonami do obszaru, na którym stacjonowała 4 armia (główna siła uderzeniowa w bitwie warszawskiej). Do bitwy pułk ruszył 16 września, przechodząc Wieprz pod Łysobykami. Walkę z Rosjanami rozpoczął pod Okrzeją, następnie boje wiódł pod Seroczynem, Pierzchałami, Łomżą i Małorytami. Z Małoryt pułk pomaszerował do miasteczka Horodec. Tu w dniach 14–24 września 1920 r. stoczył zwycięską bitwę pod Horodcem nad Kanałem Królewskim. Należy tu wyjaśnić, że Horodec to w II Rzeczypospolitej gmina w powiecie kobryńskim w woj. poleskim, a dziś miejscowość na Białorusi. Po zdobyciu Horodca 16 dywizja piechoty, w skład której wchodził 66 pułk, przeszła do odwodu armii i pułk nie brał udziału w dalszych walkach. Po zawieszeniu broni wrócił do Chełmna. W czasie walk prowadzonych przez 66 pułk zginęło 2 oficerów i 187 żołnierzy, którzy są znani z imienia i nazwiska, a ich lista została podana na końcu cytowanej tu wielokrotnie książki. Jak pisze jej autor Wacław Jankiewicz: oprócz wymienionych w tej liście, u wielu poległych nie dało się stwierdzić nazwisk. Pamięć wszystkich bezimiennych bohaterów uczcił cały Naród, stawiając w stolicy państwa w Warszawie pomnik Nieznanego Żołnierza. W Radiu Gdańsk mówimy bardzo dużo po kaszubsku! Klëka od poniedziałku do piątku godz. 17.54 i 22.40 Magazyn Kaszubski niedziela godz. 8:00 radiogdansk.pl POMERANIA SÉWNIK 2014 21 LËDZE Òddóny chòjnicczi zemi W drëdżi pòłowie XX wiekù do karna nôbarżi zasłużonëch współtwórców rësznotë regionalny w Chòjnicach i w pòwiece chòjnicczim nôleżôł Klémãs Szczepańsczi. Latos, w gromicznikù, minãła 25. roczëzna jegò smiercë. KAZMIERZ JARUSZEWSKI Ùrodzył sã 23 stëcznika 1937 r. w Ritlu w dodomie swoich starków Galikòw sczich. Ten bùdink, co stojôł tedë na procëm szkòłë, dzysô ju nie istnieje. W jegò môlu w 1955 r. Józef Galikòwsczi (brat matczi) pòbùdowôł dlô swòji rod zëznë nowé chëcze. Zôs starszi Klémãsa, Kònrad (1912–1986) i Anna (1911–1998), wëbùdowelë swój bùdink w òblëżim Wiôldżégò Kanału Brdë (200 métrów òd kòscoła) i zamieszkelë w nim w 1949 r. Klémãs Léónôrd miôł troje rodzeństwa: bracynôw Kònrada (1939– –1946; ùmarłégò na difterit) i Édmùnda (ur. 1940) i sostrã Helenã (ùr. 1950), chtërna mieszkô do dzysô w tim domôctwie. Pòchòdzący z Kòsobùdów na Zabòrach òjc Klémãsa robił w ritelsczim tartakù, nôprzód jakno robòtnik, a pózni, jaż do emeriturë, jakno czerownik składu bôlów. Matka, ritlanka, zajimała sã dodomã i wëchòwanim czwòrga dzecy. Wiedno mëslôł ò robòce z młodzëzną Nôùkã w szkòle pòwszechny w Ritlu sédmëlatny Klémãs, nôstarszi z rodzeństwa, rozpòczął jesz òbczas òkùpacji, a ùkùńcził jã w 1951 r. Ju w tim czasu wëkazywôł sã niemałą aktiwnoscą jakno wspaniałi òrganizatór. Nôleżôł do Związkù Harcerstwa Pòlsczégò, gdze pełnił fónkcjã przëbòcznégò. Jak pózni wspòminôł, wiedno mëslôł ò robòce z młodzëzną; pò latach òstôł pedagògã z pòwòłaniégò. 22 Pò ùkùńczenim w 1955 r. Państwò wégò Liceùm Pedagògicznégò w Tëchòlë dostôł nôkôz robòtë w Szkòle Pòdstawòwi nr 2 w Grificach (wòjewództwò szczecyńsczé). W latach 1957–1961, z dwalatną przerwą na òdbëcé wòjskòwi służbë w Szczecënie, ùcził w Kruszce kòle Chòjn ic. Pózni òstôł przeniosłi do rodzynnégò Ritla. Tam prôcowôł dwa lata. Pòtemù òstôł czerownikã Szkòłë Pòdstaw òwi w Òstrowitim kòl Chòjnic, pòdinspektorã òswiatë w Chòjnicach, a w 1975 r. òbjął fónkcjã direktora szkòłë w Charzikòwach. Rok rëchli na Ùniwersytece Gduńsczim ùkùńcził studia pòlonisticzné. Jegò magisterskô prôca „Toponimia południowej części powiatu chojnickiego” (maszinopis) do dzys cenionô je przez wiele jãzëkòznôwców – badaczów pòmòrsczich nazw miescowëch. Klémãs Szczepańsczi wczas zaczął pùblikòwac w òglepòlsczich periodi kach przeznaczonëch dlô szkólnëch; jegò artikle pòjôwiałë sã m.jin. w taczich cządnikach, jak „Życie Szkoły”, „Wychowanie Obywatelskie” czë „Wiadomości Historyczne”. Jakno młodi, kreatiwny pedagòg, starôł sã ùpòwszechniwac wiédzã ò przeszłoscë chòjnicczi zemi nié leno strzód ùczniów, ale téż w całi Pòlsce. W wiekù 25 lat miôł ju w swòjim pòpùlarnonôùkòwim doróbkù lëczné pùblikacje, w tim „Regionalizm na lekcjach historii w kl. V” (ògłoszony drëkã w 1962 r. w pòczëtnym periodikù „Wiadomości Historyczne”). Wiele jegò òprôcowaniów ùkôzało sã drëkã w wëdôwnictwach zbiorowëch, z jaczich kòrzëstelë szkólny na terenie całégò kraju, m.jin. w ksążce Wychowanie obywatelskie w szkole podstawowej pòd red. B. Siwka i A. Zajączkòwsczégò (1971). K. Szczepańsczi béł jesz do te laùreatã czile òglepòlsczich kònkursów dlô szkól nëch doticzącëch przëgòtowaniô scenariuszów zajãców lekcyjnëch i didakticznëch wanogów. W 1963 r. òżenił sã z Irmgardą Jażdżejewską, córką méstra mularsczégò. Małżónkòwie dożdelë sã sëna Krësztofa, chtëren pózni òstôł inżiniérã geòdetą. W 1977 r. Szczepańscë wëbùdowelë so bùdink w Chòjnicach przë ùlicë Żeromsczégò 37. Òbòje bëlë cenionyma szkólnyma i spòłecznikama. POMERANIA WRZESIEŃ 2014 LËDZE Badawczô pasjô Dzejanié spòłeczné i kùlturalné to bëła wôżnô òbéńda aktiwnoscë Klémãsa Szczepańsczégò. Cesził sã òn ùznanim w strzodowiskù òswiatowim. Przewòdzył partowi gminnémù Związkù Nôùczëcelstwa Pòlsczé gò i czerowôł sekcją historiczną ZNP w Bidgòszczë. Z leżnoscë 60-lecô ùtwòrzeniégò pierszégò ògniska Związku Pòlsczich Naùczëcelów Szkół Pòwszechnëch w Chòjnicach òprôcowôł broszurã „ZNP – pod znakiem trzech liter” (1988). Z ti pùblikacji kòrzëstają chãtno badacze pòmòrsczich dzejów òswia të i związkòwi rësznotë. Zakòchóny béł w kùlturze i tradicji Gduńsczégò Pòmòrzô, òsoblëwie zemi kaszëbsczi. Pò zamieszkanim w Chòjnicach rãdo włącził sã w robòtã na rzecz spòłecznoscë zrzeszony. Òd 1977 r. nôleżôł do zarządu chòjnicczégò partu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniégò, ùczãstnicził w zjazdach delegatów i reprezentowôł swój part w statutowëch òrganach Zrzeszeniégò. Aktiwno dzejôł téż w Chojnicczim Towarzëstwie Kùlturalnym. Czej òstôł prowadnikã sekcji wëdôwniczi tegò stowa rzëszeniégò, zebrôł i przëgòtowôł do drëkù, wespół z kòlegium redakcyjnym, sztërë numrë cządnika „Zeszyty Choj nickie”. Rëchli, w 1980 r., wëdôł numer 10. tegò pismiona pòswiãcony dzejóm chòjnicczi zemi òbczas II wòjnë swiatowi. Materiałë zgromadzoné w tim numrze scësło wiązałë sã z zainteresowanim tegò regionalistë historią zmaganiów wòjnowëch i jich ùczãstników. K. Szczepańsczi spòtikôł sã z dôwnyma żôłnérzama i partizantama, spisywôł i zestôwiôł ze sobą jich relacje. Kò pamiãc lëdzkô biwô zawòdnô. Ta pasjô regionalistë òbrodzëła téż pò czëtnyma ksążkama ò szarżë 18 Pùłkù Ùłanów Pòmòrsczich pòd Krojantama, ò òbronie Chòjnic w 1939 r., ë téż rozdzélã wòjnowim w mònografii nôùkowi Brus (pòd red. J. Bòrzëszkòwsczégò). Do znaczącëch òprôcowaniów ò charakterze pòpùlarnym nôleżi téż wëdónô w 1986 r. pùblikacjô Chojnice. Informator turystyczny. Wôrt je zazdrzec do ni pò bliskò trzëdzescë latach i zawiarté w ni infòrmacje zestawic z dzysdniowim òbrazã dinamiczno rozwijającégò sã miasta. POMERANIA SÉWNIK 2014 Nônowszé dzeje fascynowałë Klé mãsa Szczepańsczégò tak, jak całô historiô pôłniowëch Kaszëb, zemi chòjnicczi i zabòrsczi. A pamiãtac mùszimë, że ten ceniony dzejôrz i pùblicysta béł z wësztôłceniô pòlonistą. Gromadzył tej fòlklor lëteracczi, bôjczi i pòdania lëdowé, ale nôbarżi zajima ło gò nazéwnictwò. Przez wiele lat prowadzył badania etimòlogiczné i ònomasticzné, jegò prôca magisterskô (napisónô pòd czerënkã prof. Ludwika Wierzbòwsczégò) je bëlnym przëkładã tëch nôùkòwëch zainteresowaniów. Rôd pùblikòwôł òn téż w regionalnëch cządnikach, m.jin. w „Pòmeranii” (np. artikel „1 września 1939 r. w Charzykowach” – w numrze 5 z 1978 r.), w „Bazunach” i, przede wszëtczim, w cządnikù „Zeszyty Chojnickie”, w chtërnym w piãcdzesątlatny jegò historii, zapisôł jednã z nôwspanialszich kartów. W 1987 r. òstôł nôleżnikã Bëdgòsczégò Towarzëstwa Nôùkòwégò (Wëdzél Nôùk Hùmanisticznëch). Zapòczątkòwôł w Charzikòwach, niedługò przed smiercą, ùpamiãtnienié bòhatersczi walczi Batalionu Òbronë Nôrodowi „Czersk” w 1939 r. Ten chòjnicczi regionalista òd znaczony òstôł m.in. Złotim Krziżã Zasłëdżi, Medalã Kòmisji Edukacji Nôrodowi, Złotą Òdznaką ZNP, Òdznaką Zasłużony Dzejôrz Kùlturë i Medalã 300-lecô Òdseczë Wiedeńsczi. Òdeszedł za wczas Ti, chtërny znelë dobrze K. Szcze pańsczégò, wiedzelë, że jedną z jegò nôwikszich pasji są szachë. Spòtkania z jegò drëchama òdbiwałë sã czãsto w atmòsferze szachòwëch biôtków przë kawie. Lubił téż pòdróżowac. Pamiątką z lëcznëch rézów bëłë slajdë, chtërne pòtemù pòkazywôł młodzëznie np. òbczas latnëch kòlonii. Òdeszedł niespòdzajno w wiekù 52 lat – przëczëną jegò nagłi smiercë béł zawał serca w nastãpstwie wëpôdkù przë jezdze aùtołã 3 gromicznika 1989 r. Pòchòwóny òstôł na smãtôrzu w Charzikòwach, w òblëżim szkòłë, chtërny ùczniowie i robòtnicë wiedno wspòminają gò z wiôldżim ùwôżanim i sympatią. Latos, w czerwińcu, jesmë ùroczësto òbchòdzëlë półwieczé periodikù „Zeszyty Chojnickie”. Do nôjasniészich pòstacy związónëch z tim cządnikã nôleżôł Klémãs Szczepańsczi. Mało taczich dzejarzów, chtërny wszëtkò, co mielë nôlepszégò, òddelë zemi chòjnicczi. Tłóm. Bògùsława Gòłąbk Òdjimczi z archiwùm familie Szczepańsczich 23 LËDZE Ùkòchôł mòrzé Kazmiérz Łómniewsczi (Kazimierz Łomniewski) przëcygnął na Pòmòrzé w 1933 rokù i òstôł tuwò do kùńc żëcô. Béł wiôldżim ùczałim i bëlnym szkólnym, chtëren miłotã do historie i geògrafie przekôzôł m.jin. prof. Geratowi Labùdze. ROMAN ROBACZEWSKI Wëmôgający i pòmòcny szkólny Ùrodzył sã 22 gromicznika 1907 rokù w Radomëslim Wiôldżim pòd Tarnowã. W tim placu skùńcził spòdleczną szkòłã, a strzédną w krótkò leżący Dãbicë. Egzamin dozdrzeniałoscë złożił w 1925 rokù. Zgódno ze swòjima zamiłowaniama zaczął na Jagielońsczim Ùniwersytece geògraficzné studia, na dodôwk béł słëchińcã historicznëch wëkładów. W geògrafie nôbarżi cygnãła gò wiédzô ò hidrograficznëch zjawiszczach. Studia skùńcził w 1930 cedlã doktora filozofie w òbjimie geògrafie, na spòdlim disertacje pt. „Zjawiska i okres lodowy w prawym dorzeczu górnej Wisły”. Promòtorã jegò dokazu béł znóny geògraf prof. Józef Smòleńsczi. W 1933 rokù òstôł szkólnym òd ge ògrafie w wejrowsczim gimnazjum. Gòdzënów do ùczeniô geògraf ie nie sygło na całi etat, tej ùcził téż historie. Mòcno sã wcygnął w ùczen ié i béł baro wëmôgającym belf rã. Za chãc ywôł do òstri robòtë, ùswiąd niwôł wëchòwónkóm jich talentë i predispòzycje. Jednym z jegò ùczniów béł Gerat Labùda, môłi knôpiczk jeżdżący z leżącégò niedalek Lëzëna. Sparłączëła jich lëgòtka – òblubienié mòrza. Dlô mòrza na Kaszëbë przëcygnął z pôłnia Pòlsczi Kazmiérz Łómniewsczi. Rojącë, że òstanie maréną, do wejrowsczégò gimnazjum chòdzył Gerat Labùda. Òbaji dwaji traktowelë tã szkòłã jakno pierszi krok do célu, jaczim béł Bôłt i téż jinszé akwenë. Póczi 24 co z òchòtnoscą sztudérowelë geògrafiã i historiã. Łómniewsczi chùtkò dozdrzôł zdatnoscë Labùdë do historicznëch nôùków, szëk do ùczeniô sã cëzëch jã zëków, a przede wszëtczim mało czej spòtikóną ùmiejãtnosc syntetizowaniégò zebrónëch wiadłów. Dopòmógł młodémù Labùdze w dostanim robòtë introligatora gimnazjalnëch ksążków i pòdskôcôł do sztudérowaniô historie. Pòdskacył gò téż do napisaniô, w krëjamnoce przed jinszima profesorama, pòlemiczi z dr. Stefanã Noskã na temat jegò dokazu ò religie dôwnëch Słowianów. Spiérka ùcznia Labùdë ùkôza sã w dosc czëtónym cotidzeniowim dodôwkù do gazétë „Ilustrowany Kurier Codzienny”. Ùdbelë so napisanié ksążczi ò dzejach pòlsczégò wëbrzeżégò, w jaczi Łómniewsczi bë sã zajimnął geògrafnym dzélã, a Labùda, jak wspòminôł, bë sã kòncentrowôł na: „monografii poszczególnych osad; zaczynając od Kamiennej Góry, od Kolibek, aż po Hel i dalej do Żarnowca. I tak zacząłem się zajmować historią regionu”. Labùda pamiãtôł to Łómniewsczé mù, swòjémù pierszémù promòtorowi, do kùńc żëcô. W ksążce Mieszko II król Polski (1025–1034) dôł dedikacjã jak dali: „Pamięci niezapomnianego nauczyciela historii i geografii w gimnazjum wejherowskim dr. Kazimierza Łomniewskiego, profesora Uniwersytetu Gdańskiego”. Gerat Labùda szëkòwno zwëskôł z nôùkòwégò warsztatu, jaczi przekôzôł mù Łómniewsczi, ùmieszcziwającë wszëtczé historiczné zdarzënczi w czasu i przestrzenie. Niechtërne title jegò historicznëch dokazów wskôzywałë na dobrą geògraficzną szkòłã, jaką dostôł òd Łómniewsczégò. Jakno przikłôd niech są chòcbë geògra ficzné title historicznëch dokazów La bùdë, np.: Rzeki w dziejach narodów…, Główne momenty dziejów Bałtyku czë Polska w zlewisku Bałtyku. Badéra, òrganizatór, administratór... Łómniewsczi brôł ùdzél w séwnikòwi kampanie, wzãti do niewòlë trafił do òflagù, béł w nim do 1945 rokù. Czasu tegò nie zmùdzył. Brôł aktiwny ùdzél w òrganizowónëch bez pòjmańczików sztôłceniowëch kùrsach, na jaczich wëkłôdôł spòdlé geògrafie i zaawansowóną wiédzã z ti wietwie nôùczi. Pò ùwòlnienim òflagù przëstąpił do òrganizowaniégò pòlsczi pòùczënë na terenie Niemców. W 1946 rokù przë pierszi leżnoce wrócył do kraju. Służił pedagògiczną wiédzą w òswiatowi administracje Szkólnégò Òkrãgù we Gduńskù, prowadzącë jednoczasno didakticzné ùczbë z geògrafie w gduńsczi Wëższi Szkòle Pedagògiczny (WSP). Wnet zaczął nôùkòwą robòtã w òddzélu Państwòwégò Institutu Hidrologiczno-Meteòrologicznégò (PIHM) w Gdinie (erbòwnicë przedwòjnowégò Wëdzélu Meteòrologicznégò Ùrzãdu Hidrog raf ic znégò, ùsadzonégò bez profesora Władisława Gòrczińsczégò i kòmandérã Józefa Ùnruga w 1920 rokù). Miôł w nim fùnkcjã nôczelnika Mòrsczégò Wëdzélu. Jegò òbrzészkóm słëchało òrganizowanié i prowadzenié nadmòrsczich séców hidrologicznëch i meteòrologicznëch stacjów, pro wadzenié badérowaniów w dzélu fizyczi i chemie mòrza, a téż zagwësnienié POMERANIA WRZESIEŃ 2014 LËDZE Òceanografie, jaczi stôł sã zawiãżim terôczasnégò Institutu Òceanografie GÙ. Swòje zaczekawienié czerowôł na mòrzé, wespółrobił z Państwòwą Mòrską Szkòłą w Gdinie i Wëższą Szkòłą Wòjnowi Marinarczi, z Mòrsczim Rëbacczim Institutã, i téż z Mòrsczim Òddzélã PIHM w Gdinie. Bãdącë ùsôdzcą czerënkù òceanografiô fizycznô, wespółrobił z prof. Kazmierzã Démlã, przédnym przedstôwcą òceanografie biologiczny, a téż kòmandérą Kazmierzã Zôgrodzczim, znôwcą òceanografie fizyczny i wòjskòwi. hidrologiczno-meteòrologiczny òsłonë dlô hańdlowi i wòjnowi żeglôrczi. Cygnął dali nôùkòwą robòtã rëgniãtą na Jagielońsczim Ùniwersytece. Òdbéł 25 badérnëch rejsów, zbiérôł i analizowôł fizykòchemiczné dóné wòdów Bôłtu. W 1952 rokù òstôł czerownikã Katédrë Geògrafie Fizyczny w WSP we Gduńskù. Wiele pùblikòwôł. W latach 1958–1964 ùkôzałë sã hidrologiczné dokazë, co bëłë brzadã jegò docekaniów i òbserwacjów. Do nôbarżi wôżnëch nôleżą òbrobienia tikającé Wislanégò Zalewù, Gduńsczi Hôwindżi i pôłniowégò Bôłtu. Apartno robòcy i brzadny, rozkòs cérzôł swòje nôùkòwé zajimnotë ò dzéle hidrografie i hidrologie lądowi. W drëdżi pòłowie 50. lat ùszłégò wiekù zainicjowôł ùtwòrzenié Limnologiczny Stacje w Bòrëcënie nad Reduńsczim Jezorã, jakô robi do dzysô. Stanowi terenową bazã dlô nôùkòwëch badérowaniów i je môlã, w jaczim wiédzã dostôwało czile pòkòleniów geògrafów i biologów. Przez wiele lat béł nôùkòwim czerownikã ti stacje. W 1955 òstôł docentã, a w 1962 ro kù nadzwëkòwim profesorã. Króm didakticznëch ùczbów w gduńsczich i gdińsczich ùczebniach w latach 1960– –1968 béł didakticznym prôcownikã i czerownikã Zakładu Hidrografie na Ùniwersytece Mikòłaja Kòpernika w Toruniu. W 1970 rokù na Gduńsczim Ùni wersytece (jaczi pòwstôł na spòdlim WSP) òbjął czerowanié Zakładã Fizyczny POMERANIA SÉWNIK 2014 Aùtór ùczbòwników i òceanograficznëch mònografiów Łómniewsczi napisôł ùniwersytecczi ùczbòwnik pt. Oceanografia Fizyczna, jaczi dożdôł sã dwùch edicjów (bez Państwowe Wydawnictwo Naukowe) i òstôł wëapartniony nôdgrodą Ministra Pòùczënë i Wëższégò Szkòlnictwa. Dokôz nen nalôzł téż ùsłëch amerikańsczégò resortu do sprawów badérowaniô òceanów i atmòsferë (National Oceanic and Atmospheric Administration), chtëren wëdôł dolmaczenié ksążczi w 1973 rokù. Latã 1971 rokù czerowôł hidrograficznyma badérowaniama robionyma òb czas rejsu ORP Kopernik w òbéńdze Czôrnégò Mòrza. Na spòdlim nëch badérowaniów pòwstôł nôùkòwi dokôz pt. Morze Śródziemne, jaczi òbrobilë Kazmiérz Łómniewsczi, Jerzi Zôlewsczi i Ludwik Żmùdzyńsczi. Béł wespółaùtorã jinszi mònografie ò charakterze akade micczégò ùczbòwnika pt. Morze Bałtyckie. Wielëna jegò dokazów je widzałô. Òpùblikòwôł wiele rozprawów, nôùkòwëch donieseniów, referatów, a téż nôùkòwëch i pòpùlarnonôùkòwëch artiklów z òbéńdë òceanografie fizyczny. Je jich kòl 80, a je nót pamiãtac, że nie są kómpilacją ju òbrobionëch bez kògòs jinszégò zagadnieniów, le analizą dónëch wëzwëskónëch z hidrograficznëch badérowaniów, a téż wëników notowaniów hidrometeòrologicznëch stacjów. Bez wiele lat ùdzeliwôł sã w robòtach Kòmitetu Badérowaniô Mòrza Pòlsczi Akademie Nôùk, pełniącë fùnkcjã zastãpcë przédnika i szefa Redakcyjnégò Kòmitetu Wëdowiznów KBM: „Oceanologia” i téż „Studia i Materiały Oceanologiczne”. Òstôł wëapartniony wielnyma òdznaczeniama, midzë jinszima: Kawalersczim Krziżã Òrderu Òdrodzeniégò Pòlsczi, Medalã Kòmisji Nôrodny Pòùczënë, złotą òdznaką „Zasłużony Prôcownik Mòrza”, a téż pamiątkòwim medalã za zasłëdżi dlô rozwiju PIHM. Nôbëlniészi didaktik Profesór Kazmiérz Łómniewsczi wë sztôłcył i wëchòwôł czileset magistrów geògrafie i òceanografie, béł promòtorã i recenzentã wiele dokazów doktorsczich, habilitacyjnëch, profesorsczich przewòdów. Jegò wë chòwańcowie robielë w szkòlnictwie i w różnoraczich institucjach wôżnëch dlô nôrodny gòspòdarczi. Sztudérzë mielë w ùwôżanim profesora przede wszëtczim za pòrządné, bëlno przë rëchtowóné wëkładë, pòpiarté nônowszima zwënégama nôùczi. Sygnie rzeknąc, że rokroczno do kòżdi gòdzënë wëkładu, nimò że ùcził dónégò przedmiotu łoni, szëkòwôł sã kòl 10 gòdzyn. Òb czas wëkładów gôdôł pòmału, spòkójno, ale równoczasno dinamiczno, miôł bëlną dikcjã i wiedno przëjazno sã ùsmiéchôł. Do nôùkòwëch wëwòdów wprowôdzôł infòrmacje a nawetka pòwiôstczi na pierszé wezdrzenié niesparłączoné z wëkładã, chtërne jednakò bëlno dôwałë zrozmiec dërżéń i ùtrwaliwałë przekazywóną wiédzã. Jegò wëkładów słëchelë nié blós sztudérzë, dlô chtërnëch dóny przedmiot béł brëkòwny do zarechòwaniégò semestru, ale téż ti, co chcelë sobie rozkòscérzëc òglową wiédzã. Dlô sztu dérów béł żëczny, nastawiony przë jazno, òpiekùńczi i wërozmiałi – jak òjc. Jegò warsztat, ôrt rëchtowaniô sã do wëkładów i stosënk do sztudérów jô miôł pòczestnosc pòznac nôprzód jakno sztudéra, a pózni jakno asystent, czej w szescdzesątëch latach ùszłégò stalata më razã robielë w Zakładze Hidrografie Ùniwersytetu Mikòłaja Kòpernika w Toruniu. Nimò że zakòchóny w mòrzim, tesknił do swòjich strón, czegò pòkazanim béł drzewiany dodóm, w spòsobie krót kò góralsczégò, jaczi pòstawił w Sopòce. Ùmarł 26 gòdnika 1978 rokù. Tłóm. Iwóna Makùrôt Òdj. ze zbiorów aùtora 25 KASZËBSCZÉ SPRAWË WSZELEJACZÉ Kró(ö)më wejrowsczi zemi Jak mdze pò kaszëbskù pòlsczi sklep? Króm. A w kaszëbsczim co òznôczô słowò sklep? Pò pòlskù to bë bëła piwnica. A kùli mómë krómów z pòzwą KRÓM? Skòpicą? Nié. Chòcôż, chto wié… Kòl samégò Wejrowa leno trzë, chòc bëło jich razã piãc... Bò są krómë i krömë. TÓMK FÓPKA Krömë Jeden kröm béł w Lëzënie, leno gò cëzy króm ze skrzëdlatim robôkã w pòzwie z rénkù wëkarowôł. Drëdżi kröm béł na Czôrny Górze kòl Bòjana, ale jak mie rzekła jedna krómòwô z Kòleczkòwa – jegò miéwca sã wzął i pòwiesył na drzéwiãcu, na swòjim pòdwòrzim. Më nawetkã chcelë pózni òd nich nen bùdink wëarãdowac, leno za wiele chcelë – i pòdôwô mie dwie lónczi worztë i kòłôcza. Òstatny kröm je przë wejrowsczi drodze w Kniewie. Sedzymë z jegò miéwcką, Łucją Białk, w môłim dómikù ceglanégò bùdinkù. Dwie kropeczczi prawidłowò – gôdô białka. A te drëdżé sã bez „ó zamkłé” piszą. Tak mie mój stark rzekł, tej to je dobrze. To ta reszta pewno robi fele – òdpòwiôdô miéwcka składu. Łucjô Białk dzejô w hańdlu òd 1991 rokù. Nôprzódkã prowadzëła biznesë w Zamòstnym. Tedë sã przeniosła do Kniewa i tuwò pòwstôł KRÖM. Pitóm, czemù tak pòzwała swòj interes. Jem tipòwą Kaszëbką i chcała jem bez to zachòwac tradicją. Niejedny gôdają, że to je pò prôwdze skład, a nié kröm. Jô sama gôdóm pò kaszëbskù. Dzéwczãta za tómbakã sã wstidzą gadac. Czej nie rozmieją, co je nót zrobic – tej mie je jima lżi to pò kaszëbskù wëłożëc. 