Pobierz numer - Optimum - Uniwersytet w Białymstoku

Transkrypt

Kwartalnik poświęcony potrzebom nauki i praktyki
2006 Nr 2 (30)
OPTIMUM
STUDIA EKONOMICZNE
OD REDAKCJI
W następstwie rozszerzenia UE, z piętnastu relatywnie zamożnych do dwudziestu pięciu i wkrótce już (w 2007 r.) do dwudziestu siedmiu krajów o zróżnicowanym poziomie rozwoju gospodarczego, prawie wszystkie wysoko i średnio rozwinięte państwa Europy objęte zostały procesem integracji gospodarczej. Dla charakteru i dynamiki rozwojowej przyszłej gospodarki europejskiej istotne znaczenie
ma jej zewnętrzna otwartość, wynikająca z przynależności państw członkowskich
UE do Światowej Organizacji Handlu, Międzynarodowego Funduszu Walutowego
i wielu innych organizacji międzynarodowych o wymiarze globalnym oraz z coraz
liczniejszych bilateralnych i multilateralnych porozumień unijnych z partnerami europejskimi i pozaeuropejskimi.
Dalsze rozszerzenia UE (w perspektywie kilkunastu lat) mogą dotyczyć także
krajów byłej Jugosławii, Turcji i Ukrainy. W rzeczywistości handlowej i inwestycyjnej, stanowiącej prostsze postacie międzynarodowej integracji, wiele wyniknąć powinno ponadto z instytucji stowarzyszenia lub innych preferencyjnych statusów
wobec UE, uwzględniających intencje niektórych krajów Europy Wschodniej.
Z rosnącą aktywnością kształtowane będą więc relacje z najważniejszymi partnerami z Europy Wschodniej, zwłaszcza w ramach unijnej polityki konstruktywnego
sąsiedztwa. Priorytetowo w odniesieniu do Ukrainy i Rosji, a w perspektywie wyobrażalnych przemian także wobec zdemokratyzowanej Białorusi. Wspólna, możliwie ujednolicona wschodnia polityka UE może, z przyczyn geoekonomicznych
i geopolitycznych, mieć istotne praktyczne znaczenie dla niektórych krajów członkowskich, w tym przede wszystkim dla Polski. Jak trafnie zauważył Prof. Michał
Dobroczyński, „rozbudowana współpraca gospodarcza pomiędzy krajami sąsiadującymi należy do prawidłowości współczesnych stosunków międzynarodowych niezależnie od dokonującego się postępu, zwłaszcza w sferze informatyki, łączności
i transportu, umożliwiającego szybkie i sprawne współdziałanie nawet z najbardziej
odległymi ośrodkami gospodarki światowej”. Odnosi się to przede wszystkim do
relacji Polski z sąsiadami ze Wschodu.
Jednym z głównych celów przedkładanego czytelnikowi monograficznego
zbioru „Optimum. Studia Ekonomiczne” jest ukazanie wielowymiarowości i złożoności rozwoju współpracy gospodarczej Polski z krajami bałtyckimi, Białorusią,
Rosją i Ukrainą po rozszerzeniu UE na Wschód.
Część pierwsza poświęcona jest omówieniu zmian uwarunkowań instytucjonalnych i ekonomicznych współpracy Polski z sąsiadami ze Wschodu. Zmiany te wynikają przede wszystkim z członkostwa Polski i krajów bałtyckich w UE. Część
druga dotyczy czynników rozwoju współpracy gospodarczej Polski z Białorusią,
Rosją i Ukrainą. Część trzecia poświęcona została charakterystyce czynników i warunków rozwoju współpracy gospodarczej Polski z krajami bałtyckimi. W części
czwartej przedstawione zostały doświadczenia związane z rozwojem współpracy
transgranicznej.
Jerzy Grabowiecki
Henryk Wnorowski
SPIS TREŚCI
STUDIA I ROZPRAWY
1. Uwarunkowania instytucjonalne i ekonomiczne współpracy Polski
z sąsiadami
Wojciech Bieńkowski – Wpływ instytucji na rozwój gospodarczy i konkurencyjność
krajów postkomunistycznych. Kilka uwag w odniesieniu do Polski i Rosji.............................. 5
Zbigniew Ejsmont – Główne tendencje w eksporcie Polski na rynki wschodnie ............... 20
Agnieszka Grosz, Elwira Skibicka-Sokołowska – Nowa perspektywa 2007-2013.
Współpraca terytorialna ...................................................................................................... 28
Aleksander Maksimczuk, Leszek Sidorowicz – Europejska polityka sąsiedztwa
a unormowania schengenowskie na wschodniej granicy Polski ............................................... 38
Anna Chmielak – Kultura ekonomiczna w obliczu integracji europejskiej ......................... 55
Aneta Kargol, Ewa Magrel, Ewa Sokół – Wspólnota kulturowa jako czynnik
rozwoju współpracy pogranicza polsko-białoruskiego............................................................ 63
2. Czynniki i warunki rozwoju współpracy gospodarczej Polski
z Białorusią i Ukrainą
Barbara Bakier – Czynniki rozwoju polsko-białoruskiej współpracy gospodarczej............. 74
Marzenna Błaszczuk – Polsko-rosyjska wymiana handlowa – doświadczenia
pierwszego roku członkostwa Polski w UE....................................................................... 89
Leonid Dawydzenka, Anna Aneta Molska – Instytucje pozarządowe w działaniach
na rzecz rozwoju współpracy transgranicznej województwa warmińsko-mazurskiego
z obwodem kaliningradzkim ............................................................................................. 102
Katarzyna Krok – Polsko-ukraiński region transgraniczny – perspektywy współpracy ... 113
z krajami bałtyckimi
Anna Barbara Kisiel-Łowczyc – Wpływ rozszerzenia Unii Europejskiej
na konkurencyjność państw regionu Morza Bałtyckiego (RMB) ......................................... 123
Adam Sadowski – Instytucjonalne i organizacyjne uwarunkowania przekształceń
własnościowych na Litwie .................................................................................................... 131
Jolanta Elwira Filimoniuk – Konwergencja gospodarcza Polski i krajów bałtyckich........ 142
Marta Juchnicka – Współpraca w ramach instytucji Unii Europejskiej w świetle
traktatów założycielskich, Traktatu Akcesyjnego i Konstytucji Europejskiej ....................... 154
Ewa Roszkowska – Koncepcja uogólnionej gry i możliwości jej zastosowań
do modelowania współpracy gospodarczej Polski z krajami Europy Północno-Wschodniej.... 167
4. Czynniki i warunki rozwoju współpracy transgranicznej
Marek Hryniewicki – Instytucjonalne uwarunkowania konkurencyjności regionów ........... 180
Agnieszka Grzybowska – Rola euroregionów w procesie integracji europejskiej .............. 190
Wiktor Borysiewicz, Jerzy Lewczuk – Prognozy i programy rozwoju regionalnego ...... 201
Kinga Kazimierczuk – Norweski Mechanizm Finansowy jako dodatkowe źródło
finansowania współpracy transgranicznej w Polsce.............................................................. 213
Tadeusz Truskolaski, Marzanna Poniatowicz – Park Naukowo-Technologiczny
Polska – Wschód jako instrument współpracy transgranicznej........................................... 227
1. Uwarunkowania instytucjonalne i ekonomiczne współpracy Polski
z sąsiadami
Wojciech BIEŃKOWSKI 1
WPŁYW INSTYTUCJI NA ROZWÓJ GOSPODARCZY
I KONKURENCYJNOŚĆ KRAJÓW POSTKOMUNISTYCZNYCH.
KILKA UWAG W ODNIESIENIU DO POLSKI I ROSJI
1. Wstęp
Transformujące się kraje postkomunistyczne Europy Środkowo-Wschodniej
(EŚW) stanowią obecnie dosyć dynamiczny, przynajmniej w kategoriach względnych,
obszar rozwoju gospodarczego. Tempo rozwoju ekonomicznego Polski, Słowacji,
krajów bałtyckich, a także Rosji (choć z nieco innych powodów) znacznie przekracza
średnie tempo wzrostu gospodarek większości krajów UE, zwłaszcza zaś krajów Europy kontynentalnej. W wyniku transformacji systemowej uruchomione zostały bowiem liczne rezerwy rozwojowe zamrożone w okresie komunizmu i izolacji systemowej z Zachodem. Postępująca systematycznie penetracja kapitału międzynarodowego
transmituje równocześnie nowe rozwiązania organizacyjne i technologiczne, podłączając powoli gospodarki krajów transformujących się do krwiobiegu zachodniego.
Integracji z Zachodem sprzyja także powolna, ale równie systematyczna penetracja
trudno dostępnych rynków pracy, usług czy zbytu towarów przez aktywną część społeczeństw krajów EŚW i producentów z tego obszaru. Czynnikiem sprzyjającym procesowi rozwoju i integracji z Zachodem jest ujawniona i wyzwolona przewaga komparatywna gospodarek krajów postkomunistycznych w postaci niskich kosztów siły
roboczej, a także bardziej przyjaznych systemów podatkowych czy to w postaci niższych podatków, czy stworzonych celowo specjalnych stref ekonomicznych. Wszystkie te ww. okoliczności stwarzają dogodne warunki do osiągania dynamiki wzrostu
przekraczającej przeciętne, gdzie indziej występujące w Europie tempa rozwoju gospodarczego. Jednakże czynnikiem o specjalnym, długotrwałym wpływie na przyspieszenie wzrostu i jego kontynuację także później, po wyczerpaniu krótkookresowych
czynników rozwojowych wynikających z zakończenia okresu izolacji EŚW, są i będą
czynniki instytucjonalne. Zalicza się do nich przede wszystkim konstytucję
oraz wynikające z niej normy prawne i regulacje. Czynniki instytucjonalne odzwierciedlają totalną i diametralną zmianę systemu wartości, na których opierać się będzie
teraz funkcjonowanie krajów EŚW, oraz zmianę instytucji rządowych odpowiedzialDr hab. Wojciech Bieńkowski, prof. SGH, jest pracownikiem Instytutu Gospodarki
Światowej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie.
1
6
Wojciech Bieńkowski
nych za implementację i egzekucję nowych norm wartości i zachowań podmiotów
gospodarczych i społeczeństwa. Do instytucji zaliczamy także system finansowy
z racji roli państwa w regulowaniu obiegu pieniężnego oraz zabezpieczaniu wartości
i stabilności pieniądza, a także cały system instytucji nieformalnych związanych
z szeroko rozumianą kulturą zachowań społecznych, które przekładają się często
w bardzo znaczący sposób na warunki funkcjonowania gospodarki i jej efektywność.
Nie ulega wątpliwości, że zarówno możliwość funkcjonowania krajowych jak
i międzynarodowych podmiotów gospodarczych w EŚW zależeć będzie od jakości
i stabilności tak szeroko rozumianych instytucji, ponieważ w ostatecznym rachunku
to one decydować będą o wysokości kosztów transakcyjnych, a więc o koszcie transferu praw własności (transakcje kupna-sprzedaży i działalności biznesu, generalnie
rzecz ujmując), jak też o koszcie wejścia na rynek czy wyjścia z niego. To właśnie ta
rosnąca nadzieja kapitału międzynarodowego jak i krajowych biznesmenów, że jakość
i stabilność instytucji w krajach EŚW będzie się poprawiać, obniżając systematycznie
koszty transakcyjne, zachęca wielu do podejmowania większych i długofalowych inwestycji w tym obszarze, przyczyniając się do przyspieszenia jego rozwoju. Proces ten
rozpoczął się już na dobre i – jak się wydaje – w sposób nieodwracalny, czego dowodem są przede wszystkim decyzje tych krajów, które rozpoczęły proces dostosowań
naszych norm instytucjonalnych do norm krajów UE w nadziei uzyskania członkostwa. Dowodem tej nieodwracalności był i jest także proces dostosowania naszych
norm do standardów takich instytucji międzynarodowych, jak Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy czy GATT/WTO, do których akces oznaczał
przecież akceptację międzynarodowych standardów zachowań a priori. Podobny
efekt miały też procesy dostosowawcze kilku krajów EŚW starających się
o członkostwo w OECD. Przyjęte do tej organizacji mogą zostać tylko te kraje, które
spełniają określone standardy zachowań, przede wszystkim związane z demokratycznym systemem polityczno-społecznym i przestrzeganiem zasad wolnej konkurencji,
zasad swobody handlu czy też traktowania obcych inwestorów tak jak swoich. To
właśnie postępujący od kilkunastu lat proces dostosowawczy szeroko rozumianych
rozwiązań instytucjonalnych krajów EŚW do standardów światowych stał się czynnikiem, który uruchomił i podtrzymuje proces napływu obcego kapitału do krajów
EŚW, przyczyniając się do przyspieszenia wzrostu gospodarczego i wzrostu jego
efektywności, z czego niewątpliwie korzystają te kraje i ich społeczeństwa.
