Stegna / Grudzien 2008

Transkrypt

kaszëbsczé lëteracczé pismiono | darmôk dodôwk do miesãcznika „Pòmeraniô” | numer jednôsti [1/2009]
indeks 37 1939 PL ISSN 0238-9045
Młodi
ò młodëch
stegna maj 2009.indd 1
2009-05-10 22:42:16
Spisënk zamkłoscë
2. Dariusz Majkòwsczi:
Gôdka z Tadeùszã Lipsczim
6. Ana Gliszczińskô:
Róża
9. Ks. Jarosłôw Babińsczi:
Gôrzc wspòminków ò dr. Józefie Brusczim
10. Józef Roszman:
Kòbëlé jaje
11. Róman Drzéżdżón:
Bë nie zabëc mòwë starków
15. Wanda Lew-Czedrowskô:
Tekstë pisóné z pòtrzebë serca
Prowadzący redaktór:
Dariusz Majkòwsczi
Redakcjô:
Słôwk Fòrmella
Łukôsz Jabłońsczi
Eugeniusz Prëczkòwsczi
Bòżena Ùgòwskô
Jãzëkòwô kòrekta:
Eugeniusz Prëczkòwsczi
Òbkłôdka, òdjimczi i skłôd DTP:
Maciej Stanke
Kòntakt:
Sz. Straganiarskô 20-23
80-232 Gduńsk
Wëdôwca:
Zarząd Òglowi Kaszëbskò-Pòmòrsczégò
Zrzeszeniégò
Redakcjô zastrzégô so prawò do skrócënkù
i òbrôbianiégò nadesłónëch tekstów
Wëdanié ùdëtkowioné bez Minystra Bënowëch
Sprôw i Administracje
19. Ludmiła Gòłąbk:
Co sztôłtëje òbrôz współczasny
pòezji kaszëbsczi?
24. William Shakespeare:
Rómeo i Julia
29. Adam Hébel:
Wiérztë
30. Marta Wałdoch, Hana Makùrôt:
Wiérztë
31. Stanisłôw Bartélëk, Gracjana Potrëkùs:
Wiérztë
32. Robert Chrzanowsczi:
Sambòr I
34. Tómk Fópka:
Niesã esemesa
35. Tómk Fópka:
Ònomatopejowicë Kaszëbsczé
Darmôk dodôwk do miesãcznika
„Pòmeraniô”
(wëchôdô co trzë miesące)
2009-05-10 22:42:26
stegna
Wiele razy czëjemë ò rozmajitëch kaszëbsczich ùtwórcach, że są „młodi”
abò „stôri”. Tak pò prôwdze nie wiémë równak, pòdług jaczich kriteriów mòżemë
taczi pòdzél przeprowadzëc. Në i dze je greńca midzë tima pòkòleniama? Ni ma
jiwrów, jeżlë jidze ò tëch pò prôwdze nômłodszich ùtwórców, ale czë ti co mają wicy
jak trzëdzescë, sztërdzescë lat téż są jesz „młodi”? Prawie na to pitanié szukómë
òdpòwiedzë w ti „Stegnie”. Mómë téż starã przëzdrzec sã përznã dokôzóm i ôrtowi
pisaniégò ùtwórców, chtërny zaczãlë swòje lëteracczé próbë w òstatnëch latach.
Wôrt przeczëtac nawetka òstrzészé słowa na tã témã, żebë wëcygnąc wniosczi dlô
se. Mòże bãdze to pòczątk lëteracczi kriticzi na Kaszëbach, jaczi wcyg tak baro nama
felëje.
Je równak wiedzec, że na tim „Stegna” sã nie kùńczi. Nie bãdze w tim numrze felowało czekawëch dokôzów na binã – w tim pòstãpnégò dzéla dolmaczënkù
„Rómea i Julii’ latoségò dobiwcë Medalu Stolema Idë Czajinë – a téż pòezji i prozë,
jaczi na gwës ni mùszimë sã wstëdzëc.
Chcemë tej czëtac…
Dariusz Majkòwsczi
1
2009-05-10 22:42:26
stegna
...pò kaszëbskù
napisóné
Gôdka z Rómanã Drzéżdżonã,
jednym z wespółtwórców Karna Młodëch Ùtwórców
Kaszëbsczich ZYMK i wespółaùtorã antologii kaszëbsczi pòezji „Dzëczé gãsë”.
2
2009-05-10 22:42:27
stegna
Lata lateczné dzeli sã najëch kaszëbsczich lëteratów na „stôrëch” i „młodëch”. Cãżkò równak dzysdnia rzeknąc, dze przechôdô greńca midzë tima
pòkòleniama ùtwórcow. Rozmiejesz jã
nalezc?
Mie téż je cãżkò to zrobic. Jô sóm móm
36 lat i ti, chtërny mają kòl 20 lat, na
gwës zdrzą na mie jak na jednégò ze
„stôrëch”. Zó to ti kòl szesdzesątczi
mają mie za „młodégò”. Jô mëszlã, że
to nie jidze ò to, jak chto je stôri, ale ò
pòzdrzatk na lëteraturã i ôrt pisaniô.
Pòdług mie, tëch, co sã trzimią stegnë
lëdowi, co mają kaszëbiznã za gwarã
pòlsczégò jãzëka mòżemë zarechòwac
do „stôrëch”, a „młodi” to ti, co mają
kaszëbsczi za apartny jãzëk i chcą w nim
twòrzëc lëteraturã we wszelejaczich ôrtach, nié blós na tã lëdową nótã. Dlôte
piszą na przikłôd horrorë czë fantasy pò
kaszëbskù.
Z tegò wëchôdô mie, że taczi Eugeniusz
Gòłąbk czë Stanisłôw Janke są dlô ce
młodima ùtwórcama…
Òni są aùtorama „dozdrzeniałima”. Më,
a bënômni jô nie czëjã sã dozdrzeniałi
jakò ùtwórca. Më mdzemë dozdrzeniałi,
dopiérze tej, czej naùczimë sã bëlno pisac i bãdzemë twòrzëlë taką lëteraturã,
jakô mdze dolmaczonô na jiné jãzëczi.
Gòłąbk i Janke to ùtwórcë dozdrzeniałi.
Të jesz sã nie chcesz do nich rechòwac,
ale doch twòje pisanié apartni sã dosc
mòckò òd tegò, co pisze np. Adam Hébel,
Gracjana Pòtrëkùs czë jiné debiutańcë.
Dzelą was nié blós lata, ale przede wszëtczim napisóné ju i wëdrëkòwóné dokôzë.
Jeżlë të jes jesz jednym z „młodëch”, to
jich mùszimë pòzwac tima „nômłodszima”.
Në, òni dopiérze zaczinają, dopiérze sã
ùczą, a najim zadanim je jich drëkòwac –
to co robimë w Zymkù – i kritikòwac. Czej
czëtóm chòcle taczégò Adama Hébla, tej
widzã, że òn chce cos przekazac, a do
pòprawieniégò są tam blós warsztatowé
sprawë, òsoblëwie te sparłãczoné z kaszëbizną, np. za wiele pòlaszeniô. To je
wszëtkò do naùczeniô, ale żebë òn mógł
sã tegò naùczëc, tej mùszi bëc kritika,
chtërny wcyg na Kaszëbach ni ma. Kritika, kritika i jesz rôz kritika.
Chto równak mô sã za taką kritikã wzyc?
Prawie ti „dozdrzeniałi” aùtorzë?
Pòdług mie chòcle Stanisłôw Janke. To je
prôwdzëwi aùtoritet dlô naju piszącëch
pò kaszëbskù. Szkòda blós, że òstatno
baro mało drëkùje òn pò kaszëbskù.
Mógłbë wicy. Jô sã wëchòwôł prawie
na jegò tekstach w „Pomeranii”. Wiôldżim aùtoritetã w dzélu pòezji je Stanisłôw Pestka. Kristina Mùza bë sã mògła
zôs òdezwac – ji pierszi a òstatny zbiérk
„Mamòta” béł baro dobri pòdług kritików a czëtińcow. Në i Ida Czajinô. To
je prôwdzëwô pòetka. Jô mògã sebie
pòzwac pòetą rôz na rusczi rok, jô blós
nim biwajã, a òna je wiedno pòetką.
Do te Bòżena Ùgòwskô, Robert ŻmùdaTrzebiatowsczi. Prawie ti lëdze mògą bëc
dlô młodëch aùtoritetama.
Pòdzél na „stôrëch” i „młodëch” mómë
ju za sobą, ale karno „młodëch”, jaczé jes
wskôzôł je baro szeroczé. Co tej parłãczi
ze sobą Rómana Drzéżdżonã, Hanã
Makùrôt, Adama Hébla i jinëch młodëch
ùtwórców kaszëbsczich?
3
2009-05-10 22:42:27
stegna
Parłãczi naju to, że më nie chcemë całi
czas sedzec w kaszëbsczim ògródkù. Chcemë pisac tekstë, jaczé są sparłãczoné nié
blós z Kaszëbama, ale ze swiatã. I chcemë
wcyg szëkac czegòs nowégò. A „starszi”
chcelëbë barżi napisac jakąs pòwiôstkã
ò tim, jak to bëło òbczas wòjnë, pisac i
spiewac ò kaszëbsczich strëmieniach,
mòrzu, jaczé szëmi itd. A më za baro taczich témów nie chcemë ju rëszac.
Kriticzi pòswiãcony zamkłoscë tekstów
je pò prôwdze baro mało. Përznã wicy je
ju kriticzi sami kaszëbiznë nômłodszich
ùtworców. I colemało są to òstré słowa.
Jak to je z tim kaszëbsczim jãzëkã ù młodëch?
Jak jem ju rzekł, kritika mùszi bëc. Z drëdżi
równak stronë mô to bëc kònstruktiwnô
kritika. Ni mòżna blós pisac: „wa młodi wszëtkò robita lëchò, nie rozmiejeta do czësta pisac pò kaszëbskù”. Tej ti
młodi mëszlą: „në jo, skòrno jô nick nie
rozmiejã, tej lepi z tim pisanim dac so
pòkù”. Taczi je brzôd niekònstruktiwny
kriticzi, dze ni ma pòkazywaniô felów, le
szkalowanié.
4
Ale taczé fele mielëbë wskazëwac ùczałi
– np. prof. Breza czë Tréder. Òni mielëbë
gadac: „to je dobrze, a to je lëchò”. Ale
mùsz je téż wëdolmaczëc, dlôcze to je
lëchò, a dlôcze to je dobrze.
Młodi ùtwórcë mają na gwës lżi òd
starszégò pòkòleniégò w jedny sprawie.
Wëdrëkòwac swòje tekstë mògą pò
prôwdze bez niżódnëch jiwrów. Mómë
Zymk, Stegnã, Pomeraniã…
Në, z tim młodi mają pò prôwdze czësto
letkò. Cziledzesąt lat temù, nié dosc
że cenzura, to jesz nie bëło papióru,
drëkarni i nie bëło dëtka. A terô jidze sã
do wëdowiznë jedny, drëdżi, skłôdô sã
swòje dokôzë, redachtor wzérô na to:
„o, to je pò kaszëbskù napisóné! Chcemë
drëkòwac”. I téj-séj nawetka nie zdrzi na
to, czë to je dobré czë lëché. Niejedny
gôdają, że Zymk téż bë mógł òpasowac
z niechtërnyma tekstama, ale òn nie je
do tegò. Ten cządnik mô dac leżnosc do
pòkôzaniô sã. Taczé przebieranié tekstów mòże miec plac ju w Stegnie, ale
nié w Zymkù.
A czej të miôłbës sã zając kritiką kaszëbiznë młodégò pòkòleniô ùtwórców, tej
jaczé plusë i minusë bës wskôzôł?
Jesz w pierszich Stegnach nie bëło za
baro z czegò przebierac, ale z kòżdim
pòstãpnym numrã tëch tekstów je wicy.
Czë w Zymkù téż je widzec taczi rozwij?
Jô nie czëjã sã aùtoritetã w ti sprawie,
chòc czëtającë niejedne tekstë chcałobë
sã, żebë frazeologiô kaszëbskô bëła lepi
wëzwëskónô. Nôlepi bë bëło pòszëkac
w Słowarzu Sëchtë, ale chto mô na to
czas i chto mô ten Słowôrz? Wiôldżim
ùłatwienim dlô wszëtczich piszącëch
pò kaszëbskù béłbë prawie słowôrz
frazeòlogiczny. Téż składniô w dokôzach
młodëch ùtwórców dosc czãsto je tak pò
prôwdze pòlskô, a na gwës nié kaszëbskô.
W Zymkù je jistno. Tam plac je ògreńczony
na skùtk dëtków przëznówónëch na ten
cządnik i nierôz ni mòżemë wëdrëkòwac
niejednëch tekstów. Ale pòdług mie plac
dlô piszącëch pò kaszëbskù wiedno sã
naléze. Òkróm Stegnë i Zymkù je doch
jesz Pomerania, dze përznã mie tëch tekstów kaszëbsczich felëje. Në i są stronë
jinternetowé, dze wiedno naléze sã plac
dlô wszëtczich tekstów – przikładã je
chòcle strona Zymkù.
2009-05-10 22:42:27
stegna
Grégòr J. Schramke
Òbrôz dzysdniowi kaszëbsczi pòezji?
W òbarnie „młodëch” i nié le
Ludmiła Gòłąbk mô w slédny „Stegnie”
(1/2009) òpùblikòwóny artikel „Co
sztôłtëje òbrôz współczasny pòezji kaszëbsczi”. Jakno, że wszëtkò co sã tikô
kaszëbsczi lëteraturë baro mie cekawi,
wnet zarô jem sã w niegò zagłãbił. A
czej corôz dali miôł jem gò czëtóné, tim
corôz barżi mie sã òn nie widzôł. Tekst
wëzdrzi na baro mądri a ùczałi, równak… Në i ò tim „równak” móm chãc
kąsk napisac.
L.Gòłąbk pisze ò dzysdniowi kaszëbsczi pòezji, robi céch naji dôwniészi
lëteraturë, mô starã pòkôzac, co
sztôłtowało i co terô sztôłtëje naje
pòéticczé ùtwórstwò. Równak czej
pisze ò ny rodny pòezji slédnégò cządu nie wëwidniô, co prawie chce rzec
bez słowò „współczasny”. Czë je to
dlô ni cząd lat „setmëdzesątëch”, „pò
1989 rokù” czë przełomienia „XX i XXI
wiekù”? Z artikla domëszlac sã je blós
mòżno, że dlô L.Gòłąbk dzysdniowô
kaszëbskô pòezjô je przënômni òd lat
sédmëdzesątëch ùszłégò stalata. Kò
napisa: „Twórczé wëkòrzëstiwanié
tëch wôrtnôtów je widzec ù taczich
pòetów współczasnëch, jak Robert
Żmùda-Trzebiatowsczi (autor zbiérkù
pt. „Òdłómczi”), Kristinë Mùzë [sic!]
(„Mamota”).”, a doch K. Mùza zadebiutowa w 1973 r. (w „Pomeranii”). Téż w
nëch latach 70-tëch swòje pierszé dokazë wëdrëkòwelë, przëwòłiwóny bez
L.Gòłąbk, Stanisłôw Janke (debiut w
1977 r. w „Pomeranii”) czë Jan Walkùsz
(téż w 1977 r. w „Pomeranii”).
5
2009-05-10 22:42:28
stegna
L. Gòłąbk nie wëwidniô téż, dlôcze prawie òd tegò czasu wedle ni sã zaczã
terëczasnô kaszëbskô lëteratura. Czë
dlôte, że „Òsoblëwie nônowszô lëteratura kaszëbskô wësztôłcëła wiele apartnëch dróg?”. A mòże dlôte, że „W dzysdniowi pòezji kaszëbsczi nie zaùwôżô
sã tak brzadnégò [jak w rëchlészich latach – przëp. G.J.Schramke] wëzwëskiwaniô bògactwa tradicji lëteracczi i
òglowòhùmanisticzny, wëprôcowóny
przez dzejarzów kaszëbsczich, pòlsczich
i swiatowëch”, i bez „òdcãcé sã òd
kòrzeniów tradicji pòwstôwô dzysô
wiele tekstów małowôrtnëch, wtórnëch czë pseudopòeticczich.”?