26 Dlô szefòwi KRÖM-ù kaszëbsczi znaczi swójsczi. Lëdze pitają sã za swójsczim gùrkã czë tomatą. Kòl nas je nalézą. Na górnëch pòlëcach są kòl mie młink do kawë pò mëmie zachòwóny, a z drëdżi stronë malowóné kaszëbsczé skòrëpë. Dlô òbzdobë. Nié do kùpieniô. Białczënô gôdô jesz, że kaszëbsczé krómë i krömë mùszą sã trzimac razã, a lëdze robią sã pòmału zmãczony tima kòmpùtroma i wrócą do tradicje, do jãzëka swòji zemi. A do te trzeba chùtczi pòznac, co je nasze. Łucjô z Kniewa nie lëdô pòrtugalsczich krómów z kropkòwónym robôkã ë jinëch, co pòd pòlskòbrzëmiącyma pòzwoma sã tacą. Co nie są nasze. Kaszëbsczé. Pòlsczé. Krómë Jadã do pierszégò, do Zbichòwa. W KRÓMIE, przedzélony lodówką, z chtërny co sztót chtos cos wëcygô, rozpòwiôdómë z młodą, wstëdlëwą (proszã nie nagrëwac i nie robic mie òdjimków) miéwcką, Alicją Kòwalską. Przejãła jem prowadzenié firmë pò tatkù, czej ùmarł sztërë lata temù. To prawie tata tã pòzwã wëmëslił. Doma gôdôł leno Benedikt Bergmann przed KRÓMÃ w Gòwinie. Òdj. TF POMERANIA WRZESIEŃ 2014 KASZËBSCZÉ SPRAWË WSZELEJACZÉ pò kaszëbskù. Më z sostrą ju nie gôdómë… Mówi jesz, że klijence czãsto zagôdiwają pò kaszëbskù. Colemało kùpiwają piwò… Mómë w krómie nawetkã jedno z kaszëbska pòzwónë, mionã. Pitóm, czë pòzywanié krómów pò kaszëbskù mô cwëk. Przë przepisywanim krómù na mie w ùrzãdze gôdelë, że mògã zmienic pòzwã. Chcała jem, żebë òstało tak, jak tata to wëmëslił. Òd małoscë jem tu, w krómie, sã ùczëła robòtë… Òd tatë. Robiã bùtnowi òdjimk KRÓMÙ. Knôpicë, co przëjachelë na kòłach kùpiac lodë, pòzérają na mie z cekawòscą… Jadã jesz do drëdżégò, do Môłégò Gòwina. Czej robiã ne drzéwiané bòcónczi a aniółczi, czëjã, jakbëm przelôżôł na nen lepszi swiat – zwierziwô sã Benedikt Bergmann, òjc Róberta. To òn (razã z białką) namówił sëna na kaszëbsczé pòzwanié – KRÓM – składu w Gòwinie. Môłim Gòwinie. Më jesmë Kaszëbi a wszëtczich jinëch ùwôżómë. Pòzwanié miało bëc regionalné. Wiém, że pôrã taczich krómów na Kaszëbach je. Czuł jem ò Lëzënie, Bòjanie… Wasta Benedikt òbsługiwô klijentkã, co prosy ò wino ze strzédny pòlëcë. Cekawi mie, czë chto z kùpùjącëch prosy ò towôr pò kaszëbskù. Dowiadiwóm sã, że tej sej nawetk młodi knôpi do tegò krómù trafią, co kôrbią pò naszémù. Taczi trzëdzescëlatny sã ceszą, że mògą pògadac. Chléb wząc, piwò, bómczi… I baro dobrze sobie z jãzëkã radzą. Żebë leno mielë tã robòtã i dëtczi… Òjc miéwcë KRÓMÙ z Gòwina widzy nôdzejã dlô kaszëbsczi kùlturë i dlô jãzëka – w rozwiju gòspòdarczi. Za bëlnyma zaróbkoma przińdze kòl młodëch chãc do kaszëbiznë. Mòja córka prowadzy Cepeliã we Wejrowie a jeden ze sënów – malëje. Pòkôżã panu mòje żłobioné dzãcełczi a bòcónczi… I jesz jedno zwierzenié wastë Benedikta, nigle òdjãdã pòd Wejrowò: Jô pòchòdzã z Kartuz. KRÓM w Zbichòwie. Òdj. TF Łucjô Białk przed KRÖMÃ. Òdj. TF NAJŚWIEŻSZE INFORMACJE Z ŻYCIA ZKP W TWOJEJ SKRZYNCE MEJLOWEJ ZAPISZ SIĘ DO NEWSLETTERA NA WWW.KASZUBI.PL/NEWSLETTER POMERANIA SÉWNIK 2014 27 Z POMORZA Mierzeja Kurońska – bałtycka oaza spokoju Choć leżący w odległości ok. 100 mil morskich od Mierzei Helskiej kuroński półwysep jest od niej ponadtrzykrotnie dłuższy, jednak te miejsca mają z sobą wiele wspólnego. Najbardziej rzucającym się w oczy podobieństwem jest oczywiście sam kształt obu mierzei. Niemniej ten, kto miał okazję odwiedzić litewsko-rosyjską „kosę”, doświadczył czegoś, czego próżno szukać na naszym, czyli helskim półwyspie. SŁAWOMIR LEWANDOWSKI Licząca 97 km długości Mierzeja Kurońska oddzielająca Morze Bałtyckie od Zalewu Kurońskiego przyciąga tysiące turystów. Największą atrakcją tego wąskiego i długiego skrawka lądu, choć nie jedyną, są niepowtarzalne i jedne z największych w Europie ruchome piaszczyste wydmy. Kuroński półwysep, którego szerokość waha się od 400 metrów do ok. 3 kilometrów, leży na terytorium Litwy (50 km) i Rosji (47 km). Przestrzeń dobrze chroniona Litewska część Mierzei Kurońskiej, którą miałem okazję zwiedzić kilka lat temu, choć jest ulubionym kierunkiem podróży turystów z całej Europy, zachowała swój niepowtarzalny charakter. Nie zobaczymy tu nachalnych i niszczących przestrzeń reklam, obskurnych budek z pseudojedzeniem czy zaparkowanych na każdym wolnym skrawku ziemi samochodów. Ta część półwyspu, wraz z przylegającymi do niej wodami Bałtyku i Zalewu Kurońskiego, stanowi bowiem obszar parku narodowego (Kuršių nerijos nacionalinis parkas). Warto dodać, że w 2000 roku cała mierzeja została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO. To przestrzeń szczególnie chroniona przez 28 jej mieszkańców, przez wyznaczone ku temu odpowiednie służby, ale także przez samych turystów. Cały obszar litewskiej części Mierzei Kurońskiej administracyjnie leży w granicach dwóch miast – Neryngi i Kłajpedy. Nerynga (Neringa) składa się z czterech wsi (dawniej rybackich, dziś turystycznych): Juodkrantė, Preila, Pervalka i Nida. Ich połączenie nastąpiło w roku 1961. W granicach Kłajpedy znajduje się natomiast najbardziej wysunięta na północ półwyspu osada Smiltyne. Na mierzeję można się dostać promem samochodowym z centrum Kłajpedy właśnie do Smiltyne. Podróż trwa zaledwie kilka minut. Warto odnotować, że to właśnie tam znajduje się jedyne w tej części Europy delfinarium, w którym można zobaczyć m.in. delfiny butlonose. Pobyt na Mierzei Kurońskiej można więc rozpocząć od wizyty w Litewskim Muzeum Morza (Lietuvos jūrų muziejus), które oprócz delfinów może się pochwalić jeszcze wieloma innymi okazami morskiej flory i fauny. Wjazdu do południowej części mierzei chronią rogatki ze szlabanami. To miejsce, w którym należy uiścić opłatę za wjazd samochodem do parku narodowego. W 2010 roku był to koszt 20 litów (ok. 20 złotych). To, co zwraca uwagę, to ład panujący i wzdłuż drogi przez półwysep, i w osadach. Kolorowe domki, zbudowane w większości w latach 20. XX wieku przypominają te ze Skandynawii, choć ich znakiem szczególnym są oryginalne zdobienia, których nie ma u ich szwedzkich czy norweskich odpowiedników. Próżno w ich sąsiedztwie szukać nowoczesnej architektury. Ewentualna nowa zabudowa nawiązuje bowiem do tej już istniejącej. Nie bez powodu w tym miejscu zakochali się malarze i poeci, którzy ściągali tu licznie już ponad sto lat temu. Nida, będąca sercem mierzei, była ulubionym miejscem m.in. niemieckiego pisarza Thomasa Manna, który od 1929 roku miał tu swój domek letniskowy, dziś będący muzeum. Nida (stanowiąca obecnie część Neryngi) leży u stóp ruchomych wydm, z których szczytu rozciąga się widok na mierzeję oraz Zalew Kuroński. Jako że jest to ostatnia litewska miejscowość przed granicą rosyjską, kumuluje się tu cały ruch turystyczny. To tutaj znajduje się najwięcej pensjonatów i kempingów, co nie przeszkadza w znalezieniu zacisznego miejsca tylko dla siebie. Przykład, za którym warto pójść Planując pobyt na Mierzei Kurońskiej, spodziewałem się, że zachwyci mnie jej przyroda, o której rozpisują się szeroko turystyczne przewodniki. I się nie zawiodłem. Nie zdawałem sobie jednak sprawy z tego, że w kraju naszych POMERANIA WRZESIEŃ 2014 Z POMORZA / WAŻNE DATY DZIAŁO SIĘ w wrześniu Na mierzeję można dotrzeć promem samochodowym z centrum Kłajpedy. Jeden z domków w Nidzie. sąsiadów, który podobnie jak Polska wciąż odbudowuje się po latach tkwienia w socjalistycznym systemie, można zachować krajobraz, który będzie cieszył ludzkie oko. Nerynga wolna jest bowiem od tego, co wciąż stanowi bolączkę wielu polskich miast i miasteczek, w tym tych rozsianych po helskim półwyspie. Nie widziałem tam natarczywej ingerencji w przyrodę. Wszystko jest tam poukładane w taki sposób, aby nie zagrozić bogactwu przyrodniczemu tego miejsca. Z nieukrywaną zazdrością podglądałem naszych sąsiadów i zastanawiałem się, dlaczego my, na naszej Mierzei Helskiej nie potrafimy powiedzieć „stop” tym, którzy budują apartamenty na wydmach, rozbudowują pola biwakowe aż po linię brzegową Zatoki POMERANIA SÉWNIK 2014 Puckiej. Dlaczego szukamy usprawiedliwienia dla kierowców, którzy gotowi są zaparkować na wydmach lub nawet na plaży tylko po to, żeby mieć bliżej i wygodniej? Po co zaśmiecamy piękny helski krajobraz różnego rodzaju reklamami, na których treść i tak nie zwracamy uwagi? Ktoś odpowie, że na helski półwysep łatwiej jest wjechać autem, dojechać koleją, że przyjeżdża tu więcej turystów, dzięki którym się zarabia. Owszem, ale wspólnie można wypracować reguły, które uchronią naszą mierzeję przed dewastacją. Nie ma rzeczy niemożliwych i warto brać przykład z takich miejsc jak Mierzeja Kurońska, która przecież także żyje z turystów. Fot. S. Lewandowski • 6 IX 1944 – Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego wydał dekret o reformie rolnej. Dla Kaszub oznaczało to, że bez odszkodowania wywłaszczano majątki ziemskie i gospodarstwa chłopskie, których obszar przekraczał 100 ha. W większości byłym właścicielom polecono opuszczenie swojej ziemi i przeniesienie się do innego powiatu. • 8 IX 1984 – w Chmielnie powstał Kaszubski Zespół Pieśni i Tańca Chmielanie. Jego współzałożycielem i pierwszym kierownikiem był Wiesław Byczkowski. • 12 IX 2004 – w Gdyni zmarła Maria Kowalewska, członkini AK, recenzentka, edytorka, korektorka, zastępczyni redaktora naczelnego w Wydawnictwie Morskim, działaczka kaszubska, współpracowała z „Pomeranią”. Była też redaktorką tłumaczenia na język kaszubski Nowego Testamentu, którego dokonał Eugeniusz Gołąbek (1993). • 14 IX 1874 – w Dużych Joniach k. Przytarni urodził się Alojzy Wika-Czarnowski, nauczyciel, działacz społeczny, kierownik szkół w Kartuzach i Toruniu. Zmarł 5 maja 1961, pochowany został w Kartuzach. • 17 IX 1894 – w Swornegaciach urodził się Franciszek Gierszewski, działacz plebiscytowy, prof. muzyki kościelnej, organista, kompozytor, długoletni dyrygent chóru Lutnia w Chojnicach. Kawaler Rycerskiego Orderu Świętego Grzegorza Wielkiego, który nadał mu papież Jan XXIII. Zmarł 7 lipca 1981 w Chojnicach i tam został pochowany. • 20 IX 1904 – w Chwaszczynie urodził się ks. infułat dr Antoni Liedtke, rektor Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie, historyk sztuki, twórca Muzeum Diecezjalnego w Pelplinie. Dzięki jego staraniom do Polski powróciła z Kanady m.in. słynna Biblia Gutenberga. Zmarł 26 lipca 1994 i pochowany został w Pelplinie. • 30 IX 1894 – ukazał się pierwszy numer„Gazety Grudziądzkiej” (niektóre źródła podają datę 2 października 1894), później najpoczytniejszego pisma na ziemiach polskich oraz trzeciego pod względem nakładu pisma wychodzącego w Niemczech. Założycielem i redaktorem naczelnym był znany działacz narodowy Wiktor Kulerski. Źródło: Feliks Sikora, Kalendarium kaszubsko-pomorskie 29 HISTORIA W majowej i czerwcowej „Pomeranii” opublikowaliśmy dwie części artykułu pana Kazimierza Ostrowskiego „Kartki z życiorysu nauczyciela”. Niestety, ukazała się tylko część pierwsza i ostatnia, zabrakło środkowej. Drukujemy ją w tym numerze. Za pomyłkę i spowodowane nią zamieszanie serdecznie przepraszamy zarówno Autora, jak i naszych Czytelników. Całość artykułu można znaleźć na naszej stronie www.miesiecznikpomerania.pl. Kartki z życiorysu nauczyciela (uzupełnienie) K A Z I M I E R Z O ST RO W S K I Na świętej Warmii Od 1 kwietnia 1934 r. Adam Kołodziej objął posadę nauczyciela szkoły polskiej w Brąswałdzie na Warmii. Przedtem jednak został wezwany do Berlina na rozmowę z ambasadorem RP Józefem Lipskim, któremu przyrzekł, że będzie skutecznie bronił tamtejszej szkoły przed szczególnymi atakami i germanizacyjnym naporem. Była to bowiem jedyna szkoła polska (otwarta w 1931 r.) w północnej części powiatu olsztyńskiego. Jak się miało okazać, nie było łatwo dotrzymać obietnicy. Dwa lata wcześniej Adam ożenił się z Kunegundą Przybyłką, panną ze swej rodzinnej Wiśniewki, pojechał więc do Brąswałdu z żoną. Wkrótce po przyjeździe na nowe miejsce urodziła się młodym małżonkom córka Krystyna. Brąswałd (niem. Braunswalde) to stara wieś w malowniczej okolicy, położona zaledwie 8 km na północ od Olsztyna. Szkoła mieściła się w domu prywatnym J. Bartnika, naprzeciw domu rodzinnego Marii Zientary-Malewskiej, nauczycielki i pisarki warmińskiej. Rodzina murarza Augusta Zientary była prawdziwą ostoją polskości w tej wiosce i obrońcą kruchej, nieustannie zagrożonej placówki oświatowej. Kołodziej, jeśli opuszczał wieś, to zawsze informował Zientarów o tym, dokąd się udaje, a synowie murarza August II i Jan 30 w potrzebie natychmiast po niego przyjeżdżali, także do sąsiednich wiosek. Na antypolskie ataki szczególnie narażone były trzy rodziny, dość chwiejne, jak się wydawało: Wieczorków, Kisielów i Kwiatkowskiej. Nie dawała im spokoju policja, niemiecki nauczyciel, niemieckie siostry zakonne i ksiądz, oczywiście schulrat z Olsztyna, dokuczały nawet starsze dzieci szkolne. To była prawdziwa walka na wielu frontach – wspominał Adam Kołodziej. Księża w Brąswałdzie i Dywitach ograniczyli nabożeństwa polskie z trzech do jednego w miesiącu. W Brąswałdzie po nabożeństwie uczono starsze społeczeństwo modlitw w języku niemieckim. W obu kościołach podczas polskiego nabożeństwa w pierwszej ławce zasiadał policjant. Wśród ludności polskiej nie brakło jednak odważnych i zdecydowanych obrońców języka i kultury ojczystej. Podobną rolę jak Zientarowie, w sąsiedniej wsi Kajny odgrywały rodziny Stanisława Żurawskiego i Moritzów, a w Dywitach Franciszka Wilkowskiego i Sowów. Młodzież pozaszkolna i starsi wraz z dziećmi chętnie gromadzili się w lokalu szkolnym w porze wieczornej. Dzieci popisywały się grą na mandolinie, nauczyciel uczył polskich pieśni ludowych i kościelnych. Przygotowywał także i wygłaszał pogadanki historyczne bądź na tematy aktualne. Organista podczas polskich nabożeństw ograniczał się do gry na organach. Śpiew natomiast prowadziła Anna Żurawska z Kajn, nieulękła bojowniczka o każde dziecko dla polskiej szkoły. Była żoną Stanisława, rolnika i działacza, współzałożyciela „Rolnika” i Banku Ludowego w Olsztynie, którego gestapo w 1943 r. bestialsko zamordowało we własnym domu. Jego syn Alfons, student ostatniego roku na wydziale chemii uniwersytetu we Wrocławiu, działacz Związku Akademików Polskich, został ścięty w więzieniu w Berlinie – Moabicie. W obozie koncentracyjnym zginął także wspomniany Franciszek Wilkowski z Dywit. Nowy nauczyciel szybko wrósł w miejscową społeczność Brąswałdu, zapraszano go wraz z żoną w niedzielne popołudnia na spotkania towarzyskie do sąsiednich wsi. Ale i w takich okolicznościach bywał alarmowany o atakach dokonywanych na polską szkołę i na rodziny uczniów. Raz w tygodniu Adam podążał pieszo do pracy świetlicowej w oddalonym ok. 5 km Gutkowie. Nie zaczepiano go podczas tych wędrówek, ale był uważnie obserwowany, co dawano mu do zrozumienia różnymi sposobami, m.in. kołataniem do okien i drzwi mieszkania samotnej w tym czasie żony. Nauczycieli polskich Niemcy nazywali szpiegami. Rodzina robotnicza Moritzów w Kajnach co roku przyjmowała na lato, od wiosny do jesieni, troje dzieci w wieku szkolnym z rodzin polskich w Westfalii. POMERANIA WRZESIEŃ 2014 HISTORIA Dzieci te przywoziły z sobą podręczniki niemieckie, w których Polska była przedstawiona w złym świetle – kraj o niskiej kulturze życia codziennego, pełen brudu i niechlujstwa. Kołodziej rozmawiał o tym z wicekonsulem polskim w Olsztynie i w efekcie Związek Polaków razem ze Związkiem Polskich Towarzystw Szkolnych zorganizowały wycieczkę dla dzieci z Warmii do Warszawy. Postarał się, aby z dziećmi pojechały trzy matki, sam zresztą opłacił koszt ich podróży. Matki bowiem najwięcej miały do powiedzenia w rodzinach w kwestii wychowania w duchu polskim. Kobiety wróciły z wycieczki bardzo zbudowane i opowiedziały na zebraniu rodzicielskim, jak kłamliwe i antypolskie są owe czytanki. Walka o przetrwanie polskiej szkoły Stosunki między ludnością polską i niemiecką w wiosce były napięte, a główne zarzewie konfliktu stanowiła szkoła. Na porządku dziennym były ataki Hitlerjugend na polskich uczniów, z użyciem kijów i kamieni, a po każdym starciu następnego dnia w szkole zjawiał się policjant z oskarżeniami; niemieccy napastnicy nigdy jednak nie byli karani. Toczyła się uporczywa walka o przetrwanie szkoły, szło o każde dziecko. Niemieckie niewiasty nękały polskie domy, o których sądzono, że są chwiejne, nakłaniając do przeniesienia dzieci do szkoły niemieckiej. O każdej takiej próbie Zientarowie informowali nauczyciela, ten zaś podejmował skuteczne przeciwdziałanie. Na wszelki wypadek teczki z podręcznikami i przyborami szkolnymi były zamknięte w klasie na klucz. Skoro nie udawało się wyrwać uczniów, szukano sposobu usunięcia kierownika szkoły. Pewnego razu, po POMERANIA SÉWNIK 2014 jakimś wygranym konkursie radiowym, do szkoły przyszła spora paczka listów od dzieci mieszkających w Polsce, we wsi położonej u zbiegu granic trzech mocarstw z okresu zaborczego (Drei Keiser Eck – narożnik trzech cesarzy). Uczniowie z wielkim zajęciem czytali listy, ale już po godzinie – na skutek donosu z poczty – pojawił się inspektor szkolny. Adam przez okno dostrzegł zbliżającego się gościa i listy natychmiast znikły pod bluzkami. Schulrat wyprosił nauczyciela i prowadził badanie, czy listy do Polski były pisane w szkole, czy pod dyktando nauczyciela itd. Na szczęście dzieci niczego nie zdradziły, pretekst do wyrzucenia pedagoga okazał się chybiony. Ale na tym się nie skończyło, inspektor raz po raz niespodziewanie wpadał do klasy, kiedyś prawie przyłapałby nauczyciela na korzystaniu z polskiego śpiewnika. Innym razem powodem ataku stał się rzekomo niski poziom wiadomości z geografii Niemiec, choć inspektor przepytywał dwoje dzieci, które ledwo dwa dni wcześniej przybyły z Westfalii. Siły w tej walce były jednak nierówne, władze Prus Wschodnich oraz powiatowe w Olsztynie dysponowały wieloma środkami nacisku. Przy drodze do Dywit i Olsztyna znajdowało się większe gospodarstwo rolne, w którym pracowała rodzina Kisielów z dwójką chłopców. Zgermanizowany właściciel gospodarstwa nakłaniał małżonków Kisielów do wycofania dzieci z polskiej szkoły, na koniec pod namową władz sięgnął po argumenty ekonomiczne – zwolnił z pracy najpierw żonę, potem męża i wyeksmitował rodzinę z mieszkania. Na szczęście Kisielom dał pracę i dach nad głową Żurawski w Kajnach, jednak mieszkanie należało przystosować do użytku, a roboty murarskie trzeba było wykonać potajemnie w porze nocnej. Chłopcy nadal mogli się uczyć w polskiej szkole w Brąswałdzie, ale nie trwało to zbyt długo. Pod koniec wakacji w 1935 r. Adam Kołodziej został aresztowany za rzekome poplecznictwo i fałszywe zeznania na korzyść oskarżonego dyrektora Banku Polskiego w Olsztynie. Po tendencyjnie prowadzonej rozprawie Adam został skazany na sześć miesięcy więzienia, a faktycznie na osiem, gdyż na poczet kary nie zaliczono mu dwóch miesięcy aresztu. Uwięzienie miało oczywiście tło polityczne, a zeznania świadków podczas procesu były jawnie kłamliwe. W więzieniu trzykrotnie odwiedził go konsul Marcinkowski z Olsztyna, lecz zrezygnował z dalszych wizyt, gdy żądano, by rozmowy prowadzone były po niemiecku. Współwięźniowie donosili Kołodziejowi o biciu i poniżaniu Polaków przez dozór więzienny, po jednym z takich drastycznych zdarzeń zażądał przyborów do pisania i wystosował skargę do konsula generalnego RP w Królewcu. Widocznie interwencja dyplomatyczna poskutkowała, gdyż szykany i przemoc wobec więźniów narodowości polskiej ustały. Po aresztowaniu Kołodzieja nauczanie w Brąswałdzie prowadził co drugi dzień dojeżdżający nauczyciel Konrad Sikora. Wyznaczony bowiem na zastępstwo Józef Tomke długo nie mógł podjąć pracy z powodu braku pozwolenia władz pruskich. Niestety, dzieci Kisielów zostały wkrótce z listy uczniów wykreślone. Sprawie polskiej sprzeniewierzył się również Jan Bartnik, który w 1938 r. nie tylko wycofał swoje dwie córki ze szkoły polskiej, lecz także wypowiedział towarzystwu szkolnemu lokal szkoły oraz mieszkanie nauczycielowi Józefowi Tomkemu. Po siedmiu latach działalności szkoła polska w Brąswałdzie przestała istnieć. 31 KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH ÙCZBA 35 Krôj stolemów RÓMAN DRZÉŻDŻÓN, DANUTA PIOCH Stolem to pò pòlskù olbrzym. Mòżemë téż napisac stolëm abò stolim. Na stolemë lëdze gôdelë téż rugan abò hùn. Mòżemë rzec stolem, wiôlgòsz, gòléra na wiôldżégò chłopa (pòl. wysoki mężczyzna). Cwiczënk 1 Przeczëtôj gôdkã i przełożë jã na pòlsczi jãzëk. Wëzwëskôj do te słowôrz kaszëbskò-pòlsczi. – Widzôł të tak co? – Co? – Shreka! – Aj të mackù, to doch nie je Shrek, leno nasz kaszëbsczi stolem. Tuwò w Gniewinie je jich dosc wiele. Mòże rzec, że gniewińsczé kańtë to krôj stolemów. Hewòle, zdrzij tam. Widzysz të ną tormã – to je Kaszëbsczé Òkò. – Widzã. Chcemë do ni pòdjachac. – Jo. Na zemi òbezdrzisz so familëją stolemów: tatka stolema, mëmã stolemkã a dzeckò – stolemiątkò. – A na ną tormã wlézemë? – Czej më ju tam mdzemë, tej mùszebno wlézemë, kò z wësoka mdze lepi widzec, cëż ne stolemë zrobiłë z najim krôjòbrazã. – Z najim krôjòbrazã? – Nie czëtôł të niżódny kaszëbsczi òpòwiednie ò stolemach? Za Bòga òjca stolemë żëłë na Pòmòrzim. Bëłë mòcné, wësoczé do nieba, miałë biôłé, dłudżé włosë, mòdré òczë, jadłë kóńsczé miãso a piłë kóńsczé mlékò. Szmërgałë do se wiôldżé kamienie, co je jesz dzysdnia mòżemë òbzerac. Sëpałë damë bez jezora. Tam-sam widzec są môle, dze sôdałë na grzëpach. Bez nie mómë téż torf – kò lëdze pòwiôdają, że stolemë wëriwałë nôwikszé drzéwiãta a rzucałë je do jezorów. Tam ne drzéwiãta trëpiałë a zmieniwałë sã w nasz kaszëbsczi wãdżel. – Je to cë ale cekawé! A cëż sã z najima stolemama stało? – Pòwiôdają, że dzél z nich wëdżinął w biôtkach ze smòkama. Néżka nëch, co òstałë, wënëkelë lëdze, co na Pòmòrzé przëcygnãlë z daleczich strón. Ti lëdze to bëlë prastarkòwie Kaszëbów. – Dożdżë, dożdżë. Terôzka jem so przëbôcził ò Medalu Stolema. – Chòc cos të wiész. Medal Stolema dôwają sztudérzë z karna Pòmòraniô lëdzóm, jaczi są mòcny nibë stolemë w biôtce ò naszą zemiã, jãzëk a kùlturã. – Tej stolemë wcyg żëją westrzód nas? – Jo, żëją. Pòwiôdô sã, że w żëłach wszëtczich Kaszëbów płënie kropla krwie stolemów. Mùszelë naju przodkòwie brac so stolemczi za białczi… – Abò stolemczi brałë so Kaszëbów za chłopów. – Môsz të prôwdã, kò to bë dolmaczëło, czemùż na Kaszëbach to białczi rządzą! Në jo, terôzka chcemë le so zażëc tobaczi. Mùszimë miec stolemną mòc, bë wtrekac sã na ną tormã pò tëch przitczich trapach. 32 Cwiczënk 2 Wëpiszë z gôdczi znanczi stolemów a gwôsnyma słowama òpiszë jich wëzdrzatk. Wëzwëskôj przë tim pòdóné niżi synonimë niechtërnëch słów. (Wypisz z dialogu cechy stolemów i własnymi słowami opisz ich wygląd. Wykorzystaj w pracy podane niżej synonimy niektórych słów). mòcny – karszny, dôżny, zuchterny, drëmny, machtny wësoczi – wëbiegłi, wëlecałi, łãżny biôłi – jasny, mléczësti mòdri – niebiesczi Cwiczënk 3 Wëpisóné wëżi słowa są znankòwnikama. Mòżemë ò nie zapëtac przë ùżëcym pëtaniô „jaczi?”. Zmień jich pòstac tak, żebë òdpòwiôdałë téż na pëtania: jakô, jaczé, jaczi, jaczé (wedle mòdła pòdónégò niżi). Dopiszë w klamrach pòzwë ôrtów (chłopsczi, białczi, dzecny, chłopskòpersonowi, niéchłopskòpersonowi). (Wypisane wyżej słowa są przymiotnikami. Możemy o nie pytać przy użyciu pytania „jaki?”. Zmień ich postać tak, żeby odpowiadały też na pytania: jaka, jakie, jacy, jakie [według wzoru podanego poniżej]. Dopisz w nawiasach nazwy rodzajów [męski, żeński, nijaki, męskoosobowy, niemęskoosobowy]). jaczi ten ( ) pòjedińczô lëczba jakô ta ( ) pòjedińczô lëczba) mòcny mòcnô jaczi jaczé jaczé ) te ( to ( ) ti ( ) wielnô pòjedińczô wielnô lëczba lëczba lëczba mòcné mòcny mòcné karszny Przëbôczë, jaczé kùnôszczi mògą przëjimac znankòwniczi w rozmajitëch ôrtach (pòmòc nalézesz w ùczbie 5). Pòdsztrëchnij te kùnôszczi w słowach z zestôwka. (Przypomnij, jakie końcówki mogą przybierać przymiotniki w różnych rodzajach [pomoc znajdziesz w lekcji 5]. Podkreśl te końcówki w słowach z tabelki). POMERANIA WRZESIEŃ 2014 KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH Cwiczënk 4 Familiô kaszëbsczich wiôlgòszów to: tatk – stolem, mëmka – stolemka, dzeckò – stolemiątkò. Stolemòwą spòlëznã twòrzą: (ti) stolemi, (te) stolemczi, (te) stolemiątka. (Rodzina kaszubskich wielkoludów to:… Stolemową społeczność tworzą:…). Stolemiątka bëłë wiôldżé, stolemczi bëłë òd nich wikszé, stolemi bëlë nôwikszi. (Stolemiątka były wielkie, stolemki były od nich większe, stolemi byli najwięksi). Na spòdlim pògrëbionëch wëżi słów mòżemë rzec ò stãpnio wanim znankòwników, chtërne mògą miec trzë stãpienie: równy, wëższi i nôwëższi (wprowadzenié do tegò bëło w ùczbie 21). (Biorąc za przykład słowa zapisane wyżej pogrubioną czcionką, możemy powiedzieć o stopniowaniu przymiotników, które mogą mieć trzy stopnie: równy, wyższy i najwyższy). Stãpiéń równy – spòdlowô pòstacëjô znankòwnika (podstawowa postać przymiotnika). Stãpiéń wëższi – pòwstôwô przez dodanié do tématu zna nkòwnika w równym stãpieniu przërostka -szi abò -észi (powstaje przez dodanie do tematu przymiotnika w stopniu równym przyrostka…) Stãpiéń nôwëższi – pòwstôwô przez dodanié do wëższégò stãpienia znankòwnika przedrostka nô- (powstaje przez dodanie do stopnia wyższego przymiotnika przedrostka…). Są téż znankòwniczi òznôczającé stałą znankã, co nie jidą stãpniowac: wieczny, òstatny. (Przymiotniki możemy stopniować według trzech sposobów: – regularny: tak, jak to opisano w tabelce w ćwicz. 