Warto jednak zwrócić uwagę, że proces ten nie przebiega jednolicie, tak w sensie
szybkości procesów dostosowawczych, jak i ich głębokości. Różnice są dosyć
znaczne i znaczące w skutkach, czego wyrazem jest różnica w stopniu zaangażowania FDI w poszczególnych krajach. Przykładem tych zróżnicowań jest chociażby
Polska i Rosja. Należy więc głębiej przeanalizować znaczenie przebiegu dostosowań
instytucjonalnych w obu krajach oraz zastanowić się nad ich wpływem na tempo
wzrostu gospodarczego i efektywność w dłuższym okresie czasu. Jakość i stabilność
instytucji jest bowiem istotnym czynnikiem rozwoju i wpływa w znaczący sposób
na konkurencyjność kraju.
Proponuję rozpoczęcie rozważań od ustalenia znaczeń pojęć.
Wpływ instytucji na rozwój gospodarczy i konkurencyjność…
7
2. Istota transformacji systemowej
Istota transformacji systemowej polega przede wszystkim na diametralnej zmianie systemu wartości, na której opiera się fundament każdego ustroju i który najczęściej nazywamy ideologią. To w tej warstwie dokonuje się zasadnicza decyzja
o charakterze (istocie) kolejnych segmentów czy też warstw systemu: warstwy politycznej, determinującej charakter rozwiązań politycznych, a następnie warstwy ekonomicznej, w której dokonywana jest ocena metod i środków dojścia poprzez odpowiedni sposób wykorzystania czynników produkcji do wyznaczanych politycznie,
a osadzonych w warstwie ideologicznej celów systemowych. Inaczej mówiąc, transformując system społeczno-gospodarczy czy polityczno-gospodarczy, dokonujemy
zmian we wszystkich trzech warstwach systemu, tj. warstwie ideologicznej, politycznej i ekonomicznej, zdając sobie sprawę z istoty zależności i tym samym sekwencji działań (istotę i strukturę transformacji systemowych ilustruje schemat 1).
Proces transformacji może oczywiście różnie przebiegać w różnych krajach, tak
w sensie sekwencji podejmowanych działań, jak i ich szybkości oraz dogłębności,
niemniej jednak, jeśli transformacja ma być rzeczywista i nieodwracalna, to stopień
jej zaangażowania (masa krytyczna) musi osiągnąć określony poziom nasycenia (np.
gdy minimum 50% własności zasobów przejdzie w ręce prywatne czy też utrwali się
system wielopartyjny), który odróżni próby reform systemowych od transformacji
(w schemacie 1 przejście od reform do transformacji zaznaczono jedynie symbolicznie, linią przerywaną).
W naszych rozważaniach dotyczących wpływu instytucji na rozwój gospodarczy
i konkurencyjność największe znaczenie ma właśnie charakter zmian w warstwie
ideowej, ponieważ tam dokonuje się zmiana systemu wartości. W przypadku krajów
postkomunistycznych w warstwie ideologicznej następuje przejście z nadrzędnej
roli państwa w stosunku do obywatela, a w warstwie wartości politycznych przejście
od pojęcia subordynacji społecznej względem dyktatu jednej władzy do nadrzędnej
pozycji obywatela, dla którego państwo jest systemem praw i obowiązków odpowiedzialnych za egzekucję prawa i chroni prawa obywatela do wolności osobistej.
W systemie praw własności (warstwa ekonomiczna) następuje przejście od nadrzędności własności społecznej do uznania praw własności indywidualnej jako podstawy wolności obywatela, w tym także gwaranta jego wolności politycznej
i osobistej. Otóż zapis tych ww. zmian w systemie wartości, czyli zapis ideologicznych przesłanek, na których zasadza się cały system, znajduje się przede wszystkim
w ustawie zasadniczej, czyli konstytucji. Z tego względu właśnie najważniejszą
z instytucji jest konstytucja, następnie prawodawstwo (bo tam zapisane są bardziej
szczegółowo główne przesłania ujęte w konstytucji), a dalszej kolejności idą rozporządzenia i regulacje, konkretne decyzje co do interpretacji, implementacji
i egzekucji podstawowych praw regulujących funkcjonowanie systemu. Należy w
tym miejscu wskazać na potrzebę dogłębnego rozumienia istoty instytucji w pozostałych dwóch warstwach systemowych, tj. w warstwie politycznej i ekonomicznej.
8
SCHEMAT 1
Istota transformacji systemowej
Rozwiązanie
krańcowe
Reformy
100%
własności
w rękach
państwa
System
– Chiny
jednopartyjny
– Korea Płn.
– Kuba
Państwo/
/obywatel
50% własności
Transformacja
Rozwiązanie
krańcowe
– Rosja
– Polska
(80%)
100%
własności
prywatnej
warstwa polityczna
– Rosja
– Polska
warstwa ideologiczna
(podstawowe wartości
systemu)
– Rosja
– Chiny
System
wielopartyjny
(demokracja
parlamentarna)
– Polska
– Chiny (45%)
warstwa ekonomiczna
Obywatel/
/państwo
Zestaw podstawowych wartości
wg J. Locka i Ojców Założycieli
Konstytucji USA
Źródło: Opracowanie własne.
W warstwie politycznej rozwiązania systemowe mogą się wahać od systemu jednopartyjnego czy wręcz dyktatury do demokracji parlamentarnej, czyli wielopartyjnego systemu politycznego wyrastającego z różnorodności grup interesów. W transformującej się warstwie politycznej krajów postkomunistycznych przejście następuje
właśnie w tym kierunku: od dyktatury jednej partii do systemu wielopartyjnego, tyle
że proces ten zachodzi w sposób albo kontrolowany przez grupę oddającą władzę
(np. w Polsce na mocy porozumienia władzy z opozycją w roku 1989 w Magdalence) i wyraźnie sekwencyjny, albo w sposób pozornie żywiołowy, a kontrolowany
niejawnie. Niezależnie jednak od lokalnych okoliczności rozwiązania instytucjonalne w obszarze politycznym powinny być wyraźnie zapisane w warstwie ideowej, tj.
w konstytucji i prawodawstwie, tak aby wprowadzenie systemu wielopartyjnego
miało wszelkie znamiona trwałych rozwiązań instytucjonalnych.
Podobnie wyglądać powinna transformacja w warstwie ekonomicznej, tj. zachodzić od punktu odniesienia, jakim jest 100% własność państwa w zakresie czynników produkcji, których przepływ i zastosowanie dokonuje się zgodnie z macierzowym systemem input-antput określonym przez centralnego planistę z pominięciem
9
praw rynkowych i instrumentów finansowych, do drugiego krańca możliwych rozwiązań, tzn. sytuacji kompletnej lub niemal kompletnej eliminacji państwa z własności środków produkcji i bezpośredniego kierowania gospodarką. Tak właśnie
przebiegała i przebiega powolna transformacja warstwy ekonomicznej po 1989
roku w większości krajów EŚW i Rosji, pozostawiając kilka peryferyjnych krajów
komunistycznych (Korea Płn. i Kuba) jako dobre punkty odniesienia, żywe skanseny rozwiązań krańcowych. Analizując instytucjonalne zmiany systemowe, należy
pamiętać, że próby wprowadzenia rozwiązań pośrednich w warstwie ekonomicznej
w postaci prywatyzacji części usług, rolnictwa czy drobnej wytwórczości, jakie widzieliśmy w takich krajach, jak Węgry i Polska czy nawet NRD, były zmianami
w przedziale reform, a nie transformacji. Zmiany te wymuszone były bowiem przez
okoliczności i miały w sumie marginalne znaczenie dla całości gospodarki. Co
ważne, nie wynikały również z przewartościowań w warstwie ideowej systemu, ponieważ nie została zmieniona interpretacja ideowa o przejściowym, a więc podwartościowym charakterze prywatnego sektora i prywatnej własności. Dlatego też
o pełnej, ugruntowanej instytucjonalnie transformacji systemowej w warstwie ekonomicznej można mówić tylko wtedy, kiedy podstawowym zmianom w warstwie
ekonomicznej typu szeroka i wszechogarniająca prywatyzacja, wprowadzenie i przestrzeganie zasad wolnego rynku i otwartości gospodarki na wymianę międzynarodową będzie jednocześnie towarzyszyć wprowadzenie na stałe zmian w warstwie
ideowej. Chodzi mianowicie o odpowiednie zapisy konstytucyjne i odpowiednio
przeformułowane prawo, w tym także rozporządzenia i regulacje, które przełożą
się na praktykę. Rzecz w tym, że tylko w niektórych z tych transformujących się
krajów postkomunistycznych udało się wprowadzić w życie, i to już na początku
transformacji, stosowne zapisy dotyczące własności prywatnej w ustawie zasadniczej, prawodawstwie i rozporządzeniach. Krajem, w którym już we wspomnianym
porozumieniu w Magdalence w 1989 r. uzgodniono nie tylko cele polityczne, tj.
wielopartyjność systemu politycznego, ale i powrót do zasad gospodarki rynkowej
opartej na własności prywatnej była Polska. W programie rehabilitacji gospodarki
z grudnia 1989 roku premier Mazowiecki oraz ekipa doradców i członków rządu
z wicepremierem Leszkiem Balcerowiczem na czele przedstawiła plan powrotu do
gospodarki rynkowej oraz zamysł osiągnięcia udziału sektora prywatnego w gospodarce polskiej na poziomie średniej zachodnioeuropejskiej w okresie 10 lat. Natomiast w wielu krajach postkomunistycznych powrót do gospodarki rynkowej opartej na prawie własności prywatnej nie przebiegał i nadal nie przebiega gładko. I
znowu trzeba przywołać przykład Rosji, Ukrainy i innych krajów postkomunistycznych, gdzie przywracanie praw własności, szczególnie zaś prywatnej własności
ziemi, było bardzo utrudnione, a przy tym deformowane i ciągle niedoskonałe. Na
przykład Duma po wielu latach od momentu rozpoczęcia transformacji i pod presją
administracji Jelcyna zgodziła się uznać prawo do posiadania prywatnej własności
ziemi poprzez przyjęcie specjalnej uchwały w tej sprawie, ale dopiero w okresie kadencji prezydenta Putina podjęto w Rosji ustawodawcze inicjatywy zakończone
formalnymi uzgodnieniami w kwestii legalizacji obrotu ziemią. Podobny proces dokonywał się równolegle i w podobnych odstępach czasu na Ukrainie. Warto w tym
10
miejscu nadmienić, że nawet w Chinach, gdzie reformy ekonomiczne zaczęły się 25
lat temu właśnie od urynkowienia sektora rolnego, dopiero niedawno uznano
prawo do prywatnej własności ziemi, a dotychczasowe urynkowienie w rolnictwie
odbywało się dzięki wprowadzeniu wieloletniego leasingu, a nie poprzez ustanowienie prywatnej własności ziemi jako podstawy gospodarki rolnej.
Inaczej mówiąc, zmiany w gospodarce w niektórych spośród krajów postkomunistycznych dokonywały się i dokonują nadal bez jednoznacznie ugruntowanych
zmian w warstwie ideowej, co rzutuje negatywnie na jakość i trwałość zmian instytucjonalnych w systemie, tworząc niepewność w kwestii rzeczywistych intencji rządów krajów transformujących się. Niepewność ta wpływa negatywnie tak na bieżącą
efektywność gospodarowania, jak i na decyzje inwestycyjne o długofalowym charakterze, co powoduje spowolnieniem zmian strukturalnych w gospodarce tych
krajów, a tym samym obniż ich międzynarodową konkurencyjność.