6
Jô jem cekawi téż, co L.Gòłąbk chce
rzec bez pôrã razë przëwòłóną w ji teksce pòzwã „młodi”, czej pisze ò dzysdniowi kaszëbsczi pòezji? Czë krëją sã
pòd tim mionã prawie ti, co weszlë „w
latach sédmëdzesątëch na lëteracką
zdrzadniã”, to je K. Mùza, J.Walkùsz,
J.Stachùrsczi ë St.Janke, jaczi ùrodzëlë
sã w latach 50. ùszłégò stalata? Wierã
nié, bò kąsk cãżkò nazewac „młodima” lëdzy pò piãcdzesątce (nawetka
tzw. młodi z cządu „Młodi Pòlsczi” bëlë
młodszi latama…), a do te, czej sã czëtô
nen ji artikel, to mô sã taczé doznanié,
że to prawie w ùprocëmnienim do nich,
a téż Bòżenë Szëmańsczi, Idë Czajinë
ë Roberta Żmùdë Trzebiatowsczégò,
ùtwórczëni artikla stôwiô nëch jaczichs
„młodëch”. Tak tej, czej L.Gòłąbk pisze
ò dzysdniowi kaszëbsczi pòezji, zdôwô
sã rozróżniwac dwa ôrtë utwórców
negò cządu – tëch terëczasnëch „starszich” ë „młodëch”.
Tak wej chto òni są ti krëjamny „młodi”?
Mòże jakąs òdpòwiescą na no pëtanie
je to, że w artiklu L.Gòłąbk pôrã razë
òstelë przëwòłóny, a ju wspòmniony
wëżi, I.Czajinô, B.Szëmańskô ë R.
Żmùda-Trzebiatowsczi, jaczi ùrodzëlë
sã abò jesz w latach 60-tëch, abò ju
w 70-tëch, a mielë swòje debiutë w
cządze 1990-1995. Czë tej ti „młodi”,
to ti, co jak B.Szëmańskô, I.Czajinô ë
R.Żmùda Trzebiatowsczi swòje pierszé
pòeticczé dokazë wëdrëkòwelë w nym
samim czasu? Tak tej tima „młodima”
bë bëlë m.jin. Eugeniusz Prëczkòwsczi,
Stanisłôw Bartélëk, Wanda Czedrowskô
ë Dorota Ùlenberg? Na òstatno z wëpisónëch je jesz młodô w latach (ùr. sã
w 1979 r.), dejadë czë tej ò tim karnie
gôdô L.Gòłąbk? Eh, wierã nié, bò czë
bë wëtikała E.Prëczkòwsczémù, że mô
„słabą znajomòsc domocy słowiznë” i
że to „słownikòwô kaszëbizna”? S.Bartélëk z negò karna téż tak pò prôwdze
nie pasëjë do karna „młodëch”, kò òn
sã ùrodzył w 1950 r. Pòza tim bë ni miało cwëkù stôwianié w ùprocëmnienim
do I.Czajiny, B.Szëmańsczi ë R. ŻmùdëTrzebiatowsczégò jich równoczasników
(przënômni lëteracczich) ë nazewac jich
„młodima”.
Tak tej jô jem dbë, że nã greńcã jesz je
mùsz przesënąc blëżi dzysdnia. Tak tej
bë wëszło, że dlô L.Gołąbk „młodi” to
ti, co na pòeticczi zdrzadni zjawilë sã pò
1995 r. ë wcyg są przënômni dosc młodi
w latach, to je ùrodzëlë sã w latach 70.
ùszłégò stalata ë pózni. Tak tej bëlëbë
to m.jin. Titus Kamil Rolsczi (ùr. 1970
r.; kasz. debiut pò 1995 r. pòlsczi wiele
rëchli), Róman Drzéżdżon (ùr. 1972 r.),
Tomôsz Fopke (ùr. 1973 r.), Michôł Piéper (ùr. 1973 r.), br. Zbigórz Joskòwsczi
(ùr. 1979 r.), Macéj Doraù (ùr. 1981 r.),
2009-05-10 22:42:28
stegna
Ana Marijô Bartkòwskô (ùr. 1982 r.),
Hana Makùrôt (ùr. 1982 r.), Alicjô Skiba
(ùr. 1984 r.) ë Karolëna Serkòwskô (ùr.
1986 r.).
Niżódnégò z prawie co wëpisónëch
pòetów L.Gołąbk w swòjim artiklu ni
mô wëmienioné z miona ë przezwëska.
Tak pò prôwdze to ni mô wspòmnioné ò
niżódnym ùtwórcë (nawetka tëch starszich latama, jak np. E.Warmòwskô),
jaczi zadebiutowôł pò 1995 r. Czë nie
znaje jich ùtwórstwa? Czë mòże wedle L.Gòłąbk są to tak słabi pòécë, że
nie je wôrt nawetka ò nich personalno nadczidnąc? A mòże nen ji artikel
òstôł napisóny dzes w 2. pòłwie 90. lat
i terô dopiérze mô gò òna wëcygniãté
z szëflôdë i dofùlowóné ò pôrã szkalëjącëch zdaniów (i to tak wej, bez
niżódnégò dokazu) ò „młodëch”? To bë
téż bëlno wëwidniło, dlôcze co sztót są
wëmieniwóné przëzwëska lëdzy, jaczi
ju dôwno zdżinãlë z lëteracczi zdrzadni,
a z artikla mô sã doznanié, że òni dërch
są liriczno baro aktiw. Mëszlã tu ò czãsto
przëwòłiwóny Kristinë Mùzë, jakô doch
pò wëdanim w 1981 r. zbiérkù „Mamota” tak pò prôwdze ùcëchła, a téż ò
J.Walkùszu, jaczi téż, pò „Jantarowim
pôcérzu. Jantarowym pacierzu” (1991
r.) , ju wierã nick wiãcy z kaszëbsczich
wiérztów ni mô wëdrëkòwóné.
Tak tej, żebë sã w tim wszëtczim nie
pògùbic: zdôwô sã, że jeżlë L.Gòłąbk
pisze ò dzysdniowi kaszëbsczi pòezji
wskôzywô na ùtwórstwò òd lat 70-tëch
20. stalata. Czej pisze „młodi” mô wierã
na mëslë tëch, co zadebiutowelë pò
1995 r. i są jesz młodi abò wnetk młodi
w latach (ùr. w latach 70-tëch ë pózni).
Gòdóm ò tim, bò to bãdzë wôżné dlô
dalszégò mòjégò prawienia ò ji artiklu.
Dzywny je pòzdrzatk L. Gòłąbk, jeżlë bãdzema mielë bôczënk na to, że
L.Gòłąbk wierã òd lat 70-tëch datëje
dzysdniową kaszëbską lirikã, że na
pòezjô nie wëzwëskiwô „bògactwa tradicji lëteracczi i òglowòhùmanisticzny,
wëpracowóny przez dzejarzów kaszëbsczich, pòlsczich i swiatowëch”.
Czë, òkróm wspòmnionëch bez niã
ùtwórców, nie znaje òna np. pòezji Stanisława Pestczi (pseud. Jan Zbrzëca)?
Sygnie chòc le wząc do rãczi jegò „Wieczórny widnik” (2002), dze jaż trójno òd
ti bòkadnoscë (m.jin. wiérztë: „Niklot”,
„Tuńc Navajów”, „Rabbùni” czë „Piesniodzej z Wejrowa”)! A wëdôł doch
jesz dwa jinszé zbiérczi: debiutancczi
„Południca” (1976) ë „Wizrë ë duchë”
(1986).
Co téż pòwié L.Gòłąbk na wiérztë
„młodëch”: Anë Mariji Bartkòwsczi
„Syzyf” (Òdroda, 1/2003), Titusa Kamila Rolsczégò „Zdrzódło” („Krëjamczi
Drzón”, 2007), Michała Piépera „Dlô
Méstra” („Wanoga pò mëslach”, 2002)
czë Adama Hébla „Didgeridoo” („Zymk
7”, 2008)? A doch, czë zbiérk T.Fópczi
„Esemesë do Pana Bòga” (2007) nie
je wpisóny w tradicjã religiowi liriczi i
czë na swój ôrt nie prowadzy z ùszłima
dokazama dwùgôdczi ju chòcbë prawie
bez to, że są to „esemesë”? Tak samò
doch jegò zbiérk „Szlachama kùsków”
(2002 r.) je dwùgôdką z rëchlészim,
nôczãscy romanticznym (np. L.Heyke „W ògródkù” czë J.Kôrnowsczégò
„Czëc sã dało”), a na zycher nigdë tak
„celesnym” òbrazã miłotë w kaszëbsczi
pòezji.
Czë
za
fëlënk
„wëzwëskiwa-
7
2009-05-10 22:42:28
stegna
nia bògactwa tradicji lëtëracczi i
òglowòhùmanisticzny” swiôdczëc mògą
dolmaczënczi, np. J.Zbrzëcë „Nôpismo
na kòsowsczim stôlpie” („Wieczorny
widnik”, 2002) czë E.Prëczkòwsczégò
„Òda do młodoscë” („Na jimiã Bòsczé”,
2000) abò „młodi” H.Makùrôt „Kwiôtk” (Stegna, 4/2007)?
A do te jesz L.Gołąbk mô napisóné:
„Diskùsjô z tradicją, nawetka kriticznô,
je wiedno zjawiszczã kònstruktiwnym.
Timczasã przez òdcãcé sã òd
kòrzeniów tradicji pòwstôwô dzysô
wiele tekstów małowôrtnëch, wtórnëch czë pseudopòeticczich. Czasã
swòjã jintelektualną zgniłotã autorzë ùsprawiedlëwiają tim, że nie chcą
ùlegac wpłiwòwi pòprzédców i że
dążą do òriginalnoscë”. Jak to sã mô
do tegò, co jem napisôł w akapitach
wëżi? Czë to wszëtkò, ò czim jô móm ju
pòwiedzoné zaswiôdczô ò „jintelektualny zgniłocë” dzysdniowëch pòetów?
Czë mòżna ò tëch ùtwórcach – równo
„starszich” ë „młodëch” – pòwiedzec,
że òni „ti dôwniészi pòezji nie znają”?
Czë je mòżno tak pòwiedzec np. ò Rómanie Drzéżdżónie, ùtwórcë taczich
zbiérków, jak „Czile slów…òd mie dlô
Ce” (2004) czë „@lano! @alaże! Wiérztczi do smiéchù a ùsmiéchù” (2007),
jaczi je wespółùtwórcą jedny z antologiów kaszëbsczi pòezji? Jak òn bë mógł
jã napisac, skorno bë nie znôł naji lëteraturë?
8
Poza tim, jem dbë, że jeżlë sã rzucô òszczergã taką jak ta, że „swòjã
jintelektualną
zgniłotã
autorzë
ùsprawiedlëwiają tim, że nie chcą
ùlegac wpłiwòwi pòprzédców i że
dążą do òriginalnoscë” je mùs jã doch
ùdowòdnic. Nie napisa L.Gòłąbk, chto
tak sã przed nią „ùsprawiedlëwiôł”, a
nawetk jeżlë to zrobiło dwùch, trzech,
czë nawetka piãc lëdzy, to doch L.Gołąbk ni mòże pisac tak, jakbë wszëtcë,
abò wnetk wszëtcë tak robilë. Kò tak
z ji artikla wëchòdzy, że pòza pôrama,
jaczich przëwòłała, reszta òdcynô sã òd
tradicji, nie znaje kaszëbsczi, pòlsczi ë
òglowòswiatowi lëteraturë i pisze dokazë „małowôrtné” ë „pseudopòeticczé”.
Doch ni mòże bëc prôwdą, że dokazë
nëch ùtwórców z karna „resztë” są słabé, ju chòcbë dlôte, że wiérztë ë zbiérczi taczich pòetów dobiwają rozmajitëch nôdgrodów, jak chòc le „młodi”
K. Serkòwsczi na wielnëch kònkùrsach
(np. 1. plac w Lëteracczim Kònkùrsu
w Kaszëbsczim Jãzëkù „Złoté Jaje” –
2003 ë 2004, czë 1. plac na Lëteracczim
Kònkùrsu Pòezji ò Królewi Kaszub w
2003 r w Swiónowie) czë dwa tomiczi
„młodëch” łoni na Targach Kaszëbsczi ë Pòmòrsczi Ksążczi „Costerina”
w Kòscérznie: Z. Joskòwsczégò „W remionach Piãknoscë” (1. plac) ë R.Drzéżdżona „@lano! @alaże! Wiérztczi do
smiéchù a ùsmiéchù” (2. plac)! Prôwda, że są w kaszëbsczi lëteraturze, tak
ti dzysdniowi, jak i dôwniészi, wiérztë
a zbiérczi słabszé a czësto słabé i mòże
wôrt bë ò nich czedë bëło co napisac
(np. wedle mie zbiérk A.Browarczik
„Zymkowé kwiate” (1979) czë Leòna
Gòłąbka „Wiérny klón” (2007), równak
nié wszëtkò, co dzysô sã ùkôzywô je
nick nie wôrt!
A terô kąsk ò jinszi niwiznie negò artikla. W pierszim jegò akapice L.Gòłąbk
napisa „Òsoblëwie nônowszô lëteratura
kaszëbskô wësztôłcëła wiele apartnëch
dróg”. Tak pò prôwdze w swòjim artiklu
2009-05-10 22:42:29
stegna
mô napisóné ò pôrã „dargach”, równak
blós z dwùch strëgów: 1. przédno z
tegò, co tikô sã tatczëznë i môlu pòezji
a pòetë w ni; 2. kąsk tegò, co parłãczi
sã z dzysdniowim swiatã ë człowieka,
a téż jiwrów ë próbòwaniô nalézeniô
so placu bez pòeticczé „jô” w terëczasnym „swiece pòstmòdernisticznégò
chaosu”.
L. Gòłąbk, czej òbgôdiwa pòezjã Młodokaszëbów ë Zrzeszińców, pòkaza
le jednã starnã jich ùtwórstwa – tzw.
patrijotno-òbëwatelską lirikã. A doch
westrzód jich pòezji wiele placu zajimô np. miłotnô lirika (balada „Straszny młin” A.Majkòwsczégò) czë religijnô
(zbiérk „Ewanielskô Spiéwa” A.Labùdë).
Są téż dokazë autotémòwé, jak chòcbë
Zbrzëcë; „Pòżegnanié Żeglarza” br. Z.
Joskòwsczégò) czë autotémòwé („Czë
bëło zasadné” B.Karczewsczégò). Taczé
dokazë, a téż zdrzódło jich ùsôdzaniô,
doch téż sztôłtëją òbrôz naji dzysdniowi lëteraturë. A ò nich doch L.Gòłąbk
nick a nick ni mô wspómnioné.
Artikel L. Gòłąbk tak tej wcale nie
òbjimô tegò, co je w jegò titlu, a sã
ògrańczô wnetk le do pòkôzaniô dwùch
strëgów w kaszëbsczi pòezji: patrijotnoòbëwatelsczi (òd zôczątków naji liriczi)
i refleksjowò-filozófny (òd lat 70-tëch),
z pòkôzanim jesz, jak sã sztôłtëje òbrôz
tatczëznë w terëczasny kaszëbsczi
pòezji.
Szkòda negò artikla, bò bëlno przemëszlony, bez felów, bez niedoka-
bëlnô wiérzta J.Kôrnowsczégò „Custiodia daroviensiss”, co nawlékô do
tegò, co zaznôł òb 1. swiatową wòjnã,
czë J.Rompsczégò „W smrok” – brzôd
przëżëców ùtwórcë z cządu, czej nen
béł zamkłi w lagrze w czasu 2. swiatowi
wòjnë.
W dzysdniowi pòezji tak samò mómë
miłotné dokazë („*** i rozswiécysz”
I. Czajinô, „Jesz rosa” E.Bùgajnë),
religijné („Bòżô Mãka” M. Doraua, „Mòdlëtwa” E. Warmòwsczi),
fùneralné („Òddzãkòwanié Izë” J.
znëch òskarżeniów czerowónëch do
„młodëch”, zbòkadniony przikładama
ë cytatama, z dobrim sã òbeznanim z
pòezją ze slédnëch 15 lat i zawãżony
le do pòkôzaniô rozwiju ë przemianów w kaszëbsczi pòezji ny patrijotnoòbëwatelsczi strëdżi (i z titlã, co pasëje
do zamkłoscë artikla) bë mógł nen tekst
bëc cekawi a pòżëteczny. I mòżno bë
tedë rozprawiac ò tezach, co je stôwiô
L.Gòłąbk, ò môlu ë rolë pòezji w dzysdniowim swiece.
9
2009-05-10 22:42:29
stegna
Ludmiła Gòłąbk
Pòezjô młodô, czë niemłodô?
(w òdpòwiescë Grzegòrzowi Schramce)
10
Czim je lëteratura współczasnô? Jak
wiadomò „współczasnosc” mdze wiedno pòjãcã wzglãdnym, zanôleżnym
òd czasu, jaczi ùznôwómë za „nasz”.