4: mały, mniejszy, najmniejszy; – nieregularny: formanty są identyczne jak w stopniowaniu regularnym, ale zmieniamy temat słowa: zły, gorszy, najgorszy; – opisowy: do postaci w stopniu równym dodajemy przysłówek bardziej [w stopniu wyższym], najbardziej [w stopniu najwyższym]). Przëpiszë pòdsztrëchniãté w gôdce znankòwniczi do pa sownëch ôrtów stãpniowaniô. (Przyporządkuj podkreślone w rozmowie przymiotniki do odpowiednich sposobów stopniowania). Cwiczënk 6 Juwerno je ze stãpniowanim przëczasników, ale leno tëch, co pòchôdają òd znankòwników. Reszta sã nie stãpniuje. (Identycznie postępujemy przy stopniowaniu przysłówków, ale tylko tych, które tworzymy od przymiotników. Reszta nie podlega stopniowaniu). Ùtwòrzë òd znankòwników z tekstu gôdczi przëczasniczi i wëstãpniuj je (utwórz od przymiotników z dialogu przysłówki i wystopniuj je), np. mòcny – mòcno, mòcni, nômòcni. Cwiczënk 7 Wiadła te tikają sã leno jednégò z trzech ôrtów stãpniowaniô znankòwnika (ò czim w cwiczënkù 5). (Ta wiedza dotyczy tylko jednego z trzech sposobów stopniowania przymiotnika [o czym w ćwiczeniu 5). Cwiczënk 5 Żelë ze stãpniowanim béł jaczi jiwer, to je to wińdzëna tegò, że (jeśli ze stopniowaniem był jakiś problem, to wynika on z tego, że): Znankòwniczi mòżemë stãpniowac na trzë ôrtë: – regùlarny: tak, jak to je òpisóné w zestôwkù z cwicz. 4: môłi, miészi, nômiészi; – nieregùlarny: fòrmantë są juwerné jak w regùlarnym stã pniowanim, leno zmieniwómë témat słowa: złi, gòrszi, nôgòrszi; – òpisowi: do pòstacëji w stãpieniu równym dodôwómë przë czasnik barżi (wëższi stãpiéń), nôbarżi (nôwëższi stãpiéń). POMERANIA SÉWNIK 2014 Medal Stolema przëznôwóny je òd ……… rokù. Przëznôwają gò sztudérzë z trzëgardnégò karna ……… Medal Stolema zrobiony je z ……… Wrãcziwóny je òb czas ùroczëstégò zéńdzeniô w Rôtëszu ……… we ……… Laùreatama są m.jin.: felietonista piszący pòd przëzwëstkã Gùczów Mack, Aleksander ………; aùtor ksążczi Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, Bernat ………; pisôrz, spòlëznowi a pòliticzny dzejôrz, Lech ………; noblista, aùtor m.jin. romana Blaszany bębenek, Günter ………; Aùstrijôk, aùtor pùblikacji Historia literatury kaszubskiej, Ferdinand ………; aktorka rodã z Gòwidlëna, Danuta ……… Cwiczënk 8 Co cekawégò mòże jesz nalezc w Gniewinie a òkòlim? Wëliczë jak nôwicy cekawòstków. (Co ciekawego można jeszcze znaleźć w Gniewinie i okolicy? Wymień jak najwięcej interesujących informacji). SŁOWÔRZK W teksce gôdczi są pòdsztrëchniãté znankòwniczi w rozm ajitëch ôrtach i stãpniach. Spróbùj je wëstãpniowac w pòòstałëch stãpniach. Czë wszëtkò sã ùdało bez wikszégò jiwru? (W tekście dialogu podkreślono przymiotniki w różnych rodzajach i stopniach. Spróbuj je wystopniować w pozostałych stopniach. Czy wszystko się powiodło bez większego problemu?). Nalézë wiadła ò Medalu Stolema, wëapartnienim przëznôwónym w kaszëbsczim spòlëznowim dzejanim, a dofùluj zdania (znajdź informacje o Medalu Stolema, wyróżnieniu przyznawanym w kaszubskim ruchu społecznym, i uzupełnij zdania): dama – grobla; gniewińsczé kańtë – gniewińskie strony, okolice Gniewina; grzëpa – pagórek, wzgórze; néżka – resztka; òpòwiedniô – legenda; przitczi – stromy; torma – wieża; trëpiec – tu: gnić; za Bòga òjca – dawno temu, w czasach prehistorycznych 33 GDAŃSK MNIEJ ZNANY Westerplatte – tu padły pierwsze strzały Co roku o świcie 1 września, w rocznicę wybuchu II wojny światowej, na Westerplatte gromadzą się tłumy. My również, oddając hołd obrońcom, udajemy się na spacer po tym historycznym terenie. M A R TA S Z A G Ż D O W I C Z Zapomniany kurort Hasło Westerplatte nieodłącznie kojarzy się z II wojną światową. Tymczasem historia tego miejsca wydaje się zupełnie nie pasować do jego powagi. Westerplatte dla mieszkańców Gdańska XIX stulecia było po prostu kąpieliskiem, a pod koniec stulecia urosło do rangi kurortu. Letnicy dopływali tu statkiem. Wówczas celem wycieczki było plażowanie i spacer po tak zwanym Cesarskim Molo. Na kuracjuszy czekał Dom Zdrojowy, czy też Dom Ciepłych Kąpieli. Można tam było raczyć się kąpielami w podgrzanej wodzie morskiej. Śladu po dawnym kurorcie dziś nie ma. Ale przypomina o nim wystawa przygotowana przez Muzeum II Wojny Światowej „Westerplatte: Kurort – Bastion – Symbol”. Tablice z dawnymi zdjęciami i mapami ustawione są pomiędzy parkingiem dla autokarów a promenadą wzdłuż falochronu. Warto zwrócić uwagę na planszę ukazującą, jak powstał półwysep Westerplatte. Na mapach zobaczymy, że dawne ujście Wisły znajdowało się tam, gdzie dziś Twierdza Wisłoujście. Z nanosów utworzyła się wyspa zwana zachodnią łatą czy właśnie Westerplatte. W XIX wieku wyspę połączono z lądem, dzięki czemu powstał istniejący po dziś dzień półwysep. Ślady wojny Wędrówkę kontynuujemy, kierując się do tablic opowiadających o okresie dwudziestolecia międzywojennego. W 1924 34 roku Polska uzyskała teren Westerplatte leżący wtedy w granicach Wolnego Miasta Gdańska. Powstała tu Wojskowa Składnica Tranzytowa obejmująca obszar 60 hektarów. W latach trzydziestych opracowano system obrony tego miejsca. Zbudowano pięć wartowni oraz koszary. Przechodzimy na drugą stronę parkingu, by zwiedzić zachowaną Wartownię nr 1. To oddział Muzeum Historycznego Miasta Gdańska. Prezentowany jest tu mundur majora Henryka Sucharskiego, dowódcy Wojskowej Składnicy Tranzytowej i obrony Westerplatte we wrześniu 1939 roku. Kamera zainstalowana pod wartownią pozwala zobaczyć podziemny schron. Wychodząc z tego oddziału muzeum, przecinamy główną aleję, by udać się na Cmentarzyk Obrońców Westerplatte. Prócz poległych spoczęły tu także prochy majora Sucharskiego, który zmarł w roku 1946. Zostały złożone na Westerplatte w 1971 roku. Wracamy na aleję, by dotrzeć do koszar. W ruinach budynku zachowała się izba bojowa, która miała stanowić wsparcie ogniowe dla pobliskich wartowni. Po drugiej stronie deptaku czeka na nas druga część wystawy plenerowej. Przybliży nam ona przebieg siedmiu dni walk. Pusta tablica jest znakiem, że jeszcze nie wszystkie karty historii zostały odkryte. Symbol Trasa prowadzi nas na kopiec, gdzie wznosi się Pomnik Obrońców Westerplatte. Ustawiony został w 1966 roku. Monument ma kształt miecza wbitego w ziemię. Zobaczymy na nim żołnierza Pomnik Obrońców Westerplatte. Fot. M.S. i marynarza oraz nazwy miejsc bitew morskich II wojny światowej i kampanii wrześniowej 1939 roku. Wracając, skręćmy za schodami w prawo. Droga doprowadzi nas do ostatniej części wystawy plenerowej. Zdjęcia, m.in. te ze spotkania Jana Pawła II z młodzieżą na Westerplatte w 1987 roku, ukazują rolę tego miejsca w historii powojennej. To tu papież powiedział: „Każdy z was, młodzi przyjaciele, znajduje też w życiu jakieś swoje Westerplatte, jakiś wymiar zadań, które trzeba podjąć i wypełnić, jakąś słuszną sprawę, o którą nie można nie walczyć, jakiś obowiązek, powinność, od której nie można się uchylić, nie można zdezerterować”. POMERANIA WRZESIEŃ 2014 Ùchòwanié kùlturë Czë zmniésziwanié sã kùlturowégò òbjimù kaszëbsczi kùlturë mòże nazwac asymilacją, czë je to skùtkã bezùstôwnëch zmianów, jaczima z rozmajitą mòcą pòddôwóné są spòlëznë przemësłowé? W Pòlsce òb czas òstatnëch pôrã dzesąt lat na wiérzch wësënãłé sã tipiczné zjawiszcza òtemkłëch spòlëznów. Móm tu na mëslë zdrëszanié sã państwów i institucjów, jaczé naczãłë wespółrobic w donëchczas nieznónëch rëmiach. Lëdze zaczãlë dostrzegac wzajemno jich zblëżiwającé szlachòwné znanczi. Letkòsc kòmùnikòwaniô i rézowaniô ùrëszniła zmianë, przódë zachôdającé wòlni. Procesë te wzmòcniłë sã w slédnym dzesãclecym XX stalata. Pò latach dërchnëch brëkùnków spragłô spòlëzna òtemkła sã na „dobroctwa” nié wiedno bãdącé òbiektã rëchlészich wzdichnieniów. Pòlskô zaczãła sã zmagac ze zjawiszczama przëchôdającyma z bùtna, jak téż rodzącyma sã bënë. Bùtnowémù cëskòwi ùsôdzków kùlturë i nowëch żochów krôj nie je w sztãdze cwiardo procëmstawic towôrów môlowégò pòchôdaniô. Znów bënë, z òrãdzë szerok rozmióny pòliticzi zgòdë, czëje sã òdwestrzédné dzejania mniészëznów domôgającëch sã swòjich praw. Prawa te, w miono spòdlecznëch praw człowieka, wëmôgóné ratifikòwónyma kònwencjama midzë nôrodnyma i bënëkrajowima ùstawama, są sprôwdzënkã pòliticzny pòprawnotë wëszëznów Rzeczpòspòliti Pòlsczi. W spòlëznach etnicznëch tôkle òglowòkrajowé colemało schôdają na drëdżi môl, z przódkù robiącë plac sprawóm jim blëższim. Znanką wëapartniającą Kaszëbów je regionalny jãzëk. Równak dzél lëdzy kôrbiącëch pò kaszëbskù je corôz mniészi. Ùrëchlenié ùstrojowëch zmianów w państwie pòlsczim wzmòcniło zjawiszcze prze rwaniô kùlturowégò przekazu. Ùjimiãcé POMERANIA SÉWNIK 2014 kaszëbsczégò jãzëka w prawną òchro nã ùmòżlëwiło cyg dzejaniów pòpula rizatorsczich: kaszëbsczégò zaczelë ùczëc w szkòłach, pòjawił sã w niechtërnëch ùrzãdach i w kòscelny lëturgie, równak brzadë są daleczé òd spòdzéwónëch. Szerok rozmiónô pòlitika wes półrobòtë midzë krajama skùtkùje tim, że państwòwé grańce mają corôz mniészi znaczënk. Wspiérô sã krôjnë zamieszkiwóné òbez etniczné grëpë, równak wôrt pòdsztrichniãcô je to, że kùltura jakno môlowô spôdkòwizna nie je jedurnym kwalitetã znankùjącym region. Wspiéróné są téż regionë, jaczich pòspólnym mianownikã je gòspòdarczi rënk, rozcygający sã pò òbù starnach grańczącëch ze sobą państwów. Zrozmiałé je, że te procesë ni mògłëbë miec placu bez ùdzélu strzódków òglowégò przekazu. Kaszëbskô spòlëzna òd wiele ju lat domôgô sã wikszégò przistãpu do pùblicznégò radia i telewizje, ale bez wikszich dobëców. W ti sprawie widzec je drëgòréżną stojiznã Kaszëbów w Rzeczpòspòliti Pòlsczi. Zwikszoné migracje i czãsté kòntaktë są òrãdzã wzajnégò przenikaniô sã kùltur. To zôs przekłôdô sã na stojiznë lëdzy, jaczi czerëjącë sã pòzdrzatkama wërosłima na nowëch kùlturowëch żochach, chcą kònsumòwac, kùli sã dô. Je wiedzec, że na òglowòprzistãpnym rënkù globalizacje dobëc mòże kòżden, co òznacziwô, że dobiwają nômachtniészi. Państwa z dobrze fąksnérëjącą gòspòdarką, zaléwającë swòjima towôrama rënczi państw słabszich, dobiwają téż na gónie kùlturë. Z cëzym „produktã” w grëpie przëchôdają jiné zwëczi, spòsobë zachòwaniô i jinô hierarchiô wôrtnotów. Baro czãsto je to òrãdz sztridów na òbëczajnym spòdlim, co widzec w zjawiszczu zmianë kùlturowëch zwëków w ùprocëmnienim do kùlturë narodowi i globalny. Òpisóné zjawiszcza ù jednëch rodzą stojiznë kòsmopòliticzné, a jinëch pòdskôcają do dzejaniów w czerënkù ùchòwaniô kùlturë regionu. W ti nierówny biôtce môłé spòlëznë tracą swòją kùlturã. W jimach z machiną swiatowi pòpkùlturë nie mdą w sztãdze ùchòwac swòji spôdkòwiznë, swi apartnoscë. Bez przemëslny pòliticzi wspiarcô dobëcé je mało mòżlëwé. Sławòmir Klôsa O przenoszeniu królewianki Potęgowo to duża, gminna wieś, leżąca w połowie drogi między Słupskiem i Lęborkiem. Zapewne jeszcze rok temu niewiele osób uwierzyłoby w to, że zajęcia z języka kaszubskiego będą się tu cieszyły tak dużą popularnością. Jednak dzięki ogromnemu zaangażowaniu dyrektorki Zespołu Szkół w Potęgowie Grażyny Bartos, która od początku i konsekwentnie wspierała tę ideę, rok szkolny 2013/2014 otworzył nowy rozdział nie tylko w szkolnej kronice, ale również w głowach i sercach uczniów, którzy wyruszyli na Remusową przygodę wraz z pierwszym dzwonkiem. W Zespole Szkół w Potęgowie są dwie nauczycielki języka kaszubskiego – Barbara Kochańska i Magdalena Tracewicz. Obie, zafascynowane kaszubską kulturą i kaszubszczyzną, już w czasie kursów i przygotowania do egzaminu dającego możliwość uczenia języka kaszubskiego postanowiły przekazywać go uczniom tak, by i w nich zakiełkowała taka sama fascynacja. Należy tu wspomnieć, że tylko niektórzy potęgowscy uczniowie kaszubski wynieśli z domów, większość dzieci dopiero się zapoznaje z językiem i obyczajami. Mają ku temu wiele możliwości, bo lekcje języka kaszubskiego organizowane są tu w taki sposób, by i ci początkujący, i ci, którzy kaszubski mają we krwi, znaleźli dla siebie coś, co pozwoli im otworzyć szerzej oczy na otaczający ich świat. W tym miejscu należy wspomnieć o wycieczkach, które nie tylko pomagają dzieciom i młodzieży lepiej poznać swój region, ale także są pomocne we wszelkich ćwiczeniach językowych. Zatem tak jak Remus ze swą taczką i wiernym przyjacielem Trąbą, przemierzamy Kaszuby w poszukiwaniu tego, co kaszubskie. Młodzi ludzie poznają region, dowiadują się o ważnych miejscach, które są tuż obok. Wycieczki to jednak nie tylko zwiedzanie, to także okazja, aby użyć wyniesionych z klasy słów, spotkać się z żywą kaszubszczyzną i poczuć dumę, gdy napotkany przechodzień odpowie na powitanie. Oczywiście po kaszubsku. Starsi uczniowie przygotowali makiety przedstawiające okolice Potęgowa 35 LISTY Magiczna Rugia. Refleksje z podróży Uczniowie klasy III z plakatem wykonanym przez nich z okazji Dnia Jedności Kaszubów. Fot. M. Tracewicz i cały nasz region. Były kaszubskie jeziora, lasy, nawet wieża widokowa z Gniewina bardzo misternie odwzorowana. Młodsi zapoznawali się z kaszubskimi legendami, na których podstawie przygotowują ścienną gazetkę. Wiedzą już, jak zostały stworzone Kaszuby, co wydarzyło się miedzy ludźmi i stolemami i skąd się wziął diôbelsczi kam. Mamy też w szkole zajęcia kulinarne. Smażyliśmy ruchanki, które tak smakowały naszym uczniom, że lekcję tę przeprowadzono niemal we wszystkich grupach. Najwięcej serca nasi uczniowie włożyli jednak w zajęcia z haftu kaszubskiego. Zapoczątkowała je Barbara Kochańska już w ferie zimowe, jednak zainteresowanie wśród uczniów było tak duże, że zajęcia te kontynuowano na lekcjach. Mimo że język kaszubski gości w szkole w Potęgowie dopiero od roku, jednak już są pierwsze sukcesy. Nasza szkoła organizowała galę konkursu „Oto Pojezierze Bytowskie”, zainicjowanego przez Lokalną Grupę Rybacką Pojezierze Bytowskie. Celem konkursu było rozwijanie wiedzy o własnym regionie, a w szczególności o świecie przyrody, rozbudzenie wrażliwości plastycznej i umożliwienie prezentacji swojej 36 twórczości szerszemu gronu odbiorców. Nadeszło wiele bardzo atrakcyjnych prac przedstawiających zabytki naszego regionu. Wśród zwycięzców znaleźli się również uczniowie szkoły z Potęgowa, którzy w nagrodę pojechali na wycieczkę do warszawskiego Centrum Nauki Kopernik. Nasze plany na przyszły rok? Przede wszystkim nie przestawać. Pogłębiać to, co już wiemy, i zdobywać nowe doświadczenia. Poszerzać współpracę z innymi kaszubskimi szkołami, dzielić się doświadczeniami. Zaspokajać ambicje naszych uczniów, przygotowując ich do udziału w konkursach na szerszą skalę. Może z czasem uda się zorganizować w szkole kółko literackie, aby uwrażliwiać na piękno kaszubskiej literatury większe kręgi odbiorców. To wszystko nie byłoby możliwe, gdyby nie wsparcie ze strony dyrekcji Zespołu Szkół w Potęgowie i zaangażowanie nauczycieli. A przede wszystkim, gdyby nie wielka ciekawość naszych młodych Kaszubów. W Potęgowie już wszyscy wiedzą, że Strach, Trud i Niewarto to tylko upiory, na które znaleźliśmy swój zachodniokaszubski sposób. Magdalena Tracewicz W sobotni ranek pojechałem z Bratem na Rugię, największą wyspę Wielkiego Pomorza, używając terminologii prof. G. Labudy. Chociaż postanowiliśmy po drodze niczego nie zwiedzać, by cały wolny czas poświęcić wyłącznie Rugii, jednak nie oparliśmy się dwóm pokusom. Na wyspie Uznam skusił nas kierunkowskaz: Peenemünde (co po polsku znaczy ujście Piany). W ekspresowym tempie obejrzeliśmy ruiny potężnych zabudowań niemieckiego ośrodka doświadczalnego, w którym podczas II wojny powstawały słynne rakiety V-1 i V-2. Wspominaliśmy pomorskich uczestników ruchu oporu, którzy przyczynili się do rozpracowania i później zniszczenia tego ośrodka. Chwilę zastanawialiśmy się też nad podejściem współczesnych Niemców do historii. W Peenemünde powód ku temu dał nam widok radzieckiego okrętu podwodnego z okresu ostatniej wojny udostępnionego dla zwiedzających. Dlaczego na jego miejscu nie stał niemiecki odpowiednik, przecież niemieckie okręty podwodne miały większe znaczenie w trakcie tego okrutnego konfliktu? To samo pytanie nasunęło nam się także na Rugii, gdzie prezentuje się brytyjski okręt podwodny. Kiedy wjeżdżaliśmy do miasteczka Wolgast (na stałym lądzie), nie mieliśmy już wyrzutów sumienia, że się zatrzymujemy. Dla nas, żyjących kulturą i historią małej kaszubskiej ojczyzny, to nie był Wolgast, tylko Wołogoszcz – jedna z siedzib księstwa pomorskiego, ważny ośrodek kaszubsko-pomorskiego państwa. Doskonale zachowana i utrzymana zabudowa wołogoskiego Starego Miasta wydała mi się jakby żywcem przeniesiona do współczesności z dawnych wieków. Namacalnie odczuwałem tutaj, jak żyli dawni Pomorzanie, czułem ich oddech. Nie zdziwiło mnie więc, że w księdze odwiedzających w kościele pw. św. Piotra znalazłem sporo wpisów współczesnych działaczy kaszubskich, uznających dawnych mieszkańców regionu za przodków obecnych Kaszubów, oddających im cześć i chwałę. I ja się z tym utożsamiałem. Pomodliłem się za pochowanych tutaj kilku książąt POMERANIA WRZESIEŃ 2014 LISTY pomorskich, pomedytowałem przy zabytkach pamiętających dawne, słowiańskie Pomorze. Mam też zdjęcie zrobione przed siedzibą dawnej książęcej kancelarii, gdzie powstawało jedno z najbardziej znaczących dzieł pomorskiej historiografii: „Pomerania” autorstwa T. Kantzowa, czyli znana i doceniana do tej pory kronika pomorska z XVI w. To dzieło niezwykłe również dlatego, że powstawało, gdy wpływy niemieckie na Pomorzu były coraz silniejsze, a jednocześnie stanowi świadectwo tego, że ówcześni Pomorzanie, także ci mówiący i tworzący po niemiecku, zachowali wiele cech różniących ich od Niemców, a także byli świadomi swojego słowiańskiego rodowodu. Wołogoszcz dzieli od Greisfaldu (czyli pomorskiej, słowiańskiej Gryfii), siedziby najstarszego na Pomorzu uniwersytetu, ok. 20 kilometrów, jednak nie zatrzymaliśmy się w tym mieście pełnym pomorskich i kaszubskich pamiątek. Kilka lat wcześniej miałem okazję znaczną ich część widzieć, stanęły mi więc przed oczami. Między innymi jedna z reprezentacyjnych uniwersyteckich sal z wizerunkami książąt pomorskich i ich tytulaturą, w tym określeniem „książę Kaszubów”. Każdy, kto widział te obrazy, łatwo da wiarę przekazowi, że właśnie to pomieszczenie było w drugiej połowie XIX w. kamieniem milowym w rozwoju tożsamości kaszubskiej najwybitniejszego kaszubskiego pisarza A. Majkowskiego. Rugia! Jej magia objawiła się nam od razu. Przywitały nas bezkresne pola, na których kończono prace rolne. Pierwszy postój zrobiliśmy w uroczym miasteczku Putbus. Jego początek był bardzo podobny do założenia Wejherowa, gdyż także ono zawdzięcza swoje istnienie woli miejscowego możnowładcy. Kilkanaście kilometrów dalej chodziliśmy po uliczkach Binzu, chyba najbardziej znanej miejscowości letniskowej na Rugii. W pełni zasługuje ona, moim zdaniem, na takie określenie. Poświadczały je tłumy turystów oraz piękne położenie pomiędzy morzem i jeziorem. Miasteczko wyróżnia się też wśród innych niemieckich miejscowości nadbałtyckich charakterystyczną, jednokolorową elewacją. Prawie wszystkie budynki tego letniska są białe! POMERANIA SÉWNIK 2014 Klifowe wybrzeże. Fot. P. Breza Do miejsca docelowego, Sassnitz, największego rugijskiego portu, dotarliśmy dopiero o zmierzchu. Mimo późnej pory wybraliśmy się na dziesięciokilometrowy spacer po tym mieście. Nie żałowaliśmy tego. Mieszanina historycznych i współczesnych zaułków, mętlik (tak to można określić) różnych stylów i epok był tego wart. Jednak ten spacer przypomniał mi też smutne, okrutne okresy naszej regionalnej historii. To do Sassnitz przybiły statki z częścią więźniów KL Stutthof, ewakuowanych w 1945 r. mniej znaną i upamiętnioną drogą morską. Dla niektórych z nich miasto to stało się miejscem ostatniego spoczynku, w tym dla kilku uczestników pomorskiego ruchu oporu. Szukałem jakiejś tablicy przypominającej ten fakt... Bezowocnie. Następnego dnia odwiedziliśmy dwa miejsca na Rugii, które uczyniły ją sławną i utworzyły jej niesamowity klimat. Pierwsze to odległe od Sassnitz o kilka kilometrów niepowtarzalne klifowe wybrzeże, otoczone szczególną opieką tutejszego parku narodowego. Wzrok nie mógł się nasycić widokiem kredowych, białych skał wznoszących się stromo na brzegu wyspy do wysokości prawie 120 metrów, czyli kilka razy wyżej niż na przykład w Jastrzębiej Górze. Stromizna była na tyle duża, że niektórzy turyści bali się wejść na platformę nieco wysuniętą nad przepaść. Mimo to był na niej tłok, a niekiedy, jak się dowiedziałem, trzeba czekać kilkadziesiąt minut, by się na nią dostać. Trudno zapomnieć taki widok, tym bardziej, że uświadomił mi on i stojące niedaleko tablice, że Rugia (może lepiej powiedzieć wyobrażenie o niej) stanowi nie tylko ważną część kaszubskiej kultury, w tym twórczości A. Majkowskiego czy J. Trepczyka. Miała ona też ogromne znaczenie dla niemieckiego romantyzmu, mocno wpłynęła na niemieckich malarzy. Również to nobilituje, ciągle potrzebującą docenienia i dowartościowania, kulturę kaszubską, 37 LISTY Kościół pw. św. Piotra w Wołogoszczy. Fot. P. Breza Autor pod posągiem Świętowita. Fot. P. Breza umacnia jej ogólnoeuropejskie korzenie i jednocześnie ujawnia jej oryginalność i swojskość. Szkoda tylko, że wspomniane tablice przypominają jedynie niemieckich twórców. Uzupełnienie ich o przedstawicieli innych narodów dodałoby im kolorytu i byłoby bliższe prawdzie o kulturotwórczej roli tego miejsca. Wracając do parkingu, nie ominęliśmy żadnej pozostałości po dawnych słowiańskich mieszkańcach Rugii, ich grodach, miejscach kultu itp. Czytałem też informacje zamieszczone na tablicach i w moim przewodniku o starych germańskich bóstwach, pracy niemieckich rolników itd. I tu jedna refleksja. Przy prezentacji wierzeń słowiańskich wyeksponowano składanie przez 38 Słowian krwawych ofiar. Z prehistorycznego, zachowanego ołtarza ściekała wcale nie archeologiczna czerwona farba imitująca krew. Z kolei germańska piękna bogini Herta, jak pisano, chętnie wspomagała miejscowych gospodarzy obfitymi zbiorami. Może przesadnie odebrałem to jako reminiscencję poglądu o okrutnych Słowianach i przynoszących kulturę Germanach. Wygląda na to, że nawet europejska wspólnota nie przekreśliła dawnych etnicznych stereotypów. Ostatnim etapem naszej wędrówki była Arkona, rugijski przylądek z dwiema znanymi w Niemczech latarniami i dawną bazą rakietową NRD. Jest tu też ciekawe klifowe wybrzeże, bardzo przypominające to w Jastrzębiej Górze i Redłowie. Nas jednak najbardziej przyciągnęły tutaj ślady po dawnych, słowiańskich Rugijczykach. Dla nich było to miejsce święte. W tutejszym grodzie czczono posąg czterogłowego Świętowita, strzeżonego przez kilkuset wo jowników. Nie obronili go (i zawartości skarbca miejscowych kapłanów) dopiero w drugiej połowie XII w. Sława tego miejsca przekraczała granice Rugii i przetrwała do dziś, stała się symboliczna. Jednak symbol ten niewątpliwie ma liczne odcienie i wywołuje różne skojarzenia. Nazwa „Arkona” jest wykorzystywana przez społeczność polską i niemiecką. Oto dwa przykłady. W okresie międzywojennym i podczas ostatniej wojny Niemcy nadawali jej imię statkom. Tuż po jej zakończeniu grono wybitnych pomorskich, polskich naukowców i twórców kultury założyło czasopismo kulturalno-artystyczne „Arkona”, można powiedzieć o obliczu antyniemieckim. Z Arkony wyjeżdżaliśmy z poczuciem niedosytu, zdawaliśmy sobie bowiem sprawę z tego, że jest jeszcze sporo miejsc na Rugii, które mocno wpisują się w kulturowe dziedzictwo Kaszub i Pomorza, a do których tym razem nie udało nam się dotrzeć. Jednak towarzyszyła nam także świadomość, że to, co udało się zobaczyć, ułatwi zrozumienie naszej kaszubskiej kultury i tożsamości. Bogusław Breza POMERANIA WRZESIEŃ 2014 Wszystkie prezentacje parafii bogato zilustrowano fotogramami Jacka Zielińskiego (np. kościół i plebania w Białogórze, dekanat gniewiński, s. 95). Pożytecznym dopełnieniem starannie wydanej książki (sztywna oprawa, piękna okładka) jest przejrzysta mapa diecezji pelplińskiej z zaznaczeniem kościołów erygowanych przez bpa Szlagę. Mapę opracował Przemysław Jujka. Warto też dodać, że publikacja została poświęcona pamięci pierwszego biskupa pelplińskiego w 50. rocznicę jego święceń kapłańskich. Ad maiorem Dei gloriam Pierwszy biskup pelpliński ks. prof. Jan Bernard Szlaga sprawnie zarządzał powierzoną mu diecezją aż do swojej śmierci (25 kwietnia 2012 r.). Jednym z przejawów troski biskupa o rozwój struktury organizacyjnej Kościoła na tym terenie było erygowanie 32 nowych parafii. Dwie z nich, w Maksymilianowie i we Włókach, przeszły w 2004 r. do nowo utworzonej diecezji bydgoskiej. Ks. infułat Stanisław Grunt, wielo letni ekonom diecezji chełmińskiej i pelplińskiej, znany ze swoich historycznych zainteresowań, przygotował cenne opracowanie dotyczące wszystkich parafii powstałych staraniem biskupa Szlagi. Z racji pełnionej funkcji ks. Grunt aktywnie uczestniczył w przedsięwzięciach związanych z tworzeniem nowych wspólnot wiernych i lokalizacją obiektów sakralnych. Kolejne świątynie parafialne i filialne wznoszono bowiem, „aby było bliżej do kościoła”. W budowę nowych miejsc żywego kultu i modlitwy angażowali się również duszpasterze i wierni Kociewia, Kaszub, Krajny i Borów Tucholskich. Trafnie zauważył w Przedmowie biskup Wiesław Śmigiel: „(...) nowe kościoły są odpowiedzią na realne potrzeby eklezjalne, a nie chęcią realizacji indywidualnych, często megalomańskich projektów” (s. 6). 