3. Czynniki konkurencyjności gospodarczej; rola czynników instytucjonalnych
Czynniki konkurencyjności gospodarczej
Aby uzmysłowić sobie znaczenie czynników instytucjonalnych we wzroście gospodarczym i poprawie konkurencyjności, warto przypomnieć, jak sytuują się one
w całej gamie czynników określających konkurencyjność. Otóż najogólniej rzecz
biorąc, podstawowe czynniki wpływające na zdolność konkurencyjną dzielimy na
dwa rodzaje. Pierwszy to czynniki pasywne, pewnego rodzaju potencjał, którym
rozporządza dany kraj, a więc: zasoby naturalne, odziedziczone bogactwo uprzedmiotowione w istniejącej infrastrukturze, zasoby ludzkie,kapitałowe i technologiczne. Drugi to czynniki aktywne, do których zaliczamy system społeczno-gospodarczy oraz charakter i kierunek polityki ekonomicznej, ponieważ to one pozwalają
nam mniej lub bardziej efektywnie spożytkować posiadane zasoby, zarówno te
odziedziczone jako dar natury, jak też te, które są efektem pracy i pomysłów poprzednich pokoleń. Czynniki instytucjonalne plasują się oczywiście w grupie czynników aktywnych, ponieważ od czasu transformacji systemowej kraje EŚW, podobnie jak poprzednio większość krajów na świecie, mają na nie wpływ, a więc odpowiednio je kształtując, mogą wpływać zarówno na efektywność wykorzystania posiadanych zasobów, jak i na charakter systemu czy kierunek polityki ekonomicznej.
Warto jednak uświadomić sobie, że rozwiązania instytucjonalne nie tylko przybierają różny charakter w poszczególnych krajach, ale także mają bardzo zróżnicowany
wpływ na pozostałe czynniki konkurencyjności i na możliwości rozwoju kraju
generalnie. Ważną okolicznością determinującą siłę oddziaływania czynników instytucjonalnych na rozwój gospodarczy i konkurencyjność kraju jest czas funkcjonowania
instytucjonalnych rozwiązań i ich kompatybilność z tradycyjnym podłożem instytucjonalnym funkcjonującym w okresach poprzednich w danym kraju. Przykładów niekompatybilności wprowadzanych rozwiązań instytucjonalnych z tradycyjnym podłożem lub wprowadzania ich zbyt szybko i odgórnie bez uzyskiwania koniecznego kon-
11
sensusu społecznego, co w efekcie wpłynęło negatywnie na rozwój gospodarczo-społeczny, jest wiele. Persja okresu Rezy Pahlawiego jest przykładem podręcznikowym,
podobnie jak jest nim cały obszar EŚW, który wszedł w strefę dominacji sowieckiej
na mocy porozumień teherańsko-jałtańskich. Dlatego też analiza czynników instytucjonalnych musi uwzględniać stosowany przez analityków podział tych czynników na
formalne i nieformalne.
Czynniki instytucjonalne
Zgodnie z sygnalizowaną już we wstępie metodologią do instytucjonalnych
czynników o formalnym charakterze zaliczamy: konstytucję, prawodawstwo wraz
z ich pochodnymi w postaci regulacji i rozporządzeń oraz instytucje o organizacyjnym charakterze odpowiedzialne za implementację prawa, a więc przede wszystkim
instytucje państwowe, takie jak administracja rządowa wszystkich szczebli, sądy,
przedsiębiorstwa, policja, urzędy skarbowe, a także instytucje finansowe w stopniu,
w jakim wykonują obowiązek utrzymywania wiarygodności systemu finansowego
i stabilności pieniądza, co też jest na ogół rolą państwa. Równolegle jednak do tych
instytucji formalnych istnieje cała gama instytucji nieformalnych, do których należą
przede wszystkim szeroko rozumiane uwarunkowania kulturowe, takie jak tradycja,
zwyczaje i przyzwyczajenia czy religia, które określają stosunek społeczeństwa do
rządu, jego polityki i postanowień, określają stosunek do pracy, np. etos pracy, preferencje w podziale na korzyści między bieżącą i odległą konsumpcją i inne zachowania, które nie muszą być zgodne z formalnymi rozwiązaniami instytucjonalnymi
obowiązującymi w analizowanym okresie. Trzeba przy tym dodać, że siła oddziaływania rozwiązań nieformalnych może być tak duża, że często wpływają one w bardzo istotny sposób na efektywność gospodarowania i konkurencyjność. Jeśli wynikające z tradycji i zakorzenione głęboko postawy, takie jak brak respektu dla prywatnej własności, lekceważenie i omijanie prawa, brak szacunku dla władzy i przekonanie o wszechogarniającej korupcji, dominują w danym społeczeństwie, to
wprowadzenie formalnych rozwiązań instytucjonalnych, które szłyby w poprzek
tym nieformalnym instytucjom, nie będzie efektywne, a na pewno nie przyniesie
efektów w krótkim czasie, ponieważ pokolenia żyjące w innym otoczeniu instytucjonalnym nie przyjmują na trwałe tych nowych uwarunkowań jako swoich.
O wpływie uwarunkowań z zakresu nieformalnych instytucji na efektywność rozwoju gospodarczego krajów EŚW i Rosji będzie jeszcze mowa w dalszej części referatu. W tym miejscu należy natomiast wspomnieć o tym, że organizacje monitorujące i analizujące zmiany w międzynarodowej konkurencyjności krajów zdają sobie
dobrze sprawę z ogromnego wpływu instytucji nieformalnych na wzrost i konkurencyjność. Dlatego w corocznych rankingach konkurencji krajów zawierane są
odpowiednie segmenty analiz prezentujące takie czynniki konkurencyjności, jak
efektywność funkcjonowania państwa, stopień określania praw własności w konstytucji i w prawodawstwie konkretnego kraju, przejrzystość norm prawa i stopień jego
respektowania, stopień korupcji, koszt zakładania, funkcjonowania i likwidacji biz-
12
nesu oraz inne elementy kosztów transakcyjnych. Te skrupulatnie przeprowadzane
analizy służą jako źródło informacji dla międzynarodowych instytucji finansowych
jak i dla korporacji transnarodowych rozważających możliwe zaangażowania kapitałowe w badanych krajach, wpływają równeż pośrednio na te decyzje, a więc w konsekwencji i na rozwój gospodarczy ocenianych krajów. Przyjrzyjmy się zatem bliżej
tym ocenom wpływu uwarunkowań instytucjonalnych na te decyzje.
4. Koszt transakcyjny jako miara jakości i stabilności instytucji
Miarą jakości i stabilności instytucji jest koszt transakcyjny. Jest to jednocześnie
jedna z istotnych miar konkurencyjności. Nie wchodząc w tym momencie w techniczną stronę zagadnienia, warto jednak wskazać na istotne elementy składowe tego
miernika. Otóż zgodnie z definicją kosztu transakcyjnego jest to najogólniej koszt
transferu praw własności, jaki ma miejsce np. w trakcie aktu kupna-sprzedaży,
a ujmując tę definicję nieco szerzej, można uznać, że jest to:
–
koszt wejścia na rynek czy to w formie założenia firmy produkcyjnej lub
dystrybucyjnej, czy poprzez zaistnienie produktu na rynku w sposób formalny,
–
koszt funkcjonowania na rynku jako producent czy jako sprzedawcy dóbr
lub usług,
–
koszt wyjścia z rynku, czyli koszt likwidacji biznesu wtedy, kiedy dalsze
funkcjonowanie na rynku jako producent czy marka przestaje być życzeniem danego podmiotu gospodarczego.
Te typowe fazy aktywności gospodarczej ilustruje schemat 2.
W schemacie zaznaczyć warto także strukturę rynku producenta i rynku dystrybucji, ponieważ to charakter rozwiązań instytucjonalnych decyduje o tym, czy rynek
wypełniają firmy państwowe, czy/lub prywatne, w jakiej kombinacji udziału w rynku występują (od monopolu do wolnej konkurencji i to zarówno w przedziale rynku
producentów, jak i w segmencie dystrybucji oraz w usługach. Otóż koszt i czas (też
koszt) założenia firmy czy to przez biznesmena krajowego, czy zagranicznego
w zasadniczym stopniu zależy od jakości i stabilności instytucji w danym kraju.
Kwestią podstawową jest tu klarowność przepisów, np. odnośnie możliwości zakładania firm prywatnych, w tym z kapitałem obcym, i traktowanie ich na równi
z firmami sektora państwowego, często przecież uprzywilejowanymi prawnie
i finansowo. Sprawą niezwykłej wagi jest także jawność procedur rejestracyjnych,
przetargowych itp. Niezwykle ważne są tu także instytucje nieformalne, takie jak korupcja lub świadome opóźnianie przebiegu etapu rejestracji ze względu na zakorzenione fobie wobec prywatnej własności czy/lub obcego kapitału. W krajach postkomunistycznych zarówno instytucje formalne jak i nieformalne mają wielki wpływ
na wysokość kosztów transakcyjnych w tej fazie aktywności gospodarczej, o czym
informuje corocznie raport Banku Światowego nt. warunków działania biznesu (np.
„Doing Business” 2005) czy raporty innych instytucji rankingowych, które zostaną
omówione w następnym punkcie.
Źródło: Opracowanie własne.
Warunki
wejścia na
rynek
(czas i koszt
rozpoczęcia
funkcjonowania
na rynku)
Rynek dystrybucji i jego struktura
Rynek producenta i jego struktura
Rynek
Warunki wyjścia z rynku
(czas i koszt likwidacji firmy)
SCHEMAT 2
Podstawowe fazy działalności biznesu określające wysokość kosztu transakcyjnego w gospodarce
14
Podobnie kształtuje się sytuacja w drugiej fazie biznesu, tj. w fazie działalności na
rynku. Określone prawnie warunki funkcjonowania rynku (monopol – np. państwowy
w tzw. sektorach strategicznych, a deregulacja i wolny dostęp), usankcjonowane formalnie lub nieformalnie preferencje dla przedsiębiorstw państwowych i/lub rodzinnych, system podatkowy (zarówno w obszarze CIT jak i PIT), wymogi w zakresie
ochrony środowiska itp. stwarzają różne warunki funkcjonowania przedsiębiorstw.
Określają one w ten sposób efektywność i konkurencyjność poszczególnych branż,
a w efekcie gospodarki jako całości. W tej fazie działalności biznesowej ważna jest
szczególnie stabilność instytucji, ponieważ biznes nie tyle nie lubi utrudnień czy zróżnicowania na wejściu, co potrzebuje stabilnych warunków działania. Zmienność prawa
i jego ciągle zmieniające się interpretacje są najczęstszą zmorą biznesu zarówno krajowego jak i międzynarodowego. Istnieje w związku z tym tak silny nacisk na kraje byłego
bloku wschodniego, aby trzymać się raz przyjętych standardów zachowań, najlepiej poprzez przyjęcie standardów międzynarodowych instytucji finansowych i gospodarczych
(np. WTO, OECD), i odejść od wielu nieformalnych instytucji czy norm. Jest to szczególnie ważne w przypadku Rosji, gdzie nawet raz nabyte prawa własności mogą być
odbierane decyzją centrum (od czasów Iwana Groźnego do czasów obecnych), ponieważ w tradycji tego kraju państwo rozumiane jest hierarchicznie jako organizacja kierowana przez wszechwładne centrum, a nie jako zespół praw i reguł określających działania obywateli i podmiotów gospodarczych, jak to jest w krajach protestanckich czy generalnie w krajach o modelu anglosaskim.
Wreszcie w fazie trzeciej waga instytucji też jest ważna, ponieważ często wyrejestrowanie firm z listy aktywnych, funkcjonujących na rynku nie jest procesem prostym.
Trudności natury biurokratycznej towarzyszą zarówno wyrejetrowaniu samochodu, jeżeli np. był kupiony w systemie kredytowym, jak i likwidacji dużej firmy, o czym informują prowadzone regularnie rankingi międzynarodowe. Była to prawdziwa gehenna dla
rodzimych i międzynarodowych przedsiębiorstw, którym przyszło przejść przez okres
nacjonalizacji ich mienia odpowiednio po 1945 roku (EŚW) czy w okresie lat 1918-1939
(Rosja), kiedy to w wybitnie wymyślny i rozciągnięty w czasie sposób stopniowo redukowano i/lub eliminowano sektor prywatny, w tym koncesjonowane jeszcze w drugiej
połowie lat dwudziestych zagraniczne firmy prywatne (Sutton, 1972).