Współczasnosc je to czas wcyg òtemkłi
w stroną przińdoscë. Môłi kłopòt terminologiczny stwôrzô lëteraturoznôwcom wiedno przeszłosc, chtërna z dnia
na dzéń stowô sã corôz to barżi òdległą
historią. Pòczątk współczasny lëteraturë pòlsczi mô czile cezurów – colemało
przejimô sã lata 1918, 1939 abò 1945.
Ze wzglãdu na wspólnotã kùlturową,
kaszëbskô lëteratura wëznôczô sobie
pòdobné grańce. W 1986 r. Jan Drzeżdżón wëdôł òprôcowanié lëteraturë kaszëbsczi pòd titlã Współczesna literatura kaszubska 1945 – 1980; je to jedurnô
(òkróm Historii literatury kaszubskiej F.
Neureitera) synteza kaszëbsczi lëteraturë i mô dlô ùstaleniów terminologii kriticznolëteracczi wiążącé znaczenié. Rok
zakùńczeniô II wòjnë swiatowi je wcyg
ùmòwną grańcą współczasnoscë, nimò
2009-05-10 22:42:30
stegna
że przez pół wiekù zajistniało wiele prądów zmieniwającëch lëteracczi òbrôz
naji kùlturë.
W mòjim artiklu, òpùblikòwónym w
slédnym numrze „Stegnë”, zastanôwia
jem sã, co sztôłtëje òbrôz współczasny
pòezji kaszëbsczi. Wëapartniła jem z ni
pòezjã nônowszą. Jakò że terminologiô
i datowanié je wiedno sprawą ùmòwną,
żebë nie wprôwadzac zamieszniégò, ju
w przëpiskù do pierszégò akapitu zaznaczëła jem, co rozmiejã przez pòjãcé
„nônowszô pòezjô” („jakò nônowszą ùznôwóm tu twórczosc pisôrzów
ùrodzonëch pò II wòjnie swiatowi (debiutującëch òd kùńca lat sédemdzesątëch
XX w. jaż pò dzys dzéń)”). Przebôcziwóm
téż, że „w latach sédemdzesątëch na
lëtëracką zdrzadniã wkrôczô pòkòlenié
młodëch, ùrodzonëch pò wòjnie”, chterny wprowôdzaja nową jakòsc do kaszëbszczi pismieniznë, òsoblewie jeżle
jidze ò pòrësziwóną problematikã. Zdrok
tich pòetów przesuwô sã z tëmaticzi tatczezniany, jakô przewôżała w twórczoscë pòkòleniô Zrzeszińców, na człowieka
i swiat w ujãcym barżi ùniwersalnym.
Reprezentantã pòezji nônôwszi nie są
tej ani Zrzeszińce, ani Stanisłôw Pestka, ani Léòn Gòłabk, ani jinszi wikszi czë
mniszi hùmaniscë przedwòjnowi. Tej téż
nie zajima jem sã w artiklu jich pòezją, a
tim barżi jich robòtą translatorską, leno
òriginalnym pòeticczim ùtwórczostwã
kaszëbskòjãzëcznym
pòwòjnowégò
pòkòleniô Kaszëbów.
Na szczescé, cze nieszczescé do redakcji
mùszôł sã dostac jaczi nipòcy chòchôł,
chtërën sprawił, że mój – jakùż wôżny
– przëpisk nie trafił do drëkarni. Ni ma
równak tegò złégò, co bë na dobré nie
wëszło – nen winowajca przëczenił sã
do pòwstaniô baro wëmòwny „wòdë do
młodoscë” Grégòra Schramczi, chtëren
téż dzãka temù miôł leżnosc dorobic
kąsk na wierszówce.
Pòjãcé młodoscë w mòjim artiklu
pòjôwiô sã w baro kónkretnëch kóntekstach. Pierszi rôz, czej gôdóm ò Młodokaszëbach, jinym razã czej piszã, że „w
latach sédemdzesątëch na lëtëracką
zdrzadniã wkrôczô pòkòlenié młodëch,
ùrodzonëch pò wòjnie” (zwrôcóm ùwôgã
na dopełnienié „ùrodzonëch pò wòjnie”,
jaczégò felëje w przewòłónym przez
Schramkã cytace mòjégò artikla). I slédny rôz – czej piszã ò młodëch ùtwórcach
pòezji nônowszi. Wëmieniwając czile
nôzwësków z pòkòleniô pòwòjnowégò
jem nie twierdzëła, że je to pòkòlenié
pisôrzów wiecznie młodëch. Dejadë –
bez wzglãdu na wiek Kristinë Muzë czë
Jerzégò Stachùrsczégò, pòkòlenié reprezetowóné przez nich i jinszich jich rówieników stwôrzô pąkt kriticzny, zaczinô
nowé czerënczi lëteracczé, jaczé cygną
dali téż m.jin. J. Czajinô, R. ŻmùdaTrzebiatowsczi, czë dzysdniowi „młodi”
– dwadzesce- i trzedzescelatkòwie.
Célã artikla pt. Co sztôłtëje òbrôz współczasny pòezji kaszëbsczi? nie bëła analiza i jinterpretacjô całégò doróbkù
poeticczégò młodëch Kaszëbów. Tej téż
nie wëdôwô sã mie, żebë nie wëmienienié jaczégò ùtwórcë z miona i nôzwëska
bëło ùmkniãcym tczë jaczémù z naszich
pòetów. Ze wzglãdu na naje òsoblëwé
môłospòlëznowé warënczi, pò prôwdze nie je letczim zadanim bëcé kritikã.
Kò, ju przez samò to, że chtos ùżiwô
kaszëbsczégò jãzëka pisónégò, je chwalebną zasłëgą dlô kaszëbiznë. A mùszã
pòwtórzëc to, ò czim ju bëło mòwa w
pòprzédnym artiklu, że jeżle chòdzy ò
11
2009-05-10 22:42:30
stegna
12
dzysdniowëch młodëch, pòezjô tegò
karna je baro zróżnicowónô. Żebë
kritikom òszczãdzëc ewentualnégò
niepòrozmieniô
terminologicznégò,
mdã gôdała tu ò młodëch w taczim
rozmieniu, jaczim młodosc fąksnérëje
w definicji stowôrë Zymk. Żebë pòdjąc
rãkawicã (piscówkã…), jaką rzucył mie
kritik Schramke, przëzdrzã sã w tim
placu niejednym nôzwëskom, jaczé òn
wëmienił. Tu zrobiã to baro òglowò, ale
jeżle czas pòzwòli, w nôstãpnëch numrach rôd szerzi pòdzelã sã refleksjama na
temat najëch kaszëbsczich pòeticczich
òsygniãców. Równak, żebë nasz dialog
òstawił pò se kónstruktiwny szlach dlô
pòtomnëch, rôd bëm ùczëła téż zdanié
kritika Schramczi na temat ùtwórców,
jaczich przëwitôł bë na Parnasu (le nié
tim Zymkòwim), a jaczich z niegò bë
wëłącził.
Pò prôwdze, niejedné wiérztë dzysdniowëch młodëch poetów sã czekawé, nowatorsczé i mają niemałą wôrtnotã dlô
nóm współczasny lëteraturë kaszëbsczi.
Za wëróżniwającą sã strzód tegò karna
ùznôwóm twórczosc Hanë Makùrôt. Ji
wiérztë wërôżają prostotã dzecka i to
dzecka z baro rozwiniãtą wëòbraznią, a
przë tim nie są to tekstë letczé. Problemë, jaczé pòrësziwô ta pòezjô są baro
czãsto nôtëre metafizyczny, są filozoficznyma rozwôżaniama ò charakterze ontologicznym – na temat żëcégò i smiercë, pòrządkù swiata, placu człowieka
w tim swiece, są pòszukiwanim môla
dlô sebie. Òsoba gôdającô w wiérztach
mô distans do swiata i do sebie sami –
je to distans jironii (przër. pòezjô) abò
téż pąkt widzeniô dzecka (przër. Swinka). Pòetka wëpòwiôdô sã zrozëmiałima kónstrukcjama, stosëje czëtelną
słowiznã, chòc czasã téż pòsługùje sã
(charakteristiczną dlô Hanë Makùrôt)
słowizną „Trepczikòwą” (w znaczenim
stosowaniégò słów sztëcznëch – dnt.
„artizna”, „autentizna”). To równak nie
ùjimô artizmù ji dokôzóm. Pòezjô ta swiôdczi ò szeroczim widnikù mëslowim
pòetczi. Midze ji wierszama pòjôwiô
sã Heidegger, Schulz, Bachelard i jinszé
wëmòwné nôzwëska. Wiérztë swiôdczą
téż, że pòetka bëlno znaje kaszëbiznã
gôdóną i pisóną, i że rozmieje wprowadzëc słowa w ritm. Ùwôżóm, że twórczosc ta je wëjątkòwô nié leno na miarã
liriczi kaszëbsczi.
Chcemë sã przëzdrzëc ùtwórstwù
jinszégò z terôczasnëch pòetów – wezmë jeden z wiérztów autora zbiérkù
Czile slów… òd mie dlô Ce.
***
Jô sedzã w mòjim ògrodze
Midze bómama
Ë żdajã jaż jaczis sen sã zjawi
W mòji glowie
Ë tedë jô bdã wiedzôl
Cëż Cë rzec móm
Żebë nalezc sã w Twòjim Swiece
Wierszka ta mòżemë zaklasyfikòwac jakò
lirika miłosną, zresztą w zbiérkù nalazła
sã òna w dzélu „Ò milocë”. Mòże je to
kontinujacjô sentimentów Karpińsczégò,
a mòże dialog z liriką L. Héyczi… W
rozmòwie, jaką nalezc mòże w „Pomeranii”, Róman Drzeżdżón wëpòwiôdô
sã na temat swòjégò lëteracczégò dzejaniô. Kąsk prowòkacyjno twierdzy w
nim, że nie lëdô pòezji, nie lëdô czëtac
wiérztów, ni mô téż méstra. „Biorę do
ręki jeden tekst, drugi i zawsze coś zostanie w mojej głowie. Nie chcę się
2009-05-10 22:42:30
stegna
kimś zasugerować i pisać na jego styl.
Największą wartością poezji jest jej nowatorstwo. Nowy tekst musi być inny
od tego, co było. Dlatego też nie chcę
wybrać sobie jednego mistrza. Bo choć
przecież idzie się swoją ścieżką i nigdy
się nie powtarza po mistrzu, to jednak
jest to jakby uwiązanie, ochraniające
przed nowatorstwem. Chodzenie w
okolicach znanych ścieżek” . Jegò dążenim je tej czëstô òryginalnosc, twórczô
samòstójnosc. Niechãc do pòznôwaniô
dotëchczasnégò doróbkù lëteracczégò
mô bëc receptą na òriginalnosc pòetë.
Równak doswiôdczenié badaczów lëteraturë wskazëje, że jintertekstualnosc
je zjawiszczã nieùchronnym, a mòże
nawetka pòżëtecznym… Z czekawòscë
zapita jem czedes Rómana Drzeżdżona, co sóm mësli ò swòji pòezji. Wierã
ze skromnoscë – òdpòwiedzôł, że nie
ùwôżô sebie za pòetã. Za taczich ùwôżô
zôs Ewã Warmòwską, czë Jerzégò Łiska.
Równak, tak jak ù samégò Drzeżdżona
skłonnô jem widzec wôrtnôta jegò apartnoscë pòeticczi, a nawetka widzã w ni
òdpòwiesc na pòstmodernisticzny chaos, tak mùszã przëznac, że w jegò lëteracczich ùpòdobaniach jô nie gùstëjã…
A bëlné pòznanié dobri lëtëraturë (nié
leno kaszëbsczi) nie zaszkòdzëłobë nawëtka geniuszowi, a tim barżi autorowi
kaszëbsczi antologii…
I na òstatk òdniesã sã mòże jesz do
tegò, co napisa jem na temat jakòscë
wiôrsztë jãzëkòwi nônowszi pòezji. Żelë
kritik mdze rozmiôł wskazac błãdë w
pòdónëch dali słowach i kónstrukcjach,
mdze wiedzôł, co mia jem na mëslë
pisząc, że dzysdniowi pòecë cerpią na
niewiôlgą znajomòsc domôcy słowiznë
i składni, a òsoblëwie na słabi kóntakt
z żëwą mòwą. Hewò czile przëkładów
wëpisónëch ze – skądjinąd baro piãknëch
i chwôtającëch za serce – baladów i lirików („Czë czëjesz dëcha tich cemnich
mòdżił, jich piesnią”, „Japòkalipsa”, „gadało”, „pòwrózmi gò wiãżą”, „z niégò”,
„stańkéj”, „jem Janiołém”, „cëchim szumém”, „Krzëżôk z mieczém”, „smãtczém
nafùluje twã dëszã”). Autor, jak je widzec, pisze gwarą pôłniowòkaszëbską
(mòże je to stilizacjô?), ale z ewidentnyma bładama (taczima, jak „wiãżą”, „twã”,
„gadało”). Zôs przëkładã wiérztów z
òsoblëwie wëszukóną, słownikòwą kaszëbizną je tomik Krëjamczi drżón T.K.
Rolsczégò. Czëtając jegò wiérztë móm
wiedno wątplëwòscë, czë jich niezrozëmiałosc wëpłiwô z nieznajomòscë
jãzëka kaszëbsczégò Kaszëbë z Zabrza,
czë z geniuszu pòeticczégò…
Co do jinszëch sprôw, taczich jak czas
wëdôwaniô Swiãtëch Pismión i wpłiwu, jaczé miałë ònë dlô dlô sprawë kaszëbsczi, pòzwòlã sobie òstawic to bez
kòmentarzã. Cësną sã leno słowa: „Młodoscë, të pònad rówiznë sã wzniesë…”.
13
2009-05-10 22:42:30
stegna
Jiwòna Joc
Kaszëbskô lëteratura bez lëdu?
(dzél 1)
Dolm. Dark Majkòwsczi
Czedë czëta jem artikel Ludmiłë
Gòłąbk pt. „Co sztôłtëje òbrôz dzysdniowi pòezji kaszëbsczi?” w „Stegnie” nr
1/2009 (dodôwkù do numra 3 „Pomeranii” z 2009 r.), jaczi je przezérkã kaszëbsczi pòezji w òstatnëch 150 latach, w
dzélu ji analizą, òbjimnãło mie wseczëcé
szlachùjącé za „deja vu”. Dzes jem to
widzała, dzes jem czëła… Nie bëło òno
równak krótczé, pôrãsekùndowé, jak to
je w przëtrôfkù nadczidłégò zjawiszcza,
ani nie bëło òkrëté aurą krëjamnotë.
Bëła jem gò gwësnô. Problema nié leno
pòezji, ale òglowò kaszëbsczi, kaszëbskò-
pòmòrsczi lëteraturë òd wiele lat zajima
wej ùtwórców i pùblicystów, chtërnym
bliskô bëła regionalnô rësznota. Dëlë
òni temù dokôz wiele razy w pòmòrsczi
prase. Dzysô, czej sygóm pò jich artikle,
a pózni przërównywóm je z pùblikacją
wastnë Ludmiłë, dochôdóm do swiądë,
że nimò miniãcô wiele lat, problemë, co
zascygają rozwij i òdbiér domôcy lëteraturë, nie zmieniłë sã. Doszłë nawetka
pòstãpné.
Jak je wiedzec, kaszëbskô lëteratura ùrodza sã w XIX wiekù jakò wëraz
dejowi klimë biôtczi z zabòrcą i módnëch
14
2009-05-10 22:42:31
stegna
wnenczas lëdoznawczëch zajinteresowaniów. Ni mògło to òstac bez cëskù
na ùtwórstwò lëdzy zaangażowónëch w
kaszëbską sprawã. Zgódno tej z założeniama epòczi, dokôzë miałë wëznaczoną rolã bùdzëcéla nôrodny swiądë Kaszëbów, jaczi wspòmôgô patrioticznégò
dëcha i mòbilizëje procëm germanizacyjnym ùdbóm prësczich panowników.
Ùtwórstwò to, pòdług Riszarda
Karwacczégò, chtëren òpisywô swòje
dbë na tã témã w „Pomeranii” w 1978
rokù w artiklu „Teraźniejszość i przeszłość literatury kaszubskiej”, zanôleżné òd założeniów tendencyjny lëteraturë, òpiarté na lëdowëch mòdłach,
pòkôzywało czëtińcowi pòkrzésającé widzenié kaszëbsczégò swiata i ùmòcniwało
gò w przekònanim, że domôcô kaszëbskô kùltura je fùlwôrtnô, a òsoblëwie
kaszëbsczi jãzëk, chtëren mòże spełniwac rolã pòchwôtnégò nôrzãdza lëteracczi wëpòwiedzë.