25 marca 1992 r. utworzona została diecezja pelplińska, natomiast pierwsza nowa parafia na tym obszarze, jak się dowiadujemy z książki księdza infułata, powstała już kilka tygodni później – 12 maja. Przegląd parafii przedstawionych w publikacji otwiera zatem ustanowiona wówczas Parafia pw. św. Andrzeja Boboli w Kamionce (dekanat nowski). Wśród opisanych przez ks. Grunta parafii odnajdziemy m.in. aż trzy nowe wspólnoty wiernych utworzone w Chojnicach, a po dwie w Lęborku, Starogardzie POMERANIA SÉWNIK 2014 Kazimierz Jaruszewski Gdańskim i Tucholi. W największym ośrodku miejskim diecezji, w Tczewie, w okresie posługi pasterskiej bpa Szlagi powstała jedna nowa parafia: pw. Jezusa Chrystusa Króla Wszechświata. Należy też pamiętać, że niektóre parafie zostały biskupim dekretem zlikwidowane, we wspomnianych Chojnicach los taki spotkał w 2005 r. Parafię pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny. Ostatnimi parafiami terytorialnymi, które zostały ustanowione przez bpa Szlagę i ukazane w opracowaniu, są Parafia pw. Błogosławionego Jana Pawła II Papieża w Mądrzechowie (dekanat bytowski) oraz Parafia pw. św. Maksymiliana Marii Kolbego w Skarszewach (dekanat skarszewski). Obie parafie erygowano 1 lipca 2011 r. Trzydzieści dwie parafie zostały zaprezentowane przez autora w ujęciu historyczno-pastoralnym. Ks. infułat nierzadko odniósł się do dziejów miejscowości, do wydarzeń z życia religijnego, szczegółowo opisał przebieg i chronologię inwestycji kościelnych, odnotowując również nazwiska projektantów i budowniczych. Trudno było autorowi zachować proporcje w objętości poszczególnych opisów. Najwięcej miejsca poświęcił parafii Matki Bożej Fatimskiej w Chojnicach (ustanowionej w 1997 r.). Losy tej parafii wiążą się z budową, jak wskazał ks. Grunt, „podwójnego” (s. 82) sanktuarium diecezjalnego: Matki Bożej Fatimskiej i św. Ojca Pio. Ks. Stanisław Grunt, Aby było bliżej do kościoła. Nowe parafie pokłosiem posługi pasterskiej bpa Jana Bernarda Szlagi, wyd. Bernardinum, Pelplin 2013. Warszawka skaszubiona Tandem twórczy Kosmowska – Kucharski wyrażający się w języku kaszubskim i rysunku komiksowym pojawił się w 2014 r. Rok wcześniej zaistniał w języku polskim jako wynik inspirowanej przez bytowski oddział Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego akcji propagującej Kaszuby w formie prostej, ale jednocześnie atrakcyjnej dla współczesnego odbiorcy kultury popularnej. W ten sposób Bytów przez wcześniej wydane komiksy Szczeniã Swiãców, Arbata oraz publikowanymi właśnie Wakacjami w Raju potwierdził swą pozycję „zagłębia komiksowego”. Niezwykle ciekawa i znacząca jest droga „komiksowania” Kaszub. Wszak mamy tutaj historię średniowieczną (w tonacji serio), opowieść współczesną (w konwencji sensacyjno-kryminalnej) oraz aktualny opis rzeczywistości turystyczno-obyczajowej. Decyzję, aby przedstawić dzisiejsze Kaszuby w prostej, lekko podanej fabule Wakacji w Raju, wraz z nieudziwnionymi, realistycznymi rysunkami trzeba ocenić pozytywnie. Oczywiście ta godna wspierania chęć promowania Pomorza (a dokładnie ziemi bytowskiej) za pomocą środka wyrazu wiążącego się z kulturą popularną może u niektórych wzbudzić nieufność. Wszak według 39 LEKTURY niektórych promotorów kaszubszczyzny nie można pisać o Kaszubach bez „ojca założyciela” – Floriana Ceynowy, „świętej trójcy” młodokaszubów lub „wielkich męczenników” sprawy kaszubskiej – zrzeszyńców. Jednakże, czy się to podoba „zasłużonym działaczom”, czy też nie – właśnie kultura masowa dzisiaj najsilniej oddziałuje na świadomość przeciętnego konsumenta współczesności. To przez komunikaty obrazkowe, podane skrótowo, w uproszczeniu, dzięki modelowemu, nawet tendencyjnemu przedstawieniu dana rzeczywistość kulturowa jest „sexy” lub nie. Nie zrobią tego wystawy tematyczne, artykuły naukowe, debaty akademików czy innego typu tradycyjne działania edukacyjne. Co to wszystko ma wspólnego z wywołanym tutaj na wstępie hasłem „Warszawka skaszubiona”? Otóż właśnie przez formę komiksu – jak pokazują autorzy Wakacji w Raju – można zmienić nastawienie do niewielkiej części Pomorza u niektórych mieszkańców Polski, a szczególnie tych uważających „stolycę” za pępek świata. Kosmowska i Kucharski szukają sposobu, aby ich skutecznie „skaszubić”, by więcej nie wyjeżdżali za granicę, jak nakazuje moda na Wyspy Kanaryjskie czy inne Majorki, a docenili krainę wdzięcznie swojską, zaskakującą realiami obyczajowym i postawami zamieszkujących ją ludzi. „Skaszubianie” mieszkańców wielkiego miasta zapisała w wartkiej fabule komiksu znana autorka tzw. literatury 40 kobiecej – Barbara Kosmowska. Jest to zatem historyjka zawarta w dziesięciu rozdziałkach z epilogiem, która rozpoczyna się od prezentu wakacyjnego, jaki otrzymuje młode małżeństwo od swej rodziny. Zamiast egzotyki zamorskiej mają spróbować dwutygodniowego pobytu nad kaszubskim jeziorem. Adam i Ewa przyjeżdżają zatem do chaty, w której spędzili wiele czasu rodzice młodego małżonka, a i on sam doświadczył przygód dzieciństwa oraz pierwszych zachwytów nad kilkunastoletnią Mariczką. Jego pozytywne nastawienie do krainy dzieciństwa jest początkowo skutecznie studzone przez przyzwyczajoną do wielkomiejskiego komfortu Ewę, która ze swoimi szpilkami, telefonem komórkowym i wygórowanymi oczekiwaniami wyperfumowanej paniusi nie potrafi się odnaleźć w otoczeniu prostej chaty. Im jednak dalej w wydarzeniach komiksu, tym bardziej młoda żona wczuwa się w atmosferę wypoczynku nad jeziorami, chodzenia na grzyby, łowienia ryb czy pływania kajakiem. Poznaje także przeszłość swojego ukochanego, z jego pierwszą dziecięcą miłością na czele oraz przygodami, w których nie zawsze wyglądał tak powabnie, jak obecnie. Wśród przedstawiania przez Kosmowską typowych zajęć letników Ewy i Adama pojawia się również nutka tajemnicy… Całość wydarzeń komiksu kończy się na wskroś szczęśliwie: młode małżeństwo poznaje swoją przeszłość, uczy się dystansu do siebie, otwiera na innych ludzi oraz wydatnie i z powodzeniem dba o przyrost naturalny kraju. Można się spodziewać, że nie raz powrócą do swojego Raju/raju na Kaszubach. Tę narrację zawarł w komiksowych ramkach Roman Kucharski, rysownik doświadczony, mający pewną rękę do kreowania postaci, umiejący ukazać kształt dynamiczny i wyrazisty. Główna para bohaterów komiksu jest sympatyczna, ukazana w przeróżnych sytuacjach życiowych, w zbliżeniach portretowych, planach amerykańskich, w układach zbiorowych, a nawet z perspektywy lotu ptaka. Jako rysownik Kucharski się nie myli w doborze kolorystyki, gestach czy mimice postaci. Czasami trochę za dużo karykatury pojawia się w obrazkach postaci drugoplanowych (np. jeziorny lowelas Jan Karol Kociuba czy rozgoryczony pijaczek Marek), lecz wszystkie one mieszczą się w konwencji rysunku dynamicznego i emocjonalnego, który przecież nie dąży do fotograficznej dokładności. Kadrowanie fabuły komiksu nie zaskakuje, lecz w tego typu historii nie jest ono przecież konieczne. Pojawiająca się sporadycznie forma serii fotograficznej jak w scenkach z windsurfingiem lub porażką kulinarną Ewy w dobrych chwilach zakłóca dominującą technikę narracji obrazów. Można by się tylko po Kucharskim spodziewać trochę większej pomysłowości w rysunku scen erotycznych, które choć są odpowiednie kolorystyką, zbyt infantylnie ujmują damską lub męską goliznę. Jeśli komiks został wydany najpierw po polsku a potem po kaszubsku, to warto zapytać, co dało takie postępowanie. W najbardziej oczywistym wymiarze można zauważyć, że przyniosło bardzo dobre tłumaczenie tekstu polskiego na kaszubski, jakiego dokonał Piotr Dziekanowski. Jego kaszubszczyznę można uznać za komunikatywną. Została ponadto zaopatrzona w znaczące frazeologizmy i przysłowia oraz zapisana tak, jakby była mówiona, co jest niezwykle ważne (a właściwie konieczne) w formie wypowiedzi komiksowej. Kaszubskość Wakacji w Raju warto jednak dostrzec głębiej i tutaj można trochę powybrzydzać. Oto przy całej sympatii i zrozumieniu dla lekkości stylu literatury, jaki przygotowała w fabule Kosmowska, można się poczuć nieco rozczarowanym przedstawionymi postaciami. Adam jako bytowiak mieszkający aktualnie w Warszawie nie potrafił wcześniej przygotować swojej żony do odbioru kaszubskiej egzotyki. Mariczka jako przystojna weterynarka serwująca darmową psychoterapię małżeńską miejscowym Kaszubom także mogłaby być pełniejsza w opisie motywacji jego działalności. Nieco stereotypowo wygląda zażywający tabakę gospodarz Jan Pupka-Lipiński, zapobiegawcza gospodyni domostwa Stefa Cichosz czy miejscowi knôpi pijący piwko. Oczywiście nie można tutaj żądać zbyt wiele, wszak narracja komiksowa nie jest literaturą psychologiczną czy panoramą obyczajową. Mimo jednak koniecznej daniny, jaką trzeba złożyć tej konwencji, można było znaleźć w tradycji kaszubskiej coś więcej POMERANIA WRZESIEŃ 2014 LEKTURY aniżeli tabakę, grzyby, ryby i las. Może postać Mariczki stanie się w przyszłości wdzięczniejszym obiektem opisu aniżeli laleczkowata Ewa? Barbara Kosmowska z pewnością potrafiłaby postać seksownej a inteligentnej weterynarki poprowadzić ku pełniejszemu zaistnieniu. Z kolei Roman Kucharski odnalazłby pewnie dla siebie dalsze możliwości objawienia własnego warsztatu artystycznego, wszak nie wszystko w rysunku musi być tak bardzo realistyczne. Poza tym komiksy na całym świecie tworzone są w długie serie, czyż nie mogłoby coś takiego pojawić się i w odniesieniu do Kaszub? Ciekawe tylko, czy Kosmowska i Kucharski będą mieli ku temu możliwość? A jeśli nie oni, to kto jeszcze? Póki co odnajdujemy w bytowskich księgarniach komiks, który można sobie kupić do poczytania w leżaku, taką specyficzną książeczkę mogącą się znaleźć wśród letnich niezobowiązujących lektur przyjemnościowych. Trochę się przy niej pośmiejemy, trochę odprężymy, a nawet odnajdziemy przepis na szczupaka po kaszubsku. Wakacje w Raju możemy również potraktować jako pamiątkę z Kaszub, którą się potem można pochwalić przed znajomymi lub odstawić na półkę z domowymi bibelotami, aby wywoływała pozytywne skojarzenia. Może wydawanie komiksu to niedużo, może mało ambitne, ale za to świadczące o tym, że normalność, zwykłość, potoczność i regionalność można zaprezentować atrakcyjnie. Nawet jeśli nie „skaszubi się” całego świata, to można przecież zacząć od najbliższych osób w rodzinie. Daniel Kalinowski Kaszubska mądrość Ukazanie się monumentalnej książki Justyny Pomierskiej Przysłowia kaszubskie. Studium z paremiografii i paremiologii jest wydarzeniem na miarę pojawienia się siedmiotomowego Słownika gwar kaszubskich na tle kultury ludowej ks. Bernarda Sychty. Nie byłoby tej książki, gdyby nie bogata literatura samych Kaszubów. Autorka bowiem analizując, tworząc syntezy i przytaczając przysłowia, korzystała wyłącznie z piśmiennictwa kaszubskiego, z badań terenowych, prowadzonych POMERANIA SÉWNIK 2014 i opisywanych od prawie 200 lat. Wśród kaszubskich paremiografów znajdują się takie postacie, jak Florian Ceynowa, Hieronim Derdowski, Bernard Sychta, Leon Roppel, Jan Patock, ks. Leon Kuchta. Poza tym dr Justyna Pomierska wynotowała powiedzenia m.in. z twórczości Jana Karnowskiego, Aleksandra Majkowskiego, ks. Leona Heykego, Franciszka Sędzickiego. Alojzego Budzisza i Aleksandra Labudy. Trzeba podkreślić, że dzieło zostało napisane piękną polszczyzną, a wśród kilku rozdziałów na szczególną uwagę zasługuje część poświęcona utrwalonemu w przysłowiach obrazowi XIX-wiecznej wsi kaszubskiej; można powiedzieć: od człowieka, kosmosu, ziemi, wierzeń i wiary, przez obrzędy, obyczajowość, życie rodzinne, po Boga i sprawy ostateczne. Jest więc o Bogu i jego mądrości „Stwòrził Pón Bóg le nié zajączka, ale zarô dlô niegò łączkã” czy też lapidarne a jakże sugestywne: „Pón Bóg wié, co robi”. Czy o śmierci, o czym mówiła mi w młodości moja babcia Marta Dawidowska, gdy zmarł dziadek Franciszek: „Kòżdô smierc mô swòjã przëczëna”, albo zapisane tylko przez ks. prof. Jana Perszona, a jakże kojarzące się z odejściem świętego Jan Pawła II: „Jaczé żëcé, takô smierć. Jakô smierc, takô wiecznosc”. Za bardzo przydatny literatom piszącym po kaszubsku uważam podrozdział „Słowniczek wyrazów archaicznych lub występujących tylko w przysłowiach”. Wystarczy wymienić chociażby kilka takich słów, które same w sobie są poezją: „jeséńc = wiatr jesienny”, „miôłczã = dziewczyna, kobieta małego wzrostu”, „sławùta = sława”. Niezmiernie ważny jest też w tej książce „Indeks haseł pomocniczych”, dzięki któremu łatwo można odnaleźć temat z pomieszczonej tu wielkiej „Księgi przysłów kaszubskich” – od litery A („Chto mówi A, mùszi powiedzec B”) po słowo żur („Chto jé żur, je mòcny jak mùr”). Ukazanie się Przysłów kaszubskich kojarzy mi się ze starym powiedzeniem łacińskim „Cassubia non cantat”. Okazało się nieprawdą, że Kaszuby nie śpiewają, pojawiające się liczne zbiory pieśni i piosenek mówią wręcz o nadmiarze utworów tego gatunku, tylko inni, obcy, ich nie słyszeli. Być może, jak to podkreślano podczas promocji książki w Wejherowie, przeszkodę w zrozumieniu zarówno naszych rodzimych pieśni, jak i przysłów stanowi bariera językowa. Ale to jest też poświadczenie, że kaszubski to język, nie gwara języka polskiego, i nawet spolszczony, bardzo się różni od polszczyzny. Czytając Księgę przysłów kaszubskich, nie mogłem się oprzeć refleksji, że te powiedzenia kojarzą mi się z humorem kaszubskim, w którym śmieszą przede wszystkim tematy związane z fizjologią i fizjonomią. Tak też jest i w przysłowiach. To kulturowy atawizm wywodzący się z najbardziej pierwotnych zainteresowań ludzkich, są to podwaliny człowieczeństwa zachowane w humorze i przysłowiach niczym bezcenna skamielina. Przed ponad 160 laty, gdy pojawił się budziciel ludu kaszubskiego Florian Ceynowa, kultura kaszubska przestała być anonimowa. Tworzą ją konkretni ludzie i z pokolenia na pokolenie pomnażają dorobek poprzedników. Dziś jesteśmy społeczeństwem, które ma swoją podmiotowość, i może być z siebie dumne, jak w przysłowiach: „Dlô mie to chluba, żem Kaszuba” czy „Nas Kaszëbów nicht nie wëgùbi”. Stanisław Janke Justyna Pomierska, Przysłowia kaszubskie. Studium z paremiografii i paremiologii, Instytut Kaszubski, Gdańsk 2013. 41 LEKTURY Cządnikarskô wizytówka Chòniców Chònicczé gazétnictwò mô dosc długą tradicjã. Kò ju w 1834 r. ùkôzôł sã w tim gardze pierszi numer biuletinu „Kreisblatt des Königlich Preussischen Landrathsamtes zu Conitz”, a pòd kùńc zabòrów zaczãła wëchòdzëc pòlskô „Gazeta Chojnicka”. Przed drëgą swiatową wòjną wôżnym periodikã béł „Dziennik Pomorski” ë jegò mùtacjô „Lud Pomorski”. W 1964 r. drëkarniã òpùscył pierszi numer pòpùlarno-nôùkòwégò cządnika „Zeszyty Chojnickie”, jaczi z dosc krótczima przerwama ùkôzywô sã do dzysô. Pò 1989 r. rozbùchło titlama, z jaczich wëmienic mòże chòcbë „Czas Chojnic” czë „Życie Chojnic i Okolic”. Cządnikarską wizytówką gardu slédnëch lat stôł sã téż „Kwartalnik Chojnicki” – bòhatéra negò artikla. Pismiono to, 96-starnicowé, fòrmatu A5, prowadzoné bez znónégò regionalëstã a szkólnégò Kazmierza Jaruszewsczégò, wëchòdzy òd jeseni 2012 r. Do te czasu ùkôzało sã òsmë numrów (promòcjô slédnégò mia môl 30 lëpińca w Gardny Pùbliczny Biblotece w Chònicach). Je spòlëznowò-kùlturalnym periodikã, czerowónym przédno do mieszkańców Chòniców, równak czëtińc zeza tegò gardu téż w nym cządnikù mòże nalezc cekawé dlô se tekstë. Pismiono, pòdzeloné na pôrã przédnëch dzélów, z jaczich stałima są: „Kronika chojnicka”, „Z dziejów miasta”, „Chojnice i okolice”, „Oficyna artystyczna”, kôrmi czëtińca artiklama taczima, jak np. „Z wiatrem i pod wiatr. Początki ruchu żeglarskiego w Charzykowach” K. Jaruszewsczégò (nr 2/2012), „Nauka języka kaszubskiego? Tak!” Janinë Kòsedowsczi (5/2013), „Choć mówili: niemożliwe. „Chojniczanka w I lidze” Aleksandra Knittera (5/2013), „Sowiecki szpieg w Chojnicach” Môrcëna Wôłdocha (6/2013), „Dni Kultury Kaszubsko-Pomorskiej 2013” J. Kòsedowsczi (6/2013), „Nazywano ich Słowińcami” Gabrielë Włodarsczi-Kòszutowsczi (6/2013) czë „Tajemnice łużyckich brązowników i garncarzy” Hanë Rząsczi (7/2014). Promùje do te téż artistów sparłãczonëch z Chònicama. A wszëtkò w cządnikù „Kwartalnik Chojnicki” pòdóné je na dobrim papiorze ë w fùl farwie, dzãka czemù mòże docenic widzałotã np. pòkôzywónëch pësznëch wërobinów z roga wëkùńsztarzonëch bez Henrika Merchela (3/2013) czë bòkadnëch 42 Kaszëbi na wiedno trzimają z Bògã a farwnëch malënków Wandë Sawicczi (6/2013). „Kwartalnik Chojnicki” je pismionã rozmajitoôrtnym, cekawim, fejn edi torskò zrëchtowónym, bòkadnym w òd jimczi (téż w te z dôwnëch czasów), a do te nieùbòdżim w skanë rozmajitëch do kùmentów (np. pismiono z r. 1956 Marie Dzwònkòwsczi do Bióra Skargów ë Zażaleniów przë Radze Państwa tikającé sã zbùrzeniô bùdinkù ë wzãcô gruńtu pòd bùdowã „aùtostradë” (7/2014)). Ùbòdżim za to je w kaszëbskòjãzëkòwé tekstë, jaczich czëtińc prosto w nim nie naléze. Felą je téż to, że w niechtërnëch numrach przë mòcniészim jich rozłożenim klej nie trzimie kôrtków ë pismiono zaczinô sã rozwôlac. Cządnik, co niezwëczajné przë taczi jego widzałoce a bòkadnoscë, je darmôk. Sygnie le przińc np. do Gardny Pùbliczny Bibloteczi (jakô notabene je téż wëdôwcą kwartalnika), gdze gò rozdôwają. Szkòda równak, że nigdze nie je pòdóné, na jaczi ôrt mòże gò dostac chtos zeza Chòniców, jaczi nie chce sã za nim pchac do gardu. Nie dowié sã tegò téż z internetowi starnë kwartalnika, bò ta... nie dzałô (a przënômni tak bëło, czej jô tam próbòwôł zazérac). Òstôwô tej zwònic do redakcje a sã dopëtac. Wspòmnióné fele, pòza tą, że ni ma kaszëbskòjãzëkòwëch artiklów, są le, że tak rzekã, technicznégò ôrtu. Ni mają cëskù na wësoką wôrtnotã pismiona. Grégór J. Schramke Piãtnôsce lat ju minãło òd rézë Òjca Swiãtégò Jana Pawła II do Sopòtu. Tej – to je 6 czerwińca 1999 r. – dostôł òn w darënkù òd Kaszëbów sztaturã stolema, a do te mòdlëtewnik Më trzimómë z Bògã òbłożony wëdżerbòwóną celëczą skórą. Òjc Swiãti wzął do rãczi nã ksążkã, òbezdrzôł jã (co dozdrzałë telewizyjné kamerë) i tej òddôł służebnym. Wierã to wëdarzenié bëło nôwikszim w dzejach aktã ùtczeniô jaczikòlwiek ksążczi w kaszëbsczim jãzëkù. Tim barżi, że w nym prawie mòdlëtewnikù je wpisënk papieża pò kaszëbskù: „Bòże pòmagôj. Jan Paweł II, 3 V 1999 r.” Są to bòdôj jedurné słowa, jaczé papież napisôł w naszi mòwie. Dlô nas brzmią jak testament, w chtërnym Òjc Swiãti prosy Bòga, bë pòmôgôł nama Kaszëbama w żëcym i dzejanim. Ùdba przërëchtowaniô kaszëbsczégò mòdlëtewnika wëszła z Zespòłu do sprôw Kòscoła II Kòngresu Kaszëbsczégò (1992 r.). Wnet pòtemù Bernat Hinz zaczął pòdskacac dwùch Eùgeniuszów, Gòłąbka i Prëczkòwsczégò, bë wzãlë na swój chrzebt to zadanié. Tak tej më wzãlë sã do robòtë. Dérowa òna jaż kòl szesc lat, le nié temù, że szła tak pòmału, le temù, że béł to czas refòrmë kaszëbsczégò pisënkù. Mòdlëtewnik stôł sã tak jakbë knégą, chtërna wzãła téż na se ùdoskònalenié pisënkù. Swiãtosc tegò dokazu bëła jak nôlepszô kòpùnka do diskùsjów. Kùreszce doszło w 1996 r. do òstateczny ùgòdë, a pisënk przëjãti w mòdlëtewnikù stôł sã mòdłã do wszelejaczich dalszich dzejaniów na ti niwie. Tak je pò richtoscë do dzys. Pierszé wëdanié ny ksążczi ùzdrzało wid przed Gòdama 1998 r. w drëkarni przë szas. sw. Piotra w Gdini. Słowò òd se dôł metropòlita gduńsczi abp Tadéùsz Gòcłowsczi, chtëren so zażëcził, że w ksążce to mô bëc dóné téż pò kaszëbskù. Zôs wstãp napisôł ks. prof. Jan Walkùsz, chtëren béł jednym z recenzentów dzeła. Drëdżim béł prof. Édwôrd Bréza. Pòrëch, jaczi nastôł pò wëdanim ksążczi, béł widzałi i niespòtikóny do nëchczôs na Kaszëbach. Jesz nigdë ani przed wëdanim, ani pò nim nie bëło