Pomięć tych zmian instytucjonalnych w krajach EŚW i Rosji jest ciągle żywa.
Chociaż biznes woli patrzeć w przyszłość, to jednak warunki wyjścia powinny być
proste i klarowne, aby podejmując działalność gospodarczą w naszym postkomunistycznym obszarze, zredukować te negatywne reminiscencje do minimum.
5. Ocena jakości instytucji w międzynarodowych rankingach
konkurencyjności
Corocznie system kompleksowych ocen konkurencyjności krajów przygotowują
takie wyspecjalizowane organizacje, jak Institute for Management Development
(IMD) z Lozanny, World Economic Forum (WEF) z Genewy, Harvard Institute For
International Development (HIID), rządowe instytucje zajmujące się badaniem mię-
15
dzynarodowej konkurencyjności np. w Kongresie USA bądź utworzone przez rządy
Irlandii, Japonii czy Brazylii, a także odpowiednie komisje UE działające w Brukseli.
Ranga ocen konkurencyjności instytucjonalnej kraju jest więc znacząca
i systematycznie rośnie. W ocenach ostatnich można zauważyć, że np. działalność
rządu poszerzana jest o szeroki monitoring prowadzony przez firmy, które w systemie ankiet dokonują subiektywnych ocen owych warunków działania, w konkretnym
otoczeniu instytucjonalnym konkretnego kraju.
Na ogół jednak w ocenach czynników konkurencyjności prowadzonych przez te
agencje czynniki instytucjonalne traktowane są jako jedne z wielu elementów ocen, ale
na pewno nie element najbardziej istotny (np. w rankingu IMD stosuje się ponad 300
wskaźników, z których tylko część odnosi się do uwarunkowań instytucjonalnych).
Na tle tych ww. ocen niewątpliwie wyróżnia się ocena dokonywana corocznie
przez Bank Światowy, ponieważ główna uwaga tej organizacji skupia się na wpływie
uwarunkowań instytucjonalnych jako podstawowym czynniku warunkującym prowadzenie biznesu.
Raport ten (np. Doingbusiness in 2004; understanding regulation) wyraźnie koncentruje się na sześciu grupach czynników, a mianowicie:
–
zapoczątkowaniu działalności gospodarczej (Starting a business),
–
zatrudnieniu i zwolnieniu pracowników (Hiring and Firing workers),
–
wprowadzeniu kontaktów w życie (Enforcing contacts),
–
możliwości otrzymania kredytu (Getting Credit),
–
likwidacji działalności (Closing a Business) oraz
–
praktyk w zakresie regulacji (The Practice of Regulation).
Podział ten wyraźnie nawiązuje do przedstawianej w poprzednim punkcie trzyfazowej oceny uwarunkowań instytucjonalnych.
Podobny charakter mają też opracowania OECD dotyczące polityki regulacyjnej
w krajach członkowskich, które ściśle wiążą się z omawianym zagadnieniem. Istnieją jeszcze inne, nawet bardziej wyspecjalizowane organizacje zajmujące się badaniem stopnia jakości instytucji, jak chociażby Heritage Foundation, która bada stopień swobody działalności gospodarczej, w tym głównie uwarunkowań prawnych,
m.in. przejrzystość procedur, stopień korupcji, ilość i jakość regulacji wykonywanych itp. uwarunkowań instytucjonalnych warunkujących efektywność działań gospodarczych, a pośrednio też i konkurencyjność.
Wszystkie przywołane opracowania ww. organizacji, instytutów czy agend rządowych mają na celu enumerację i analizę czynników konkurencyjności. We wszystkich
tych opracowaniach wyodrębnienie czynników instytucjonalnych zajmuje duże i,
jak można zauważyć z biegiem lat, rosnące miejsce. Dzieje się tak za sprawą globalizacji,
która zmniejsza po pierwsze znaczenie tradycyjnych barier wzrostu i wymiany, takich
jak odległości, nierówne wyposażenie w czynniki produkcji, po drugie dużą niegdyś rolę
rządowych instrumentów polityki ekonomicznej, takich jak ograniczenia w wymianie
międzynarodowej (cła, ograniczenia ilościowe, subsydia), czy możliwość manipulowania
kursem walutowym na rzecz właśnie rozwiązań instytucjonalnych, które sprzyjają lokalizacji inwestycji dużych grup kapitałowych i korporacji międzynarodowych, głównych
w tej chwili graczy na światowej scenie gospodarczej. Bo to właśnie te siły zaczynają
16
traktować arenę, jaką jest światowa gospodarka globalna, jako jeden wielki obszar swych
działań, a kwestia lokalizacji ich inwestycji jest w coraz większym stopniu pochodną
uwarunkowań instytucjonalnych, które sprzyjają lub nie sprzyjają tej lokalizacji. I to właśnie jakość i stabilność tych instytucjonalnych uwarunkowań stanowi źródło przewag
komparatywnych poszczególnych krajów, stając się magnesem lokalizacji inwestycyjnych głównych graczy bardziej niż tradycyjne źródła tych przewag z okresu D. Ricardo.
Podręczniki do międzynarodowych stosunków gospodarczych (MSG) powinny zostać
napisane na nowo, gdyż tradycyjna geografia ekonomiczna zmienia się w nową geografię ekonomiczną. Irlandia, Słowacja czy Estonia mogłyby stanowić dobry zestaw przypadków dla studentów tej nowej ekonomii. Przykład Rosji, z jej zapóźnieniem instytucjonalnym i nietypowym podejściem do praw własności, wolności obywatelskiej
oraz hierarchicznym, tradycyjnym, niemal azjatyckim pojmowaniem państwa, może stanowić także dobre studium przypadku, tyle że niekoniecznie w pozytywnym tego słowa
znaczeniu. Polska plasowałaby się gdzieś pośrodku, chociaż uwarunkowania historyczne oraz uzyskanie członkostwa w Unii Europejskiej zbliża nas raczej do standardów
ogólnoświatowych niż do specyfiki i odmienności instytucjonalnej, którą niewątpliwie
charakteryzuje się Rosja.
6. Miejsce Polski i Rosji w międzynarodowych rankingach jakości instytucji
Większość rankingów międzynarodowych dotyczących konkurencyjności w szerokim ujęciu (IMD, WEF, HIID, itp.) plasuje Polskę i Rosję między 40 a 60 miejscem na
liście 70–85 ocenianych krajów. Od kilku lat wyniki tych ocen nie zmieniają się w znaczącym stopniu – najwyżej spośród krajów postkomunistycznych oceniana jest jak zwykle Estonia, Litwa i Łotwa, a z krajów EŚW – Czechy, Węgry, a ostatnio Słowacja.
Niestety, znacznie niższe notowania osiągają kraje EŚW i Rosja w rankingach
specjalistycznych Banku Światowego czy Heritage Foundation, które dotyczą rozwiązań instytucjonalnych, w tym wolności ekonomicznej, czego wyrazem jest np.
Index of Economic Freedom z 2005 r. przygotowany przez tę fundację. W tym rankingu
obejmującym ok. 150 krajów jedynie Estonia i kraje bałtyckie plasują się wysoko,
natomiast Polska notowana jest na 41 miejscu, Ukraina na 88, Rosja na 124,
a Rumunia i Białoruś odpowiednio na 125 i 143 miejscu. Indeks ten świadczy wymownie o tym, jak wielka luka cywilizacyjna w odniesieniu do jakości i stabilności
instytucji odnoszących się do działań ekonomicznych dzieli wiele krajów postkomunistycznych od tych obszarów, w których standardy instytucjonalnych rozwiązań
przyjęte były wiele pokoleń wcześniej.
7. Wnioski
Nie ulega wątpliwości, że w jakości i stabilności instytucji tkwi klucz do długofalowego wzrostu gospodarczego i poprawy konkurencyjności krajów postkomunistycznych EŚW i Rosji. Rezerwy wzrostu wynikające z zapóźnienia gospodarczego, którego
17
odzwierciedleniem są niższe koszty siły roboczej i powszechny głód konsumpcyjny wynikający z niskiego standardu życia, nie będą wystarczającymi bodźcami do inwestowania w dłuższym okresie, jeśli transformacja ustrojowa nie uwzględni i nie obejmie koniecznych dostosowań instytucjonalnych. Systemy wartości, na których opierać się będzie przyszły system społeczno-gospodarczy państw EŚW i Rosji, musi być zbliżony
albo identyczny do standardów światowych. Jest to niezbędne do tego, żeby większy kapitał krajowy i międzynarodowy mógł czuć się bezpiecznie i inwestować w sektory
zmieniające strukturę gospodarczą tych państw, a nie tylko nastawiać się na szybki
wzrost od kapitału w dziedzinach, które w niewielkim stopniu zmieniają obraz rzeczywistości. Długofalową pewność inwestycyjną zmieniającą strukturę gospodarczą w kierunku nowoczesności i efektywności daje przede wszystkim zagwarantowanie formalne,
tj. konstytucyjne, praw wolności osobistej i prywatnej własności oraz wieloletnia praktyka skutecznej działalności i przestrzeganie tych nowych instytucjonalnie wprowadzanych zasad. Im szybciej i w sposób nieodwracalny będą zachodzić te zmiany instytucjonalne, utrwalane zobowiązaniami międzynarodowymi wynikającymi z członkostwa
w Banku Światowym, MFW, WTO, OECD czy UE, tym większe będzie przekonanie o
ich trwałości. W następnej dopiero kolejności przyjdą zmiany w strefach nieformalnych, takie jak dobre przyzwyczajenia, respekt dla władzy, poszanowanie praw własności prywatnej, uznanie korupcji za wadę systemu (podobnie jak uznano w ekonomii inflację za czynnik szkodliwy w zapewnianiu zdrowego, długofalowego wzrostu) itp.
Zmiany w instytucjach nieformalnych w sytuacji Polski czy większości krajów EŚW
mogą być kwestią jednego pokolenia (w sprzyjających okolicznościach), jako że
w naszej kulturze związek z instytucjonalnymi uwarunkowaniami typu zachodniego
trwał relatywnie długo. Rozerwanie zaś tego związku było w kategoriach historycznych
relatywnie krótkie. Ponadto „ponowne” członkostwo w UE wymusza w wielu obszarach naszego działania szybkie zmiany mentalne, co wiąże się także z szeregiem pozytywnych bodźców, jakie z tego przywróconego członkostwa wynikają.
W przypadku Rosji i wielu krajów postkomunistycznych likwidacja braków instytucjonalnych w warstwie formalnej i nieformalnej będzie prawdopodobnie znacznie dłuższym procesem. Przekonanie to wynika nie tylko z faktu, że dłużej trwała
ich separacja od cywilizacji Zachodu, ale też ciągle jest tam żywa tradycja despotyzmu centrum, wyrażająca się w traktowaniu praw własności i przywilejów jako
wartości nadrzędnej, wartości samej w sobie. To samo dotyczy zmian mentalnych
w odniesieniu do własności ziemskiej, która na Zachodzie stanowi podstawę całego
systemu wolności. Dlatego też można zaryzykować stwierdzenie oparte na znajomości współczesnej rosyjskiej rzeczywistości, że dopóki młoda, zdolna adeptka wydziału prawa w Moskwie, pracująca już dla renomowanej kancelarii prawniczej obsługującej firmy krajowe i zagraniczne, nie będzie wiedziała, co to są księgi wieczyste, których oczywiście w większości miast Rosji nie ma, dopóty bariery instytucjonalne będą barierą wzrostu gospodarczego i poprawy konkurencyjności Rosji i wielu krajów postkomunistycznych.
18
Literatura
Balcerowicz L., Trzeba zmienić ten system, SGH, Warszawa 1980.
Belka M., Polskie doświadczenia transformacyjne, PAN, Warszawa 2001.
Bieńkowski W., Economic Transformation in Eastern Europe, Bank of Austria, Vienna,
December 1993.
Bieńkowski W., How to Measure Systemic Transformation in Poland: Some Hints on
Methodology, paper presented at the ISA “Annual Convention in Atlanta”, Georgia, March 31 – April 4, 1992.