Równoczasno,
żebë mògło ono służëc agitatorsczim
célóm, bëło realizowóné pòdług módnëch wnenczas wzorów „lëteraturë dlô
lëdu”, to je ùtworstwa sczerowónégò
na „letkòwiérnégò” òdbiércã, chtëren
stôwiô dopiérze pierszé kroczi w czëtanim lëteracczich tekstów. Czëtińcóm
bëła bédowónô lëteratura ò wiôldżi
miarce didaktizmù, ùproszczonô i letkô w òdbiérze, jednoznaczno i prosto
wëkładającô dejowé zamkłoscë.
W pózniészich latach programa kaszëbsczi lëteraturë zmieniwała sã
pôrã razy. Bëłë z nią parłãczoné rozmajité nôdzeje i rozmajice bëła òpisywónô w
òdniesenim do òglowònôrodny lëteraturë. Òbczas ewòlucji pòzdrzatków nôwikszą pòwszechnotã ùdostała kòncepcjô
lëteraturë – erbë i kòntinuatorczi dôw-
ny tradicji gãbny lëdowi lëteraturë.
Ten równak rozwij programë, jidący òd
„lëteraturë dlô lëdu” do lëteraturë, jakô
prowadzy dali lëdową tradicjã, òd lëteraturë Kaszëbow do kaszëbsczi lëteraturë,
nie pòcygnął za sobą, na co wskôżą dalszé głosë gazétników, niżódnëch zmianów, jeżlë jidze ò model lëteracczégò
ùtwórstwa. Wszëtczé bédënczi òstałë
blós pòstulatama i założeniama, bò pisarskô praktika pòkazywa kònserwatizm
i barżi rôd òkresla sã, jak pisôł R. Karwacczi, w modelu ùrobionym przez dokôzë
tendencyjny lëteraturë z ùszłégò wiekù
i mòdła pisarstwa dlô lëdu.
Òptimistné widzenié przińdnotë regionalny lëteraturë przedstôwioné
przez Andrzeja Bùkòwsczégò w „Rejsach” w 1949 rokù w artiklu „Poezja w
walce o morze”, padła w pòstãpnëch latach. Ùtwórstwò nônowszé, pòwòjnowi
datë miało, pòdług niegò, elemeńtë, jaczé zwiastowałë ùdałi dlô całi
kòlbôłtëcczi zemi czas wielestarnégò
i głãbòczégò lëteracczégò rostu. Jinszé ju wej stojało zadanié przed nową
roscącą pòezją. Corôzka mni bëło w ni
snôdczégò sentimentalizmù, przelatownëch wrażeniów i daleczich òd żochù
rwiącëch témów, a corôz czãscy dochôdac w ni zaczãłë do głosu trud i codniowô robòta. Tikało to sã pòezji, gòrzi
ju bëło w przëtrôfkù òdrôdzający sã prozë. Bëłë próbë wëznaczeniô ji czerënkù
rozwiju, co prowadzëło do pùblicysticzny
pòlemiczi, czãsto nie kùńczący sã wëraznyma wnioskama.
Òd pierszich pòwòjnowëch
lat rósł i zmòcniwôł sã, pòdług Jana
Strumieńsczégò, chtëren pùblikòwôł
w „Rejsach” w 1961 rokù swòje mëslë
w artiklu „Pisarstwo Augustyna Necla.
15
2009-05-10 22:42:31
stegna
16
Pisarstwo tylko dla znawców”, kònflikt
midzë przëstojnikama dobri tradicyjny
prozë a tima, co szukelë wszelejaczich
nowiznów, jakbë jistnienié ti pierszi
zawôdzało rozwijowi nowòczasny prozë. W rzeczowi diskùsji midzë dwùma
stronama baro wôżnym argumeńtã dlô
òbronë szuńców tradicjonalistów zdôwa
sã bëc, pòdług J. Strumieńsczégò, proza
Aùgùstina Necla. Taczi dbë béł ju chùdzy
Janusz Stãpòwsczi, przédny redaktor
niedzejającégò ju wnenczas pismiona
„Wiatr od morza” w dokôzu pt. „Piękno
nieznane” na stronach „Rejsów” z 1956
rokù, a kąsk pózni Marian Slëwińsczi w
artiklu „Kaszubska epopeja Augustyna
Necla”, chtëren ùkôzôł sã w „Literach” w
1971 rokù czë Barbara Kanold w „rejsowi” pùblikacji z 1983 rokù pt. „Augustyn
Necel”. Pùblicyscë ti do kùńca nie wiedzelë, co w jegò proze barżi pòdzëwiac:
bëlny epigonizm czë temperameńt gôdkôrza; òbie znanczi decydowałë wej ò ji
wôrtnoce. Jan Strumieńsczi, czedë apoteozowôł ùtwórstwò A. Necla, dzãkòwôł
mù równoczasno za jegò miłotã do H.
Sienkiewicza. Czejbë nié òna, nie wëszłobë spòd jegò pióra tëli dobrëch ksążków.
Kòżdô z nich je wej lëteracczim przedstawienim dzejów kaszëbsczégò regionu
z jinégò cządu historii, przedstawienim
lëdowim i farwnym, ò pateticznëch i
mònumentalnëch znankach.
Pò procëmny starnie nalôzł sã
wnenczas znóny pòmòrsczi pòeta i pisôrz Bòlesłôw Fac. W kòntrowersyjnym
referace pt. „Perspektywy literatury ludowej na Pomorzu Gdańskim w świetle
współczesności”, jaczi béł wëdrëkòwóny
na stronach „Biuletynu Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego” w 1965 rokù, zaprezeńtowôł òn wniosczi jidacé przéką
ùdbóm wikszoscë kaszëbsczich regionalëstów. Jak pisôł, Aùgùstin Necel w
swòjim ùtwórstwie òsoblëwie tim na
zôczątkù, tim òd „Maszopów”, „Kutrów o
czerwonych żaglach” i „Sagi o szwedzkiej
checzy”, pòkôzôł nadzwëkòwą pamiãc i
wëpełnił tim samim bòlesną pùstosc w
kronikach historii żëcégò nadmòrsczich
Kaszëbów. Wiôlgą zasłëgã dlô òdkrëcô
A. Necla mielë drësze z Gduńsczégò
Òddzélu Związkù Lëteratów z Frãcyszkã
Fenikòwsczim, jaczi wspòminkóm Necla
dôł znanczi lëteracczi fòrmë. Równak pózni – pòdług Faca – Neclowi zafelowało
ju wenë, a barżi pamiãcë. Zôzdroscył òn
lëteracczich laurów F. Fenikòwsczémù
i pòkłónił sã H. Sienkiewiczowi („Krwawy sztorm”, „Złote klucze”), co mòże
bëło, pòdług B. Faca, dobrim gészeftã
dlô Mòrsczi Wëdôwiznë, jakò że ksążczi
Necla, prawie te mni wôrtné dlô regionalny kùlturë, rozchôdałë sã natëchstopach, ale ni miałë pòwôżniészi wôdżi
historicznégò dokùmeńtu. Awanturniczi sztil miôł, wedle dbë Faca, swòjëch
przëstojników, òsoblëwie westrzód młodëch lëdzy, zachãcywónëch do syganiô
pò neclowsczé pòzycje m.jin. farwnyma
òbkłôdkama.
Ùtwórstwò A. Necla to leno
jeden z lëteracczich przëkładów
òdrôdzający sã pò wòjnie kaszëbsczi lëteraturë, jaczi pòrëszôł B. Fac
w „biuletinowi” pùblikacji. Ju na ji
wstãpie òstro protestowôł òn procëm
ùżiwaniémù słowa „regionalny” òbczas
òpisywaniô lëteraturë wëchôdający w
kaszëbskò-pòmòrsczim regionie. Béł
to pòdług niegò termin, czësto niepasowny, bò ni miôł nick pòspólnégò z
chłopską kùlturą, a wëchôdôł barżi z
administracyjno-geògrafnégò pòdzélu i
2009-05-10 22:42:31
stegna
przënôleżnotë ùtwórców tegò regionu
na skùtk zamieszkaniô. „Bò doch cãżkò
nazwac – pisôł B. Fac – w tim kònteksce
lëdowim pisarzã Fleszarową, Òstrowską,
Fenikòwsczégò czë Bądkòwsczégò”.
Wëapartnienié „regionalny” nie tikało
sã téż, pòdług niegò, genealogii żëcopisu ùtwórcë, jistotë jegò pòwstaniô czë
òdkrëcô, le òznacziwało etnograficzné
elemeńtë – jãzëk i kùlturã. Tak tej aùtor
chcôł òdrzëceniô tegò terminu i sprowôdzeniô całi diskùsji, jakô mia plac
w „Biuletinie”, do ramów lëdowi lëteraturë. Wërazno je czëc w referace B.
Faca jegò sentimentalné zdrzenié na
ùszłotã kaszëbsczi lëteraturë, jegò rozlubienié, jak pisôł, „cëdowną szmaką
letkòwiérnégò widzeniô swiata przez
wiejsczi lud”. W terôczasny lëdowi tradicji szlach tradicji òjców òstôł, pòdług
niegò, wnetka stracony abò sprowadzony do akademiowëch ùroczëznów
(gôdómë, je wiedzec, ò szescdzesątëch
latach). „Cëż z tegò – pisôł – że wiérztë
są pisóné pò kaszëbskù abò pòmòrską
gwarą, wôżniészé je to, co bëne, jak to,
jaczi inkaùst béł zbrëkòwóny”. Nie béł
tej rôd m.jin. z ùtwórstwa Jana Piepczi, znónégò z òpòwiôdaniô gôdków i
wiérztów dlô dzecy, chtëren „wòli bëc
mało znónym pisarzã pòwiesców, jak
pòpùlarnym i znónym bôjkòpisarzã czë
satirikã”, do czegò B. Fac mòcno gò nibë
zachãcywôł. Ten kaszëbsczi lëterat, aùtor
wiele pòwiesców, m.jin. „Hanesk”, „Szumiące wrzosy”, „Dzierzby w głogach”,
„Purtkowe stegny”, swòjã kaszëbskòsc
manifestowôł przë kòżdi leżnoscë. Manifestacjô ta bëła równak, jak pisôł Riszard
Karwacczi w artiklu „Kaszubskie widzenie świata w utworach Jana Piepki”
wëdrëkòwónym w „Pomeranii” w 1978
rokù, czësto słownô, bëła nazéwanim
rzeczë, a nié lëteracczim „definiowanim”, pòkazywanim znanków, chtërne
sã tacą za tą pòzwą. Zajinteresowanié
sã kaszëbizną z jegò stronë robiło wrażenié, pòdług tak Faca, jak i Karwacczégò,
zajinteresowaniów czësto ùstronowëch.
Rządzëło wej w tekstach jegò ksążków,
pòdług òbëdwùch pùblicystów, jakbë
célowé założenié, że sygnie dac kaszëbsczé miono, żebë to wszëtkò, co òstało
nazwóné, na wësygająco przekònywny
ôrt, òkreslëło sã jakno kaszëbsczé.
Wëstãpiwają w jegò dokôzach normë
i związczi, a felëje wëdolmaczeniô, jak
zgódno cwierdzëlë Fac i Karwacczi, co
òne òznacziwają.
Na przëkładze jistniejący kaszëbsczi lëteraturë B. Fac wëapartnił w
swòji pùblikacji taczé hewò fele:
a)
małą aktiwnotã kriticzi ò lëdowi
lëteraturze;
b)
felënk kònfrontacji z lëteraturą jinszi randżi, pisóny w „lëteracczim
jãzëkù” i zajimający sã jinyma témama z
jinszégò kùlturowégò krãgù;
c)
felënk jinicjatiwów dlô spisaniô
pamiãtników lëdzy doswiôdczonëch
żëcym i przeżëcama na Kaszëbach i
Pòmòrzu;
d)
nié nôlepszą propagandã ksążków lëdowëch ùtwórców przez stosowanié mało atrakcyjnëch òbkłôdków
itd.;
e)
lëché òdniesenié kaszëbskòpòmòrsczégò strzodowiszcza do niechtërnëch czekawëch zjawiszczów lëdowi lëteraturë (przëkłôd Alojzégò Nôgla);
f)
zwikszenié pòmòcë lëdowim
ùtwórcóm przez kòńtakt z szeroczim
żëcym wòjewództwa we wszelejaczich
ôrtach jegò żëcô, a przede wszëtczim
17
2009-05-10 22:42:32
stegna
18
w ùprzistãpnianim wëstôwków, filmów,
kòńcertów, chtërne mògą zbògacac
jich wëòbrazniã, pòmagac òkreslëc
jich artisticzné òdniesenié do swòjégò
ùtwórstwa.
Temù wërazno jinszémù, wedle dbë
gazétników-regionalëstów, stanowiszczu stojelë przéką na stronach tegò
samégò „Biuletinu” Lech Bądkòwsczi w
artiklu pt. „Głos polemiczny” i Wòjcech
Czedrowsczi w pùblikacji „Literatura
w krzywym zwierciadle”. Bądkòwsczi
ògreńcził sã do dwùch sprawów. Pò
pierszé, béł procëm sztëcznémù pòdług
niemù pòdzélowi kaszëbskò-pòmòrsczi
lëteraturë na dwa karna, òsoblëwie, że
dlô taczégò pòdzélu, jaczi zabédowôł B.
Fac, nie widzôł òn niżódnëch kriteriów,
jaczich téż i referat nie pòdôł. Spòdlim
pòdzélu nie bëła pòdług Bądkòwsczégò
ani przënôleżnota do etnicznégò karna, ani jinstrumeńt mòwë. Ti, co nalezlë sã w krãgù dzejaniégò kùlturë i
kaszëbskò-pòmòrsczi lëteraturë, nimò
felowaniô pòmòrsczich kòrzeniów,
wespółtwòrzëlë jã i sami mielë cësk na
pisarzów, co wëroslë prosto z kaszëbsczi
glebë. Twòrzonëch przez nich dokôzów
nie nazéwôł òn lëdową lëteraturą, jakô
pòdług Bądkòwsczégò, w prôwdzëwim
znaczenim tegò słowa ju nie jistnia;
kòżdi aùtor, jaczi pùblikòwôł pòd swòjim
nôzwëskã, béł zwëczajno lëteratã, z tim
– je wiedzec – że reprezeńtowôł jaczis
ôrt lëteraturë, në i jakąs niwiznã.
Pò drëdżé, baro òstro béł procëm
pòstulatowi primitizowaniô przez B.
Faca kaszëbskò-pòmòrsczi lëteraturë.
Bëło òno, pòdług niegò, tak pò prôwdze
niemòżlëwé, bò mùszałobë sã zamienic
w szlachòwanié za jinyma, a brzadã tegò
bëłobë „ùpùpienié” ti lëteraturë. Ape-
lowôł tej ò robòtã nad pòdniesenim pisarsczich kwalifikacjów, żebë kaszëbsczi
ùtwórcë pòznôwelë ùróbk pòlsczi i swiatowi lëteraturë. W ni wej, jak we wszëtczim jinym, pòdług L. Bądkòwsczégò,
rozsądzeniowé bëło ùtrzëmanié krokù
òglowémù rozwijowi.
Zdrzenié B. Faca na kaszëbsczé
lëteracczé ùtwórstwò miôł za czësto
nieprôwdzëwé Wòjcech Czedrowsczi.
Ju samò zrównywanié kaszëbsczi lëteraturë z lëteraturą lëdową bëło dlô
niegò niezrozmienim, wëchôdającym
gwës ze stolemnégò przejãcô sã przez
B. Faca „Dniama Pòlsczégò Fòkloru”.
Jinaczi, jak ù L. Bądkòwsczégò, zrozmiałô bëła dlô W. Czedrowsczégò
drãgòta zarechòwaniô do karna lëdowëch lëteratów Òstrowsczi, Fleszarowi,
Bądkòwsczégò. Dzywnô równak bëła dlô
niegò letkòsc, z jaką B. Fac pòstawił za
régą pisarzów-Kaszëbów. Dispropòrcje
te, jak pisôł, dzëwòwałë, bò doch stolemnô wikszosc kaszëbsczich lëteratów
to bëlë téż wësztôłcony lëdze. Za wiôlgą felã miôł przë tim W. Czedrowsczi
nieòmówienié
kaszëbskò-pòmòrsczi
lëteraturë przez kritika.