taczégò zainteresowaniô kaszëbską POMERANIA WRZESIEŃ 2014 LEKTURY ksążką, jak tej. Dwa tësące knéżków rozeszło sã òb zëmã i zymk. Na zymkù ju bëło wiedzec, że Òjc Swiãti mdze w Sopòce i że – z wòlë arcëbiskùpa – dzélëkã darënkù mdze nen mòdlëtewnik. To wierã przëniosło mëslã, żebë wësłac do Rzimù dwa egzemplarze ksążczi: dlô Òjca Swiãtégò i bpa Stanisława Dziwisza. W òbù bëłë dedikacje „z mòdlëtewnym westchnienim òd kaszëbsczich strón”. Do te lëst rãką pisóny, jak nen mòdlëtewnik pòwstôł i jak Kaszëbi dbadzą ò swòjã wiarã a jawernotã. Prawie w tim czasu më z Jerzim Stachùrsczim rëchtowelë nowé piesnie pòd titułã „Do kòscółka jidą dzôtczi” i „Nasz Òjcze Swiãti” do programù „Rodnô Zemia”. Më mielë próbã w Parchòwie, bò jednã z piesni spiéwa Asza Szroeder. To bëło kòl 10 maja. I tam jô òdebrôł telefón òd mòji białczi Elżbiétë, że nadeszedł lëst z Watikanu, a w nim dedikacjô napisónô rãką Òjca Swiãtégò. Tak cos më sã nijak nie spòdzéwelë, a równak sã stało. Stało sã w dzejanim kòle kaszëbiznë, stało sã z miłotë do kaszëbsczégò słowa. Òjc Swiãti tak wësok achtnął naszã mòwã i trzimanié sã wiarë, że dôł swòje błogòsławiéństwò. Wnet sã ùkôzałë trzë tësące ksążków z papiesczim wpisënkã. Jedna z nich wërëgnã wnet do Watikanu przez wôłtôrz papiesczi w Sopòce. Pòd POMERANIA SÉWNIK 2014 kùńc mszë na sopòcczim hipòdromie papież jesz rôz przerzekł (pò Gdini w 1987 r.) do Kaszëbów i prosył, żebë na wiedno trzëmac z Bògã. Nen nowi dzél nakładu rozeszedł sã jesz w tim samim rokù. Pòtemù bëłë jesz dwa tësące pòsobnégò dodrëkù. Razã sédmë tësący mòdlëtewników. Bëłë òne do dostaniô blós przez czile lat. Prôwdac, mòże rzec, że kaszëbsczi rénk béł ju zafùlowóny. Kò z òbrëchùnkù wëchôdô, że wnet co piãcdzesąti Kaszëba mô tã ksążkã. Gwësno dzél je dalek za Kaszëbama, ale i tak czãżkò nalezc drëdżi taczi przikłôd bëlny òbecnoscë w chëczach knéżczi pisóny le pò kaszëbskù. A do te – co nôwôżniészi – czëtóny! Kò sóm arcëbiskùp Gòcłowsczi nierôz gôdiwôł, że mô jã kòle łóżka i ùczi sã dzélëków na pamiãc. Swiadectwã tegò je jegò bëlnô znajemnota chòcbë le tekstu „Òjcze nasz”. Ten tekst z mòdlëtewnika wnet zawisł w bazylice Pater Noster w Jerozolimie. Dzys dnia replika ti tôflë je we wiele kòscołach na Kaszëbach i téż w kanadijsczim Wilnie. Nôbarżi równak redëje to, że ksążka ta żëje w spòlëznie regionu. Wzrosła lëczba mszów pò kaszëbskù, pòjawiłë sã jinszé nôbòżéństwa, jak Drodżi Krziżewi, różańce a lëtanie. A czej pòwsta Kòmisjô Kòscelnô przë Kaszëbskò-Pòmòrsczim Zrzeszenim w 2004 r., tej chùtkò sã ùkôza (w nakładze 10 tësący) Ksążeczka do nôbòżéństwa, chtërna w całoscë òpiartô je na mòdlëtewnikù. Kąsk chùtczi bëła historicznô pielgrzimka do Watikanu. Kaszëbi zajachelë tam z jinszim mòdlëtewnikã Òjcze nasz, téż ùsadzonym w òpiarcym ò Më trzimómë z Bògã. Òd tegò prawie wëdarzeniô minãło dzesãc lat, òd smiercë Òjca Swiãtégò rok mni. Òd jaczégò czasu tej-sej pò jôwiałë sã głosë, że je trzeba wznowic mòdlëtewnik Më trzimómë z Bògã. W tëch minionëch latach pòwstało wiele kòscelnëch spiéwów. Nôbëlniészim brzadã béł spiéwnik Dlô Was Panie wëdóny za sprawą Kòmisji Kòscelny KPZ w 2006 r. W nim je kòl 150 kòscelnëch piesni, chtërne dostałë dobri teòlogiczny òbsąd, a na tim pòspòdlim imprimatur Kòscoła. To dało mòżnosc, że do nowi edicji mòdlëtewnika mòżna bëło dodac cziledzesąt wëbrónëch taczich spiéwów, jaczé są nôbarżi achtnioné w kòscelny rësznoce Kaszëbów. Òstateczno, dëcht przed kanonizacją Jana Pawła II, mòdlëtewnik Më trzimómë z Bògã òstôł wznowiony. Dzél mòdlëtwów je dëcht ten sóm, co piérwi. Zôs spiéwów je jaż 80 (przëbôczmë, że w pierszich wëdaniach bëła le pòłowa tegò). Do te, na òstatkù ksążczi, dotëgòwónô je czësto nowô spié wa „Swiãti Janie Pawle”, chtërna baro chùtkò ùwidza sã lëdzóm. W internece wësłëchało jã (i òbezdrzało teledisk) kòl 7000 òbzérników. Wiele szkòłów naùczëło jã swòjich ùczniów, do repertuaru wprowadzëłë jã téż niechtërne mùzyczné karna. Wëdanim rozszérzwionégò wzno wieniégò zajãła sã wëdôwizna KPZ. Òsoblëwô tu zawdzãka Anë Dunst. Wôrt nadczidnąc, że skùteczno nalinôł, żebë do te doszło, Marian Jelińsczi z Żukòwa. Bez to téż w robòtã wprzigł sã żukòwsczi part Zrzeszeniô. Dokôz wëzdrzi dëcht snôżo. Gwësno nowé dwa tësące sygną na pôrã lat. Niech tej dali roznôszają wid kaszëbiznë i wiarë, a Kaszëbi dërchają ze swòjima wôrtnotama bëlno w przińdnotã, w czim Bòże jima pòmagôj! Eùgeniusz Prëczkòwsczi 43 LEKTURY widzałé radio na Kaszëbach 800 000 słëchińców na Pòmòrzim dzéń w dzéń wôżné wiadła twòja òblubionô mùzyka pòzdrówczi ë kònkùrsë FENOMEN POMORSKOŚCI PAGINA PRAWA Słoje kultury (część 19) Na szkockiej wyspie Lewis nie ma drzew. Są tylko skały i trawa. Cienka warstwa trawy pęka pod naporem kamienia jak wytarta zielona narzuta, którą opatulono kanciasty mebel. W którąkolwiek spojrzeć stronę – wiatr i morze. Wiatr panuje tu nad wszystkim. Kiedyś, w głodnych czasach, matki przywiązywały ciężary dzieciom idącym bawić się na klifach, by silniejszy podmuch nie zrzucił do przepaści wątłego ciała. A morze… Nawet gdy go nie widać, czuje się jego obecność. Gdy w niedzielę nawa miejscowego kościoła wypełnia się melodią starego psalmu, dźwięk niesie się jak morska fala: to wzbierając, to opadając, jak gdyby muzyczna fraza nie miała końca. Ten osobliwy rodzaj śpiewu uchował się tylko tutaj. Pierwsze słowa kolejnych strof podaje prowadzący, dalej śpiewa już cały kościół. To ostatnie miejsce na Wyspach Brytyjskich, gdzie ludzie gremialnie świętują Dzień Pański. Turysta, który zabłąkał się tu w niedzielę, może mieć kłopoty ze zrobieniem zakupów. zgromadzono ich najwięcej. Widziany z góry, kształt całości przypomina celtycki krzyż – choć w czasie, gdy sanktuarium powstawało, nie było tu jeszcze ani Celtów, ani chrześcijaństwa. Kamień stojący w samym środku jest oczywiście najwyższy. Archeolodzy odkryli pod nim grób. Gdy go kopano, głazy stały tu już od jakichś siedmiuset lat. Menhiry nie powstały jako cmentarzysko. Wyspa Lewis patrzy w przeszłość. Reliktem są tutaj nie tylko stojące kamienie. Jest nim też mowa gaelicka, już prawie nie używana na dużym lądzie. Reliktem są śpiewane nabożeństwa i zamykane na niedzielę sklepy. Wyspa, która patrzy w przeszłość Za wioską Callanish szosa prowadzi prosto do stojących kamieni. Menhiry widać z daleka, ustawiono je na wzniesieniu górującym nad rozległym fiordem. Kiedy to było? Naukowcy wskazują na trzy tysiące lat przed narodzinami Chrystusa. Prawie nic nie wiemy o ludziach, którzy pozostawili nam ten pomnik. Jeszcze trudniej odpowiedzieć na pytanie „Dlaczego?”. Intryguje rozplanowanie sanktuarium. Ustawione w dwa rzędy, kamienie tworzą coś w rodzaju alei. Prowadzi prosto na północ. Legenda, którą opowiadają okoliczni mieszkańcy, utrzymuje, że menhiry postawiono wzdłuż linii pierwszego promienia letniego słońca. W miejscu, gdzie kamienną aleję przecina w poprzek mniejszy rząd menhirów, Albannach – słowo sprzed tysiąca lat Idąc plażą mierzei, można czasem natrafić na ławice muszli albo drobnych kamyków, pozostawione na suchym piasku przez morze. Fale cierpliwie układały je na brzegu, potem zaś cofnęły się, odsłaniając naturalną mozaikę. Te wzory są jak słoje drzew: pokazują nam kształty tego, co minęło. Przez wieki o brzegi Szkocji uderzały też inne fale – przypływały tu kolejne ludy, które pozostawiały nad wodą dłużej lub krócej trwające ślady swego istnienia. Jedna fala zacierała następną. Słoje kultury, dzisiaj odsłaniane jeden po drugim, są coraz słabiej widoczne. O tych najstarszych, obecnych tu na długo przedtem, zanim zaczęto posługiwać się pismem, możemy powiedzieć tylko tyle, ile da się powiedzieć o ławicy kruchych muszelek. Kto i po co ustawił J A C E K B O R KO W I C Z POMERANIA SÉWNIK 2014 kamienie z Callanish? Olbrzymy – odpowiedzą miejscowi. Podobną odpowiedź usłyszymy w innych miejscach Europy, wszędzie tam, gdzie spotyka się megalityczne pomniki. Giganci, cyklopi, stolemowie… Rozczytując słoje kultury, próbujemy odnaleźć znaczenie najstarszych słów. Jakie jest najstarsze słowo Szkocji? Zapewne to, które służyło za nazwę własną ojczyzny jej pradawnych mieszkańców. Znamy je, brzmi ono: Alba. Tak nazywają szkocką krainę ostatni użytkownicy języka gaelickiego. O sobie samych mówią: Albannach. I tak samo mówili przed tysiącem lat. Z tym słowem na ustach ruszali do bitwy klanowi naczelnicy. Dla nich miało ono moc zaklęcia, gdyż odwoływało się do najpierwotniejszego poczucia wspólnoty. „Albanowie” czyli „Biali”… na to praindoeuropejskie pojęcie natknęliśmy się już kilkakrotnie podczas naszej wędrówki wzdłuż Morza Śródziemnego i dalej. Wiemy także, iż słowo „Biali” – czyli wielcy, szlachetni – objaśnia sens nazwy Wenedów, najstarszych zdobywców mórz Europy. To właśnie ich tropami stale kroczymy. Jeżeli pomniki języka mogą być tak stare, jak pomniki z kamienia, wolno nam wierzyć, że szkoccy „Albanowie” wywodzą się z czasów, gdy w Callanish świętowano nastanie lata. A sygnałem rozpoczęcia uroczystości był pierwszy promień poranka muskający powierzchnię szarych, omszałych głazów tej północnej krainy. 45 KASZUBSKIE RODY Stefańscy i ich zjazd Mój dziadek Robert, z wymienionego w tytule rodu, w okresie międzywojennym polował. Na początku okupacji jego żona Anna z domu Pałasz (moja babcia, która opowiadała mi o tym kilkadziesiąt lat później) tak dobrze ukryła myśliwską strzelbę, wystraszona zarządzeniami nowych władz o obowiązku zdania przez Polaków wszelkiej broni palnej, że sama nie mogła jej odnaleźć. Niemcy, skrupulatni w przeglądaniu polskiej dokumentacji, szybko się zorientowali, że moi przodkowie nie zdali fuzji. Skończyło się na tym, że dwóch niemieckich żandarmów ustawiło dziadka przed kapliczką położoną blisko zabudowań przekazywanego z ojca na syna kilkudziesięciohektarowego gospodarstwa w Skorzewie (wówczas w gminie Stężyca w powiecie kartuskim, obecnie gmina i powiat Kościerzyna). Wyglądało na to, że chciano go rozstrzelać, jeżeli nie odda strzelby lub nie wskaże miejsca jej ukrycia. Podobno uratowała go modlitwa do Matki Bożej, którą odmawiała babcia, stojąc obok z dwiema córkami: Zosią (moją mamą) i Gitą. Od tej pory Anna i Robert Stefańscy codziennie odmawiali litanię do Matki Bożej, a wspomniana kapliczka była traktowana nie tylko przez nich jako miejsce święte (poniekąd magiczne), co się umocniło, gdy hitlerowcy zniszczyli wiele okolicznych krzyży przydrożnych i innych miejsc kultu, ją jednak zostawili nienaruszoną. B O G U S Ł AW B R E Z A Do tego miejsca, skorzewskiego gospodarstwa Stefańskich, nawiązała Maria Dysarz (z domu Stefańska), główna organizatorka zjazdu przedstawicieli tego rodu, który odbył się w czerwcu br. w Szymbarku i Ramlejach w powiecie kartuskim. Witając kilkuset jego uczestników, zaznaczyła, że chociaż przybyli z różnych miejsc, to łączy ich jedno: wspólni, skorzewscy przodkowie. Pielęgnowanie rodzinnych więzi Zjazd skorzewskich Stefańskich rozpoczął się uroczystą mszą świętą w kościele pw. św. Teresy od Dzieciątka Jezus w Szymbarku. Koncelebrowało ją trzech kapłanów: ks. proboszcz Grzegorz Fąferko, ks. kanonik senior Marian Kryszyk i ks. Zenon Stefański (przedstawiciel zjazdowego rodu). Ksiądz proboszcz w homilii zauważył, że współcześnie 46 Seniorzy rodu Stefańskich. Fot. A. Breza POMERANIA WRZESIEŃ 2014 KASZUBSKIE RODY Początek księgi wieczystej gospodarstwa Stefańskich w Skorzewie z wpisem J. T. Stefańskiego z 1848 r. rodzinne zjazdy nabierają szczególnej wagi. Dawniej bowiem do pomocy przy żniwach czy wykopkach przyjeżdżali członkowie rodziny z różnych, czasem dalekich, stron – była to zatem okazja do podtrzymania czy nawiązania rodzinnych kontaktów. Teraz, w dobie zaawansowanej mechanizacji rolnictwa, taką funkcję przyjmują właśnie rodzinne zjazdy. Z radością przyjąłem, że do oprawy zjazdu (jak podkreślano, by nadać mu uroczysty, odświętny charakter) wykorzystano sporo elementów kaszubskich, m.in. były to kaszubskojęzyczne fragmenty liturgii słowa podczas mszy św., kaszubska kapela i kaszubskojęzyczne recytacje. Ponadto część uczestników zjazdu miała na sobie stylizowane, obecnie coraz bardziej popularne, stroje kaszubskie z tradycyjnym haftem. Na kartach historii Po mszy św. udaliśmy się do Ośrodka Agroturystycznego „U Sochy” w Ramlejach. Tam rozmawiano głównie o powiązaniach rodzinnych, tym bardziej, że było nas tylu, że nikt do tej pory nie znał wszystkich obecnych. Najbardziej widocznie promowali najbliższe więzi rodzinne potomkowie Jana i Katarzyny Stefańskich z Węsior – w przedsionku restauracji umieścili drzewo genealogiczne swojej gałęzi rodu ze zdjęciami jej członków. POMERANIA SÉWNIK 2014 To rodzinne spotkanie zmotywowało mnie do przejrzenia notatek, kopii dokumentów i wycinków prasowych związanych z rodem Stefańskich i Skorzewem, jakie udało mi się dotąd zgromadzić. W trakcie zjazdu wykorzystałem ich drobną część, skoncentrowałem się bowiem na kilku przedstawicielach rodu, zamierzając wykazać, że nie trzeba być pierwszoplanową postacią życia publicznego, by trafić na karty historii. Jako pierwszego wymieniłem jednego z domniemanych protoplastów rodu Stefańskich, Jana Sztefana, któremu (i jego żonie Brygidzie) starosta kościerski w 1765 r. wydzierżawił część skorzewskiego folwarku. Fakt ten posłużył autorom dwujęzycznego, polsko-niemieckiego, pomnikowego opracowania Pomorze – Mała Ojczyzna Kaszubów (Gdańsk – Lubeka 2000) do zilustrowania tezy o gospodarczym odradzaniu się Pomorza i całej Rzeczpospolitej w drugiej połowie XVIII w. Sporo miejsca poświęciłem Janowi Tomaszowi Stefańskiemu, pierwszemu niewątpliwemu przedstawicielowi rodu i najstarszemu znanemu przodkowi wszystkich zebranych. Jego aktywna działalność przypadła na pierwszą połowę XIX w., kiedy to doszło do znanego z opracowań historycznych uwłaszczenia chłopów, w tym skorzewskich Sztefanów (Stefańskich). Z racji miejsca rozpoczęcia zjazdu szczególną uwagę zwróciłem ponadto na Franciszka Chrapkowskiego, syna Marianny, córki wspomnianego Jana Tomasza Stefańskiego. Należał on do szymbarskich zakładników, którzy zostali zamordowani przez hitlerowców w 1944 r. w odwecie za zabicie przez partyzantów esesmana Wolffa z Szymbarku, znanego ze zbrodniczych działań wobec Polaków. Jest wiele wątków w dziejach rodu Stefańskich, które mogłyby stanowić kanwę interesujących filmów, nie tylko sensacyjnych czy wojennych. Przytoczę tutaj jeszcze jeden przykład: przed wybuchem wojny w 1939 r. do organizowanej na jej wypadek siatki dywersji pozafrontowej przystąpił Stanisław Wenta ze Skorzewa, syn Katarzyny, kolejnej córki Jana Tomasza (B. Chrzanowski, A. Gąsiorowski, K. Steyer, Polska podziemna na Pomorzu w l. 1939–1945, Gdańsk 2005, s. 456). Te i inne wątki z dziejów Stefańskich i pozostałych kaszubskich rodów, nie wyłączając mniej chlubnych epizodów, zrodziły u mnie przekonanie, że historia najbliższego otoczenia, rodziny, regionu może być równie ciekawa, jak dzieje państw i narodów oraz ich instytucji, a niekiedy jeszcze bardziej. Być może właśnie to dało mi też siłę, żeby na rodzinnym spotkaniu w Ramlejach bawić się aż do świtu. 47 Z POŁUDNIA Ucieczka donikąd KAZIMIERZ OSTROWSKI W ostatnim tygodniu sierpnia życie w przygranicznym mie- „(....) wojna zburzyła nasze w miarę spokojne życie, przeobraziście toczyło się w nieustannym napięciu, rozedrgane jak moc- ła świat...” – wspominał u schyłku życia chojniczanin Zbigniew no naciągnięta struna przy Steinke, wówczas 10-letni chłonajlżejszym potrąceniu. Rowy pak. Kto miał krewnych na wsi, strzeleckie na polach przeda jeszcze lepiej gdzieś w głębi miejskich, żelazne szyny wkoPolski, wysyłał tam dzieci pod pane na sztorc przeciw czołopieką matki, zaś w mieście, (…) przed totalną, wszech- narażonym na pierwsze udegom na wlotowych ulicach nie pozostawiały wątpliwości – to ogarniającą wojną nie ma rzenie napastnika, pozostawali ojcowie. A wyznaczone wojna! schronienia. stanowiska wzdłuż granicy Co robić, gdzie uciekać? polsko-niemieckiej zajmowali W pamięci wielu rodzin barstrzelcy, ułani i piechota obrodzo mocno zapisały się drany narodowej. Wielodzietna matyczne przeżycia z pierwrodzina Steinków, która przed szych dni i tygodni września frontową nawałnicą schroniła 1939 roku. To, co działo się później, w najczarniejszej nocy okupacyjnej, miało swój się u krewnych w Wielu, wracała do domu furmanką dopiero początek w momencie niemieckiej napaści na nasz kraj. w pierwszych dniach października, po drodze sparaliżowana Ùcek do nikądka W slédnym tidzeniu zélnika żëcé w przëgrańcznym gardze przebiegało w bezòprzestôwnym napiãcym, rozdërgóné jak mòckò nacygnionô strëna przë nôlżészim czidniãcym. Strzélecczé rowë na przedgardowëch pòlach, żelôzné szinë wkòpóné òstrima kùńcama do górë procëm czôłgóm na wlotowëch szaséjach nie òstôwiałë wątplëwòtów – to wòjna! Co robic, gdze ùcekac? W pamiãcë wiele rodzëznów baro mòckò zapisałë sã dramatné przeżëca z pierszich dniów i tidzeniów séwnika 1939 rokù. To, co dzało sã pòzdze, w nôczôrniészi òkùpacjowi nocë, miało swój zôczątk w sztóce miemiecczégò napadniãcégò na naj krôj. „(....) wòjna skazëła naje przëmiérzno pòkójné żëcé, przejinaczëła swiat...” – wspòminôł ù kùńca swòjégò żëcô chòniczón Zbigórz Steinke, wnenczas 10-latny knôp. Chto miôł krewnëch na wsë, a jesz lepi gdzes w westrzódkù Pòlsczi, sélôł tam dzecë pòd òpieką nënczi, za to w gardze, wëstôwionym na pierszi napadënk rabùsznika, pòòstôwelë òjcowie. A wëznôczoné stanowiszcza wedle pòlskòmiemiecczi grańcë zajimelë strzélcowie, ùłanowie i piechòta nôrodny òbronë. Wieledzecnô rodzëzna Steinków, chtërna przed frontã wòjnowëch biôtk nalazła ùtacenié kòl krewnëch 48 we Wielu, wrôcała nazôd dodóm fùrmónką dopiérze w pierszich dniach rujana, òb drogã paraliżowôł jã ùrzas żandarmsczich karabinów. Rodzëzna 13-latny Zofii Czôpiewsczi z Pawłowa, jakô leno dwa lata rëchli przëcygnãła na Pòmòrzé, przë rëmòce kanónowëch strzélów ùcékała w przestrachù przez lasë „w stronã Wisłë”, òb dzéń i noc. Mòrdarsczé serie z fligrów do rzmów nëch, co ùcékelë na szosach, ùswiądniłë Czôpiewsczim bezszëk negò ùcekù. Ùdbelë so òni jic nazôd, ale òb drogã ùmarł 4-latny bracynk Zofii, chtëren zachòrzôł pò ùpôdniãcym z wòzu, i pòchòwelë gò w Cekcynie. Józef Trzebiatowsczi, ùrzãdownik chònicczégò magistratu, mòtorã jachôł z Chònic w stronã Czerska. Pół stalatégò pòzdze wdarziwôł so: „Przed mòjima òczama jô miôł ùrzasny rozgląd: òjcowie, nënczi, płaczącé dzecë, stari i młodi – wszëtcë mieszkańcowie Chònic w przestrachù ùcékelë przed wòjnową narabczëzną. Piechti, z pińdlama nôbarżi brëkòwnëch zachów w rãkach abò na cygnionëch rãczno wòzykach, fùrmónkama, òsobòwima i grãdzewima aùtama, kòłama, wszëtcë mielë starã òdéńc jak nôdali òd nadchôdającégò frontu”. Bezpieczną schrónã mielë nôdzejã zwënégòwac pò drëdżi stronie Wisłë. Nie darzëło sã! Nimò POMERANIA WRZESIEŃ 2014 Z PÔŁNIA grozą żandarmskich karabinów. Rodzina 13-letniej Zofii Czapiewskiej z Pawłowa, która ledwie dwa lata wcześniej przeprowadziła się na Pomorze, przy huku strzałów armatnich uciekała w panice przez lasy „w stronę Wisły”, dzień i noc. Koszące serie z samolotów do rzesz uciekinierów na szosach uświadomiły Czapiewskim bezsens tej ucieczki. Postanowili wrócić, ale w drodze zmarł 4-letni braciszek Zofii, który zachorował po upadku z wozu, i pochowali go w Cekcynie. Józef Trzebiatowski, urzędnik chojnickiego magistratu, motocyklem jechał z Chojnic w stronę Czerska. Pół wieku później wspominał: „Oczom moim ukazał się przerażający widok: ojcowie, matki, płaczące dzieci, starzy i młodzi – wszyscy mieszkańcy Chojnic w popłochu uciekali przed wojenną nawałą. Pieszo, z węzełkami najpotrzebniejszych rzeczy w rękach lub na ciągniętych ręcznie wózkach, furmankami, samochodami osobowymi i ciężarowymi, rowerami, wszyscy starali się oddalić od nadchodzącego frontu”. Bezpieczny azyl mieli nadzieję osiągnąć po drugiej stronie Wisły. Nie udało się! Mimo bohaterskiej obrony granicy wróg błyskawicznie wdzierał się do wnętrza kraju, zajmując okrzyczany pomorski „korytarz”. Najczęściej powtarzanym motywem wspomnień o masowej ucieczce jest krwawa masakra cywilnej ludności na szosach i przydrożnych polach. Nie sposób wyrzucić z pamięci obrazów ciał poszarpanych przez pociski, krzyków bólu i rozpaczy rannych. Prawdziwą odyseję, której uczestnikiem był Antoni Kula, przeżyła liczna grupa chojnickich kolejarzy. Rankiem 1 września w hali parowozowni, przy odgłosach walki toczącej się wokół dworca, w popłochu formowano pociąg ewakuacyjny. Załadowany cenniejszymi maszynami, obrabiarkami, aktami biurowymi itd., wraz z całą załogą parowozowni miał on się udać do Warsztatów Głównych Warszawa Praga. Składający się z czterech wagonów towarowych pociąg wyruszył w kierunku Czerska, dalej toczył się z różnymi przeszkodami do Bydgoszczy, Torunia, po czterech dniach osiągnął Warszawę, lecz tam warsztaty kolejowe na Pradze były zbombardowane. Transport skierowano okrężną drogą do Siedlec, po kilku kolejnych etapach zatrzymał się na koniec w Wołkowysku. W tym mieście kolejarze z Chojnic pracowali kilkanaście dni na rzecz mieszkańców, m.in. uruchamiając wodociągi, jednak ludność białoruska była do nich wrogo usposobiona. Na wieść, że miasto (przystrojone już sowieckimi flagami!) ma zająć Armia Czerwona, przerażeni kolejarze podjęli pieszą wędrówkę w kierunku Białegostoku. Antoni Kula szczęśliwie uwolnił się z rąk hitlerowców i po licznych dalszych przygodach 17 października, pieszo i niemal boso, wrócił do Chojnic. Jako emeryt pan Antoni był pomocniczym pracownikiem chojnickiego muzeum, a swoje wojenne przeżycia utrwalił na piśmie. Minęło już 75 lat, wśród żyjących coraz mniej jest tych, którzy na własne oczy widzieli okropności pierwszych dni, a potem blisko sześciu długich lat wojny. Którzy uciekali przed nawałnicą, nie wiedząc dokąd i nie wiedząc jeszcze, że przed totalną, wszechogarniającą wojną nie ma schronienia. dzyrsczi òbronë grańcë wróg chùtkò wlôżôł do bëna kraju, zajimającë òbéńdã zawòłóną przez sebie pòmòrsczim „kòritarzã”. Colemało pòwtôrzónym mòtiwã wspòminków ò ùrmòwim ùcekù je krëwawé pòzabicé w trón cywilnégò lëdztwa na szosach i przëdrogòwëch pòlach. Nie dô sã wërzëcëc z pamiãcë òbrazów pòszarpónëch przez race całów, krzëków bòlëznë i trëchlënë renionëch. Jawerną òdisejã, jaczi ùczãstnikã béł Antón Kùla, przeżëło wielné karno chònicczich banowëch. Ò pòrénk 1 séwnika w halë pòdwòzarkù do lokòmòtiwów, przë pòmiónach biôtczi, jakô miała môl wkół banowiszcza, w ùrzasu fòrmòwónô bëła ewakùacjowô bana. Zaladowónô barżi wôrtnyma maszinama, maszinama do òbrôbianiô, biórowima aktama itd., razã z całą òbsadą pòdwòzarkù do lokòmòtiwów miała òna jachac do Przédnëch Warkòwniów Warszawa