Bieńkowski W., Completion of Systemic Transformation Processes in post-Communist countries
as a Condition for Successful Development of Economic Cooperation, “Eastern European
Economics”, Vol. 40, No. 3, May-June 2002, M. E. Sharpe 2002.
Doingbusiness 2004; Understanding regulation, a co-publication of the World Bank, the
International Finance Corporation, and Oxford University Press, 2004.
Drabek Z., The Transition Countries at the Crossroad of Globalization and Regionalism,
„Russian and East European Finance and Trade, A Journal of Translations”,
March-April 2000/Vol. 36, No. 2, M. E. Sharpe 2000.
Esser K., Hillebrand W., Messner D., Meyer-Stamer J., Systemic Competitiveness – new
Challenges to Businesses and Politics, German Development Institute, Berlin, Institute for
Development and Peace, Duisbung, Economics, Volume 59, 1999, Institute for Scientific Co-operation, Tubingen, Federal Republic of Germany.
European competitiveness report 2003, European Commission, 2003.
Hill C., U.S. Policy Towards Central Europe, lecture presented at the L. Koźmiński
Academy of Management in Warsaw on May 16, 2001.
IMD World Competitiveness Yearbook, Executive Summary 2003.
INDEX of Economic Freedom, http://cf.heritage.org/index/indexoffreedom.cfm, 2004.
New Europe, Report on Transformation, XIV Economic Forum, Krynica, Poland, 9-11
September 2004, Instytut Wschodni.
OECD Proceedings, Regulatory Reform and International Market Openness, Organisation
for Economic Co-Operation and Development, OECD 1996.
OECD Reviews of Regulatory Reform, Regulatory Reform in The United States, Organisation for Economic C0-Operation and Development, OECD 1999.
Pejovich S., Immorality of The Transition Industry: The Case of Eastern Europe, Texas
A&M University, College Station, Texas and International Centre for Economic
Research, Torino, Italy, 1989.
Pejovich S., The Effects of the Interaction of Formal and Informal Institutions on Social Stability and Economic Development, Texas A&M University, 1990.
Rosja 2004, Raport z transformacji, Forum Europa – Rosja, Krynica 14-16 kwietnia 2005,
Instytut Wschodni.
Schenk K.-E., Economic Institutions and Complexity, Structures, Interactions and Emergent Properties, Edward Elgar, Cheltenham, UK, Northampton, MA, USA, 2003.
Sohinger J., Growth and Convergence in European Transition Economies, „Eastern European Economics” Vol. 43, No. 2, March-April 2005.
Ustalenia Okrągłego Stołu, PAP, Warszawa 1989.
19
Streszczenie
Jakość i stabilność instytucji warunkuje długofalowy wzrost gospodarczy i poprawę
konkurencyjności krajów postkomunistycznych EŚW i Rosji. Rezerwy wzrostu wynikające z zapóźnienia gospodarczego, którego odzwierciedleniem są niższe koszty siły
roboczej i powszechny głód konsumpcyjny wynikający z niskiego standardu życia, nie
będą wystarczającymi bodźcami do inwestowania w dłuższym okresie, jeśli transformacja ustrojowa nie uwzględni i nie obejmie koniecznych dostosowań instytucjonalnych.
Systemy wartości, na których opierać się będzie przyszły system społeczno-gospodarczy
państw EŚW i Rosji, musi być zbliżony albo identyczny do standardów światowych.
Jest to niezbędne do tego, żeby większy kapitał krajowy i międzynarodowy mógł czuć
się bezpiecznie i inwestować w sektory zmieniające strukturę gospodarczą tych państw,
a nie tylko nastawiać się na szybki zwrot od kapitału w dziedzinach, które w niewielkim
stopniu zmieniają obraz rzeczywistości..
Impact of Institutions on Economic Growth and Competitiveness of
Post-Communist Countries. Some Remarks Concerning Poland and Russia
Summary
The quality and stability of institutions are determined by a long-standing economic growth and an increase in competitiveness of post-Communist countries in
Central and Eastern Europe and Russia. Growth reserves existing due to economic
backwardness which results in lower costs of labour force and all-out craving for
consumer goods having its origin in low standards of life, will not provide enough
stimuli to investors in the long run unless the system transformation involves necessary institutional changes. The systems of values on which future social and political systems of Central and Eastern European countries and Russia will be
founded must be close or identical to world standards. That is essential since larger
domestic and international investors must feel safe investing in the sectors that
change the economic structure of the countries in question instead of counting on
rapid receipts from capital in sectors which only to a small extent shape the reality.
OPTIMUM – STUDIA EKONOMICZNE NR 2 (30) 2006
Zbigniew EJSMONT 1
GŁÓWNE TENDENCJE W EKSPORCIE POLSKI NA RYNKI
WSCHODNIE
W niniejszym opracowaniu podjęto próbę zdefiniowania podstawowych tendencji zachodzących w eksporcie Polski na rynki wschodnie rozumiane jako rynki Rosji, Ukrainy, Białorusi, Litwy, Łotwy i Estonii (Grupa G-6) w latach 1992-2004.
Od wielu dekad cechą charakterystyczną polskiej gospodarki jest, między innymi, niedostateczne wykorzystanie eksportu jako czynnika wzrostu i rozwoju gospodarczego. Powoduje to, że udział eksportu Polski w światowym eksporcie nie
przekracza jednego procenta (0,9% w roku 2004), a obroty w przeliczeniu na
1 mieszkańca też są wyraźnie niższe niż w gospodarkach o porównywalnym poziomie rozwoju. Dla przykładu w 2004 roku eksport per capita w Polsce wynosił 1932
USD, podczas gdy w Republice Czeskiej 6548 USD, na Węgrzech 5433 USD,
w Słowacji 5160 USD – ograniczając się tylko do krajów Grupy Wyszehradzkiej2.
Problem ten pozostał aktualny także w okresie wielkich zmian geopolitycznych lat
90-tych XX wieku, rozpadu systemu socjalistycznego i jego instytucji, procesów transformacji systemowej i w okresie powstawania nowych instytucji (Unia Europejska,
CEFTA, BEFTA, CIS). Jedną z naturalnych konsekwencji tychże zmian była reorientacja w strukturze geograficznej handlu zagranicznego Polski, co generalnie sprowadzało
się do przesunięcia środka jego ciężkości z rynków wschodnich (szerzej mówiąc z rynków krajów RWPG) na rynki zachodnie (kraje EWG/UE). Nie zmienia to jednak
faktu, że rynki wschodnie rozumiane tutaj jako rynki Rosji, Ukrainy, Białorusi, Litwy,
Łotwy i Estonii (Grupa G-6) z racji swego położenia, a także spójności instytucjonalnej
(Litwa, Łotwa i Estonia są naszymi partnerami w ramach UE) muszą być traktowane
jako istotne z punktu widzenia rozwoju polskiego eksportu.
Podstawowe dane dotyczące poziomu eksportu ogółem do Grupy G-6 zawarte
zostały w tabelach 1 i 2 (zob. Aneks statystyczny). Z ich analizy wynika, że poza
dwoma przypadkami (Białoruś i Rosja) dynamika eksportu z Polski na te rynki była
najczęściej wielokrotnie wyższa niż dynamika eksportu ogółem, co jest charakterystyczne przede wszystkim dla eksportu do krajów bałtyckich. Z drugiej strony
trzeba zauważyć, że tylko okresowo przekładało się to na poprawę pozycji tych
rynków w ogólnym eksporcie Polski (tabela 3 – zob. Aneks statystyczny). W 1992
roku eksport ten stanowił 8,3% eksportu ogółem, w 1997 roku udział ten uległ
1
2
Dr Zbigniew Ejsmont, prof. WSE, jest rektorem Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku.
Rocznik Statystyczny RP 2005, GUS Warszawa 2005, Tabl. 92 (694) s. 851.
Główne tendencje w eksporcie Polski na rynki wschodnie
21
prawie podwojeniu (16,4%), ale w końcowym roku analizy obniżył się do poziomu
9,9%. Można dodać, że pozycja tych rynków w latach 1999-2004 pozostawała dość
stabilna, a rozpiętość pomiędzy wartością udziału maksymalnego i minimalnego
wynosiła dokładnie 2,1 pkt. procentowego. Dla porównania w latach 1992-1997,
a więc w okresie dynamicznego wzrostu eksportu do Grupy G-6, ta rozpiętość wynosiła 8,1 pkt. procentowego. Można zatem postawić tezę, że po okresie dynamicznych i różnokierunkowych zmian pozycja eksportu do Grupy G-6 w ogólnym eksporcie polskim stabilizuje się na poziomie 10%.
W indywidualnych przypadkach pozycje poszczególnych rynków charakteryzują
różnorakie tendencje. Niewątpliwie najistotniejsza jest zmiana pozycji rynku rosyjskiego. Do 1997 roku ranga tego rynku systematycznie wzrastała (od 5,2% w 1992
roku do 8,4% w 1997 roku – co oznacza, że udział Rosji w eksporcie Polski w tym
okresie powiększył się aż o 61,5%). Można to interpretować i w ten sposób, że
w pierwszym okresie transformacji systemowej, mimo rozpadu RWPG oraz utworzenia CEFTA, popyt płynący z rynku rosyjskiego pozytywnie wpływał na eksport
Polski. Od 1998 roku przez kilka kolejnych lat eksport do Rosji nie przekraczał 3%
eksportu ogółem, i dopiero od początku nowego stulecia pojawia się łagodna tendencja wzrostu jego rangi (o 0,9 pkt. procentowego w ciągu czterech ostatnich lat objętych analizą). Porównując „wagi” tego eksportu z okresu początkowego i końcowego,
zauważamy, że obniżył się on o 1,4 pkt. procentowego, czyli o prawie 27%.
Drugim w układzie hierarchicznym rynkiem zbytu w grupie krajów G-6 jest rynek Ukrainy. Zmiany pozycji tego rynku są bardzo podobne do zmian pozycji
rynku rosyjskiego. W latach 1992-1997 pozycja eksportu na Ukrainę wzmocniła się
3,66-krotnie, a przyrost tego udziału wynoszący 3,3 pkt. procentowego był wyraźniejszy niż w przypadku eksportu do Rosji (3,2 pkt. procentowego). Od 1998 roku
następuje jednak wyraźny spadek znaczenia eksportu na ten rynek i wydaje się to
być trwalszą, niestety, tendencją.
Eksport na Białoruś ma bardzo stabilną, ale jednocześnie równie niską pozycję
w eksporcie Polski. Jego maksymalny udział (1997 r.) wyniósł zaledwie 1,3% eksportu
ogółem, a od 1998 roku z zasady nie przekracza poziomu 0,8%. Nie wydaje się, żeby
w aktualnej sytuacji geopolitycznej w Europie i w warunkach obecnego klimatu
w stosunkach dwustronnych ten stan rzeczy mógł ulec wyraźniejszej zmianie.
Dość atrakcyjnie zmienia się w polskim eksporcie pozycja krajów bałtyckich.
Mamy do czynienia, tylko z nielicznymi wyjątkami, z wyraźnym wzrostem udziału
rynków tych małych przecież gospodarek. Szczególnie korzystnie zmieniała się pozycja eksportu na Litwę – z 0,3% w roku 1992 do 2,7% w roku 2003. W ostatnim
roku analizy udział ten obniżył się aż o 1 punkt procentowy (czyli w ujęciu względnym o 37%) i trudno obecnie przewidzieć, jak kształtować się on będzie w pierwszych latach funkcjonowania obu gospodarek w strukturach Unii Europejskiej.
Równie systematycznie poprawiała się pozycja eksportu do dwóch pozostałych krajów bałtyckich, ale w jednym i w drugim przypadku udział ten pozostawał skromny
i nieprzekraczający poziomu 0,5% (Estonia) czy 0,8% (Łotwa). Warto jednakże
zwrócić uwagę na fakt, że w niektórych latach „waga” eksportu do tych krajów była
równa bądź większa niż „waga” eksportu na rynek rosyjski (lata 1999-2003). Praw-
22
Zbigniew Ejsmont
dopodobnie należy to interpretować w dwojaki sposób. Po pierwsze, jako niewątpliwy sukces eksportowy na rynkach krajów bałtyckich, i po drugie, jako niewykorzystanie potencjału popytowego kreowanego przez rynek rosyjski.