Taką dbã miôł pòpiarté w
pùblikacji „Czy literatura kaszubskopomorska
jest
anachronizmem?”,
wëdrëkòwóny w „Literach” w 1973
rokù, Édmùnd Pùzdrowsczi. Zjawiszcze
kaszëbskò-pòmòrsczi lëteraturë i pòdług
niegò òstôwało nieòpisóné przez kritikã;
jednym le ewenemeńtã bëło jistnienié
kaszëbsczi lëteraturë, trzimóny nié jakò
ji dërżeń, le jakò wôrtnota samòjistnô
w jãzëkòwim i dejowim sensu, wnôsziwającë apartné wôrtnotë do òglowégò
skarbù pòlsczi nôrodny lëteraturë.
Transmisjô swiądë ti lëteraturë ni mia,
2009-05-10 22:42:32
stegna
pòdług niegò, òglowëch, nôrodnëch
znanków, a blós môlowé, regionalné...
Bëła to, jak pisôł, wina kriticzi, jakô – nié
leno z jãzëkòwëch pòzdrzatków – nie
wiedza so radë z lëteraturą, jakô wëda
taczich ùtwórców jak: Majkòwsczi, Karnowsczi, Heyke, Sëchta, Trepczik czë
Zbrzëca. Zaznacziwôł równoczasno, że
pòmòc lëteraturë, téż kaszëbsczi, mògła
bëc baro wôżnô w sztôłtowanim lëdzczi
swiądë, jeżlë bëłabë w sztãdze przeniesc
ùszłotã w terôczasnosc na rzecz sztôłtowaniô przińdnotë. Timczasã bëła òna, co
bë swiôdczëło ò ji stagnacji, w jaczims
niedorozwiju – wnenczas pòwstôwającô
kòrespòndowa barżi z pòtrzébnotama
sentimentalnégò człowieka, a nié
swiądno zmieniwającégò sztôłt zemi
i żëcégò spòlëznë. Mòże bëła tej, pitôł
É. Pùzdrowsczi, anachronizmã? A mòże
anachronicznô bëła spòlëzna? „Ni ma
wikszi zmiłczi – òdpòwiôdôł – nimò, że
tam-sam pòkazywają są dbë gôdającé ò
anachronicznym òdniesenim Kaszëbów
do spòlëznowégò żëcégò”.
Do karna pòlemistów na témã
rozwijowëch mòżlëwòtów kaszëbskòpòmòrsczégò ùtwórstwa doszedł Léón
Roppel, jaczi wëdrëkòwôł w „Literach” z
1966 rokù swój artikel pt. „Co z tą literaturą ludową?”, w chtërnym pòwòłiwôł
sã na pùblikacjã B. Faca z łońsczégò
rokù. Jak pisôł, ani pòchòdzenié, ani
sprawa wësztôłceniô, nie bëłë nôwôżniészima elemeńtama òtaksowaniô
pisarza czë dzejôrza. Kaszëbsczi pisarze, swiądno wëzwëskiwającë doswiôdczenia i strzódczi, jaczé mielë lëdowi
ùtwórcë, to je òbrôzowòsc, melodijnosc,
jãzëkòwé walorë itd., w wikszim dzélu
artisticzno przetwòrziwelë i zwieliwelë
dostóné dobra, mającë na òkù nié blós
„jinteres” jednégò òkrãżô czë jedny wsë,
ale mającë chãc przebùdowë i przesztôłceniô jistniejącëch warënków i zmianë
całi spòlëznë na niewiôldżi kaszëbsczi
òbéńdze. Apartnoscë midzë pisôrzama czë lëdowima gôdëszama, a stojącyma wëżi regionalnyma pisôrzama,
pòkazywôł pòdług Roppla, brëkòwóny
przez nich jãzëk. Tradicje lëdowi pismieniznë, jak téż pismieniznë dlô lëdu na
Kaszëbach i Pòmòrzu nie bëłë môłé, jiną
równak sprawą bëło to, czë bëłë nôlepszé, nié wiedno wej piastowało sã to,
co mô nôwikszą wôrtnotã. Dozér nad
taką lëteraturą, jak pisôł Roppel, tak pò
prôwdze wnenczas nie jistniôł. Colemało mielë jesmë leno zabawã „bezzamkłoscą” tónëch rëmów, letkòwiérnoscą
selsczich i sentimentalnëch òbrôzków
abò dosadnyma i „mòcnyma” scwierdzeniama.
19
2009-05-10 22:42:32
stegna
William Shakespeare
Rómeo i Julia
Dolmaczënk: Ida Czajinô
SCENA V
Plac nen sóm. Paradnica w chëczach
Kapùleta.
Mùzykeńce przëgriwają.
Nôprzódk pòstãpùją służcë scygającë ze
stołów deczi.
robòtë! A pòzdze dobrze bãdze jak nie sadnie wątroba.
Copią sã bënë. Wchôdają Kapùlet, Wastnô Kapùlet, Julia,Tibalt ë jiny domòwnicë z
gòscama a larwama.
Słëga II: Môsz załatwioné të lapsu.
Kapùlet: Witóm wszëtczich gòscy tu zebrónëch. Do tuńca chłopi, wastowie rôczëc
wastne kùrzi òczów na stopach nen zatuńcëje. Te wastne, jaczé wëmiszlają, wierã
mają kùrzé òczë. Jô sóm mdã dozérôł. Jô
téż béł młodi. Më piérwi téż zakłôdelë larwë do tuńca a ùkłôdelë dichtich pikantné
pòwiôstczi, bë w ùszkò piãkny pannë szeptac. Czedë no bëło? A wa mùzykańcë grôjta! Brutczi, bùfcë do tuńca! Wicy widów. A
wa niebëlnicë òbrócta te stołë! Wicy widów! A òdżin zalôc! Kò tu je za cepło! Ni ma
lëftu! Jak tam sã bawita? Bal ùdóny? Wejle,
bracyna mój Kapùletów! Sadnijce! Ma òba
dwaji jesmë ju za stôri prëkòwie na tuńce a
te głëpòtë. Czedë òstatny rôz më òblôkelë
larwë na gãbë?
Słëga I: Szukają, wòłają... pëtają ò waju,
brekùją waju w paradnicë.
Kapùlet II: Matkò Bòskô! Ni mni jak trzëdzescë lat wierã to ju bëło.
Słëga III: W jednym sztërkù më jesmë
tuwò, nipòchwilë hénë. Le z żëcym! Le do
Kapùlet: Cëż të téż gôdôsz? Jaż tëli? Doch
nié! Kò no bëło wieselé Lucentia. Tej na
Słëga I: Dze sã nen Grepnik pòdzôł, że nama
nie pòmôgô służëc? Niech bë le zbiérôł a
czëszcził talérze!
Słëga II: Czedë dobri zwëk domôctwa dostónie sã w niemëté rãce, je no tedë czôrnô
robòta.
Słëga I: Wëniesc rzezbioné statczi, òdsënąc
szelbiąg, wzerac na strzébra. Mój drëchù
zemknij dlô mie chòc sztëczk marcëpóna,
a jak cë sã jesz ùdô, òtemknij dwiérze pò
cëszkù dlô Zuzë Òsełczi ë Nelë. Je Pòptóna
ë Tóna nen grepnik.
20
2009-05-10 22:42:33
stegna
Zeloné Swiątczi no mdze dze piãc dwadzesce.
Kapùlet II: To doch ju bãdze trzëdzescë, tak
jak jegò knôp.
Kapùlet: Tegò të mie nie wgôdôsz. Jesz łoni
to béł smôrkòla.
Rómeo: Do słëdżi. Cëż no je za brutka,
chtërna trzimie za rãkã hénëtnégò póna?
Rómeo.
Kapùlet: Wiész të co, bracynkù, dôjmë
jemù pòkù. Òn doch sã zachòwiwô, czejbë spòsobny szlachcëc. Prôwdac, chwôlą
gò w całi Weronie, bùfka do żeńbë, bëlny,
bògati, bez niżódny felë. Wedle wszëtczich
nëch dobroctwów, jô ni mògã jegò òbrazëc
w mòjim gwôsnym dodómie. Tak jô mëszlã.
Tedë jak mie szónëjesz, nie gòrzë sã, pòłknij
nã heltkã a sã ùsmiéchnij. Niżódne felë nie
pasëją w taczi chwilë.
Słëga: Nie wiém, wasta.
Rómeo: Jakô je snôżô strzód nëch swiéców! Jak łiszczą ji òczë! Blôsk ji ùrodë w
gardinach nocë je czejbë kòlińc w ùszach
Etiopa. Jak tuńcëje! Nóżczi letëchnò
stôwiô, le côrnie zemiã, jak ptôszk... Czejbë bielëchnô gòłąbka strzód gapów, tak
sklëni strzód swòjëch towarzëszków... Jak
skùńczi tuńcowac, pòdéńdã do ni, niech le
côrnã swòją żôrotną rãką ji pòczestny rãczi!
Jô béł zakòchóny? Mòje òczë przékùją, tec
dopiérkù jem prôwdzëwą snôżotã ùzdrzôł.
Tibalt: Jô znajã nen głos dobrze. To gwës
je jaczi òd Mónteczich. Dze je mój rapiér,
knôpkù. Cëż nen pestka tuwò robi za ną
wëpkòwatą larwą, bë z naji czestë rągac
ti nocë?! Jesz je mòcnô najô rózga, a nie
mdze pògòrcha, jak negò zabijã.
Tibalt: Pasëją, czej nen szudra je gòscã. Jô
nie mdã mògła na nie tu zgarac.
Kapùlet: Jô cë kôżã gò zlëdac. Të nicpòti
knôpie! – Jô kôżã zlëdac! Tej zamôłczë!
Jô tu jem pón! Jô czë të?! Tej môłczë! Òn
nie zlëdô! Bòże zbawi mòjã dëszã! I chcôł
tu jarchòlëc? Wadzëc mòjim gòscóm? Robic rajbach w mòji chëczë? Të smôrkòlo
ùsmôrkóny!
Tibalt: Le wùja! No je sromòta!
Kapùlet: Cëż je lóz bracynie? Co të sã tak
gòrzisz?
Kapùlet: Môłczë! Jô cë gôdóm, môłczë!
Rogala të, pò prôwdze, taczé szpôsë mògą
cë bëc na szkòdã. A të wiedno mie mùszisz
przékòwac?! Knôpkù – ju le ju a z tą resztą
w nodżi! Dzecélc parusowati mie tu rządzëc bãdze! Tegò jem ju najadłi! Biéj mie
lóz abò sedz sztël, abò... – Widë! Wicy widów! – Stid! – Wicy widów! – Të mie sedz
sztël! – tej wiesoło, w żnijã, wkòło!
Tibalt: Wùja widzelë? Hénë nasz niedrëch
– Mónteczi. Nipòcëjôsz, jaczi chce nama
zawôdzac w zôbawie, szpòrtë so robic z
najégò dodómkù, nen spieklony mącëdłokrącëdło.
Tibalt: Prôwdzëwô ùcemiãga skrëwac górz,
czej mòja dësza tak zbôłdowónô. Le bawta
sã, bawta! Długò no nie bãdze dérowa, bò
jô no rozbawienié w żałosc zmieniã.
Wëchòdzy.
Kapùlet: Nie je no młodi Rómeo?
Rómeo: Jakô bielëszinkô a mitëchnô rãczka,
jaż strach dotknąc abò zbrëdnic.
Tibalt: Pò prôwdze, to je òn, niegòdzëjôsz
21
2009-05-10 22:42:33
stegna
Julia: A czemù bë jes miôł bòjec sã dotknąc
mòji rãczi. Kò jô nie jem szkłowô, bë mia
jem pãknąc. A jak rãka sã zbrëdni, letkò
ùmëc.
Rómeo: A jakbë jô na dotkniãcym rãczi
nie chcôł skùńczëc, a szukôł leżnoscë, bë
kùsznąc... Bãdze no wiôldżi grzéch?
Kuszkô jã.
Dostónã jô rozgrzészenié z lëpów twòjëch?
Julia: Jak jô móm cë rozgrzeszëc, skòrno të
mie nen grzéch przekôzôł z twòjëch lëpów
na mòje lëpë?
że wa kòl naju gòscëlë. Wiele razy Bóg zapłac, szlachetny wastowie. Dzãka skłôdóm
wszëtczim. Widë bùten zapôlëc! Dobranoc
wszëtczim! Z Bògã! Tej chùtuszkò w wërë!
Służba z głowniama òdprowôdzô gòscy.
Kapùlet do drëdżégò Kapùleta.
Në wejle chłopie, je to ju pózdno. Czas na
òdpòczink.
Wëchòdzą wszëtcë króm Julii i nanczi.
Julia: Zdrzë nankò, chto to je nen szlachcëc?
Nanka: Hewò syn stôrégò Tiberia.
Rómeo: Grzéch z mòjëch lëpów. Wej jaczé
miodné przegrzészenié. Òddôj mie nen
grzéch nazôd.
Kùszkô jã jesz rôz.
Julia: A nen drëdżi, jaczi je prawie kòl dwiérzów?
Julia: Kùszkôsz jak z ksążków ùczałi.
Julia: A henë ten, jaczi nie chcôł tuńcowac?
Nanka: Matkò Bòskô, to młodi Petruczio.
Nanka: Julijka, matinka prosy na słówkò.
Nanka: Negò nie wiém...
Rómeo: Chto je ji matką?
Nanka: Nëże! Jak rzec kawalérze! Ji matka
hewò gòspòdëni negò dodómù. To je dobrô wastnô, mądrô, pòbòżnô. A jô bëła ji
mamką – córczi ti wastny, ti, z chtërną jes
gôdôł. A taczi, co sã z nią òżeni bãdze miôł
profit.
Rómeo: Tedë Kapùlet?! Kò mie kawel
szmërgnął nieprzëjôcelowi dëszą a całã.
22
Julia: Biéj, spëtôj sã. Jak je żeniałi, to jô
bë wòlała w kùlã sã legnąc jak w slëbnëch
wërach...
Nanka: Gôdają, że to je Rómeo òd Mónteczich. Knôp z rózdżi niedrëcha twòji familii.
Julia: Niezgarã mòji rózdżi jem ùkòcha. Za
pòzdze to wiém, chùdzy jem ùzdrza. Dlô
miłotë zlewróżno przepòwiôdô, że prawie
mie sã ùwidzôł nen òbrzëgłi wróg.
Benvolio: Më bë ju mielë jic. Zôbawa sã mô
do kùńca.
Nanka: Ò czim gôdôsz? Co to je?
Rómeo: Tak je. A w mòji dëszë zôczątk wërwasów.
Julia: Dëcht nick. Rim, jaczégò mie naùcził
jeden tuńcôrz.
Kapùlet: Dzeż wa wastowie...? Jesz òstóńta.
Zarô pòdadzą przëgrizk. Në, skòrno
mùszita jic – tedë wiôldżi Pón Bóg zapłac,
Nanka: Pòj dzéwczã, gòsce ju szlë. Wej zamikają brómë.
2009-05-10 22:42:33
stegna
Sobótka
Widzawiszcze na spòdlim lëdowëch wierzeniów
pòdług słowarza ks. B. Sëchtë
Wëstãpiwają: Sztefa, Léna, Marisza, Władk, Truda, Genia, Anka, Czaja, Stach, Władk, Léón, Tóna,
Mùzykańt, Chùr
Truda: Sztefa, të tak kritikùjesz, tobie sã nicht nie
widzy! Twój wiónk zdżinie w wòdze i òstóniesz
stôrą panną (ha, ha).
Wszëtkò dzeje sã na łączce kòl jezórka. Lëdze zbiérają sã i szëkùją do sobótczi. Knôpi szukają drzewa na òdżiń, dzewùsë plecą wińce i pùszczają je
na wòdã. Dzéwczãta sedzą z wiónkama na binie,
przed nima kòsze z mòdrôkama i zelama.
Sztefa: Jaczi taczi, bëlejaczi. Bële bë béł. Zdóm sã
na wòlą Bòżą, z nią sã wiedno zgòdzëc trzeba.
SCENA I
Spiéwa: chùr i dzéwczãta W kaszëbsczich stronach cemny las…
Sztefa: Jak wa piãkno rozmiejeta spiewac, jaż mie
sã letkò na dëszë robi, czej czëjã taczi piãkny spiéw.
Léna: A mie òd ti piesnie na rozmëszlanié wzãło i
tak so mëszlã, chto mój winôszk naléze w Redëni?
Tak bëm chca, cobë gò dobéł Òpãderków Jan. To
je taczi widzałi gbùr, kònto mô nafùlowóné w
bankù, wëmarzony kawalér dlô mie!
Sztefa: Bògati mòże òn je, ale na gãbie fest parchati. Taczégò bëm nie chca!
Marisza: Gadôjta, co chceta! Forsz bëniel to je
Czajów Léón! Kùńsztowno chòdzy òblokłi, wëpińdrowóny, że ho, ho!