Praga. Zesadzonô z sztërzech towôrowëch wagónów bana wëjachała w czerënkù Czerska, dali pòsëwała sã z rozmajitima przeszkòdama do Bëdgòszczë, Torunia, pò sztërzech dniach dojachała do Warszawë, ale tam banowé warkòwnie na Pradze bëłë zbómbardowóné. Transpòrt òstôł sczerowóny òkrãżną drogą do Sedlców, pò czile pòsobnëch etapach zatrzimôł sã na òstatkù w Wòłkòwiskù. W nym gardze banowi z Chònic prôcowelë czilenôsce dniów dlô mieszkańców, m.jin. zrëszającë wòdocądżi, równak biôłorusczé lëdztwò bëło do nich wrogòwò ùprocëmnioné. Na wiadło, że gard (przëstrojony ju sowiecczima fanama!) mô bëc zajimniãti przez Czerwioną Armiã, ùrzasłi banowi zaczãlë piechtną wanogã w czerënkù Biôłégòstokù. Antón Kùla szczestlëwò wëbawił sã z rãków hitlerówców i pò wielnëch dalszich przëgòdach 17 rujana, piechti i wnetka bòso, wrócył nazôd do Chònic. Jakno emerit wasta Antón béł pòmòcniczim robòtnikã chònicczégò mùzeùm, a swòje wòjnowé przeżëca ùwdôrził na pismie. Minãło ju 75 lat, midzë żëjącyma corôz mni je nëch, chtërny gwôsnyma òczama widzelë òkropieństwa pierszich dniów, a pòtemù wnetka szesc dłudżich lat wòjnë. Chtërny ùcékelë przed narabczëzną, nie wiedzącë dokądka i nie wiedzącë jesz, że przed całowną, wszetkòòbjimającą wòjną ni ma ùtaceniô. POMERANIA SÉWNIK 2014 Tłóm. Hana Makùrôt 49 ZROZUMIEĆ MAZURY Lud WA L D E M A R M I E R Z WA* Kazimierz Władysław Wóycicki, który jest autorem hasła „Mazury” w Encyklopedii Powszechnej Orgelbranda (t. 18, Warszawa 1864), słusznie zauważał w nim, że Mazury to „jedno z najliczniejszych pokoleń polskich, osiadłe nie tylko w mazowieckich księstwach, ale zajmujące niemal całą dawną pruską ziemię”. Powołując się na „najnowsze poszukiwania”, stwierdzał dalej, zapewne patriotycznie, acz bałamutnie, że „starożytny lud zwany Prusakami był czystem plemieniem mazurskim, z tą tylko różnicą, że gdy tak zwani Mazurzy przyjęli od dwóch wieków z górą chrześcijaństwo, Prusacy trzymali się uporczywie bałwochwalstwa, i z powodu nienawiści religijnej, bratnie te plemiona tak długo staczały walki, dopóki Konrad I, książę mazowiecki, nieszczęsną myślą wiedziony, nie sprowadził zakonu Krzyżaków. (…) I pokolenie to bratnie, jednej krwi, języka i charakteru (…) wyginęło do szczętu, a szczęśliwi zwycięzcy, przybrawszy jego imię, dziś stanowią jedno z wielkich mocarstw Europy”. Stanowisko Wóycickiego nie było jakąś osobliwością tamtego czasu. Jak słusznie zauważył Andreas Kossert w pracy Mazury zapomniane południe Prus Wschodnich, już od dawna historycy polscy i niemieccy „przenosili bez naukowych obiekcji nowoczesne wzorce myślenia kategoriami państwa narodowego na średniowiecze”. Spór o ludność zamieszkującą Mazury, przede wszystkim zaś o jej etniczne pochodzenie, wybuchł między nimi w latach siedemdziesiątych XIX w. Dyskusję wywołało stanowisko polskiego historyka Wojciecha Kętrzyńskiego, późniejszego 50 wieloletniego dyrektora Zakładu im. Ossolińskich we Lwowie. [Warto w tym miejscu przypomnieć, że Kętrzyński urodził się w Lecu (ob. Giżycku) w 1838 r. jako Adalbert von Winkler i pochodził ze szlacheckiej kaszubskiej rodziny herbu Cietrzew, której nazwisko Kętrzyński wzięte zostało od wsi Kętrzyno w pow. wejherowskim. Wojciech dowiedział się o swoim polskim pochodzeniu w 1856 r. Pięć lat później zmienił urzędowo swoje imię i nazwisko. W ślad za nim poszło rodzeństwo]. W artykule opublikowanym w 1868 r. w „Dzienniku Poznańskim”, a w 1872 r. w samodzielnym i obszerniejszym już tekście O Mazurach Kętrzyński postawił tezę, iż największe znaczenie w kolonizacji Mazur miał żywioł polski. Jego stanowisko, że kraina ta była pradawnym obszarem osadnictwa polskiego, a żyjący tam Polacy byli pierwotnymi mieszkańcami tych ziem, wywołało oburzenie niemieckich historyków. Trzeba przyznać, że kilkanaście lat później, w pracy O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich, po przeprowadzeniu poważnych badań źródłowych w królewieckim archiwum Kętrzyński zrewidował swój pogląd i największy napływ polskiego żywiołu do Prus datował na przełom XVI i XVII w. Podkreślił też znaczącą rolę Zakonu we wczesnej fazie osadnictwa. Przez wiele kolejnych dziesięcioleci strona niemiecka zgadzała się w zasadzie jedynie z tą ostatnią uwagą, podkreślając kolonizacyjną i cywilizacyjną rolę Zakonu. Wylano morze atramentu, zadrukowano tysiące stron, by na wszelkie sposoby pomniejszać znaczenie udziału polskich kolonistów w zasiedlaniu ziem dawnych Prusów. Znaleźli się nawet tacy historycy (Reinhold Weber, i to jeszcze w pracy z 1983 r.!), którzy nie chcąc pisać o żywiole polskim, uważali Mazowszan za oddzielne słowiańskie plemię, choć spokrewnione z Polakami (Polanami)… Tego jednak, że w kolonizacji Mazur największy udział mieli mieszkańcy Mazowsza, nie kwestionował właściwie nikt. Przypomnijmy tu, że w Słowniku Języka Polskiego, wydanym przez PWN pod red. W. Doroszewskiego, Mazur to „mieszkaniec Mazowsza, Mazowszanin; także mieszkaniec Mazur; Mazurem jest bez względu na wyznanie mieszkaniec Mazowsza, wyróżniający się od innych północnych Polaków przede wszystkim wymową”. Wyjaśnienie tej różnicy odnajdziemy w haśle „mazurzyć”, oznacza to „zastępować spółgłoski dziąsłowe sz, ż, cz, dż przez spółgłoski zębowe s, z, c, dz”. Jako pierwszy w sposób wyważony do problemów osadnictwa Mazur podszedł niemiecki historyk Max P. Toeppen. W Historii Mazur udowodnił on polskie pochodzenie zdecydowanej większości ludności mazurskiej, ale także zakwestionował tezę o „odwiecznej” zasiedziałości ludności polskiej na Mazurach. Zarówno Polaków, jak i ludność niemiecką regionu sprowadził do roli przybyszy. Jak zauważył Grzegorz Jasiński, praca Toeppena ukazała się w 1870 r., „przełomowym także dla losów Mazur. Opisał w niej ludność mazurską jeszcze jako wspólnotę kulturowo-językową, podzieloną na wiejskie społeczności lokalne, odznaczającą się znaczną autarkią w sprawach kulturowych i gospodarczych, jednak z silnym poczuciem dynastycznym oraz kształtującą się na tej podstawie więzią z państwem pruskim. Jednocześnie ludność ta odznaczała się dość silnym przywiązaniem do własnej kultury i języka”. W czasie, kiedy Toeppen publikował swoją Historię, Mazury zamieszkiwało ok. 400 tys. osób. POMERANIA WRZESIEŃ 2014 ZROZUMIEĆ MAZURY W 1883 r. za Mazurów uważano grupę ponad 320 tys. osób, dziewięć lat później zaś ok. 280 tys. Warte podkreślenia jest, że dla 1800 r. Edward Martuszewski szacował tę grupę na ok. 150 tys. osób. Historycy polscy „od zawsze” stali na stanowisku, że na poczucie narodowe Mazurów wskazują ich polska mowa i kultura. Strona niemiecka, co najmniej od czasów wilhelmińskich, deprecjonowała wpływy języka polskiego na Mazurach, co nijak miało się do faktów: rejon Mazur pokrywał się bowiem z obszarem rozprzestrzenienia języka polskiego na południu Prus Wschodnich. Po 1873 r. język mazurski, który pozbawiony kontaktu z polskim językiem literackim zachował cechy archaicznego dialektu szesnastowiecznego, zaczął znikać z życia publicznego. Było to konsekwencją germanizacji szkolnictwa elementarnego, wcześniej niemal wyłącznie tu polskiego. Uczciwość nakazuje zauważyć, że nie wszyscy Mazurzy protestowali przeciwko niemieckiemu, widząc w nim język dający możliwość społecznego awansu. Mimo zmasowanych zabiegów germanizacyjnych, a w końcu wprowadzenia w 1939 r. zakazu mówienia po polsku, język polski, choć w zaniku, przetrwał na Mazurach aż do ich wschodniopruskiego końca. Mazurska polszczyzna przestała istnieć dopiero po 1945 r. Jak zauważył Kossert, „związki wypędzonych nie zrobiły nic, aby ich (Mazurów – WM) język ocalić i udokumentować”. Na Mazurach nie ma już dziś żadnego skupiska ludzi, dla którego mowa mazurska byłaby środkiem codziennego porozumiewania. Ostatnim, który tropi ślady mowy ludu tej ziemi, jest Erwin Kruk, mazurski pisarz zamieszkały w Olsztynie. Na internetowych stronach Mazurskiego Towarzystwa Ewangelickiego założył Mały Słownik Mazurskiej Gwary. Liczy on tysiąc słów i wyrażeń, ostatnie uzupełnienia wprowadzone zostały w 2011 r. W ślad za dziewiętnastowiecznymi opiniami przyjęło się stosować pojęcie Mazurzy wobec polskojęzycznej ludności wyznania ewangelickiego zamieszkującej południowe Prusy Wschodnie. Tę „klasyczną” dziś definicję sformułował w 1876 r. Friedrich Krosta w pracy Masurische Studien. Trzeba jednak pamiętać, że zwłaszcza po 1914 r., w ślad POMERANIA SÉWNIK 2014 Pocztówka przedstawiająca jarmark w mazurskim Szczytnie w latach I wojny światowej. Z prawej widoczna reklama toruńskich pierników. za postępującą unifikacją językową i zmianami w świadomości narodowej za ludność mazurską zaczęto uważać także niemieckojęzycznych mieszkańców krainy. Wyniki plebiscytu z 1920 r. jednoznacznie określiły narodowe preferencje Mazurów. Na listę polską padło ledwie 0,7% głosów! W czasach hitlerowskich nazwa Mazurzy została oficjalnie usankcjonowana. Używano jej teraz, choć często z dodatkiem „niemieccy”, wobec wszystkich mieszkańców Prus Wschodnich zamieszkujących obszar między Ostródą i Oleckiem. Mazurzy, wyłączając naprawdę nielicznych przedstawicieli inteligencji miejscowego pochodzenia, byli przede wszystkim ludźmi wsi, mazurskie mieszczaństwo było właściwie w całości niemieckie. Polscy i niemieccy historycy nie byli zgodni nawet w charakterystykach Mazurów. Oskar Kolberg w Mazurach Pruskich powtarzał za Kętrzyńskim, że „postać i charakter ludu mazurskiego są nieomal te same, jak w ogóle ludu polskiego. Mazur jest zwykle wzrostu średniego, a stąd jego nazwisko (?), bo w litewskim języku mazuras oznacza człowieka niewielkiego wzrostu, krępego, siadłego. Rysy twarzy nie są bez inteligencji, często (a szczególnie u kobiet) nawet bardzo delikatne i piękne”. Albert Zweck, autor pracy Mazury, zgadzał się z nim jedynie w sprawie wzrostu: „Polski Mazur jest w zasadzie niewielkiej postury, wzrostu przeważnie mniej niż średniego, jednak mocno umięśniony, o normalnym kośćcu i bez skłonności do tycia, zwinny, wytrwały, zdolny do większego wysiłku. To zręczny żołnierz i dobry robotnik rolny”. Zupełnie rozczarowujące były zaś dla Zwecka rysy mazurskich twarzy, które uważał za „mało ujmujące”. W jednej kwestii jednakże polscy i niemieccy historycy oraz literaci prawie się zgadzają. Zdaniem obu stron Mazur miał „dobre serce, nawet dobroduszne” i gotów był zawsze podzielić się „ostatnim kawałkiem chleba i ostatnim kieliszkiem wódki”. Prawie czyni jednak czasami rzeczywiście różnicę. Dla zdecydowanej większości Polaków gotowość do takiego podziału jest oczywista i dzisiaj. Poważnie traktujący wszystko i wszystkich niemieccy duchowni i etnografowie zwracali zaś uwagę, zresztą między nami mówiąc, słusznie, na mazurską słabość do alkoholu. Jak zauważył Rafal Wolski w książce Mazury. Słownik stronniczy ilustrowany, wiązali ją ze słowiańskim pochodzeniem Mazurów, ludu, który jest „lekkomyślny i bez skłonności do uporządkowanych stosunków”. * Historyk-regionalista, mazurski wydawca i autor, twórca i redaktor serii książek „Moja Biblioteka Mazurska”. 51 Z KOCIEWIA O weselu na Kociewiu i nie tylko... M A R I A PA J Ą KO W S K A -KENSIK Minęła sierpniowa „noc spadających gwiazd”. W Gdańsku można było uczestniczyć w zorganizowanej przez Hewelianum obserwacji. Nie widziałam spadającej gwiazdy, ale marzyć nie przestaję, bo trzeba trochę marzeń mieć zawsze w zapasie... Zdarza się, że rzeczywistość je przerasta. W archiwum osobistych przeżyć (przerastających marzenia) pozostanie namalowany barwami upalnego lata obraz wesela na Kociewiu. Uroczystego, wzniosłego i niezwykłego zarazem. Gdy w wianku i bukieciku Panny Młodej (coraz bardziej znanej w naszym regionie doktorantki z Pinczyna) zobaczyłam swojskie modraki, co to chabrami lub bławatami są też nazywane, uradowałam się bardzo, przywołując w myślach obraz pola pełnego modraków, gdy jadąc na to wesele od strony Gdańska, przemierzałam Kociewie. Ile wianków można by z nich uwić… Modraki łączą pomorskie krainy, są w hafcie kaszubskim, kociewskim i krajeńskim. Był to początek kociewskości tego wesela. Przy kościele delegacja w kociewskich strojach, teksty folklorystyczne w repertuarze orkiestry. Była też delegacja Maszków. A wszystko to działo się na pograniczu regionu – w Starej Kiszewie, w gospodzie z kwitnącym dachem (w wystroju wnętrza też były modraki). Gdy tak było mi „modro”, poczułam się (skromnie dodam, że tylko trochę) jak młodopolski poeta, co to podkrakowskie wesele przeżywał, by w znanym powszechnie utworze opisać wirujący 52 świat i obdarować nas refleksjami spoza biesiady i tańców szalonych. Wystarczy posłuchać rozmów… Z uwagą słuchałam rozmów weselników, by bardziej rozeznać się w pograniczu kociewsko-kaszubskim. Nie treść była ważna (kłopoty z podsłuchiwaniem są tematem tego lata), lecz gwaryzmy, które są dla mnie swojską melodią. I pełno ich było, wszystkie kociewskie (Tedy jo, żem je w dómu...). Gdy zaczęłam notować zwroty i wyrażenia, wywołało to niepokój częstujących się tabaką panów. Żem só notowane – zauważył któryś. Po wyjaśnieniu moich intencji odwdzięczył się pytaniem, czy wiem, jak to kejś na Kociewiu wcióngało się przez lada drzewo w lesie. Oczywiście nie wszystko wiedziałam o prawdziwej męskiej (jo, to jeno chłopy só do tygo – usprawiedliwiał mnie) robocie. Jednocześnie pomyślałam, że w tekstach gwarowych z Kociewia powinny znaleźć się opowieści o wszystkich babskich i chłopskich robotach i sprawach jako świadectwo dawnej kultury, w tym języka. I tu liczę na dzielną doktorantkę, pochodzącą z zasłużonej dla Pomorza rodziny, która w bieli z „modrym wykrzyknikiem” była w środku swej weselnej baśni. Wesele raz, a bjida całe żicie – zbyt prozaiczne stwierdzenie, choć często (zbyt często) prawdziwe, ale tak być nie musi i nie jest. Osobiście znam wiele krzepiących dobrych przykładów, że życie we dwoje bywa przedsionkiem nieba… A swoją drogą wspomniane wesele było dla mnie niezwykle radosną niespodzianką i prawdziwym wydarzeniem w tak bliskim mi regionie. Ździebko Kociewia było też na Jarmarku św. Dominika. Na gdańskim Targu Węglowym program „Unikaty Kociewia”, znajomi regionaliści, parę kramów ze swojskim jadłem. Zaliczyć do tego trzeba też ruchanki, które popularyzowano na kaszubskim stoisku jako smakołyk kaszubski, a znane mi są (od wieków) jako placuszki kociewskie. Warto szukać tego, co łączy, a potem pięknie się różnić… W nazwach kaszubskich potraw zachowało się też „niematerialne dziedzictwo kulturowe”. Słowotwórczym bogactwem zajęła się bliska mi (nie tylko dlatego, że po „mojej” bydgoskiej uczelni) Róża Wosiak-Śliwa, której sukces naukowy, habilitacja w Krakowie, zapewne też ucieszył wszystkich życzliwych i zatroskanych o edukację regionalną na Pomorzu. A tu latoś wiele się działo. Do wakacyjnych przeżyć zaliczam wieczorny koncert w „teatrze na piasku” w Sopocie. Morza szum, wschodzący księżyc i te myśli liryczne z Agnieszki Osieckiej – (…) bo kto kochać nie umie, przegra, choć wszystko rozumie… Trudno nie pomyśleć – pewnie za mało rozumie, skoro nie wie, że miłość jest najważniejsza, nawet w boskim przykazaniu… A my? Póki w zielone gramy, pokazujmy, że zawsze warto kochać. U schyłku wakacji życzę odnawialnej co ranka nadziei silniejszej niż czarne myśli na widok białych ciężarówek… Z sentymentem wspominam dawne cygańskie kolorowe wozy, które nie wiozły grozy, a jedynie wzmagały czujność, gdy tabor osiadł przy kociewskim jeziorze. Do swojej (choć pożyczonej od kogoś) zasady, że „trzeba pracować, modlić się i kochać”, dołączyłam pilnie – modlić się też o pokój, a potem już ostrożniej – cieszyć się, cieszyć, a nie biadolić. POMERANIA WRZESIEŃ 2014 HISTORIA Trasa Historyczna Wielki Kack Wielki Kack to niezwykłe miejsce na mapie Gdyni, gdzie nowoczesność bardzo dobrze komponuje się z przeszłością. To jeden z mateczników kaszubszczyzny tego miasta. ANDRZEJ BUSLER Przemierzając ulice tej dzielnicy, natrafimy na wiele miejsc związanych z historią dawnej wsi Wielki Kack. Do dziś mieszka tu wiele rodzin, które są w Wielkim Kacku „od zawsze”. W rozmowach wielokrotnie podkreślają swoje kaszubskie pochodzenie. Na terenie dzielnicy prężnie działają liczne organizacje, m.in. Rada Dzielnicy Wielki Kack, Niezależny Krąg Instruktorów Harcerskich „Leśna Szkółka” im. Henryka Wieczorkiewicza oraz Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie Koło Gdynia Wielki Kack. Wspomniane stowarzyszenia realizują mnóstwo ciekawych projektów. 8 czerwca br. premierę miał jeden z najnowszych – otwarcie „Trasy Historycznej Wielki Kack”. Uroczystość rozpoczęto mszą św. w kościele pw. św. Wawrzyńca, odprawioną pod przewodnictwem ks. prałata Ryszarda Kwiatka w intencji mieszkańców Wielkiego Kacka – i tych dawnych, i współczesnych, w asyście sztandaru ZKP Gdynia oraz sztandarów harcerskich. Ta przeszłostuletnia świątynia to jeden z najpiękniejszych gdyńskich zabytków. Kolejni proboszczowie zarządzający parafią, którzy dokonywali zmian w świątyni, dowiedli znajomości architektury i sztuki sakralnej. Kościół pw. św. Wawrzyńca ze względu na swe walory jest jednym z pięciu punktów wielkokackiej trasy historycznej. Powstała ona dzięki inicjatywie wymienionej wcześniej Rady Dzielnicy Wielki Kack przy udziale dwóch partnerów społecznych: Niezależnego Kręgu Instruktorów Harcerskich „Leśna Szkółka” im. Henryka Wieczorkiewicza POMERANIA SÉWNIK 2014 oraz gdyńskiego oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Jak mówią autorzy projektu Marcel Minga i Filip Rudolf: Trasa ma podkreślić bardzo istotny, choć mało znany rys dziejów naszego miasta. Gdynia jest miastem nowoczesnym i słusznie dumnym ze swoich osiągnięć w ostatnich niemal dziewięciu dekadach, ale należy także pamiętać o wielowiekowej rodzimej historii tego miejsca. Gdynia leży na kaszubskiej ziemi, a wśród jej mieszkańców wielu identyfikuje się z Kaszubami. Poza „nowymi” obywatelami powstającego w dwudziestoleciu międzywojennym miasta, którzy przybyli nad Bałtyk ze wszystkich zakątków Polski, są wśród nas także tacy, którzy mieszkają na tych terenach od zawsze. W różnych częściach dzielnicy zainstalowano 5 wielkoformatowych tablic z informacjami w języku polskim, angielskim i kaszubskim. Wykorzystano liczne niezwykle ciekawe archiwalne dokumenty, pocztówki, zdjęcia i mapy. Dodatkowo do kaszubskiej historii Wielkiego Kacka nawiązują czarno-żółte obramowania tablic. Uroczyste otwarcie odbyło się w kolejnym punkcie trasy – przy Źródle Marii – jednym z bardziej urokliwych miejsc Gdyni. Zanim do tego doszło, autorzy projektu dokonali krótkiej prezentacji. W swym wystąpieniu podkreślili pomoc partnerów społecznych oraz Referatu Promocji i Turystyki Urzędu Miasta Gdyni. Projekt zrealizowano w ramach konkursu dla rad dzielnic w Gdyni „Piękna dzielnica”. Symbolicznego odsłonięcia jednej z tablic dokonał mieszkaniec Wielkiego Kacka, minister sprawiedliwości RP Marek Biernacki, który objął swym patronatem to ciekawe przedsięwzięcie. W uroczystości wzięli udział m.in. także małżonka ministra, posłanka Teresa Hoppe i gdyński radny Stanisław Borski. Dodatkową atrakcją spotkania był miniwykład o dziejach Wielkiego Kacka. Wygłosił go dr Tomasz Rembalski, który w zwięzły sposób przedstawił dzieje tego miejsca i jego najznamienitszych mieszkańców. W dalszej części uroczystości na jej uczestników czekało wiele atrakcji – występ Tomasza Fopkego, który prezentował fragmenty swojego przekładu na język kaszubski wierszy Juliana Tuwima, gra terenowa zorganizowana przez gdyńskich harcerzy, degustacje potraw i podarunki – bezpłatne przewodniki z opisem Trasy Historycznej Wielki Kack, a wszystko to przy dźwiękach kaszubskiej kapeli Zdzich. Trasę można przejść w mniej więcej godzinę. Podczas tej wędrówki, zapoznając się z informacjami na kolejnych tablicach, uzyskamy odpowiedzi na wiele pytań dotyczących dziejów tych stron: Ile lat liczy historia Wielkiego Kacka i skąd pochodzi nazwa dzielnicy? Jak kształtowały się losy XIV-wiecznego kościoła św. Wawrzyńca i wyjątkowego na mapie Gdyni miejsca, jakim jest Źródło Marii z figurą Matki Bożej? Dlaczego w Wielkim Kacku zbudowano dwie linie kolejowe? W którym roku wielkokacka wieś została przyłączona do Gdyni? Co oznacza nazwa Fikakowo i kiedy z Wielkiego Kacka wyodrębniły się dwie nowe gdyńskie dzielnice – Karwiny i Dąbrowa? Zapraszamy do wanogi! 