Inną ważną cechą eksportu do krajów G-6 charakterystyczną dla de facto
wszystkich rynków, były znaczne fluktuacje jego dynamiki w poszczególnych latach,
aczkolwiek liczba bezwzględnych spadków obrotów jest stosunkowo niewielka
(3 w przypadku Białorusi, po 2 w przypadku Ukrainy i Rosji, 1 w przypadku Litwy).
Największy wpływ na dynamikę łącznych obrotów do tych gospodarek miały
oczywiście zmiany dynamiki eksportu do Rosji. W latach 1993-1997 przeciętna
roczna stopa wzrostu tego eksportu wynosiła dokładnie 57% i była zdecydowanie
wyższa od dynamiki eksportu ogółem na te rynki (39%). W latach 1998-1999 eksport na rynek Rosji gwałtownie się załamuje – w pierwszym roku obniża się o blisko 22% w stosunku do roku poprzedniego, a w kolejnym o prawie 47% w stosunku
do roku poprzedniego. Oznaczało to, że wartość obrotów obniżyła się z 7130 mln zł
do poziomu 2930 mln zł. Wprawdzie w kolejnych latach eksport do Rosji ponownie wzrastał, ale jego przeciętna roczna stopa wzrostu nie była tak atrakcyjna,
jak w pierwszej połowie lat 90-tych, toteż poziom obrotów osiągnięty w roku 1997
został przekroczony dopiero w roku 2004. Skutki tak drastycznego załamania eksportu na rynku rosyjskim zostały jednak skompensowane przez wzrost wartości
eksportu na pozostałych rynkach, głównie litewskim i ukraińskim.
W tabeli 6 (zob. Aneks statystyczny) przedstawiono stopę wzrostu eksportu
Polski na rynki wschodnie oraz jej strukturę, co pozwala na precyzyjne określenie
znaczenia popytu płynącego z poszczególnych gospodarek w kształtowaniu dynamiki eksportu Polski na te rynki. Z analizy wskaźników wynika, że ogólna stopa
wzrostu eksportu najczęściej determinowana była przez stopę wzrostu eksportu do
Rosji. Tak było w dziesięciu przypadkach, to jest w latach 1993-2000 oraz w roku
2002 i w roku 2004. Popyt płynący z gospodarki ukraińskiej istotnie kształtował
dynamikę ogólnego strumienia ośmiokrotnie: w latach 1994-1997 i 2000-2003.
Wreszcie trzeci istotny czynnik wpływający na ogólną dynamikę eksportu do krajów
Grupy G-6 to eksport na Litwę, co jest widoczne w latach 2000-2003. Z kształtu
struktury stopy wzrostu wynika, że do końca dekady lat 90-tych ubiegłego wieku
zmiany eksportu do tej części Europy określane były przede wszystkim przez
eksport do Rosji i w części przez eksport na Ukrainę. W kolejnej dekadzie większe
znaczenie w kształtowaniu ogólnej dynamik eksportu ma łączny popyt pochodzący
z gospodarek litewskiej i ukraińskiej – tylko w 2004 roku ponowne gwałtowne
ożywienie wywozu do Rosji zmienia tę sytuację.
Ważne zmiany dokonywały się również w strukturze towarowej eksportu (tabela 7, zob. Aneks statystyczny), która kształtuje się bardzo interesująco, a każdy indywidualny przypadek przedstawia inne wartości dominujące. Analizie poddano
zmiany eksportu dominujących grup towarowych, to jest: grupy 0 SITC (żywność),
5 SITC (produkty chemii), 6 SITC (półprodukty przemysłowe), 7 SITC (dobra inwestycyjne), 8 SITC (dobra konsumpcyjne pochodzenia przemysłowego). W eksporcie do wszystkich krajów niewątpliwie korzystną tendencją jest wzrost wartości
23
eksportu towarów przetwórstwa przemysłowego (grupy 5-8 SITC), jakkolwiek dynamika zmian poszczególnych strumieni ma zróżnicowane natężenie.
W eksporcie do Rosji szczególnie pozytywnie zwiększył się wywóz towarów
z grup 6 i 7 SITC, wysoką dynamiką wzrostu cechował się też eksport towarów
z grupy 5 SITC. Te pozytywne zmiany z nadwyżką kompensowały znaczący spadek
eksportu żywności i pewne zahamowanie eksportu towarów z grupy 8 SITC.
W eksporcie na Białoruś najmniej korzystnie rozwijał się eksport towarów
8 SITC, natomiast szczególnie istotne przyrosty wywozu dotyczyły grup 6 i 7 SITC.
Można też podkreślić dobrą kondycję eksportu żywności.
W wymianie z Ukrainą dominującą pozycję zajmował eksport towarów z grup
6 i 7 SITC, na które w 2004 roku przypadało prawie 63% wartości całości obrotów,
podczas gdy w roku 1994 tylko 25%. W przypadku tego rynku, podobnie jak
w przypadku Rosji, niepokojącym zjawiskiem jest spadający eksport żywności.
Struktura towarowa eksportu do krajów bałtyckich, jak i kierunki jej zmian, są bardzo podobne. We wszystkich analizowanych grupach towarowych obserwujemy
i znaczące przyrosty obrotów, i z reguły ich wysoką dynamikę. We wszystkich tych
przypadkach radykalnie zmienia się też pozycja eksportu towarów z grup 6 i 7 SITC.
W eksporcie na Litwę ich udział w 1994 roku wynosił 25,6%, a 10 lat później 50,5%.
W eksporcie do Łotwy zmiana ta była jeszcze wyraźniejsza: w 1994 roku udział ten wynosił 21,2%, by w 2004 roku osiągnąć poziom 48,4%. Wreszcie w eksporcie do Estonii
odpowiednie wartości wynosiły: 21,2% w 1994 roku oraz 54,1% w roku 2004.
Udział Polski w światowym eksporcie jest niewielki i z pewnością nie odzwierciedla istniejących możliwości podażowych gospodarki. Przedstawione dane pokazują, że pozytywne zmiany zachodzące w strukturze towarowej eksportu na poszczególnych rynkach wschodnich, niestety nie korespondują z odpowiednimi
zmianami w dynamice obrotów. Można postawić tezę, że dalszy wzrost ekspansji na
tych rynkach zależeć będzie przede wszystkim od skutecznego wejścia polskich dostawców na rynek rosyjski, a w dalszej kolejności ukraiński i białoruski, bowiem
możliwości popytowe, wprawdzie zdrowe ekonomicznie, ale jednocześnie małych
gospodarek krajów bałtyckich, stają się coraz bardziej ograniczone.
W 2004 roku wartość eksportu pochodzącego z Polski (w złotówkach) przypadająca na 1 mieszkańca w poszczególnych krajach grupy G-6 wynosiła:
–
Litwa
– 1347
–
Estonia
– 708
–
Łotwa
– 702
–
Białoruś
– 211
–
Ukraina
– 157
–
Rosja
– 72.
Dla porównania można podać, że na najważniejszym rynku eksportowym Polski, to znaczy na rynku niemieckim, wartość eksportu pochodzącego z Polski przypadająca na 1 mieszkańca wynosi 990 zł. Jak widać zatem, wartość popytu per capita
na polskie towary płynącego z krajów bałtyckich zbliża się lub przekracza wskaźnik
osiągnięty na rynku niemieckim, podczas gdy w pozostałych krajach grupy G-6 jego
wartość jest wielokrotnie niższa od tak przyjętego standardu.
24
Zbigniew Ejsmont
Streszczenie
Przemiany społeczno-ekonomiczne zachodzące w krajach Środkowej i Wschodniej
Europy oraz rozpad Związku Radzieckiego, wiążący się z powstaniem nowych krajów,
spowodowały trwałe zmiany w strukturze geograficznej wymiany handlowej w regionie.
Artykuł wskazuje podstawowe tendencje pojawiające się w polskim eksporcie na
tzw. rynki wschodnie, jak również perspektywy rozwoju tych rynków w nowych
uwarunkowaniach instytucjonalnych (po rozszerzeniu Unii Europejskiej).
Main Trend in Polish Exports to Eastern Markets
Summary
Socio-econocomic changes occurring in the countries of the Central and Eastern Europe and declay of Soviet Union along with creation of new sovereign
countries caused substantial alterations in the geographical structure of trade exchanges of this region.
The article outlines the fundamental tendencies occurring in Polish export trade
onto so-called eastern markets as well as development perspectives of said markets
in new institutional conditions (after extension of UE in 2004).
Aneks statystyczny
TABELA 1
Eksport Polski w latach 1992-2004 (w mln zł)
Lata
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
Eksport
ogółem
17968
25756
39246
55515
65819
84470
98647
108757
137908
148114
167338
208944
372103
KWR
KROZ
KEŚ-W
Litwa
Łotwa
Estonia
12923
19351
29575
41658
47211
58264
1499
1726
2457
3106
3807
5635
4569
2273
2990
3975
4422
5102
5596
628
806
901
939
1156
1503
1613
2772
3414
5695
9435
13506
20618
252
366
392
427
497
732
946
50
85
258
460
624
1118
5566
2930
3771
4346
5437
6424
10390
21
43
103
149
218
381
927
928
1061
1135
1063
1681
2066
8
9
33
39
155
183
3790
2800
3488
4115
4817
6632
7396
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego, GUS, Warszawa 1996, tabl. 2, s. 4; 1997, tabl. 2, s. 4; 1998, tabl. 3, s. 4; Rocznik Statystyczny RP, GUS, Warszawa 1999, tabl. 4, s. 442; Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego, GUS, Warszawa 2000, tabl. 2,
s. 4; 2001, tabl. 2, s. 4; 2002, tabl. 2, s. 4; 2003, tabl. 2, s. 4; 2004, tabl. 2, s. 4; 2005, tabl. 2, s. 36.
25
TABELA 2
Zmiany eksportu w latach 1992-2004 (1992=100)
Lata
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
Eksport
ogółem
100
143
218
309
366
470
549
605
768
824
931
1163
1514
Litwa
Łotwa
Estonia
Rosja
Białoruś
Ukraina
100
170
516
920
1248
2236
2998
3452
4914
6212
7614
11270
9138
100
205
491
710
1038
1814
2990
3838
4290
4471
5505
7157
7681
100
113
413
488
1938
2288
3150
4575
4900
5338
6213
9150
11825
100
128
228
332
477
764
597
314
404
466
583
689
1114
100
86
144
270
338
485
427
428
489
523
490
775
952
100
133
252
707
1036
1561
1486
1098
1368
1614
1889
2601
2900
Źródło: Opracowanie własne na podstawie tabeli 1.