Sztefa: Módné bùksë to nie je wszëtkò, niżódnô
robòta sã gò nie trzimie, taczégò zgnilca bëm w
chëczë nie strzima.
Truda: To je òsoblëwô noc. Móm nôdzejã, że mój
winôszk wëłowi Wentów Władk. Mô ju auto i
përznã mòrgów, czej widzã gò kòl kòscoła, serce
mie w piersach tłëcze, że nie je mòżno.
Sztefa: Jo! Jo! Malucha! To je dëcht wëpasłi auto
(ha, ha), ale rozëm temù Władkòwi mają czësto
mùle wëżarté. Glëpasy jak tobaka w rogù!
Léna: Mëszlã, Sztefa, ze wierã znajesz ten zwëk –
czej jaczis bëniel wëłowi twój wiónk z Redëni, to
të bãdzesz mùsza mù dac gãbë.
Sztefa: dzyrskò Gwësno, że dóm.
Genia: Më ce znajemë! Pamiãtóm, łońsczégò
rokù miôł ce kùsznąc Brunôsz, to të ùcekła dodóm! Tëli më ce widzelë.
Anka: Wa nie wiéta? Krowa, co fest rëczi, mało
mléka dôwô. Tak je z naszą Sztefą.
Genia: Sztefa czekô na wiôldżégò paniczka z fùl
stréflą, a nié tam biédnégò Brunôsza.
Léna: wcygô wiónk na głowã Òbôczta, mój wiónk
je ju fardich.
Anka: Mie zafelowało përznã mòdrôków i doda
jem jinégò zela.
Genia: Nie zabôczë wplesc bëlëcë, to je zelé na
miłotã i kòchanié.
Marisza: Hewò, tam z drëdżi stronë jezora, je widzec knôpów, co jidą szëkòwac Sobótkã.
Léna: Pòspiészta sã, czas zapôlëc i pùszczëc wiónczi na wòdã.
Pòdnôszają sã, wkłôdają wiónczi na głowã i zaczinają spiewac abò tuńcowac „Òd błotka do
błotka”.
23
2009-05-10 22:42:33
stegna
Marisza: Jak te wiónczi nóm fejn klédeją. Chcemë cos zaspiewac.
Spiéwają.
SCENA II
Léón, Stach, Władk jidą z chróstã i szëkùją
ògniszcze.
Stach: Halôjta, knôpi jałówc. Za sztót zańdze
słuńce i wnetka zapôlimë sobótkòwi wid.
Władk: Ò wszëtczim jem pòmëslôł. Móm
przëszëkòwóné jałówc i szczapë bùkòwégò drzewa, cobë sã lepi pôlëło.
Stach: trzimô kam Dlô bezpiekù słëchô sã jesz
òdżin òbłożëc kamieniama, bò to swiãti wid, co
òdnëkiwô złé mòce.
Léón: Dołożã jesz përznã zelégò, wiele dëmù
bãdze wkół.
Władk: Wedle stôrégò zwëkù, chto w dzysdniową noc przeskòczi bez nen òdżin, ten bãdze
szczestlëwi całi rok i zabôczą ò nim wszelejaczé
chòroscë.
Stach: Zdrzë leno na jezoro, wiónczi sã pôlą.
Léón: Jidã wëłowic wiónk. Mòże mie sã trafi jakô
piãknô brutka.
Władk: Pùklatô, szczerbatô… Le sã nie ùtopi!
Stach: Chcemë kùńczëc robòtã. Widzã, że z lasa
nëkô Czaja z brzózkòwim berłã.
Dzéwczãta spiéwają. Robi sã cemno. Czaja òblokłi
jak lasny czarzélc wchôdô z drëdżi stronë binë.
SCENA III
Czaja zapôliwô swiãti òdżin.
Czaja: Słëchôjta mòji kòchany. Të ju słunuszkò
zachòdzysz, të co nóm zemiã, łączi, zbòża, lasë i
wòdã swòjim gòrącym dechã ògrzéwôsz. Terô ju
òstatnym twòjim parminiã tã zemiã do spikù kładzesz, przëszedł czas zapôlëc Sobótkã.
Léón: Tu je jałówc.
Czaja: Sobótkòwi wid – swiãti wid. Niech sã w
nym ògniu spôlą wszëtczé pògòrchë i wszëtkò
zło, co je na nym swiece.
Òbchôdô òdżin wkół.
Chto mô cos na sëmienim, niech lepi przeskòczi
przez ten òdżin, a wszëtczé grzéchë i pògòrchë sã
w nim spôlą.
Tóna: Terô wa czëjeta, dali w òdżin! Nikòmù nie
je spieszno do skôkaniô? Gwësno wa jesta same
aniółczi, co?
Władk: Në, Léónie, rëszôj sã, nie pamiãtôsz, jak
të łgôł naszi szkólny na czim swiat stoji?
Léón: Jô tak czegòs nie pamiãtóm!
Władk: Biéj! To të môsz kùrzą pamiãc! Tëli le dali
Léónie!
Tóna: Në, Stachù. Mielesz tim jãzorã, a òbgadëjesz
całą wies. Rësz sã!
Stach: Co të gôdôsz? Të wierã mëslisz ò se. A…
niech cë bãdze! Mògã przeskòczëc.
Czaja: A wa dzewùsë? Dërch pleszczeta ò
głëpòtach! Biôjta w òdżin!
Dzéwczãta na zmianã z knôpama skôczą, piszczą
i krzëczą; mùzyka graje.
Marisza: Në, jô sã richtich ùmãczëła. Mùszã
përznã òdpòcząc.
Léón: Wezle Stachù, dołożë do ògnia, szczapczi
są wëschłé i chùtkò sã pôli.
Stach: dokłôdô drzewa Léónie, nie zabôcził të
pòrobic smòłowëch krziżów na dwiérzach, żebë
niżóden biés abò czarzélnica nie narobia szkòdë?
Léón: Mój tatk ju to zrobił, a nënka ùplotła wiónczi z zelégò na krowié rodżi, żebë òdczënic ùroczi
złégò.
Marisza: Më z Trudką i Sztefką narwelë rozmajitëch harbatów. Dzys zerwónô harbata mô nôwikszą mòc ùzdrôwianiô.
Léón pòdôwô czarzélcowi jałówc.
24
2009-05-10 22:42:33
stegna
Stach: To je wiedzec. Të jesz môsz bëlëcã na głowie (ha, ha).
Truda: Le sã Stachù, nie wëszczerzôj! Nie wiész të? W swiãtojańską noc dzewùsë mùszą so
wplesc përzinkã zela we włosë. To je na to, żebë
włosë lepi rosłë i głowa nie bòlała.
Czaja: Pamiãtôjta młodi, to są baro stôré òbrzãdë,
bez najëch starków wiedno òbchòdzoné. Dzys je
swiãto słuńca i tuńca. Tej mùzykańcë grôjta!
Mùzyka i spiéw.
Stach: Móm jaczés zwidë. Czë të môsz w rãce winôszk czë co jinszégò?
Léón: A móm i cë gò nie dóm!
Stach: A do cze cë òn?
SCENA IV
Na binie sã robi cemno, wëskakiwają dwa
szãtopiérze. Zédżer bije dwanôsce razy. Tuńc cotów na mietlëszczach. Wpôdają knôpi i próbùją
złapac jakąs czarzélnicã.
Stach: Stój, të pùklatô babò!
Władk: Na paralisza. Wejle, òna mie ùcekła.
Tóna: Te czarzélnice na tëch mietlëszczach są taczé chwatczé.
Léón: Hej, të diôblô cotkò! Zarôzkù ce złapiã. Òne
miałë swój sabat abò lecałë na Łësą Górã kòl Stajszewa.
Léón: Niech ce ò to głowa nie bòli.
Czaja: pòdchôdô z brzózkòwim berłã Jô móm tã
mòc i tã władzã. Niech ten sobótkòwi wid spôli
wszëtkò, co nôleżi do złégò czôrta.
Władk: pòdbiégô Móm wińc! Kògòż to mòże
bëc?
Stach: Òbôczë brace, tam jidze jaczés dzéwczã i
cos dzywnégò niese w rãce.
Pòkazywô wszëtczim.
Léna: A jenë, Sztefa. To je twój! Terô mùszisz
Władisa kùsznąc.
Władk: Nie widzysz të? Òna mô kwiat paprocë!
Sztefa: A matizernoga!
Truda: Tam béł taczi wiôldżi wid, cos cygnãło mie
w tã stronã i tam jem gò nalazła.
Pòdchôdô chùtkò do Władka i kùszkô gò. Wszëtcë
sã smieją.
Léna: Në jo, swój na swòjégò wiedno trafi.
Truda: A mòjégò wińca jesz nicht nie nalôzł? Nasz
Sztefa mô wiedno szczescé, a jô bãdã na piéck
wësadzonô.
Stach: Nie jiscë sã Truda. Mòże nalézesz dzys
kwiat paprocë. Rôz w rokù òn kwitnie, prawie w
dzysdniową noc.
Truda: A tam, gôdôsz głëpòtë.
Czaja: Nadchòdzy dwanôstô w nocë. Wnetka
pùdzeta szëkac cëdownégò kwiata, co rozpôliwô
wëznobioné lëdzczé serca. A të gwiôzdo môłégò
wòza, co swiécysz na niebie i lëdzóm wskôzywôsz
drogã, dôj nama mòc, cobë wa nen kwiat nalazła.
Tóna: Ni mòże bëc? Dze òna gò nalazła?
Czaja: Të, dzéwczã, bãdzesz mia w żëcym wiele
szczescô!
Léón: Mùzykańcë piãkno grają Trudka, a mòże
pùdzesz ze mną do tuńca?
Chwôtô jã za rãkã, za nima jiny tuńcerze jidą w
pôrach.
Czaja: Sobótkòwi wid, swiãti wid. Sprawi, żebësmë bëlë wiedno młodi, wieczno szczestlëwi i
w miłoce do sebie zgódny. A wa Kaszëbi swiãtôjta
do biôłégò rena w to swiãto sercobraniô i
òpasujta, cobë czarownô mòc swiãtojańsczi nocë
nigdë nie zdżinãła.
Spiéwa.
Hana Makùrôt
25
2009-05-10 22:42:34
stegna
Kristina Lewna
Rekòlekcje
26
– Cëż to tam tak sedzy za nym mùrkã
skùloné, Jankù?
– Kò to je Nienawisc. Òna sã tu dobrze
kòl nas czëje. Za mùrkã je ji ceplo. Zdrzë
richtich, jaczé szadé wlosë mô na se, a
slépia czerwòné i bëstré. Dludżé pazurë
mie czasã bùdzą, jak sënie pò délach. Tej
jô na niã wrzeszczã i wëzéwóm, ale òna
so nick z tegò nie robi, blós wëwôlô na
mie te czerwioné slépia.
Òna nigdë nie spi. Cali czas cos òbmiszlô,
planëje, kòmbinëje. Malo czedë
òdpòcziwô. Wiedno welech. Cali czas
lazy pò jizbie, pò pòdwòrzu. Wszãdze
zazérô. Ni ma placu, w chtërnym bë ji
nie bëlo.
– A tam, Jankù, nibë pòstacjô jakô? Ale
sama nie wiém, bò wid kòl mie ju slabi?
– Nié, wë jesz dobrze widzyce. To je Milota. Më jã wënëkalë i terô sedzy na miedzë jak jakôs céniô. Wzérô smùtno na
nas i nick nie gôdô. Czasã sã przesënie ò
krok a mòże dwa blëżi chëczów, ale më
jã zarô nëkómë, a òna sã robi corôz to
zmiartszô i bladszô. Móm taką nôdzejã,
że witro ji ju nie mdze!
– A tam Jankù, na ny krëszce, cëż tam
wisy?
– To je Żëtnô Mac. Mòje dzecë jã kamieniama ùtlëklë. Nie mdze jich ju wicy
straszëla. Taczé babskò, swiniarztwò
jedno, zaraza! Terô wisy i schnie jak ta
krëszka. Dosc psotë mô narobioné!
Wiedno gôdalë, żebë żëta nie deptac,
2009-05-10 22:42:35
stegna
bò Żëtnô Mac waji pòrwie. A terô ji ni
ma! Nikògò nie pòrwie! A dzecë mògą
wedle mëslów pò żëce sã szëkac.
– A cëż to je za smród Jankù?
– Kò më wczorô Pipkòrna ùszmùrowalë.
Sedzôl dërch w rojszerkòmòrze i
wëchôdôl, jak ta mòra, lëdzy mòrzëc.
A ti sã przewrôcalë z bòkù na bòk. Ni
mòglë spac. A òn jich mòrzil i wëgadiwôl wszëtkò to, co na sëmieniach mielë.
Terô je spòkój! Ni ma dżada!
– A Mariczczi twòji jô nie widzã?
– Mariczka sã pòwiésëla.
– Pòwiésëla?
– Kò òna i tak ni mia nic jinégò do
robòtë. Cali dzéń spa i jadla. Robila sã
corôz grëbszô, jak ta Nienawisc, pùchla
w òczach, jak kùch mlodzowi. Dërch narzéka, tej jô ji rzekł, żebë sã pòwiésëla, a
ta to zrobila. Że téż ji sã chcalo, bò to bél
zgnilc jaczich malo…
– Kò të tak Jankù gôdôsz, jakbë të nie
wierzil w Bòga?
– Jô wierzã w Bòga! Ò tu na scanie… sami
swiãti wiszą, a w ògrodze kaplëczka.
Ksądz mie nawetka pòchwôlil, że takô
fejn figùra jô dôl zrobic. A figùra je naprôwda fejn –drzéwianô. Mògla miec
përznã wieselszé òczë, bò tak jak na
niã zdrzimë, tej mie sã wëdôwô, jakbë
òna drzéma. Nie widzã richtich, dze òna
wzérô. Pitôl jô sã tegò méstra z Gduńska, czemù òna mô te òczë tak leno co
òtemklé, a òn mie na to, że to je wëmóg
artisticzny, i że jinaczi sã nie dô.
Kò jak sã nie dô, tej niech tak je – jô sã
pòmëslôl. Sztëka to je sztëka, a nama na
tëch Pùstkach téż sã përznã czegò jinégò
nôleżi, a nié blós to, co sami jesmë w
stanie zrobic. Tak téż kòżdi pòdzywiô tã
figùrã i òdprôwiô majewé. Jesenią dzecë
przënôszają różańce: jedne są z jarzëbi-
në, jiné z żôlãdzów, co jeden to pëszniészi. Pózni jô je pôlã, bò ni mòże tak bëc,
że pòswiãconé sã wôlô.
– A cëż to je tam… òd Wigòna…? Cëż to
je za rëmór?
– To Anka sã do mie sprowôdzô.
– Anka?
– Jo, kò wë jã znajece, to je Anka
Zbichòwô.
– A Zbichò co…? Nie żëje?
– Nié, òn żëje, dobrze sã nawet mô, ale
më z Anką wiedno sã mielë do se i terô,
jô so tak pòmëslôl, jak Mariczczi ni ma,
tej czemù bë nié… Jo, jô wiém, że òna je
òd mie grëpã lat mlodszô, ale kò to doch
nie przeszkôdzô, to sã wszëtkò w lóżkù
naprawi. Mlodô bialka mòże dëcht robic, wiele strzëmac, nie narzékô. Kò òna
mie sama rzekla, że jak są pieniądze, tej
ta reszta sã téż naléze.
– Dzysô są rekòlekcje, jô sã prawie wëbiéróm.
– Jô ju bél, na ósmą. Ksądz tak dlugò
gôdôl a nick do rzeczë. Mie sã dëcht tam
przikrzëlo, ale jô sã mëszlã, że na Jastra
trzeba përznã pòslëchac, tej te swiãta są
téż jiné.
– Në Jankù, a cëż ta tam tak mrëczi?
– Nienawisc? Ji sã ju przikrzi. Wë mest
mdzece mùszelë ju jic.
– Tej z Panã Bògã Jankù.
– Z Panã Bògã.
***
– Në Jankù më sã zôs spòtikómë. Në
zdrzë jak ten czas nëkô. Kùli to ju je minioné… dwa– trzë lata. I zdrzë, zôs są
rekòlekcje.A cë co je? Taczi markòtny
mie sã wëdôwôsz? Jes të chòri?
– Sóm nie wiém? Chòri chëba nié, ale sã
jakòs tak zle czëjã.
– A bél të kòl dochtora?
27
2009-05-10 22:42:35
stegna
28
– Jo, wczora.
– I?
– Òn sóm nie wiedzôl. Mòże gripa –
gôdôl, a mòże depresjô?