53 LUDZIE Z afrykańskimi obrazami w tle Zygmunt Ostrowski – profesor nauk medycznych. Pełni odpowiedzialne funkcje w wielu międzynarodowych organizacjach. Odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej i Orderem Uśmiechu (któremu od 1979 patronuje UNICEF) za uratowanie tysięcy dzieci. Podczas wojny domowej w Sudanie pełnił rolę negocjatora – przyczynił się m.in. do uwolnienia europejskich zakładników. Dzięki niemu powstała wystawa „Kolory życia”, składająca się z obrazów malowanych przez afrykańskie dzieci. Wystawiano ją m.in. w Nowym Jorku, Paryżu, Kampali, Wiedniu, Genewie, Tokio, Warszawie, Gdańsku i… Lipuszu. Jak doszło do powstania tych prac i jak się znalazły na południowych Kaszubach, opowiedział nam tamtejszy lekarz Witold Ostrowski. WITOLD OSTROWSKI: To długa historia. Jej bohaterem jest mój stryj Zygmunt Ostrowski. Splot przypadków zaprowadził go do Afryki. W życiu jest tak, że wszystko, co człowieka spotyka, ma jakiś cel. Gdyby stryj nie uległ wypadkowi, gdyby w tym czasie polscy lekarze potrafili mu pomóc, nigdy by nie trafił do Afryki, nie powstałyby te obrazy i nie oglądalibyśmy ich teraz w Lipuszu. Zacznijmy zatem od kilku zdań o Zygmuncie Ostrowskim. Urodził się w Gdańsku, wiele lat mieszkał w Sopocie. Do dziś zresztą uważa się za mieszkańca Trójmiasta, mimo że na stałe mieszka we Francji. Zawsze podziwiałem jego zdolność przyswajania wiedzy i pasję, z jaką ją chłonął. Skończył medycynę. Studiował też matematykę, fizykę i filozofię we Wrocławiu, a malarstwo 54 w Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Gdańsku. Afryka fascynowała go od dzieciństwa, od kiedy przeczytał W pustyni i w puszczy. Dlatego pracując już jako lekarz pediatra, studiował afrykanistykę. Uczył się języków, w tym też arabskiego. Ukończył Szkołę Zdrowia Publicznego w Warszawie. Jeszcze przed wypadkiem zdążył zrobić doktorat w Polskiej Akademii Nauk. Co to za wypadek? Samochodowy. Doszło do niego w 1970 roku. Stryj przeżył śmierć kliniczną, był w śpiączce. Obudził się sparaliżowany, nie widział, twarz miał zmasakrowaną. Polscy lekarze nie dawali mu żadnych szans. Pomogli przyjaciele. Załatwili mu paszport, co w tamtych czasach nie było tak proste jak dziś, i wywieźli do Francji. Tam przeszedł wiele operacji i leczył się w różnych klinikach. Odzyskał wzrok, zrekonstruowano mu twarz, od nowa nauczył się chodzić. Aby nie marnować czasu, jeszcze w czasie leczenia i długiej rehabilitacji znów zaczął studiować. Chciał pracować jako lekarz. Aby móc to robić, ponownie studiował medycynę, tym razem na Sorbonie. Zdał kolejno 57 egzaminów. W 1975 roku ponownie zrobił doktorat z nauk medycznych, specjalizację z pediatrii, odżywiania, epidemiologii i zdrowia publicznego. Gdy samodzielnie zjechał na nartach z Mont Blanc, powiedział: Teraz wiem, że jestem w stanie pokonać wszystkie przeciwności losu. Dostał nowe życie, gdyż miał do spełnienia misję. Czy w związku z tą misją trafił do Afryki? Nie od razu. Jakiś czas mieszkał w Paryżu, gdzie szukał ciekawej pracy. Ale mimo wszechstronnego wykształcenia wciąż nie mógł jej znaleźć, ponieważ był cudzoziemcem. Założył więc własny instytut naukowy – Europejskie Towarzystwo dla Badania Rozwoju i Odżywiania Dzieci. Zgromadził wokół siebie 120-osobowy zespół naukowców i zaczął prowadzić badania. Nawiązał współpracę z dwiema międzynarodowymi organizacjami: UNICEF i WHO (World Health Organization, Światowa Organizacja Zdrowia). Napisał, jedyną w swoim rodzaju, naukową książkę o odżywianiu dziecka europejskiego. I z poparciem ONZ zaczął prowadzić badania naukowe w krajach trzeciego świata. Już w 1977 roku pojechał w tym celu do Afryki, do Sudanu. Założeniem tych badań było opisanie i udokumentowanie fotograficzne życia na Czarnym Lądzie. Życia plemion Dinka, Shilluk i Numer, które przechodziły w błyskawicznym tempie z epoki kamiennej do cywilizacji XXI wieku. Po siedmiu latach badania zostały przerwane na skutek wybuchu wojny domowej. Naukowcy musieli się szybko ewakuować, zostawiając laboratoria i niedokończone prace. Wszystko zostało zniszczone, przepadło. Po tych wydarzeniach Zygmunt dużo podróżował. Jeździł do Chin, na Filipiny. Prowadził akcje humanitarne niosące pomoc przede wszystkim dzieciom. Dostarczał leki i żywność. Był konsultantem Światowej Organizacji Zdrowia. W Sudanie w czasie wojny domowej w 1992 roku zupełnie przypadkowo odkrył w dżungli, w ruinach klasztoru, obóz, w którym było kilka tysięcy chłopców. Mieli od 5 do 14 lat. Byli prawie nadzy, wygłodzeni, wielu z nich chorowało. Żywili się tym, co znaleźli, głównie roślinami i upolowanymi zwierzątkami leśnymi. Powszechnie sądzono, że to są szkoleni przez partyzantów młodzi rebelianci. Nawet gdyby tak było, były to po prostu dzieci, POMERANIA WRZESIEŃ 2014 LUDZIE osierocone lub na siłę odebrane rodzicom, po traumatycznych przejściach, dramatycznie zaniedbane. W pewnym momencie, nie wiadomo czemu, zostały porzucone, zostawione same sobie. Dzieci, którymi nikt się nie interesował. Żadna organizacja charytatywna, żaden rząd, nikt. Zygmunt poruszył niebo i ziemię, aby im pomóc. Zmobilizował rząd francuski, przy pomocy którego zaczął im dostarczać w pierwszej kolejności leki i żywność. Nakłonił lekarzy francuskich do przyjazdu do Sudanu i do leczenia chorych dzieci. Wraz z dr Marie-Christine Josse pomagał im. Organizował coś na kształt szkół dla tych chłopców. Zauważył, że wielu z nich rysuje palcem na piasku sceny z polowań, zwierzęta, ludzi, drzewa. Pomyślał, że zajęcia plastyczne mogą być dla nich doskonałą terapią psychiczną po przeżytym koszmarze. W następnym transporcie oprócz leków i żywności znalazły się tony farb i papieru oraz parę tysięcy pędzelków. To był strzał w przysłowiową dziesiątkę! Okazało się, że ci młodzi Sudańczycy mają ponadprzeciętne uzdolnienia plastyczne. Podczas malowania odcinali się od traumy, od wojny, która im odebrała dzieciństwo. To brzmi jak scenariusz filmowy! I to tam właśnie powstały prace, które trafiły na Kaszuby? Tak, właśnie tam. Dzieciom malowanie tak się spodobało, że nie przestały malować, gdy farby się skończyły. Nauczyły się pozyskiwać naturalne barwniki z roślin. Ponieważ w Sudanie wciąż było niebezpiecznie, stryj przerzucił 26 najzdolniejszych z nich, których „zaadoptował” w afrykańskim pojęciu, do Ugandy. Tam stworzył „Centrum odtraumatyzowania” dzieci wojny i ulicy. To już był rok 1993. Doprowadził do utworzenia specjalnie dla nich szkoły, w której mogli się uczyć i rozwijać zdolności malarskie. Nazwał ją „Polataka”, tak jak nazywało się miejsce, w którym je znalazł. Wszystkim dzieciom pomógł. Wszystkie trafiły w bezpieczne miejsca, pod dobrą opiekę. A tymi najzdolniejszymi zajął się szczególnie i umożliwił im dalszą naukę. Przez 13 lat, do czasu, gdy najmłodszy z chłopców osiągnął pełnoletność, Zygmunt wiele miesięcy w roku spędzał w Afryce, opiekując się POMERANIA SÉWNIK 2014 Otwarcie wystawy w Lipuszu. Fot. MG nimi i pomagając im. I z tego czasu pochodzą te obrazy. Niesamowite jest to, że wszystkie dzieci, które uczyły się w założonej przez Zygmunta szkole, pokończyły studia. Jest wśród nich farmaceuta, są inżynierzy, prawnicy, ekonomiści. Zajmują przeróżne stanowiska w południowym Sudanie i pracują dla swojego kraju. To jest duży sukces, że udało się tylu z nich wykształcić. Był pan tam ze stryjem? Tak, w Ugandzie w 1996 roku. Do Sudanu, niestety, nie udało się nam wjechać, zawrócono nas z drogi. Kontener z lekami dopłynął do Kenii, tydzień trwały negocjacje. W końcu jednak nie wpuszczono nas i leki zostały inaczej zadysponowane. Drogi były zablokowane, busz opanowany przez bandy. Poznał pan te dzieci? Tak, oczywiście. Stryj pokazał mi szkołę w Ugandzie, poznałem tych chłopców. Najmłodszy miał wtedy 7 lat. Jeździliśmy z nimi do stolicy Ugandy, aby im miasto pokazać. Zrobiło to na nich i na mnie duże wrażenie. Na nich, bo zobaczyli tak dużą aglomerację, na mnie jako zbiór skrajności. Z jednej strony, jak w Europie, domy, wieżowce, sklepy, a z drugiej, tuż obok, bieda, budy i namioty. Wszystko pomieszane. Później paru z nich poleciało ze stryjem i dr Marie-Christine Josse do Francji i Japonii na wystawę swoich prac. Wyobrażam sobie, jakie wrażenie zrobił na nich Paryż i lot samolotem. W jaki sposób te unikatowe prace znalazły się w Lipuszu? Zygmunt przywiózł 50 obrazów z Paryża do Warszawy, gdzie były wystawiane w muzeum etnograficznym. Po zakończeniu ekspozycji poprosił mnie, bym je przechował jakiś czas. Zgodziłem się, ale pod warunkiem, że będę mógł je pokazać w Lipuszu. Muszę powiedzieć, że zainteresowanie naszej społeczności wystawą było bardzo duże. Dobrze by było pokazać te obrazy również w innych miejscowościach. Zygmunt życzyłby sobie, jak to powiedział, „żeby sztuka dotarła do wszystkich, nawet najbiedniejszych”. W jego posiadaniu jest ponad 1000 prac. Mówił mi, że chciałby, aby jakąś ich część pozostawić jako stałą ekspozycję w jego rodzinnym mieście, w Sopocie. Rozmowę prowadziła Maya Gielniak 55 LITERATURA Wiersze. Kazimierz Nowosielski Poświęcony Pani Marii Boduszyńskiej-Borowikowej wiersz napisałem tuż po Jej śmierci w 1992 roku. Długo zatem czekał on na publikację, a to głównie z tego powodu, że jakoś nie pasował do aury tomów, które potem wydawałem. Przekazałem go redakcji „Pomeranii”, by przypomnieć jego niezwykłą bohaterkę: wybitną tłumaczkę m.in. dzieł Conrada, Monsarrata, Shawa, autorkę książki Życie jak płomień (1972), w której przedstawiła działalność oraz pomorskie i bałtyckie idee swego męża Józefa Borowika – wieloletniego dyrektora Instytutu Bałtyckiego w Gdańsku, człowieka bardzo dla Polski i polskości zasłużonego. Pochodząca z południowowschodnich obszarów Rzeczpospolitej Maria Boduszyńska swe dojrzałe, powojenne życie związała z Pomorzem tak dalece, iż w 1970 roku zgłosiła akces do ZKP. To właśnie ona przetłumaczyła na polski książkę austriackiego badacza Ferdinanda Neureitera Historia literatury kaszubskiej. Publikowała też od czasu do czasu swe szkice i eseje na łamach „Pomeranii”. Była niezwykle mądrą, cichą, pracowitą, o niezwykłym osobistym uroku kobietą. Spotykałem się z Nią, kiedy już przygotowywała się do odejścia z tego świata. W chwilach lepszego samopoczucia tłumaczyła dla „Podpunktu” teksty Goldinga, Patočki, Eco, które od Niej odbierałem. Każde spotkanie z Nią było dla mnie świętem. Warto pamiętać o takich jak Ona osobach. Światło Pamięci Pani Marii Boduszyńskiej-Borowikowej Pan życia powoli wygaszał swą ziemską pieśń – – Światło dni wycofywało się Kontury rzeczy wypadały ze słów Śpiew się oddalał – – Coraz częściej przychodzili umarli Pani Zofia jak dawniej wpadała „na minutkę” Znów rozmawiały o Conradzie i starych przepisach parzenia chińskiej herbaty którą tak lubiła Nie zapomnieć – powtarzała jak przyrządza się zupę jeżynową (koniecznie z własnoręcznie lepionymi kluskami) bo tylko w takiej smakował jej mąż Stale dreptał za nią głodny żydowski chłopiec którego nie zdołała ocalić Kiedy przymykała powieki ciemność rozprzestrzeniała się jak wygasające morze Czasem słyszała beztroski śmiech kasztanowłosej dziewczynki którą kiedyś była Co ja z nią zrobię – rozmyślała Ona przecież nie lubiła chińskiej herbaty ani zupy jeżynowej – – Uśmiechała się gdy Pan znowu podejmował swą pieśń Światło wracało Ożywało morze LITERATURA / Z ŻËCÔ PÒMÒRANIE Kartki i dłonie „Dłonie miał blade od wertowania książek” – tak wspominała pani profesor Ewa swego starszego kolegę też historyka literatury Te dłonie długo wydawały mi się jego duszą: spokój i dużo książek – – Z czasem na mapie jego umysłu poczęły pojawiać się białe plamy Dzień po dniu centymetr po centymetrze rosły rozrastały się w Morze Martwe które wdzierało się w głąb lądu zajmowało Europę Azję kartkę ulicy domu biblioteczne regały drabinę do nieba i dłonie – coraz bardziej dalekie obce Na skraju Coś jakby dotknięcie beztroski – – (a może to ciemność rzeczy z hojnością tak cichą przybywa) Wilgotny wiatr od zatoki oddala poszum mknących aut na drodze Rozprasza głosy idących poboczem W gałęziach akacji pokląskują sikorki Błysk ich skrzydełek pomnaża iskry na falach To co kochane – na dalekiej wyprawie za horyzont – i jeszcze dalej – – Zmęczony Tezeusz siadając na trawie cierpliwie wyjmuje jakiś okruch z oka Dostrzega porwane niteczki pajęczyn Liczy bąble na stopach Z roztrząsań „Nie będziesz miał bogów cudzych przede mną” – ani poezji zatem ani wszystkich smaków chleba dla zaspokojenia głodu życia ani kobiety tak jedynej że na całą wieczność (chociaż ta jedna odwzajemniła twoją tęsknotę – i jesteście razem) ni takiego piękna które zastępuje nieśmiertelność albo muzyki która wydaje się niebem dla ucha (są takie fugi Bacha że mógłbyś ich słuchać i słuchać) ani innych znaków od strony ducha – bo On jest wszystkim i za Jego sprawą każde z twoich roztrząsań i błądzenia z nimi związane i obiecane królestwo Open’er Festival i promòcjô Kaszub ADRIAN WATKOWSKI Latosô edicjô znónégò na całim swiece gdińsczégò festiwalu mùzyczi i kùńsztu Open’er tradicyjno zgromadzëła dzesątczi tësący lubòtników. Bëtnicë mòglë nié leno pòsłëchac kòncertów òblubionëch karnów i téż dokazów nôlepszich pòlsczich a zagranicznëch dokazców, ale i żdało na nich wiele dodôwkòwëch atrakcjów. Òb czas rozegracje dzejôł plac òrganizacji pòzarządowëch, dze bëło téż stojisz cze Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Pòmòrańcë promòwelë na nim turistné atrakcje Kaszub, gôdelë do bëtników festiwalu pò kaszëbskù i przedstôwielë wskôzë najégò pisënkù. Mòżna bëło dostac gadżetë, ùlotczi i naklejczi z kaszëbsczim grifã. Wszëtcë chãtny mòglë sprawdzëc swòjã wiédzã ò regionie w quizu z nôdgrodama. Mòżna téż bëło zagrac na mrëczkù (bùrczibasu). Wëstôwny môl KPZ òdwiedzył m.jin. Matéùsz Stachnik z Kòłobrzégù. Sztudéra Gduńsczi Pòlitechniczi smiôł sã, że donëchczôs Kaszëbë parłãczëłë mù sã z pòtrôwnicama, jãzëkã i bùdowlanyma karnama w rodnym gardze. Równak pò dzysészi gòscënie dodôwóm do tegò wònią prôwdzëwi kaszëbsczi tobaczi – pòdsztrichiwô. Pò pòtkaniu z wama jô mëszlã, że Kaszëbi to sympaticzny i dobri lëdze. Na zrzeszeniowé stojiszcze przëchôdelë nié le gòsce z bùtna, ale téż rodowiti Kaszëbi. Jedną z taczich òsób bëła Aleksandra Reszczińskô z Przedkòwa. Jak gôda, baro sã ceszi, że z regionalëzną je corôz lepi. Jô widzã, że na stojiszczu je wiele platków z kaszëbsczima frantówkama. To baro fejn, niech bëtnicë festiwalu Open’er wiedzą, że jãzëk i kùlturã kaszëbską mòże téż pòznawac przez zôbawã. Dzéwczã z Przedkòwa bëło rôd, że dało sã widzec Kaszëbë na festiwalu: Jô kòchóm mòje òkòlé. Czëjã sã tuwò jak doma. Dzãka waji robòce mòże przełómac wiele stereòtipów ò Kaszëbach. Diana Zemke z Gdinie wzãła ùdzél w quizu. Pëtania bëłë smiészné, a równak mòżna bëło sã czegòs naùczëc ò regionie. Jô mògła téż òbôczëc kaszëbsczé instrumentë, z jaczich nôbarżi widzałë mie sã diôbelsczé skrzëpczi. Pòsobnô edicjô Open’era ju za rok, a razã z nią pò sobny wëstôwny môl KPZ, nôdgrodë i niespòdzónczi! Tłóm. Tomôsz Ùrbańsczi 57 Z ŻËCÔ PÒMÒRANIE Kania zôs scãtô w Łączińsczi Hëce ADRIAN WATKOWSKI Scynanié kanie to stôri pòmòrsczi lëdowi zwëk, znóny òd przełomù XIX i XX stalatégò. Jidze ò pùbliczny sąd nad kanią – drapieżnym ptôchã – i ji egzekùcjã. Kania je to znanka wszelejaczégò zła i nieszczescô, co gnãbiłë wies. 21 czerwińca tegò rokù, pò czile latach przerwë, rozegracjô wrócëła do Łączińsczi Hëtë. Ùsôdzëlë jã przë swòji chëczë nôleżnicë Sztudérsczégò Karna Pòmòraniô. Pòstacje òbrzãdu zagrelë pòmòrańcë i drëchòwie Pòmòranii. Wëstrzód nich bëlë: senator Kazmiérz Kleina i kaszëbskô spiéwôrka Damroka Kwidzyńskô. Gòscã béł téż Sztefón Rambiert, przédnik karna w latach 70. Baro cesził sã z tegò, że znôwù je bëtnikã ti wôżny, pòmòrańsczi tradicje: Dlô najégò pòkòleniô na tradicjô bëła alternatiwą dlô państwòwëch rozegracjów i swiąt w PRL-u. Òna pòzwôlała nóm òderwac sã òd ti smùtny jawernotë i pòkôzac swòjã samòstójnosc òd władzë – gôdôł. Zgromadzony czekelë na przédny pąkt wieczoru. Czedë wëjawioné bëłë ju wszëtczé winë, zapôdł jedurny dobri wërok. Kat, gróny przez Matéùsza Łącczégò, symbòliczno scął ptôcha. Zaczãło sã gromadné fejrowanié przë ògniszczu. W lese rozległë sã zwãczi harmónie, na jaczi grôł, òblokłi w kaszëbsczé ruchna, Bruno Szpica. Spiéwóné bëłë pòlsczé a kaszëbsczé frantówczi. Na bëtników żdało jestkù przërëchtowóné przez pòmòranczi. Sztefón Rambiert òpòwiôdôł stôré anegdotë, w rôcëłë wspòminczi z dôwnëch lat. Wspólné fejrowanié dérowało jaż do nocë. Wëdarzenié bëło òsoblëwim 58 zdrzódłã satisfakcje, apartno dlô terôczasnëch dzejarzów. Wedle mie, nen wieczór to nie bëła leno leżnosc do pòspólnégò fejrowaniô, ale téż do diskùsje ò dzysdniowëch Kaszëbach i rozwiju kaszëbskò-pòmòrsczi rësznotë – pòdczorchiwô Matéùsz Łącczi, co nôleżi do nômłodszich nôleżników karna. Pòsobné scynanié kanie w Łączińsczi Hëce ju za rok! Tłóm. Tomôsz Ùrbańsczi Òdj. W. Dejk, A. Watkowski POMERANIA WRZESIEŃ 2014 O OKLADKA_KWIECIEN_2013.indd 3 2013-03-26 19:03:46 KLËKA PRZËMÙSZEWÒ. WSPÒMINCZI Ò PISARCE Kaszëbsczi Institut, Gmina Brusë i Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié zòr ganizowałë zéńdzenié w Spòdleczny Szkòle w Przëmùszewie z leżnoscë roczëznë gebùrstachù sp. Anë Łajming. Do familiowi wsë ti pòmòrsczi pisarczi 24 lëpińca przëszlë gòsce na tzw. „gebùrstachòwą kawã”. Pòkôzóné bëłë przede wszëtczim nônowszé wëdania dokazów ti apartny aùtorczi, czëli: Dzieciństwo – òpùblikòwóné i w òriginale, i przetłomaczoné na anielsczi jãzëk przez Blanche Krbechek i Stanisława Frimarka; Parzyn – dramaticzny dokôz ze wstãpã prof. Daniela Kalinowsczégò i jesz Bajki – przistãpné téż jakno audiobook. Òkróm tegò Teater Lëdowégò Òbrzãdu „Zaboracy” pòd czerënkã Danutë Miszczik z Centrum Kùlturë i Biblioteczi m. Jana Karnowsczégò w Brusach zaprezentowôł òbrôzk na binã pt. „Dzieciństwo Anny Łajming”. Red., tłom. KS GDUŃSK. EWANIELIE PÒ KASZËBSKÙ W NOWIM WËDANIM „Dziennik Bałtycki” w wespółrobòce z Kaszëbskò-Pòmòrsczim Zrzeszenim przërëchtowôł Nowi Testament. Ewanielie pò kaszëbskù – nowé wëdanié sztërzëch Ewanielii w tłomaczenim ò. prof. Adama Sykòrë. Pierszi rôz ten zbiór Ewanielii przełożonëch przez ò. Sykòrã, francëszkanina z Wejrowa (terô wëkłôdowcã Ùniwersytetu Adama Mickiewicza w Pòznaniu), z jãzëka òriginału, tj greczi, wëdało Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié w 2010 rokù. Pùblikacjô mô wiãcy jak 320 starnów. Dofùlowanim tekstu są òdjimczi znónëch pòmòrsczich dokazów sakralnégò kùńsztu. Red., tłom. KS SËLËCZËNO. W PIÃKNYM MÔLU PIÃKNÔ MÙZYKA Latos XII Midzënôrodny Akòrdionowi Festiwal zaczął sã 27 lëpińca kòncertã w kòscele w Sëlëczënie. Pòstãpné kòncertë bëłë 31 lëpińca i 2 zélnika. Pierszégò dnia wëstąpilë: „Notte Italiana” Dario Alberti & Paweł A. Nowak Quartet. Prezentowelë dokazë, w jaczich czëc bëło italską mùzykã z cygańsczim jazz manouche. Amfiteater Gminnégò Òstrzódka Kùlturë w Sëlëczënie gòscył Poznański Kwintet Akordeonowy, Cristiano Lui & Stefano Ciotola (mùzycë z Italii) i jesz Voice Band ze specjalnym gòscã Anitą Lipnicką. Òb czas festiwalu mòżna bëło òbezdrzec pòkôzk akòrdionów z kòlekcji Pawła Nowaka. Red., tłom. KS WWW.KASZUBI.PL 60 POMERANIA WRZESIEŃ 2014 KLËKA KÒSCÉRZNA. KASZËBSKÒ-PÒMÒRSCZÉ SWIÃTO KSĄŻCZI Latosé Kòscersczé Tardżi Kaszëbsczi i Pòmòrsczi Ksążczi jak kòżdégò rokù przëcygnãłë pôrãdzesąt wëstôwców – wëdôwców i aùtorów pùblikacjów. Czëtińcë na targach „Costerina 2014” mielë tej mòżlëwòsc pòznaniô ksąż kòwëch nowòsców z naszégò regionu i ò nim. Òrganizatorã targów bëlë: Gardowô Biblioteka m. ks. Kónstantégò Damrota w Kòscérznie i téż Bùrméster i Radzëzna Gardu Kòscérzna. Wëdarzenié dzejało sã 12 lëpińca na kòscersczim rënkù. Jak wiedno przédnym pùnktã bëło dôwanié nôdgrodów dlô nôlepszich pùblikacjów łońsczégò rokù. Wëprzédnienia przëznóné są w dwùch kategóriach – wëdowiznë kaszëbsczi i pòmòrsczi lëteraturë. Kònkùrs Kaszëbsczi Lëteraturë, przédné nôdgrodë Tłomaczenié na kaszëbsczi jãzëk: dlô Witolda Bòbrowsczégò za: Wiérztnica z Ogura abò sto piesni òd sta piesniodzejów. Nôùkòwé i pòpùlarnonôùkòwé pùblikacje: dlô Justinë Pòmiersczi za: Przysłowia kaszubskie Studium z paremiografii i paremiologii. Edukacyjné pùblikacje: dlô Mirosława Ùgòwsczégò za: Baśka – kaszubska gra karciana. Historia i zasady gry. Albùmë i prowadniczi: dlô Jarosława Éllwarta za: Moje Kaszuby. Kònkùrs Pòmòrsczi Lëteraturë, przédné nôdgrodë Nôùkòwé òpracowania i eseje: dlô Henrika Jursza za: Koleją z Wrzeszcza na Kaszuby. Albùmë i prowadniczi: dlô Mariana Rinkiewicza za: Kalwaria Życia. Edicjô: dlô Wëdowiznë „Bernardinum” Sp. z o.o. za: Kalwaria Życia Mariana Rinkiewicza. Red., tłom. KS Òdj. j.b BËTOWÒ I KŁĄCZNO. IN MEMORIAM JÓZEF CHEŁMÒWSCZI W Zôpadnokaszëbsczim Mùzeùm w Bëtowie òd 4 lëpińca òbzerac jidze pòkôzk zrobiony na czesc kaszëbsczégò malarza Józefa Chełmòwsczégò (1934– –2013). Na wëstôwkù są nôwôżniészé artisticzné dokònania aùtora. Do kùńca 2014 rokù mòżna pòdzywiac wiôlgą kòlekcjã rzezbów i malarsczich kómpòzycjów. Do pòkôzkù dołączony je film z ùdzélã artistë, zrëchtowóny przez dokumentalëstã Andrzeja Dudzyńsczégò. Pò òtemkniãcym wëstôwkù béł jesz w Kłącznie „Koncert na Dachu” dlô tegò òsoblëwégò artistë z Brus. Zagrała m.jin. Orkiestra Klezmerska Teatru Sejneńskiego, Rusland Trio i karna, chtërne brałë ùdzél w festiwalu Cassubia Cantat. Red., tłom. KS Òdj. D.M. KÒSCÉRZNA. 40 LAT PROMÒCJI KASZËBSCZÉGÒ FÒLKLORU Kaszëbsczi Zespół Piesni i Tuńca „Kościerzyna” swiãtowôł 40-lecé dzejnotë. Założony òstôł w 1974 rokù. Jegò ùtwórcą i pierszim direktorã béł Stanisłôw POMERANIA SÉWNIK 2014 Kroskòwsczi. Òd pòczątkù istnieniô KZPiT je sparłãczony z Kòscersczim Dodomã Kùlturë m. Józefa Wëbicczégò. Zespół mòże sã pòchwalëc wiele pòczestnyma wëstãpama, m.jin. na binie Teatru Wybrzeże we Gduńskù, w Bôłtëcczi Òperze i Filharmónii we Gduńskù i jesz w Mùzycznym Teatrze w Gdini. Wiele razy reprezentowôł téż Kaszëbë òb czas krajowëch i midzënôrodnëch imprezów w Pòlsce i za grańcą. W 1978 rokù bëtnicë karna wëstąpilë w fabùlarnym filmie pt. „Kaszubska sobótka” i „Wianki”. KZPiT „Kościerzyna” nôleżi do Pòlsczi Sekcji CIOFF – òrganizacji, chtërna mô starã ò jakòsc prezentacji lëdowégò fòlkloru i kùńsztu. Terô zespół robi w 3 sekcjach – balet, chùr i kapela. Òkróm spòdlecznégò zestôwkù je téż karno „oldboyów” i grëpa dzecy. Czerownikã zespòłu je Ana Ziomkòwskô. Swòje 40-lecé òbchòdzył 26 lëpińca na kòscersczim rënkù òb czas festiwalu „Kaszubskie Spotkania z Folklorem Świata”. Red., tłom. KS Òdj. z archiwùm KZPiT „Kościerzyna” 61 KLËKA CHARZËKÒWË. PÒPIS „BAŁKAŃSCZICH” KASZËBÓW To bëła prôwdzëwô czesta dlô lubòt ników Bùbliczków. Karno, w chtërnym je sédem sztëk lëdzy, z charizmaticznym przédnym mùzykã Matéùszã Czarnowsczim, dało baro żëwi kòncert. Wëstãp zespòłu z Brus béł nôwiãkszą atrakcją VI Ekòturisticznégò Jôrmarkù „Czym chata bogata” zòrganizowónégò przez stowôrã „Charzy”. Pùblika ùczëła dokazë z nowi, drëdżi platczi karna, le bëłë téż nawiązania do cekawëch pòczątków młodëch mùzyków z pôłnia Kaszëb. Dzys Bùbliczczi to karno spòsobnëch i òchòtnëch ùtwórców prezentëjącëch artisticzno dozdrzeniałi materiôł sparłãczony z bògactwã bałkańsczi kùlturë. Na kòncertach ti znóny na Pòmòrzim grëpë słëchińcowie są wnet tak rëszny, jak artiscë. Bałkańsczé ritmë widzą sã pùblice w kòżdim wiekù. Trzecô dekada lëpińca w charzë kòwsczim Amfiteatrze m. Ottona Weilanda kòżdégò rokù dôwô wiele pòzytiwnëch doznaniów: festiwal fòlkloru, wëstãpë kabaretów i szantowëch karnów. Wôrt òdwiedzëc piãkny letniskòwi môl pòłożony nad jezorã ùlubionym przez żeglarzów z rozmajitëch nórcëków kraju. Kazmiérz Jaruszewsczi, tłom. KS SŁËPSK. KSĄŻKA NA ROCZËZNÃ Na 110. gebùrstach Anë Łajming wëdónô òsta, z ùdbë òtroka aùtorczi – Môrcëna Łuszkewicza – ksążka Bajki Anny Łajming. Ùkôzôł sã téż audiobook ò tim samim titlu. Tak jak w przëpôdkù drëkòwóny wersji, bôjczi nagróné są i pò pòlskù, i pò kaszëbskù. Premiera ksążczi bëła w Słëpskù 19 lëpińca. Òb czas ùroczëstoscë mòżna bëło pòsłëchac dzélów pùblikacji czëtónëch przez Paùlënã Pawłuszek i Karolënã Keler, chtërne są téż lektorkami nagrónyma w gôdóny wersje ksążczi. Gòsce złożëlë kwiatë pòd wspò minkòwą tôflą przë sz. Anë Łajming, a pòtemù w Gardowi Pùbliczny Bibliotece òtemkniãti òstôł pòkôzk z niepùblikòwónëch chùdzy materiałów ò ti kaszëbsczi pisarce. Red., tłom. KS WIELE. DWA DNIE Z GÔDKĄ Na latosy Turniej Lëdowëch Gôdkarzów Kaszëb i Kòcewia przëjachało do Wiela 20 gôdkarzów. Szlë òni w miónczi 9 i 10 zélnika. Biôtkòwelë ò dwa wëprzédnienia, w kategórii aùtorsczich i niepùblikòwónëch gôdków, chtërny patronã je ùrodzony we Wielu Heronim Derdowsczi, a téż w kategórii pùblikòwóny gôdczi ò nôdgrodã m. Józefa Brusczégò (z wësztôłceniô doktora, z ùlubieniô gôdkarza i badacza lëdowi kùlturë). Latos nie òsta przëznónô nôdgroda m. Wincãta Rogalë za nôlepszą gôdkã spòza Kaszëb i Kòcewia, bò nie bëło ùczãstników w ti kategórii. Gôdkarzów słëchało żuri, w jaczim zasedlë: Bòżena Ùgòwskô – przédniczka, Stanisłôw Pestka i Grégór Schramke. Taczé są wëniczi: Kategóriô m. Józefa Brusczégò I – Stanisłôw Gòstomczik, II – Karolëna Keler i Kristina Kamińskô, III – Klaùdiô Rzósk i Diana Malotka-Trzebiatowskô; wëprzédnienié: Klaùdiô Zelińskô, Magdaléna Malotka-Trzebiatowskô, Andżelika Kamińskô. Kategóriô m. Heronima Derdo wsczégò Przédnô nôdgroda: Janusz Prë czkòwsczi; I – Karolëna Keler, II – Eù geniô Laska i Édmùnd Lewańczik, III – Kristina Kamińskô; wëprzédnienia: Genowefa Czech, Kristina Engler. Specjalną nôdgrodã òd Stowôrë na rzecz Rozwiju Wiela, Kôrsëna i Òkòlégò (Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Wiela, Karsina i Okolic) dostôł Édmùnd Kònkòlewsczi. Patronat nad wëdarzenim òbjął m.jin. Òglowi Zarząd Kaszëbskò-Pò mòrsczégò Zrzeszeniô. Red., tłom. KS Òdj. Tomôsz Keler WWW.KASZUBI.PL 62 POMERANIA WRZESIEŃ 2014 KLËKA GDUŃSK. Ò KASZËBACH I Ò GDUŃSKÙ Związczi Kaszëbów z Gduńskã to jedna z témów Gedanisticznégò Kòngresu, chtëren béł 25 i 26 lëpińca òb czas IV Swiatowégò Zjazdu Gduńszczanów. Przez dwa dnie w Teatrze Wybrzeże zéńdzony lëdze gôdelë m.jin. ò historii gardu, jegò apartnëch mieszkańcach i kaszëbsczich zrzeszach z Gduńskã. Westrzód prelegentów béł prof. Józef Bòrzëszkòwsczi, chtëren wëgłosył wëkłôd pt. „Kaszubi w Gdańsku. Gdańsk stolicą Kaszub?”