TABELA 3
Struktura geograficzna eksportu w latach 1992-2004
Lata
1
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
Eksport
Litwa
ogółem
2
3
100,0
0,3
100,0
0,3
100,0
0,7
100,0
0,8
100,0
1,0
100,0
1,3
100,0
1,5
100,0
1,6
100,0
1,8
100,0
2,1
100,0
2,3
100,0
2,7
100,0
1,7
Łotwa Estonia
4
0,1
0,2
0,3
0,3
0,3
0,5
0,6
0,7
0,7
0,6
0,7
0,7
0,6
5
0,0
0,0
0,1
0,1
0,2
0,2
0,3
0,3
0,3
0,3
0,3
0,4
0,4
Razem
3-5
6
0,4
0,5
1,0
1,2
1,5
2,0
2,4
2,7
2,7
3,0
3,3
3,8
2,6
Rosja Białoruś Ukraina
7
5,2
4,6
5,4
5,6
6,8
8,4
5,6
2,7
2,7
2,9
3,3
3,1
3,8
8
1,2
0,7
0,8
1,1
1,1
1,3
0,9
0,9
0,8
0,8
0,6
0,8
0,8
9
1,4
1,3
1,6
3,3
4,0
4,7
3,8
2,6
2,5
2,8
2,9
3,2
2,7
Razem
3-5 i 7-9
10
8,3
7,2
8,8
11,1
13,4
16,4
12,8
8,8
8,7
9,5
10,0
10,8
9,9
26
Zbigniew Ejsmont
TABELA 4
Dynamika eksportu w latach 1992-2004 (rok poprzedni=100)
Lata
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
Eksport
ogółem
143,3
152,4
141,5
118,6
128,3
116,8
110,2
126,8
107,4
113,0
124,9
130,2
Litwa
Łotwa
Estonia
Rosja
Białoruś
Ukraina
170,0
304,0
178,0
163,0
179,2
134,0
115,0
142,4
126,4
122,6
148,0
81,1
205,0
240,0
145,0
146,0
174,8
165,0
128,0
112,0
104,2
123,1
130,0
107,3
112,5
366,7
118,2
397,4
118,1
137,7
145,2
107,1
108,9
116,4
147,3
129,2
127,8
178,2
145,8
143,8
160,2
78,1
52,6
128,7
115,2
125,1
118,2
161,7
85,7
167,7
187,5
125,5
143,5
88,0
100,1
114,3
107,0
93,7
158,1
122,9
132,5
190,2
280,4
146,5
150,7
95,2
73,9
124,6
118,0
117,1
137,7
111,5
TABELA 5
Wartość i struktura eksportu Polski na rynki wschodnie
Lata
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
Eksport
ogółem
w mln zł
1484
1853
3473
6132
8824
13846
12662
9556
12070
14068
16777
22607
26980
Litwa
0,0337
0,0459
0,0743
0,0750
0,0707
0,0807
0,1184
0,1806
0,2036
0,2208
0,2269
0,2493
0,1693
Łotwa
0,0142
0,0232
0,0297
0,0243
0,0247
0,0278
0,0496
0,0843
0,0746
0,0667
0,0689
0,0665
0,0598
Estonia
Rosja
0,0054
0,0049
0,0095
0,0064
0,0176
0,0132
0,0199
0,0383
0,0325
0,0304
0,0296
0,0324
0,0351
udział
0,6287
0,6433
0,6116
0,5049
0,5044
0,5150
0,4396
0,3067
0,3124
0,3089
0,3241
0,2841
0,3851
Białoruś Ukraina
0,1462
0,1003
0,0898
0,0954
0,0832
0,0761
0,0732
0,0971
0,0879
0,0807
0,0634
0,0744
0,0766
0,1718
0,1824
0,1851
0,2940
0,2994
0,2875
0,2993
0,2930
0,2890
0,2925
0,2871
0,2933
0,2741
Suma
1,0000
1,0000
1,0000
1,0000
1,0000
1,0000
1,0000
1,0000
1,0000
1,0000
1,0000
1,0000
1,0000
27
TABELA 6
Stopa wzrostu eksportu Polski na rynki wschodnie i jej struktura
Lata
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
Eksport
ogółem
24,87
87,43
76,56
43,90
56,91
-8,55
-24,53
26,31
16,55
19,26
34,75
19,34
Litwa
Łotwa
Estonia
Rosja
Białoruś
Ukraina
2,36
9,35
5,80
4,72
5,59
2,74
1,79
7,60
5,38
4,99
10,88
-4,71
1,49
3,25
1,34
1,12
1,85
1,79
1,40
1,01
0,31
1,54
2,07
0,49
0,07
1,31
0,17
1,90
0,32
0,50
0,90
0,28
0,29
0,50
1,40
0,95
17,47
50,30
28,01
22,09
30,36
-11,28
-20,83
8,80
4,75
7,75
5,90
17,54
-2,09
6,78
7,86
2,42
3,62
-0,92
0,01
1,40
0,62
-0,50
3,68
1,70
5,57
16,44
33,38
13,65
15,17
-1,38
-7,80
7,22
5,20
5,00
10,82
3,37
Źródło: Opracowanie własne na podstawie tabeli 4 i tabeli 5.
TABELA 7
Struktura towarowa eksportu do krajów Grupy G-6 w latach 1994-2004
wg grupy SITC (w mln zł)
0
5
1994
1997
2004
642
2940
1693
330
973
1930
1994
1997
2004
102
202
379
57
146
265
1994
1997
2004
60
724
579
53
698
1072
1994
1997
2004
43
183
560
47
275
956
1994
1997
2004
28
95
254
17
51
254
1994
1997
2004
10
40
145
4
38
126
6
Rosja
126
87
2655
Białoruś
113
220
618
Ukraina
68
687
2455
Litwa
35
302
1404
Łotwa
7
113
404
Estonia
3
61
256
7
8
ogółem 0-8
359
769
2537
303
1426
1393
2124
6346
10407
97
274
564
79
179
161
490
1052
2074
93
367
2236
90
820
997
643
3980
7459
31
169
933
56
161
702
258
1118
4632
15
40
382
20
64
301
104
381
1624
4
24
258
6
20
126
33
183
950
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego, GUS,
Warszawa z odpowiednich lat.
Agnieszka GROSZ, Elwira SKIBICKA-SOKOŁOWSKA 1
NOWA PERSPEKTYWA 2007-2013. WSPÓŁPRACA
TERYTORIALNA
1. Nowy okres programowania rozwoju regionów wg zapisów trzeciego raportu spójności oraz Wstępnego Narodowego Planu Rozwoju 2007-2013
Najbliższy okres programowania, dotyczący siedmiu lat, począwszy od roku
2007, wskazuje potrzebę zdecentralizowania systemu finansów publicznych w kierunku wieloletniego planowania finansowego przy uwzględnieniu poziomu regionalnego. W wyniku tego system wdrażania funduszy europejskich będzie mógł
opierać się na zasadzie proporcjonalności, funkcjonowaniu jednofunduszowych
programów operacyjnych, egzekwowaniu zasady n + 2 i wyznaczaniu alokacji środków w oparciu o priorytety rozwoju [J. Szlachta, Wnioski dla Polski…, 2004, s. 23].
Każde z państw członkowskich zostanie zobligowane do przygotowania strategii
rozwoju wykorzystania funduszy w ramach własnego obszaru, a w następnej kolejności do przedstawienia regionalnych programów operacyjnych. Komisja Europejska każdego roku przedstawi okresowy raport wdrażania funduszy europejskich
w ramach poszczególnych krajów członkowskich wraz z rekomendacjami co do
przyszłych okresów wydatkowania środków. Zostanie stworzony nowy model
współpracy między poziomem krajowym a poziomem regionalnym odnośnie procesu programowania środków europejskich.
Celem przyszłej polityki Unii Europejskiej będzie przekształcenie Wspólnoty
w najbardziej konkurencyjną gospodarkę światową oraz kierowanie polityki spójności do obszarów biednych. Do osiągnięcia celu przyczyni się realizacja polityki spójności, polegająca na kierowaniu środków do najbiedniejszych obszarów oraz aktywizacji działań na ich terenach. W odniesieniu do regionów Celu 1 wyeliminowana
zostanie możliwość podwyższania w wyjątkowych sytuacjach poziomu dofinansowania działań do 80%. Pojawi się natomiast szansa zwiększenia poziomu dofinansowania do 85% w przypadkach regionów ultraperyferyjnych [Strategia Lizbońska,
2002].
Z zapisów dokumentu Założenia Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007-2013 jednoznacznie wynika, iż wzrośnie ranga strategii rozwoju. Strategia bowiem będzie
określała potrzebę wzrostu konkurencyjności gospodarczej regionów, efektywne
1 Mgr Agnieszka Grosz i mgr Elwira Skibicka-Sokołowska są pracownikami Ministerstwa Gospodarki i Pracy.
Nowa perspektywa 2007-2013. Współpraca terytorialna
29
wykorzystanie potencjału regionów, zróżnicowanie regionów, racjonalne zarządzanie przestrzenią i zasobami środowiska oraz wyrównywanie szans w rozwoju regionów. Rozwiązania proponowane w Ustawie o Narodowym Planie Rozwoju [Ustawa o Narodowym…, 2004] będą musiały zostać znowelizowane lub zastąpione nową ustawą
o polityce regionalnej państwa i rozwoju regionów, stanowiącą prawną podstawę
działania państwa i samorządu terytorialnego w zakresie rozwoju regionalnego.
Niezbędne będzie zastosowanie spójnych metod tworzenia i realizacji polityki regionalnej na poziomie kraju oraz stałych zasad długofalowego rozwoju regionów
(rozumianych jako obszary o charakterze funkcjonalno-przestrzennym, czyli makroregiony).
Strategie regionalne będą zawierały wieloletnie ramy finansowe, które z kolei zostaną skonkretyzowane w regionalnych programach operacyjnych. Polskie środki,
stanowiące część dofinansowania funduszy europejskich, będą miały charakter niewygasający.
W pracach nad programami rozwoju przewiduje się zastosowanie podejścia regionalnego i powiązanie go z planowaniem przestrzennym i wieloletnim. Województwa będą opracowywały programy operacyjne dostosowane do własnych uwarunkowań regionalnych. Niezbędne stanie się określenie przyszłej roli kontraktu
wojewódzkiego dotyczącego wieloletniego okresu planowania finansowego oraz
decentralizacja finansów publicznych.
Dokumentami strategicznymi o istotnym znaczeniu dla nowego okresu programowania będą: Strategia Konwergencji na lata 2004-2006 oraz Wiedza – Informatyzacja –
Konkurencyjność. Dokumenty zostaną wykorzystane podczas procesu opracowywania
strategii wojewódzkich.
Zostanie uruchomiony ponownie model HERMIN, zorientowany w tym przypadku na szesnaście regionów, służący określeniu optymalnej struktury alokacji środków europejskich i krajowych w ramach każdego programu regionalnego [J. Szlachta,
Unijne przesłanki…, 2004, s. 15].
Zostanie określona „twarda” forma podziału środków pomiędzy województwa,
w wyniku czego nie będzie możliwa realokacja środków pomiędzy województwami.
Powstanie zdecentralizowany model wdrażania regionalnego segmentu funduszy
strukturalnych. Programowanie funduszy zostanie oparte o grupy województw,
czyli makroregiony, i będzie uwzględniać ich problemy rozwojowe [J. Zaleski, 2003,
s. 12]. Wprowadzenie zdecentralizowanego systemu finansów, działającego w oparciu o szesnaście regionalnych programów operacyjnych, będzie możliwe przy spełnieniu następujących warunków [J. Szlachta, Finansowe konsekwencje…, 2004, s. 20]:
1. Nastąpi wykorzystanie środków zapisanych w ramach ZPORR w okresie
2004-2006, gdyż brak pełnego wykorzystania środków spowoduje ograniczenie przyszłej alokacji w ramach programów regionalnych.
2. Programowanie rozwoju regionalnego w województwach będzie realizowane poprzez zastosowanie instrumentu strategii rozwoju, więc alokacja
środków będzie warunkowana zastosowaniem tego instrumentu. Wszelkie
przedsięwzięcia finansowane ze środków strukturalnych wpisanych w ramy
30
Agnieszka Grosz, Elwira Skibicka-Sokołowska
regionalnych programów operacyjnych będą stanowiły zestaw działań
o charakterze strategicznym.
3. Współpraca z partnerami samorządowymi, organizacjami gospodarczymi i biznesowymi, organizacjami pozarządowymi, ośrodkami naukowymi, otoczeniem
biznesu, partnerami społecznymi i gospodarczymi będzie miała wpływ na
czynne zaangażowanie w strategiczny rozwój regionu. Każdy strategiczny dokument zostanie poddany konsultacjom z partnerami.
4. Powstanie model ustrojowy oparty o korpus apolitycznych wojewodów
oraz zostanie stworzony nowoczesny system zarządzania finansami, w ramach którego samorządy województw będą pełniły aktywną rolę podczas
współfiansowania przedsięwzięć ze środków strukturalnych.
Skala transferu środków w nowym okresie programowania będzie uzależniona
od pułapu średniorocznych transferów na poziomie 4% PKB kraju – beneficjenta
pomocy. Powstanie możliwość dokonania wyboru sposobów alokacji środków
strukturalnych i Funduszu Spójności. Pierwszy sposób będzie dotyczył transferów
średniorocznych zbliżonych do około 2% PKB, drugi natomiast – 3% PKB kraju.
Transfery będą mogły stanowić od 34,5 mld EUR do około 52 mld EUR. Nastąpi
zwiększenie alokacji w ramach Funduszu Spójności do 1/3 wszystkich środków.
Alokacja środków strukturalnych w ramach regionalnych programów operacyjnych
będzie zbliżona do środków uruchamianych w ramach programów sektorowych.
Regionalne programy operacyjne będą dysponowały kwotą od 7,5 mld EUR do 15
mld EUR2.