– A to drëdżé co to je?
– Kò to je takô nowô chëra. Dochtorzë
gôdają, że jak sã ji nie léczi, tej mòżna
ùmrzéc.
– Jô mëszlã, że të môsz gripã, bò të jaż
taczi mòdri pòd òczama jes stóny.
– A to… to nie je òd gripë, to mie Nienawisc zrobila. Kò òna sã rozrosla na calą
jizbã, że mie nyma pazurama zaczã pò
skarniach drapac. Tej jô ji rzekł, że tu ju
ni ma wicy placu, że mùszi sã përznã
pòsënąc, bò më dwòje sã nie miescyma. A òna nic, jesz barżi zaczã napierac.
A jak sã wdiôblëla, że jô jã miotëlôkã
chlap. Kò jô sã richtich ùrzasł! Pòmeslôl
so, że jesz përznã a to nama calą bùdã
rozsadzy. A bùdink jô móm mòcny, z
pùstaków. Ale to wszëtkò tak trzeszczi,
że to nie je do slechaniô. Kòżdi dzéń
jô sã martwiã, czë witro mdã miôl dze
mieszkac.
– A të mie gôdôsz, że jes sóm, a co z
Anką Zbichòwą?
– Anka szla do Wòjtégò, bò kòl niegò jesz
lepi jak kòl mie mô. Wikszé pòdwòrzé,
lepszé chléwë i że tam tak nie smierdzy,
gôda.
– Smierdzy? To të nie sprzątôsz?
– Ale sprzątóm. Nawetka przëchôdô
bialka specjalnie do sprzątaniô, ale
smród je tak mòcny, że niczim ni mòżna
gò zabic.
– A cëż to bë tam tak smierdza?
– Sóm nie wiém. Jedny gôdają, że cos
mùszi bëc w fùńdamentach, jiny, że
ùrok… i co blós chto rzecze, jô zarô
szukóm radë. Ale òstatno më nawet
zamùrowalë tã rojszerkòmòra, w chtër-
dzes pò swiece. Jedno w Gduńskù w
pòprawczakù, drëdżé w przëtulkù, bò
narkòmón i ju ni ma radë dlô niegò, jak
blós smierc. A jô gò dodóm nie wząl, bò
co jô bë so z nim zacząl, jakbë òn ten
swój atak dostôl. Jô jima rzekł, że ten
syn to nie je mój syn, że jô taczégò wraka ni miôl.
Córka, Zosza, wëjacha za greńcã. Tu chtos
gôdôl, że jã na sztrase widzôl, scygô auta.
Në i tëli jô móm z dzecy. Ale stôri lëdze
gôdają, że z dzecy to wiôldżégò pòżëtkù
ni ma, czë të môsz jedno, czë téż wicy, to
wiedno na to samò wińdze.
–Të mądrze gôdôsz Jankù, to je stôrô
prôwda. A rzeczë mie, bél të dzysô na
rekòlekcjach?
– Jo, jô bél. Na rekòlekcje jô kòżdégò
rokù chòdzã, ale téż kòżdégò rokù corôz
barżi mie tam mierzy. Jaż nasz probòszcz
gôdôl, czemù jô sã tak wiercã i drapiã
w lawie, że jô nie jem môlé dzeckò i tã
gòdzynkã mògã strzëmac. A jô mù rzekł,
że òn mô mądrzészich misjónarzów zaprôszac, bò ti tak gôdają, że jô nick nie
wiém.
– Czasã jô téż sã ùdruzlëjã jak òni gôdają.
– Në, widzyce wë, to znaczi, że to sã
przikrzi, jak to na spanié bierze.
– Në, jô muszã kraczac, bò jesz nie zdążã,
a to bëlabë sromòta. Z Bògã Jankù! I biéj
bënë sã legnąc, bò të zmiarzniesz i jesz
barżi mdzesz chòri!
– Z Bògã.
***
– Janie! Jankù! Ej, jes të tam?
– Chto mie wòlô?
– Kò jô?
– A to wë.
– Jô ce nie widza na pòdwòrzu, a i gardi-
2009-05-10 22:42:35
stegna
ny sedzôl Pipkòrna i to nic nie pòmòglo.
Biésa ju dôwno ni ma, le gôrzc pòpiolu
jô nalôzł, a smród jak bél tak je. Wszëtkò
smierdzy: lómpë, zófë, szpinie, deczi i
nawet jedzenié. Nawetka to, co swiéżo
z krómù przenioslë. Ledwie wëjimniesz
z taszë i pòlożisz na stole, a ju smierdzy,
tak, że nie zjész.
– To bë wszëtkò wskazowa na negò
Pipkòrna. A rzeczë mie jesz Jankù, co sã
sta z twòją kaplëczką? Nick të ni môsz
wëgrabioné ani sztifmùterków nasadzoné. Kò to doch je ju ceplo, òne bë nie
ùmiarzlë.
– E, dzecë pòtleklë szibë w kaplëcë, a
wronë zaczãlë robic na tã swiãtą figùrã.
– A ni mógł të jich wënëkac?
– Wënëkac! Kò nôprzód jô próbòwôl, ale
dze wënëkôsz wronë? Wiedno sedzelë
na bómach, ale òd czasu jak Żëtnô Mac
na ny kreszce pòwiésëlë, tej wszëtczé
bómë ùschlë. Schnãlë pòmale. Nié żebë
tak zarô, ale kòżdégò rokù jô widzôl, że
to jablónka, to slëwka schnie, a jô blós je
scynôl. A sëché bëlë… Nawetka te mlodé drzéwiãta, wëschlë na chróst. I tak
wëcąl jô wszëtczé bómë, a wronë òstalë
w kaplëcë.
– A co so sta z tą miedzą na chtërny,
pamiãtôsz të, takô przeczkò sedza… na…
Milota?
– Miedza jô zaòrôl, bò Anka ni mògla
ji zlëdac. Gôda, że jak më jã zaòrzemë,
tej ta céniô so pùdze. I téż tak sã sta.
Anka jesz fejnégò scërza sprowadzëla,
żebë ju nigdë Milota do chëczów sã nie
cësnãla.
– A dze ten scyrz je terô?
– Scërza Anka wzã ze sobą, bò jak sama
gôda, mòże sã jesz ji przëdac.
– A co z twòjima dzecama?
– E, ò tëch lepi nie gadac. Wszëtczé
në të môsz taczé òbdzarté. Jô so mëszlã,
że mòże të sã wëprowadzyl?
– Wëprowadzëc? Ale dze? Dze sã wëprowadzëc? Ni ma dze. Wszãdze tak samò
smierdzy. W kòżdim nórce, tak jak tu.
Wszëtkò smierdzy. Ale jô sã ju przënãcył
do tegò smrodu. Mie je z nim dobrze.
Nawet nie òtmikóm òkna, bò pò co. To
i tak nic nie dô. Mòżna żëc w smrodze.
Kòżdi mô swój smród: wikszi i miészi.
Jedny lepi gò blós rozmieją maskòwac.
– Ale Jankù, jô doch sã kòżdi dzéń mëjã,
w misce bò w misce, ale wiedno –
szpérë, slôdk a czësté bùksë òblôkóm.
Kòżdi dzéń fejn mëdlã, cepli wòdë so
zagrzejã na grzalce i…
Kò jô wiém, że terô to są lëdze taczi przewrazlëwiony. Wszëtkò jima smierdzy, a
nôbarżi to, co stôré. Temù chcą wszëtkò
nowé. Dërch nowé, cali czas…
A rzeczë mie Jankù, bél të latos na
rekòlekcjach?
– Nié, latos nié! Jô sã nie czëjã.
– A mòże ksądz mô przińc? Są doch
òdwiedzënë
chòrëch,
spòwiédz,
kòmónia? Móm jô ce ksãdza zamówic?
– Kò jô sóm nie wiém? Tak pò prôwdze
to jô ni móm żódnëch grzéchów. Jô doch
ni móm nikòmù nick zlégò zrobioné. Ale
na Jastra to bë sã przëda wëspòwiadac?
Le jak tu wëzdrzi? Kò tu doch ksãdza ni
mòżna wprowadzëc w taczi czôrny barlóg.
A wë jesce za stôrô i za slabô, żebë mie
tu përznã ògarnąc.
– Kò chòc òbmiesc chróstową miotlą
përznã?
– Përznã to nick nie dô. Tu je za wiele do
sprzątaniô. Mòże na drëdżi rok, jak jô sã
mdã lepi czul, tej jô pùdã do kòscola.
– Jak të dëcht chcesz. Z Bògã.
– Z Bògã.
29
2009-05-10 22:42:35
stegna
Stanisłôw Bartélëk
Dôjce...
Delësce mie rozëm
dôjce nôdzejã
że w tim zgłëpiałim swiece
jô nie zgłëpiejã.
Delësce mie wiarã
dôjce wëtrwanié
i nimò swiatowëch pòkùsów
wieczné z Wami spòtkanié.
Rozëm ë wiara
dwa skrzidła,
dwie wietwie.
Niech nôdzeja je parłãczi
a miłota zepnie.
Adam Hébel
Chãc
Nie gadôj, że chcesz
Le robi co chcesz
A jô bë chcôł, żebë jinszi
Zechcelë mądrze chcec
***
W czôrny dôce biôłi ksãżëc
Cemnô tarcza widné serce
Wòjôrz zdrzi na swòje bòczi
Sóm òn nie je – jidze w rédze
Jidze wespół z towarzëstwã
Widny mùsk cemnieje mù
Nie wié òn co terô czëc
W òczach chlëch je – nie przodëje
W sercu mir – òn nie je sóm
Prôwdowòlnota
Teoriô wòlnotë
je zdónô na szesc
i z prôwdë test
Célëjąco skùńcził
wòlny ë prôwdzëwi
a równak
zasztëkóny
w zełżonëch
dejach
Dôka
Za dôką cos sã krëje
Jô tam czëjã bãbnów zwãk
Czë dzyrsczi mdzesz na tëli
I na rézã ùdôsz sã?
jô wiém ju! to zabëté
tam piesnie wëgriwają
z lëftu strënë z wòdë bãben
jidã téż, pòj ze mną tam
szëkac zabëtëch sztótów
farwów niepamiãtnëch lat
të sã nie bój, dôka je
blós dlô tchórzów, łżélców bò
òni jã wcyg mijają
òni dërchã gôdają
co je czim nie wiedząc’ nick
Dozdrzenienié
Do dzecnégò mëszleniô
Dozdrzeniwac trzeba
Mùszi wiele sztudérowac
Bë widzec òwcã w pùdełkù
I żebë òfiarã złożëc
Z wietewczi jedny za całi las
30
2009-05-10 22:42:35
stegna
Robert Chrzanowsczi
Dolm. Słôwk Fòrmella
Subisłôw II
Baro krëjamny syn Sambòra I. Kawle jegò
żëcégò nie są nama dzysô blëżi znóné.
Nie dostôł przédnictwa pò swòjim òjcu,
bò nastãpnikã Sambòra òstôł jegò bracyna, a strij Subisława – Mestwin. Nadczidł ò tim Swiãtopôłk kòle 1220 rokù –
„pò ùmercym Sambòra, brat pò brace,
òjc mój Mestwin zaczął swòje rządë”.
Czemù Subisłôw nie òstôł ksążëcã?
Wedle niechtërnëch badérów mòże to
òznaczac, że rządzëcele Gduńsczégò
Pòmòrzô nie różnilë sã swòjim statusã
òd jinëch wësoczich ùrzãdowników piastowsczi Pòlsczi. Dlôte krakòwsczi ksążã
mógł samòstójno òbsadzëc we Gduńskù
nié erbã donëchczasnégò przédnika,
ale jegò bracczégò. Leno czemù, skòrno
bëło to taczé gwësné, Swiãtopôłk dolmacził sã z tegò 10 lat późni?
Wedle jinszi teòrie, chtërna widza sã
Lechòwi Bądkòwsczémù, mòżlëwé je to,
że Subisłôw II rządzył we Gduńskù, ale
baro krótkò, bò ùmarł zarô pò swòjim
òjcu. Je òna równak òpiartô na zapisu
w nekrologù żukòwsczégò klôsztoru,
chtërnégò tak do kùńca ni mòżemë bëc
zycher, bò wedle niegò datą ùmercégò
Subisława béł rok 1207, a pòdług
òliwsczégò nekrologù béł nią rok 1217.
Temù téż mùszimë tã teòriã òdrzucëc.
Westrzód jinszich przëczënów tegò,
że Subisłôw nie òstôł ksążëcã, wymieniwô sã chòrosc, to, że Subisłôw béł
młodi, abò to, że felało mù zdatnosców pòtrzébnëch do rządzeniô. Mestwin I béł w tim czasu ju przédnikã
dôwnégò ksãżstwa Grzëmisława, a pò
òbjimniãcym spôdkòwiznë pò bracynie
31
2009-05-10 22:42:36
stegna
32
miôł w swòjëch rãkach przédnictwò
nad całim Gduńsczim Pòmòrzim. Corôz
wikszô zagrôżba ze stronë Danie, Césarstwa ë Prësów mògła w wiôldżim dzélu
stac sã òrãdzą do próbów sparłãczeniô
całégò pòmòrsczégò ksãżstwa pòd jednyma rządama, a na trónie zasôdł tej
doswiôczony ju rządzëcél, co miôł wicy
zdolnosców i mòcë do dzejaniô niżlë młodi nastãpnik. Subisłôw nie òstôł
równak òstawiony czësto bez niczegò.
Z pôłniowégò dzéla ksãżstwa Mestwin
wëapartnił dlô niegò midzë jinyma Warlubie, Kòmòrsk i tak zwóné pieńsczé
pòsadłowié, co leżało w òbéńdze Chełmińsczi Zemi.
Wëdôwô sã, że to, co zrobił Mestwin,
bëło baro mądré. Subisłôw II nie pòkôzôł
sã nama jakno energicznô òsoba, chtërna bëła bë w sztãdze dac so radã z
sytuacją, w jaczi bëło tej pòmòrsczé
ksãżstwò. Całé znóné nama dzysô jegò
pùbliczné dzejanié to baro wielné darënczi dlô klôsztoru cystersów w Òliwie. Dôł
òn tedë jima midzë jinszima dzél Rëmi i
Starzëna, Żarnówc, Przëbrodë, Mézowò,
Dzerzążno, Òstrzëce, Chmielónkò i
Skòwôrcz. Wszëtczé te darowiznë òstałë
pòtemù pòtwierdzoné przez pòstãpnëch
pòmòrsczich rządzëcelów. Mòżlëwé
je to, że rojitwą Subisława bëło òstac
ksãdzã abò zôkònnikã. Czedë z nieznónëch nóm dzysô przëczënów (mòże jegò
strij béł procëm taczi ùdbie?) tak sã nie
stało, ùdbôł so dac wikszi dzél swòjëch
pòsadłowiów w darënkù Kòscołowi.
Nie jesmë gwësny, czedë pò prôwdze
ùmarł Subisłôw II. Wiémë, że stało sã
to 28 gòdnika, ale… w chtërnym rokù?
Jak ju jesmë rëchli nadczidlë, żukòwsczi
nekrolog pòdôwô rok 1207, òliwsczi –
1217. W 1223/1224 rokù Swiãtopôłk
wspòminô ò Subisławie jakò ò ùmarłim.
Mòżemë tej ùznac, że smierc jegò nastąpia dzes kòle 1220 rokù. Subisłôw mógł
miec tej kòle 35 – 40 lat. Pòzwa “Młodi”,
co òsta mù nadónô przede wszëtczim
pò to, żebë gò òdróżnic òd jegò ópë
Subisława “Stôrégò”, je tej jak nôbarżi
pasownô.
Na medalionie Wawrzińca Sampa widzymë Subisława II jakno młodégò człowieka ò zamëszlonym wezdrzenim, w
ksążëcym diademie na głowie. Jegò rãka
òpiartô je na rolë pergaminu, chtërna
je znanką wielnëch ë szczërëch darënków, jaczé dôł òn òliwsczémù klôsztorowi. Pôlcã wskôzywô na sztãpel, na
jaczim widzec je jegò miono. Widzec je
òn leno w pòłowie, temù téż drãgò je
rozeznac nacéchòwóny na nim symbòl.
Mòże je to dzél lilie, to je herbù dinastii
Sobiesławiców, jaczi mòżemë òbzerac
midzë jinyma na Chlebnicczi Brómie we
Gduńskù?...