. Bëła téż projekcjô filmù „Gdańskie Rody (wczoraj i dziś)”. Òkróm tegò mòżna bëło zapòznac sã z kaszëbsczima i pòmòrsczima wëdowiznama. Salon regionalny ksążczi zòrganizowało Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié. Red., tłom. KS SËLËCZËNO. SWIÃTOJAŃSKÔ NOC W sobòtã 21 czerwińca mieszkańcowie Sëlëczëna i gòsce pòtkelë sã kòl Gminnégò Òstrzódka Kùlturë w Sëlëczënie na tradicyjnëch Sobótkach. Nimò tegò, że pògòda nie bëła nôlepszô dlô ùczãstników bùtnowi zabawë, mielë òni dobré nastawienié. Mòżna bëło pòsedzec przë ògniszczu, zjesc cos cepłégò i òbezdrzec przërëchtowóné przez mieszkańców plenerowé widzawiszcze pt. „Misterium Ścinania Kani”. Przédné role grelë aktorzë amatorzë zdrëszony z GOK w Sëlëczënie. Òrganizatorama Sobótkòwégò Festinu w Sëlëczënie bëlë Gminny Òstrzódk Kùlturë razã z KaszëbskòPòmòrsczim Zrzeszenim part Së lëczëno. Red., tłom. KS Òdj. ze zbiorów Gminnégò Òstrzódka Kùlturë w Sëlëczënie TËCHÓMIE – CEMNO. ÒSTRÔ BIÔTKA I ZABAWA DO BIÔŁÉGÒ RENA Na rekreacyjnëch placach przë jezorze Kamieniczno w Cemnie (gmina Tëchómie) zòrganizowóny béł 19 lëpińca Kaszëbsczi Triathlon – Mésterstwa Pòlsczi Amatorów 2014. Bëłë miónczi w płëwanim kajakã na 400 m (1 petlëca), w jezdze na kòle na 6,4 km (1 petlëca) i w biegù – 3,6 km (1 petlëca). W tim pierszim Kaszëbsczim Triathlonie wzãło ùdzél 58 ùczãstników, w tim 11 białków i 47 chłopów. Do Tëchómia przëjachelë lëdze z rozmajitëch strón pòmòrsczégò wòjewództwa, taczich jak: Sësz, Żukòwò, Tczew, Grifino, Gduńsk, Gdiniô, Wejrowò. Bëlë téż miónkarze z bëtowsczégò krézu. Dobiwcą òstôł Mark Tipa, drëdżi môl zajął Leszk Wróblewsczi, a trzecy Cezari Jenta. Westrzód białków jakno pierszô metã minãła Elżbiéta Reca. Impreza skùńczëła sã plenerową zabawą, ògniszczã i pòkôzã sztëcznëch ògniów. Red., tłom. KS Òdj. K. Rolbiecki (http://www. kurierbytowski.com.pl/ LÃBÓRG. BIÉSË, DEMÓNË I ANIOŁË W MÙZEÙM Òbczas lãbòrsczich Jakùbòwëch Dniów gardowé mùzeùm we wieżë sanktuarium sw. Jakùba òtemkło 25 lëpińca ekspòzycjã pt. „Walka dobra ze złem. Świat anielski, świat diabelski”. Wëstôwioné przedmiotë POMERANIA SÉWNIK 2014 to przede wszëtczim pòmòrsczé lëdowé ùtwórstwò. Pòkôzk, òkróm ekspònatów z Mùzeùm w Lãbòrgù, wzbògacëłë żłobiznë i òbrazë z Mùzeùm w Kòszalënie, Mùzeùm Westrzédnégò Pòmòrzégò w Słëpskù, Zôpadnokaszëbsczégò Mùzeùm w Bëtowie, a jesz ze Stowôrë Ùtwórców i Animatorów Kùlturë TAK w Lãbòrgù. Red., tłom. KS 63 KLËKA TËCHÒLA. WËSTÔWK LËDOWÉGÒ KÙŃSZTU W salach Tëchòlsczégò Òstrzódka Kùlturë òd 11 do 25 lëpińca mòżna bëło òbzerac ùróbk 47 lëdowëch ùtwórców. Pòsobny rôz w stolëcë Bòrów Tëchòlsczich swòje dokazë zaprezentowelë nôleżnicë Bòrowiacczi Stowôrë Kùlturë, partu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô w Tëchòlë i téż ùtwórcë niezrzeszony, co twòrzą w òbrëmienim Bòrów. Òtemkniãcé wëstôwkù òdbëło sã 11 lëpińca, òb czas warającëch tedë òbchòdów 55. Dniów Bòrów Tëchòlsczich. W òstrzódkù kùlturë mòżna bëło pòdzywiac brzôd wielelatny robòtë: bòrowiacczé wësziwczi, np. czepce wësziwóné złotima i strzébrznyma nitkama, rzezbë, aniołë, farwné ptôszczi, kraszanczi, ùplotë, malënczi na ruce. Nôwiãcy bëło równak złoto-brunëch wësziwków. Wëstôwk òtemkła przédniczka Bòrowiacczi Stowôrë Kùlturë Mariô Òllick. W swòjim wëstąpienim mia òna rzekłé ò tim, że ekspòzycjô je dedikòwónô znónémù etnografòwi i fòlklorisce Òskarowi Kòlbergòwi, a to z dwùch òrãdzów: latos je 200. roczëzna jegò ùrodzeniô i òstôł ògłoszony rok jegò miona. Jak pòwiedza Mariô Òllick, tëchòlsczé wëdarzenié je leżnoscą do òbzéraniô lëdowëch dokazów, ale téż do pòtkaniô ùsôdzców i wëmianë pòzdrzatkù na terôczasny lëdowi kùńszt. Òrganizatorama wëstôwkù bëłë: Bòrowiackô Stowôra Kùlturë w Tëchòlë i Tëchòlsczi Òstrzódk Kùlturë. kg, òdj. Z. Kãdzersczi WDZYDZE. SWIÃTO MATCZI BÒSCZI ZÉLNY 15 zélnika, w dniu Wniebòwzãcô Nô swiãtszi Mariji Pannë, zwónym Swiãtã Matczi Bòsczi Zélny, w Mùzeùm – Kaszëbsczim Etnograficznym Parkù we Wdzydzach òsta przërëchtowónô ùroczëzna. Òb czas mszë, òdprôwiony w zabëtkòwim kòscele pòchôdającym ze Swòrów, bëłë pòswiãconé krutë z zelów, kwiatów i ògardowiznë. Pózni gòsce mòglë òbezdrzec, jak ùsôdzô sã na Kaszëbach taczé krutë, i téż wząc ùdzél w òbrzãdowim òżniwinowim widzawiszczu „Stoi byliczka na odłogu…”, przëszëkòwónym przez robòtników wdzydzczégò mùzeùm. Tegò dnia òdbéł sã téż kermasz pszczelnëch wërobinów. Red. Òdj. ze zbiérów Mùzeùm – Kaszëbsczégò Etnograficznégò Parkù we Wdzydzach. RZUSZCZE. KASZËBSKÔ ROZEGRACJÔ Piknik zaczął sã w sobòtné pòpôłnié 19 lëpińca òd wëstãpów dzecy z wiejsczich 64 swietlëców z Rzuszczów i Wëkòsowa. Na binie pòkôzało sã téż karno tuńca Black Dance i dzecë ze zrzeszë szkòłów Pòbłocé i Główczëce. Òkróm tegò dzéwczãta z karna Kaszubianki (Nataliô Czerwònka, Patricjô Pòwideł, Òla Gac, Klaùdiô Jaroszëńskô) zaspiéwałë pò kaszëbskù „Òna tuńcëje dlô mie” – hit discopòlowégò karna Weekend. Òkróm mùzycznëch wëstãpów òdbëłë sã téż rozmajité kònkùrsë dlô nômłodszich. Òrganizatorama i dobrzińcama rozegracji bëlë: radzëzna szôłtëstwa Rzuszcze pòd przédnictwã Magdalénë, Józefa i Jarosława Juskòwsczich, robòtnicë wiejsczich swietlëców Wëkòsowò i Rzuszcze (òsoblëwé pòdzãkòwania dlô Justinë Grzeskòwiôk, Małgòrzatë Fòrmellë, Annë Wentë), môlowô firma Sylwii i Mireka Ùlemberków. Wespółòrganizatorã béł téż Klub Wolontérë „Amicus” z Główczëców pòd przédnictwã Ùrszulë Żłobińsczi. Zbigórz Bëczkòwsczi, òdj. ZB POMERANIA WRZESIEŃ 2014 KLËKA KASZËBSCZÉ LATO W RËMI Pòczątk lata w tim rokù, chòc nie przëniósł hëcë, dlô przënôléżników rëmsczégò partu béł czekawi. Fùl aùtokar w jednã sobòtã zawiózł chãtnëch do krôjnë Słowińców, skansenu w Klukach, a téż na czôłpińsczé dunë. Prowadnikã béł prezes Ludwik Bach. W drëgą sobòtã aùtokar – tak samò fùl i razã z naszą stanicą – jachôł na XVI Zjôzd Kaszëbów w Pruszczu. Piãknô, gòrącô pògòda towarzësza nama na ju XXI Kaszëbsczim Jôrmarkù w niedzelã 3 zélnika. To je tradicyjnô impreza rëmsczégò Miesczégò Dodomù Kùlturë i partu Zrzeszeniô, robionô w ùroklëwim parkù. Dlô Rëmi ten rok je jubileùszowi (60 lat miesczich prawów!), dlôte jaż trzë rëmsczé karna wëstąpiłë na binie, a béł téż kònkùrs wiedzë ò Rëmi i drëdżi, malarsczi, na témat negò jubileùszu – dlô rodzënnëch karnów. Chto grôł i spiéwôł na binie? Z Rëmi salezjańsczé karno ETTA, chùr Rumianie, biesadné karno Półtora Gościa. Przédnik tëch „Gòscy”, Leszek Winczewsczi, béł téż konferansjerã. Jiné karna kaszëbsczé to bëlë Redzanie z Édmùndã Lewańczikã, Mòdrôczi z Parchòwa i Kaszubianki z Władisławòwa. Jakno „gwiôzda wieczoru” wëstąpiłë Łzy z nową solistką, Sarą Chmiel. Mëszlã, że wszëtczé karna sã widzałë lëdzóm, chtërnëch przëszło pòprôwdze wiele. Mòglë zdrzec na to i słëchac tegò, co sã dzało na binie, brac ùdzél w pôrã kònkùrsach z nôdgrodama. A tak samò zagrac w baszkã na pùnktë i dostac pùchar. Mòglë téż pòdzywiac (i kùpiac!) wërobë kaszëbsczégò rzemiãsła, miód, swójsczi chléb. Ju blós pòdzywiac òzdobné gòłąbczi. Ale co do zjestkù i wëpicô téż bëło niedalek binë! Ju terô rôczimë za rok! J. H. GNIEWINO. TÔFLA Z „MAGNIFICAT” 12 zélnika w gniewińsczim kòscele sw. Józefa òsta ùroczëstô òdkrëtô tôfla z kaszëbsczim tekstã „Magnificat” (Łk 1, 46–55). Mô to bëc pamiątka zawierzeniégò Matce Bòżi Nowi Ewangelizacji. Pierszô tôfla z „Magnificat” pò kaszëbskù òsta wmùrowónô w sanktuarium Nawiedzeniô sw. Elżbiétë w Ain Karem w Zemi Swiãti òb czas pielgrzimczi Kaszëbów w 2013 rokù. W nym wëdarzenim wzãło wnenczas ùdzél kòl 160 pielgrzimów z rozmajitëch dzélów Kaszub. Pózni jistné tôfle na lazłë sã w kòscele sw. Annë w Wejrowie i w sanktuarium Królewi Kaszub w Swiónowie. Ùdbòdôwôczã zawieszeniô tôblëcë w Gniewinie je môlowi probòszcz ks. Marión Miotk. Tôflã pòswiãcył bp Wiesłôw Smigiel, dëchòwi przédnik kaszëbsczich pielgrzimów w Zemi Swiãti w 2013 rokù. Chcemë jesz dodac, że tekst „Magnificat” je wzãti z Ewanieliów na kaszëbsczi tołmaczonëch (z greczi przełożił je òjc prof. Adam Riszard Sykòra OFM). Red., òdj. DM REWA. FESTIN NA SZPËRKÙ Ju XVIII rôz òdbéł sã Kaszëbsczi Festin w Rewie na Szpërkù. Na zôczątkù òrkestra z Mickewiczowsczégò Tu risticznégò Centrum z kapelméstrã Jerzim Nowacczim szła przez wies i granim zôchãcywa do ùdzélu w rozegracji. POMERANIA SÉWNIK 2014 Pò ùroczësti mszë pòd przédnictwã ks. Adama Chòlchë, z mùzycznym towarzenim karna Kosakowianie, festin òtemknął wójt gminë Kòsôkòwò Jerzi Włudzik i przédnik môlowégò partu Francëszk Sorn. Na binie imprezã prowadzył Édmùnd Lewańczik. Òb czas festinu mòżna bëło pò dzëwiac i kùpiac wërobinë lëdowëch ùtwórców, cygnąc kawle w loterie, pòszmakac kaszëbsczi kùchni, dobëc w kònkùrsu, jaczi zòrganizowôł Spółdzielczy Bank Rumia i cëskac kamã, biôtkùjącë sã ò titel Króla Stolëma. Na binie wëstãpòwałë Jantarki z Mòstów, Kosakowianie, Dębogórskie Kwiatki i téż białczi z Kaszëbskò-Pòmòr sczégò Zrzeszeniô. Gòscã latoségò festinu bëła Reni Jusis, a pò ni grało karno Półtora Gościa, jaczé bawiło wszëtczich do 12 w nocë. Wiôldżé Bóg zapłac za pòmòc wszë tczim białkóm, chtërne przëszëkòwałë kùchë i pòmôgałë w kùchni, dzãka za przërëchtowanié bùlwów, za loteriã. Dzãkùjã pòrządkòwim służbóm, szandaróm, Gminowi Starżë, przedstôwcóm Ùrzãdu Gminë i wszëtczim dobrzińcóm. Na òdjimkòwą relacjã rôczã na www. fb.com/zkp.debogorze Danuta Tocke Òdj. ze zbiérów partu KPZ Dãbògòrzé 65 KLËKA / WIEŚCI Z GDAŃSKIEGO ODDZIAŁU ZKP WRÓBLEWO. W NAJKRÓTSZĄ NOC W ROKU Noc Kupały, inaczej: kupała, sobótka, palinocka, to prastary zwyczaj słowiański związany z letnim przesileniem Słońca. Obchodzony jest w czasie najkrótszej nocy w roku (w 2014 była to noc z 21 na 22 czerwca). Tę piękną tradycję starają się podtrzymywać uczniowie z Zespołu Szkół w Suchym Dębie. Spotkali się we Wróblewie, małej i urokliwej wsi nad brzegami Motławy, gdzie kultywowali zwyczaje i obrzędy związane z nocą Kupały. Dzieci i młodzież poszukiwali kwiatu paproci, który jest wróżbą pomyślnego losu. Wyplatano i puszczano na Motławie wianki. W dawnych czasach dziewczęta wierzyły, że wianki mknące po rzece są znakiem szybkiego zamążpójścia – mówi Katarzyna Chajek, organizatorka spotkania i nauczycielka przyrody w ZS w Suchym Dębie. Te i inne opowiadania o dawnej tradycji to wspaniała lekcja pamięci o przodkach zamieszkujących naszą ziemie i o ich obrzędach – dodaje Beata Traczyk, zastępczyni dyrektora w szkole w Suchym Dębie. Zapamiętam ten wieczór i jego magię, a pamięć o zwyczajach sobótkowych powtórzę za rok – skwitował Janek Pawłowski, uczeń klasy V a. Tomasz Jagielski Fot. z archiwum ZS w Suchym Dębie STRZEBIELINK. MÒDLËTWA ZA INTERNOWÓNËCH W Strzebielinkù kòl Gniewina òd 13 gòdnika 1981 rokù do 23 gòdnika 1982 béł lôdżer dlô internowónëch. Kòmùnystyczné wëszëznë trzimałë tuwò wiãcy jak 500 dzejôrzów i lu bòtników „Solidarnoscë”. 17 zélnika internowóny w Strze bielinkù mòdlëlë sã w kòscele w Gniewinie za ùmarłëch drëchów. Eùcharistiã òdprawił abp Édmùnd Piszcz, a pózni pòd mùrã dôwnégò òbòzu òsta òdkrëtô wdôrnô tôfla. Red., òdj. T. Klein DZIAŁO SIĘ w Gdańsku • 5 lipca – na XVI Zjazd Kaszubów w Pruszczu Gdańskim gdańscy Kaszubi udali się Transcassubią, autobusami lub samochodami, aby świętować i cieszyć się ze spotkań z pobratymcami. • 20 lipca – Kaszubi z Gdańska (ze sztandarem oddziału ZKP Gdańsk) uczestniczyli w uroczystościach odpustowych w Sianowie. • 25 lipca – przedstawicielki gdańskiego oddziału ZKP Stefa Orzikowska i Halina Piekarek uczestniczyły w pokazie filmów w ramach IV Festiwalu Filmów Kaszubskich. • 26 lipca – z okazji IV Światowego Zjazdu Gdańszczan odbywały się spacery tematyczne 66 z przewodnikiem po Gdańsku. Spacer śladami kaszubskimi poprowadził członek naszego oddziału Jerzy Nacel. Wśród spacerowiczów była (z rodzeństwem) 13-letnia Ania Korzyk – wielokrotna uczestniczka i laureatka konkursu Rodnô Mòwa w Chmielnie. Startuje w tym konkursie już od 6. roku życia. • 26 lipca – w Gdańsku rozpoczął się 754. Jarmark św. Dominika, który trwał do 17 sierpnia. Podczas jarmarku występowały m.in. następujące zespoły: Kaszëbskô Rodzëna, Burczybas, Kaszuby, Koleczkowianie. Można też było wysłuchać koncertów Very Korthals, grupy Sztërë Kòtë i chóru Ludowa Nuta z Kanady. • 27 lipca – podczas 19. Święta Chleba artyści prezentowali swoje prace: rzeźby, haft, malarstwo na szkle, wyroby z rogu, biżuterię, ceramikę. Odbywały się też konkursy kulinarne o Bursztynowy Laur Marszałka Województwa Pomorskiego Mieczysława Struka. • 9 sierpnia – w Gdańsku-Matarni w kościele pw. św. Walentego licznie zebrani zrzeszeńcy łączyli się w bólu z rodziną Richertów, członków ZKP Oddział w Gdańsku. Ceremonii pogrzebowej kilkudniowego Feliksa, który spoczął w rodzinnej nekropolii z pradziadkami, przewodniczył ks. proboszcz Jarosław Ropel. Teresa Juńska-Subocz POMERANIA WRZESIEŃ 2014 SËCHIM PÃKÃ ÙSZŁÉ Pò włoskù TÓMK FÓPKA Czej jem rzeknął mòji białeczce, że terô mdã pisôł ò włosach, jaczich przez pierszi rok ni mòże scynac a czosac mùszi leno przëbôczała mie, jak no nasze pòcechë wrócëłë latos z kòloniów szczotką. Mómë tej klatë na… klace, nogach, gãbie, w nosu, zrëchtowónëch przez jednã parafiã. Ty jesteś ruda, ruda (…) i na ùszach, w tëch môlach cała, dze bòdôj je nôcenszô skóra. I ju dole też – tak sobie redotno nócëłë, a më z Kòchlińską wzãlë to zaczinô sã klatów òbcynanié, gòlenié, wëriwanié czë depinôprzódka za jakąs nowòmódną kòscelną spiéwã… lowanié. To òstatné wzãło sã bòdôj òd rzimsczégò dzobaŻlë sã spiéwie, tej colemało o białogłowsczich włosach. niô przez nié pilowóné pile. Pò łacëznie: nié pilowatus gãsus A je jich pôrã zortów i nigdë dzysdnia jedna farwa na ti sami dzobùs. Samò słowò włosë je gwësno òd Włochów, co to baro głowie dłëżi nie gòscy. Gôdô sã, że chłop robi cos z frizurą, czej zarosłi chòdzą. mù włosëska na òczë, ùszë spôdają abò za kòszlã wlôżają. BiałKòżdi mòże zapùscëc sobie wąsë czë brodã a tak a tak ka, czej miéniô frizurã, chce zmienic cos w żëcym. Mómë tej je/jã ògòlëc/przëstrzic, jak mù pasëje. Chłop z brodą mòże òglowò różné włosné farwë: szëmlaté, czôrné, mëszaté, bruné, szlachòwac za Marksã, Leninã, Engelsã abò za wszëtczima tãgòwé, sëwé i… łësé. Jedny gôdają, że wòlą bëc łësy prawie pò përzinkù narôz. Pòdobno z wąsoma. Rôz to mdze na jak lësy, to je rudi, bò ti rudi pòdobno są falszëwi. Kòl ksãdza Piłsudsczégò, na Chaplina – to zôs na jaczégò jinégò Adolfa. Sëchtë w słowarzu jem nalôzł, że Wrôcającë równak do tëch lëdze tëch z czerwionyma włosona głowie i do słowarza ksãdza ma sã bòją jak… ògnia wnetkã. Sëchtë. Żelë są piãkné, zadbóné, Za to ò blondinach sã szpòrtë tej człowiek je zdrów. Tłësté A włosë są nié leno na włosë = chòrô wątroba. Chto òpòwiôdô. Sëwi włos parłãczi sã z żëcowim doswiôdczenim abò głowie. Ga są tam, dze włos zjé, temù sã òn wkół serca z kłopòtã. Czôrné białczi bôdôj òwinie i człowiek ùmiérô. Czej nie trzeba – pòzywómë sã kòmù sama na głowie stesą wiérniészé a mëszaté – nijaczé. W całoscë gôdają, że dłudżé je klatoma. gna ùkłôdô, to znaczi, że chtos włosë, to krótczi rozëm. Ale to le za nim mòckò teskni. Jak kòmù są taczé kaczé gôdczi… pòjedińczny włos na brodze roWłosë pòmôgają w zwrósce, chùtkò ògdowieje. Włosë cenim kògòs na se ùwôdżi. mògą bëc prosté abò sã krãcëc Prawie zarosłima nożëskama trafił do czerowcë aùtobùsa – kruzowac. Biwają gãsté i mòcné abò są rzôdczé a lëbé jak żëtkò (prawie na nen swiat przeszłi) bëlny amerikańsczi kòmédiant na piôskù. Môłi włos to je pò prôwdze mało. Wiéta, czemù tej-sej Robin Williams, czej jakno Mrs. Doubtfire jachôł dodóm pò bòli głowa? Bò bùten wasz włos wërzucony ptôch zaniósł do służbie ze swòjima dzecoma. A Indianowie z karna Iroke- swégò gniôzda! Mòże kògò pòd włos wząc. Czej włosëska stoją zów dlô wëstraszeniô niedrëchów robilë na głowach cos, co na głowie, to dô wiater. Mòże jic pòd włos, to jakbë pòd wiater przëbôcziwô nen dzél rekina, co wëstôwô z wòdë. Remùs szedł. A wiater włosëje, czedë drze chmùrë na pasë… Majkòwsczégò miôł lica włosaté a brodaté, co pewno nijak nie To, co sã dzeje z włosoma na głowie, przekłôdô sã na przëcygało do niegò kùpców. zachòwanié nima òbrosłégò. Jak chto je szadi, to je colemało Co białeczczi sã namãczą, żebë COS z włosama zrobic! nerwés. Czej mù jaczi kùkùrik stoji, pewno je spiący. A łësy – je Kùli gòdzyn sedzą pòd nyma… inkùbatorama? Wiele sã dëbelt nerwés! głupawëch pismionów naczëtają i nié wiedno wëlãgnie sã Z taczima knôpoma/chłopoma je dzél mni robòtë. Matrwałô... Òd małoscë za białogłowsczim ôrtã cygnie sã le szinką łep òbjedze i sygnie. Òni za to nëch parchatëch szczotkòwanié, copów zaplôtanié, duta zawijanié, kóńsczégò mùniów gòlenié mają… I czãsto temù zacãti chòdzą. A za ògóna rzeszenié, mòkrô włoszka, tapirowanié ë jiné, rów- nima żëcowima stegnama drëbòlą jich aniołowie stróżowie. no wôżné. Białka z niepòrządną frizurą pòzywónô je czuch Ò jednym z nich wierã napisôł kòl łońsczich Gòdów Kazmiérz abò klatôk. Lëdze gôdają, że czej białka nie rozmieje zrobic Jastrzãbsczi z Chwaszczëna: pòrządku ze swòjima włosama, nie je pòrządnô wcale, tedë to ju je szlińzdra. We włosë dzéwczãta wplôtają kwiatë, wsôdzają Lat lëdzczich czas flot przemijô, Włos mój wnet biôłi sã stôł, szpilczi, wiążą szléfczi. A włosë są nié leno na głowie. Ga są tam, dze nie trze- W smùtkù Të ze mną téż płakôł, ba – pòzywómë je klatoma. Kòl môłëch dzôtk są to klëszczi, W redoscë ze mną sã smiôł. POMERANIA SÉWNIK 2014 67 Z BÙTNA Szlachã Abecadła RÓMK DRZÉŻDŻÓNK – Pòj, jedzemë do Miasta – zabédowôł brifka. – Zarô, zarô, a dze je klëka, dze je wół, dze je krótczé – Niechc mie sã – zgniéło zdrzôł jem w mòdré niebò. a dze dłudżé? – brifka rozezdrzôł wkół, szukającë za rozwią– Mie tuwò je dobrze. zanim ti drãdżi wëzgódczi. – Nie bądzë taczim zgniélcã, rëszë sã, lato mómë. Në pòj, Nôgle, niewiedzec skąd, stanãła przed nama czôrno më dôwno w Miesce nie bëlë – brifka nôpiarto prosył. òblokłô białka. – A za czim? – Cëż wa tu rikôta, pitowie jedny? – spitała sã, dzywno – Jakùż za czim? Miasto to je Miasto! Wiedno wôrtné na naju zdrzącë a knérą pòcygającë, pewno za fùzlã wòniała. naju wizytë. – Nają nôrodną piesń spiéwómë – wëdolmacził ji brifka. – Miasto jak miasto… – machnął jem rãką. – Le czile do- – Wa pewno ją codzéń spiéwôce, jak ją tuwò môce? domów, pôrã kòscołów a kąsk lëdzy i aùtołów na szasëjach – W Swiãtim Miesce kòzé piesnie jô bë mia spiewac?! wicy jak w najim Pëlckòwie. Nick czekawégò. Lepi sadnij so Chtëż to widzôł a czuł! Wa bë lepi na Górczi szła bòżima piekòle mie – zrobił jem mù plac na mòji łôwce. sniama Bòga chwôlëc – białka splënãła bez remiã, „kùsznijta – Òd sedzeniô slôdk le bòli. mie w rzëc” – wëmrëcza, przeżegna sã a szła, dërchã sã na – A òd łażeniô nodżi. Co je gòrszé? naju òbzérającë. – Hemòrojdë! Sztócëk më jesz pòstojelë, całé a pół pòdzywiającë, a tej do Taczi argùmeńt to mòże sedzącégò człowieka mòckò Miasta rëgnãlë. Tã na rënkù më jesz jeden sztolp nalazlë, pòtemù zabòlec, temù flot jem wstôł drëdżi, trzecy, czwiôrti, piąti… a wiele czasu to nie zbawiło, Ë tak më całé Miasto, szlachã czej ma dwaji na kòle do MiaPëlckòwsczégò Abecadła, sta cësnãlë. òbeszlë. Kòl kòżdégò sztolpa më Długò nie wara, kò dërch sã niskò kłónialë a nają nôrodną ma z górë jacha, a ju prawie piesnią spiéwelë. Na wieczór now Miasto më mielë wjachóné. Miasto to je Miasto! dżi më ju mielë tam, dze ti wiele Wtim brifka wrzeszczi: Wiedno wôrtné naju wizytë. sedzący hemòrojdë mają. – Diôblëszcze! Hamùlce Òb drogã dodóm, kòło mie sã skùńczëłë! niosącë, kò jachac sã na nim Ju jem chcôł na niegò nanie dało, jem môłczôł zmara szkalowac, że òn w Swiãtim Najim Miesce diôbła wòłô, czedë chòwóny, zó to brifka ò naju wanodze szlachã Abecadła ma w jaczi, nama na drodze stojący, sztolp grzmòtnãlë. To le dërchã filozofòwôł. dało trzôsk, kòło pòdżãté a ma dwaji na zemi, jãczącë, leżelë. – Wiész të co, jô bë ne sztolpë kąsk jinaczi ùstawił. Kò – Miôł të kòło ùbezpieczoné? – spitôł jem brifczi, maklącë zdrzij, kòl negò bùdinkù ZUS-u chòjnë a widłë gnojné na so baniã. sztolpie bëłë, a mie bë barżi prësczé półtrojôczi pasowałë. – Nen stôri rëmtot? – drëch dwignął sã z zemi, wëzdrzôł – Czemùż prawie półtrojôczi? przed sebie a zawòłôł: – Widzôł të tak co?! Zdrzij, w co ma – Të nick historëji nie znajesz – zajiscył sã brifka. – Nie wiész wjacha! Całé a pół! të, chto emeriturë miôł wëmëszloné? Nie wiész, tej cë rzekã, kò Zdrzôł jem, le blós sztolp i mërgającé gwiôzdë jem widzôł. Niemc… Bismarck. Na rënkù ta stolëca téż mie za baro nie pa– Całé a pół? Jes të pò prôwdze wół. Jakùż të mógł, sérowała. Je Miasto stolëcą? Całégò Pëlckòwa? Nié, nié… mackù, w sztolp trzasłi, do Miasta bez hamùlców jachac? Ë tak òb całą drogã brifka kòżden jeden sztolp taksowôł – Dôj pòkù, zdrzij tã do górë. Na sztolpie całé a pół je – a pò swòjémù pò Miesce ùstôwiôł. Jak më ju wnetkã pòd brifka nie dôł so nick rzec, a pôlc w niebò wëcygôł. dodomã bëlë, brifka stanął a czësto pòwôżno rzekł: Zdrzã a pò prôwdze całé a pół z naju nôrodny piesnie – Pòrządk mùszi bëc. Witro bierzemë ridle a jidzemë nazôd na sztolpie sedzy a sã do naju smieje. Nie bëło co, wstelë do Miasta. Sztolpë wëkòpiemë a ùstawimë je jak sã słëchô. më a nôgłosni jak më rozmielë, zaspiéwelë: „To je całé a to Mój të Bòże, mùszôł nen brifka za mòckò w całé a pół pół”. głową trzasnąc! 68 POMERANIA WRZESIEŃ 2014
Podobne dokumenty
styczEń 2015
wielkiemu poecie, pisarzowi, publicyście i nauczycielowi zostaje poświęcony rok, który rozpoczynamy.
Będziemy wspólnie szukać kamienia, z którego uda się zbudować pomnik odpowiedni do dokonań Heyke...