2009-05-10 22:42:36
Cëzé pòznôjta (1)
Grégòr J. Schramke
Robert Burns
Niezamieszkóné dôlëznë, pùsté ë czejbë
zaczarzoné, dze le dzëczé wietrzëszcza ë
pòkùtné dëchë gwiżdżą pò wrzosowiszczach. Górë sërowé, zëmné jezora, tej
sej lasë, mòrze lëchi trôwë. Blónë sëné
ë znobné deszcze òb wikszosc rokù.
Czasã mgłé słuńce. Zómków rozwalënë
ë zómczé do terô zamieszkałé, stôré
rodë ë gôdka cwiardô a mòcnô, a przë
tim melodijnô. I na mùzyka, co na równi
z gôdką je derżéniã negò kraju, a jaką
ùpłotłë wichrë i dzëkòsc górów, głãbia
jezorów, czipel mòrzégò, tragicznô historëjô, pôcha wrzosu ë kòlce òstu.
Szkòcjô. Krôj czitlów ë klanów, whisky,
haggisa (ò tim pózni), tuńców ceilidh,
egzoticznégò jãzëka gaelic, strôszka z
Loch Ness ë òwcë Dolly, Rob Roya ë Williama Wallace’a, Johna Napiera, Davida
Huma, Waltera Scota, wierã nôwikszégò
òszukańca w lëteraturze – Jamesa MacPershona, a téż jednégò z nôwikszich
romantików swòjégò kraju – Roberta
Burnsa, jaczi bez to, że „skùńcził” latos
250 lat, mdze dzys heroją negò artikla.
Robert Burns, zwóny bez równoczasnëch
mù lëdzy ze spòlëznowi wëższëznë „ploughman-poet” („òrôcz-pòéta”), co sã
tikało tegò, skądka pòchòdzył ë czim sã
zajimôł, przeszedł do historii lëteraturë
nié blós jakno zwiastownik, pijoniéra
romantizmù w Szkòcji, ale téż jakno
nôbëlniészi pòéta negò kraju.
R.Burns ùrodzył sã 25 stëcznika 1759
rokù w Alloway (dzysô part gardu Ayr na
zôpòdnym sztrądze Szkòcji). Pòchòdzył
z biédny familii, jaczi wierã nôwikszim
miectwã bëła wëbùdowónô bez òjca
pózniészégò pòetë Williama kamòwòglënianô chëcz.
W 1766 r. William sprzedôł bùdink i familiô przecygnãła do Mount Oliphant
(ze trzë km òd Alloway), gdze wëpachtowa 70 akrowé gbùrstwò (kòl 30 hektarów). Jak móm czëtóné, zemie tam
bëłë baro lëché, tak tej Burnsowie wcyg
33
2009-05-10 22:42:37
stegna
34
ni mòglë wińc z biédë, a miãsa wierã
nawetka òd swiãta nie jedlë. W 1777 r.
ùdało sã familii spróbòwac jesz rôz, tim
razã przecygnãlë na wëpachtowóné kòl
Tarbolton (kòl 11 km òd Ayr), 130 akrowé gbùrstwò (kòl 50 ha).
Robert, nôstarszi z sódemczi dzecy, wiele
mùszôł pòmagac starszim na gbùrstwie.
Òjc jegò równak téż dbôł ò szkòlenié
swòjëch dzôtków, a przede wszëtczim
negò swégò nôstarszégò knôpa ë jegò
rok młodszégò bracczégò Gilberta. Roberta miôł ju pòsłóné do szkòłë, jak nen
béł 6 lat stôri, a pò pôrã latach, czej zafelowało szkólnégò, William sóm, wieczorama doma, sztôłcył swòje dzecë w
czëtanim, pisanim, rechòwanim, a téż
historii ë geògrafii. Pózni, czej leżnosc
pò temù znôw bëła, jesz bez pôrã lat
słôł knôpów do szkòłów (pò prôwdze
chòdzelë tam dosc nieregùlarno), dze
m.jin. sã ùczëlë łacëznë ë francësczégò,
z czegò do negò pierszégò jãzëka Robert
ni miôł drigù. Wôrt tu dopòwiedzec, że
knôp sóm sã garnął do ksążków, tak że
wedle rozmajitëch badérów, béł pózni
bëlno òczëtóny.
Z pierszégò szkòlnégò cządu pòetë
ùchòwa sã cekawòstka. W swòji ksążce
„The poetical works of Robert Burns”
(London, ? [ok. 1910]) John Fawside mô
napisóné, że czej jednégò razu szkólny
(Robert béł tedë 9 lat stôri) deklamòwôł
szkòłownikóm binowi dokôz „Titus Andronicus” (jedna z pierszich tragedii
W.Shakespeare’a, notabene nôbarżi
krëwawô ze wszëtczich), Robert, ùrzasłi
ną ksążką zagrozył szkólnémù, że jã mù
spôli. Bëlno to zaswiôdczô ò czëłocë
dëszë Burnsa.
Wôrt tu jesz nadczidnąc, że na
ùsztôłtowanié sã bëna przińdnégò
ùtwórcë wiôldżi cësk mia miec wierã
jedna starô białka, jakô żëła razã z familią Burnsów. Mia òna znac òsoblëwie
wiele rozmajitëch szkòcczich piesniów
ë gôdków ò wróżkach, jizach, trolach,
stolemach ë dëchach, jaczé nalazłë bëlné dodóm w czëłi dëszë pózniészégò
pòétë.
W 1774 rokù, Robert Burns (miôł tedë
15 lat) dlô dzéùsa ò mionie Nellie Kilpatrick, napisôł swòjã pierszą wiérztã „My
handsome Nell” („Mòjô snôżô Nell”),
znóną téż jakno „O, once I lov’d a bonnie lass” („Òch, jednégò razu jem kòchôł
snôżé dzéwczã”). Robert pisôł przédno
w tzw szkòcczim jãzëkù .
W 1786 r. Robert miôł so ùdbóné
wëcygnąc na Jamajkã razã z ùkòchóną,
naòżenią „góralką” Mary Campbell
(pòswiãcył ji m.jin. wiérztã „Highland
Mary” („Górskô Mary”)). Za pòdmówką
bracczégò , cobë zebrac kąsk dëtka,
pòéta wëdôł w lëpińcu 1786 r. zbiérk
„Poems: Chiefly in the Scottish dialect”
(„Wiérztë. Przédno w szkòcczim dialekce”). Zdarzenié to pòkôzało sã bëc baro
brzadné w skùtczi.
Zbiérk, wëdóny w 612 ekz., òstôł wësprzedóny òb… miesąc. Miôł przëniesc Robertowi 20 fùntów aùtorzczégò zwëskù,
co nie bëło nad zwëk wiôldżim wzątkã.
Równak, co wôżniészé, tomik nen òstôł
ùznóny za bëlną rzecz ë do Roberta
zaczãłë przëchòdzëc lëstë z żëcznyma
słowama ò nym dokazu.
Krótkò pò wëdanim wiérztów, w rujanie
1786 r., Mary niespòdzónie dosta wësoczi gòrączczi, òd jaczi ùmarła. Zbòlałi
stracënkã Burns, znãcony przë tim żëcznyma pòzdrzatkama ò jegò wiérztach ë
téż chãcą edinbùrdzczégò wëdôwcë bë
2009-05-10 22:42:37
stegna
jesz rôz wëdac w ksążce dokazë ùtwórcë,
sprawiłë, że pòéta niechôł wëcygniãcé z
kraju i ju w smùtanie 1786 r. przecygnął
do stolëcë Szkòcji.
Wspòmnióny nowi wëdôwk (w nakładze
3000 ekz.) wiérztów Bùrnsa sã ùkôzôł
w łżëkwiace 1787 r. ë dôł pòéce razã
z òdsprzedanim aùtorzczich prawów
do zbiérkù jaż pôrãset fùntów wzątkù
(różné wiadła pòdôwają co jinszégò òd 500 f. do 850 f.). Wôrt przë tim zarô
dopòwiedzec, że ju tegò samégò rokù,
w Londinie, sã ùkôzało piracczé wëdanié ny edicji wiérztów, a òb nôblëższé
pôrã lat taczégò samégò ôrtu wëdôwczi
ùkazałë sã téż m.jin. w Dublinie, Belfasce ë w Zjednónëch Stanach Americzi.
W Edinbùrgù Burns sã pòtkôł z
ùznanim ë miłim, a nawetka rozskaconym pòdjimiãcym w „paradnicach”
spòlëznowi wëszëznë. Przë tim jegò
sława wcyg rosła i wnetk dosygła randżi
„nôrodnégò pòétë”.
W gardze nym Burns òdwiedzył téż
môlową, wiôlgą masońską lożã. Wôrt
tu dopòwiedzec, że do masonerii pòéta
miôł przëstąpioné ju pôrã lat rëchli – w
1781 r. w Tarbolton. Edinbùrdzkô lożã
masonów da mù gòdnosc „Poet Laureate” („Pòeta Laureat”) , co òznôcza,
że ùzna gò za swòjégò òficjalnégò
pòetã. Szło za tim to, że bëła òna pózni
dobrzińcã wëdôwaniô jegò wiérztów, a
téż mia starã ò rozkòscérzenié jegò dokazów nié leno na Szkòcjã, ale téż Anielską ë za greńcã.
Dëtkòwé pòlepszenié w 1787 r. sprawiło,
że w nym a pòsobnym rokù Burns kąsk
pòwanożił, przede wszëtczim òbôcził
pôłnié Szkòcji ë szkòcczé górë – Highlands.
Nimò sławë ë bëlnégò przëjãcô Burns,
zniechãcony tim, że wnetk niżódne
dëtczi pòza nyma ze zbiérkù nie szłë za
ùznanim, nie òstôł za długò w Edinbùrgù.
Ju w 1788 r. przëjachôł nazôt w rodné
starnë, dze jesz tegò samégò rokù sã
òżenił ze swòją dôwną miłotą - Jane Armour (béł to cywilny zdënk), jakò ju pò
rôz drëdżi bëła bez niegò niesama (tim
razã ji tatk wëgnôł jã z dodomù). Tak pò
prôwdze nie bëłë to pierszé dzecë Burnsa. Chłop nen znóny je téż z tegò, że jegò
romanticzné dëchòwé czëcé bëlno sã
parłãczëło z wielnyma miłotkama ë jich
brzadã – przënômni pôrama bãksama.
Nawetka pózni, pò żeńbie, pòéta nie
niechôł „wzéraniô” na „bonnie lassies”.
Znóné je zdarzenié, że jednegò rokù kawel ùbòkadnił gò jaż dwójką dzecy – z
białką (Williamã, 9.04.1791), a dzewiãc
dniów rëchli z… kaczmôrką Anną Park
(Elizabeth, 31.03.1791).
W 1788 r. R. Burns wëpachtowôł
gbùrstwò w Ellisland niedalek Dumfries (pôłniowò-zôpadny part Szkòcji).
35
2009-05-10 22:42:38
stegna
Równak i tu nie szło mù za dobrze, tak
tej bë przëzarobic dëtka Robert nalôzł
robòtã jakno akcëzowi ùrzãdnik w Dumfries. Nie dało sã mù równak pògòdzëc
negò zajãca z robòtą na gbùrstwie, tak
tej niechôł zemiã i tej, w 1791 r., razã z
familią przecygnął do negò gardu, dze ju
le òstôł przë robòce ùrzãdnika. Wcyg dejade pisôł (chòc ju mni) i w rokù 1793 r.
ùkôza sã nowô, pòszerzonô, edicjô jegò
dokazów.
W nëch latach zdrowié Burnsa sã
pòlëszëło, czegò bëło pôrã przëczënów,
m.jin. rakòwanié za knôpa na gbùrstwie
òjca przë równoczasnym za lëchim sã
żëwienim. W łżëkwiace 1796 r., za pòradą
dochtora, Burns wëjachôł nad mòrze bë
kąsk przińc nazôt do zdrowiégò, równak
miast tegò fest mù sã pògòrszëło. 18
lëpińca òstôł przëwiozłi nazôt dodóm, a
trzë dni pózni, 21 lëpińca 1796 r., ùmarł.
Béł le 37 lat stôri.
Burns òstôł pòchòwóny 25 lëpińca
1796 r., jak mają pòdóné zdrzódła, z
wòjskòwim ùczestnienim. Tegò samégò
dnia ùrodzył sã jegò nômłodszi syn –
Maxwell (jaczi ùmarł ju w 1799 r.).
Pò pògrzebie, do białczi Burnsa zaczãłë
przëchòdzëc wespółczëcowé lëstë ë
dëtczi, jaczé miałë pòmóc familii w przeżëcym. Téż pòsobné, wspòminkòwé
wëdanié wiérztów pòetë òstało prawie
na to zrëchtowóné.
36
Nôbarżi wierã znóną wiérztą R.Burnsa je
„A red, red rose” (dolmaczënk z bòkù).
Jinszima téż słôwnyma dokazama są
np. „Tam O’Shanter”, czë „Address to
a Haggis”. Z nym drëdżim sã parłãczi
cekawòstka. Przedstawmë so, że napisónô w 1785 r. „Address to a Haggis” to 48
wersowi pòchwôlënk prawie negò „hag-
gisa”, to je szkòcczégò ôrtu… krëpnicë!
Wôrt dopòwiedzec, że w piątą roczëznã
smiercë pòetë dzewiãc chłopów z Ayrshire sã zeszło w gòspòdze w Alloway
(rodny wse pòetë), dze zabédowało
„haggis”, a tej zadeklamòwelë wiérztã
Burnsa ò tim môltëchù i wëpilë pôrã
głãbszich kù tczë pòétë. Dało to zôczątk
òbchòdzonégò do dzysô kòżdégò rokù
25 stëcznika swiãta, tzw. „Burns Supper” („Burnsowskô Wieczerza”), dze na
stole mùsowò mùszi bëc pòstawiony
„haggis”, jaczémù nôczãscy towarzi glaska czë bùdla whisky, a w niechtërnëch
môlach jesz dô sã do te czëc wiérztë i
toastë ùtwórstwa Burnsa, jak np. „Toast
to the Lassies” („Toast do dzéùsów”) i,
sã rozmieje, „Address to a Haggis”.
Burns równak to nié le pòéta. Rzôdkò sã
gôdô ò jegò lëstach, a wôrt nadczidnąc,
że òbczas swòjegò niedłudżégò żëcégò
pisôł z kòl 200 lëdzama i ùsadzył kòl 700
lëstów. Zbiérôł téż stôré szkòcczé piesnie, jaczé sã nalazłë m.jin. w dokazu
Jamesa Johnson’a „Scots Musical Museum” („Mùzyczné mùzeùm Szkòtów”).
Na kùńc jesz wôrt dopòwiedzec, że jeżlë
sã bãdze miało leżnosc bëc w Edinbùrgù,
to je wôrt zańc do malińczégò „Museum of Scottish Writers” („Mùzeum
szkòcczich ùtwórców”), jaczé je we
wnetka 400 lat stôrim bùdinkù niedalek edinbùrdzczégò zómkù. Je òno
pòswiãconé R.Burnsowi, Walterowi
Scottowi (ùtwórce m.jin. pòwiesców
„Rob Roy” ë „Oliver Twist”) ë Robertowi L. Stevensowi („Treasure Island” –
„Òstrów Skarbów”). Jeżlë jidze ò Burnsa
to je mòżno tam òbezdrzec m.jin. pierszi
wëdôwk jegò wiérztów, kąsk rãkòpisów
czë parmink włosów jegò białczi Jean
Amour.
2009-05-10 22:42:38
Jak czerwionô róża
Ò mój mùleczkù, jes jak czerwionô róża
swiéżowërosłô w czerwińcu. Ò mój mùleczkù, të jes jak melodiô,
słodkô grónô czëstą nótą.
Jes nôczëstszim kùńsztã, mòjé snôżé dzéwczã,
tej jem ùtonął w ce, mùlkù.
I do tedë mdã ce kòchôł, wëzdrzóneczkò,
jaż nie wëschną wszëtczé mòrza.
Jaż nie wëschną wszëtczé mòrza, mój skarbùlkù,
i kamów słuńce nie stopi!
I do tedë mdã ce kòchôł, jaskùleczkò,
jaż żëcô piôch sã sëpac mdze.
Niech le ce dobrze jidze, nôdrogszô mòja.
Ach, niech le ce dobrze jidze!
Wiédzkôj, mój mùlkù, jô do ce nazôt przińdã,
chòc wej z dzesãc tësãcy mil.
(ze szkòcczégò przëłożił G.J.Schramke)
2009-05-10 22:42:40
2009-05-10 22:42:47

Stegna / Grudzien 2008

Transkrypt

Podobne dokumenty

Najô Ùczba 48 - Skarbnica Kaszubska

Stegna / Grudzien 2008

Najô Ùczba 37 - Skarbnica Kaszubska

styczEń 2015