2. Współpraca terytorialna w nowej perspektywie
Proponowana przez KE alokacja środków w ramach trzech kategorii współpracy terytorialnej w nowym okresie programowania na pierwszy plan wysuwa
współpracę transgraniczną i transnarodową, w przypadku których fundusze mają
stanowić po około 47,7%, natomiast pozostałe 4,5 % przeznaczono na współpracę
międzyregionalną i programy sieciowe.
Współpraca transgraniczna w nowym okresie programowania 2007-2013 będzie
priorytetową kategorią współpracy terytorialnej UE. W stosunku do obecnych nakładów środki finansowe planowane na ten cel mają się zwiększyć z 2,5% do 3,9%
wielkości Funduszy Strukturalnych. W wielkościach nominalnych różnica stanowi
5,5 mld EUR.
Zakładany transfer funduszy EFRR na rzecz nowych instrumentów (EISiP
i IPA) oznacza, iż współpraca na zewnętrznych granicach UE będzie traktowana
odrębnie i nie będzie wchodziła w skład współpracy transgranicznej realizowanej
w ramach celu 3.
Kwalifikowalność regionów bezpośrednio przyległych do granic na poziomie
NTS III nie ulegnie zmianie. Nowatorskim rozwiązaniem będzie możliwość rozsze2
Ceny z roku 1999.
31
rzenia współpracy transgranicznej i objęcia nią granic morskich o dystansie nieprzekraczającym 150 km. Celem działań o charakterze transgranicznym, podobnie jak
obecnie, ma być poprawa sytuacji społeczno-gospodarczej społeczności po obu
stronach granicy oraz odpowiedź na specyficzne potrzeby regionów granicznych.
Finansowane projekty będą miały charakter lokalny.
Współpraca transnarodowa w ramach nowego okresu programowania 20072013 będzie realizowana poprzez projekty angażujące partnerów pochodzących
z co najmniej 2 krajów członkowskich. Podejmowane działania zaliczane do powyższej kategorii współpracy powinny mieć wyraźny transnarodowy charakter, kreować terytorium europejskie, zapewniać znaczny wpływ terytorialny. Do
priorytetowych tematów współpracy zaliczono: zarządzanie gospodarką wodną,
ochronę przed klęskami o charakterze środowiskowym, poprawę dostępności oraz
tworzenie sieci naukowych i technologicznych. Przewiduje się ponadto 3 typy projektów możliwych do realizacji: projekty i działania strategiczne, projekty realizujące
dwustronną współpracę na obszarach morskich, działania o charakterze nieinwestycyjnym.
Propozycje współpracy terytorialnej w nowym okresie programowania 20072013 charakteryzują się radykalnymi zmianami w stosunku do obecnej perspektywy.
Jedno z najbardziej nowatorskich rozwiązań dotyczy współpracy prowadzonej
wzdłuż zewnętrznych granic Unii Europejskiej, które będzie wdrażane w ramach
pojedynczego instrumentu finansowego. Największe obawy i wątpliwości krajów
członkowskich w stosunku do nowych rozwiązań dotyczą braku spójności i jasno
sformułowanych powiązań pomiędzy trzema narzędziami: Funduszami Strukturalnymi a dwoma instrumentami na rzecz współpracy terytorialnej.
Najistotniejszymi kwestiami będzie: wyznaczenie obszarów przewidzianych do
prowadzenia współpracy terytorialnej, wskazanie zasięgu współpracy w ramach
nowych instrumentów z uwzględnieniem obszarów nadmorskich, określenie zasad
tworzenia systemów zarządzania i kontroli nowych programów operacyjnych.
Współpraca terytorialna na zewnętrznych granicach UE po roku 2007 będzie finansowana w ramach dwóch instrumentów finansowych. Stworzą one oddzielny
komponent współpracy transgranicznej. Pierwszy z nich – Europejski Instrument
Sąsiedztwa i Partnerstwa (EISiP), będzie wdrażany w celu finansowania działań
prowadzonych z krajami w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa. Drugi – Instrument Wsparcia Przedakcesyjnego (IPA), przeznaczony będzie na wsparcie
współpracy z nowymi krajami kandydującymi. Zastosowanie powyższych instrumentów będzie odbywało się poprzez dofinansowanie uprawnionych regionów
granicznych krajów członkowskich i państw partnerskich przyległych bezpośrednio
do granic [Doświadczenia CBC i nowe perspektywy…, 2005].
W ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa przewiduje się rozszerzenie zasięgu
polityk i narzędzi wewnętrznych. Zastosowanie tej polityki będzie możliwe dzięki
implementacji pierwszych Programów Sąsiedztwa, obejmujących okres 2004-2006, i
doświadczeniu, jakie zostało zdobyte podczas prowadzonej współpracy transgranicznej w ramach Inicjatywy INTERREG, oraz stosowaniu zewnętrznych instrumentów pomocowych (np. TACIS) przy uwzględnianiu zasady partnerstwa.
32
Środki w ramach EISiP oraz IPA będą pochodziły z dwóch różnych źródeł finansowania. Pierwszy z instrumentów będzie odnosił się do polityki spójności
i zostanie umieszczony w strukturze EFRR w ramach Celu 3, natomiast drugi związany będzie z realizacją założeń zewnętrznych polityki rozwoju. Kwestie współpracy transgranicznej będą szczególnie traktowane, na co wskazuje fakt, iż zostanie
ona podniesiona do rangi Celu 3 polityki spójności. Nastąpi podwojenie alokacji
środków europejskich [VASAB 2010. Wizja i strategie..., 1995].
Koncepcja rozliczania środków przkazywanych w ramach nowych instrumentów będzie sprowadzała się do braku ścisłego zobowiązania wydatkowania funduszy zewnętrznych poza obszarem UE oraz środków EFRR ściśle na terenie państw
członkowskich. Ponadto będzie przewidywała stworzenie jednej tabeli finansowej
w ramach jednego dokumentu programowego oraz odejście od wykazywania
w raportach wydatkowania środków z podziałem na poszczególne państwa [Cel 3.
Współpraca terytorialna, 2005].
Kwalifikowalność terytorialna EISP i IPA będzie obejmowała zarówno granice
lądowe jak i morskie. Obszarami uprawnionymi do otrzymania wsparcia będą jednostki terytorialne z poziomu NUTS III krajów członkowskich i partnerskich.
W ramach kwalifikowalności obszarów współpracy krajów objętych polityką sąsiedztwa prowadzonej w „basenie morza” znajdą się regiony wybrzeża wspólnego
basenu morza z poziomu NUTS II. Granica morska zostanie wyraźnie uwzględniona. Powstanie możliwość tworzenia podstaw pogłębionej współpracy o wielostronnym charakterze, bez wyraźnych ograniczeń co do przedmiotu współpracy,
z możliwością współpracy dwustronnej miast i regionów przybrzeżnych, w oparciu
o wcześniejsze transnarodowe programy sąsiedztwa obszarów nadmorskich (np.
MEDOC, Archimed, BSR).
Programowanie pomocy finansowej w nowej perspektywie będzie polegało na wypracowaniu wspólnych priorytetów przez kraje współpracujące, przy uwzględnieniu zasady partnerstwa, współfinansowania i komplementarności. Wspólny dokument programowy uzgodniony przez strony biorące udział w przedsięwzięciu będzie miał charakter wieloletni i zostanie dookreślony na poziomie priorytetów i działań. Zatwierdzać
go będzie Komisja Europejska w wyniku negocjacji prowadzonych z udziałem państw
uczestniczących [Doświadczenia CBC i nowe perspektywy…, 2005].
Wspólny proces zarządzania programami zaproponowany przez Komisję Europejską przewiduje pojedyncze struktury, którym będą przewodniczyły wspólne instytucje zarządzające, zlokalizowane w krajach członkowskich i odpowiedzialne za
wdrażanie całego programu. W kwestii zarządzania budżetem programu najwięcej
kompetencji zostanie przekazanych krajom członkowskim, przy jednoczesnej minimalizacji udziału Komisji Europejskiej w procesie decyzyjnym.
Przedstawiony model zakłada również utworzenie w ramach jednego programu
współpracy wspólnej instytucji ds. certyfikacji, wspólnej instytucji ds. audytu oraz
wspólnego sekretariatu technicznego funkcjonującego zgodnie z wytycznymi odnośnie funduszy strukturalnych. System zarządzania i kontroli będzie zgodny z rozporządzeniami wspólnotowymi dotyczącymi ochrony środowiska, zamówień publicznych, pomocy publicznej, równości szans.
33
Europejski Instrument Sąsiedztwa i Partnerstwa (EISiP)
Europejski Instrument Sąsiedztwa i Partnerstwa (EISiP) będzie funkcjonował
w ramach nowej perspektywy finansowej UE w latach 2007-2013. Ma na celu
wspieranie polityki Unii Europejskiej wobec Europy Wschodniej: Białorusi, Mołdowy, Ukrainy, Armenii, Azerbejdżanu i Gruzji, krajów południowego brzegu M.
Śródziemnego: Algierii, Egiptu, Jordanii, Libanu, Libii, Maroka, Syrii, Tunezji, Autonomii Palestyńskiej i Izraela oraz Rosji. Instrument ten zastąpi funkcjonujące dotychczas instrumenty wsparcia udzielanego przez UE, tj. TACIS i MEDA.
Wsparcie zorientowane będzie m.in. na: zbliżenie legislacji i uczestnictwa
w rynku wewnętrznym UE, podtrzymanie zrównoważonego rozwoju państw partnerskich, ochronę środowiska, ograniczenie ubóstwa, przyśpieszenie rozwoju społecznego i rozwoju praw socjalnych, zdrowia i edukacji, przestrzeganie praw człowieka, rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, rozwoju gospodarki rynkowej,
zwiększenie zdolności i potencjału sektora energetycznego, telekomunikacyjnego, transportu itp.
Finansowanie w ramach instrumentu będzie prowadzone w oparciu o umowy
zawarte między krajami kwalifikującymi się jako beneficjenci pomocy. Będą to
umowy o partnerstwie i współpracy oraz umowy stowarzyszeniowe.
Wartość środków finansowych w okresie 2007-2013 będzie stanowiła ponad 14
mld EUR. W chwili obecnej nie jest wiadome, jak dokładanie będzie wyglądał podział funduszy na regiony korzystające z pomocy [Stanowisko Polskiego Rządu, 2004].
Instrument Wsparcia Przedakcesyjnego (IPA)
Instrument Wsparcia Przedakcesyjnego (IPA) zastąpi dotychczasowe instrumenty finansujące procesy dostosowawcze w krajach kandydujących (PHARE,
SAPARD, ISPA, PHARE CBC, CARDS oraz instrument wspierający reformy
w Turcji). Celem zastosowania instrumentu będzie wspieranie polityki UE wobec
Turcji, Chorwacji, Albanii, Bośni, Hercegowiny, Serbii i Czarnogóry.
Zakres problemów objętych instrumentem nie ulegnie zmianie. Zostanie przeprowadzone zróżnicowanie państw-beneficjentów w oparciu o kryterium posiadania (lub nie) oficjalnego statusu kraju kandydującego do członkostwa, nadanego decyzją Rady Europejskiej.
Wsparcie będzie kierowane do poszczególnych państw zależnie od ich przynależności do jednej z grup. Beneficjenci pomocy będą uprawnieni do korzystania ze
wsparcia na potrzeby budowy instytucji i umacniania demokracji, rozwoju społeczno-gospodarczego, współpracy regionalnej i transgranicznej oraz częściowych
dostosowań ustawodawstwa krajowego do wymogów acquis communautaire, podczas
gdy kraje posiadające oficjalny status kandydata będą dodatkowo korzystać
z pomocy umożliwiającej przygotowanie do absorpcji środków z funduszy strukturalnych UE oraz pozwalającej na wdrożenie całości dorobku prawnego Wspólnoty.
34
Alokacja funduszy będzie dokonywana przez Komisję, z podziałem na kraje
i komponenty, przy uwzględnieniu priorytetów zawartych w dokumentach bazowych (dla potencjalnych kandydatów będą to dokumenty Partnerstwa Europejskiego, natomiast dla państw z oficjalnym statusem – Partnerstwa na rzecz członkostwa).
Ogółem, na wydatki w ramach IPA w latach 2007-2013 przewidziano ponad 14
mld EUR. Nie istnieją jeszcze propozycje dotyczące rozdziału środków na poszczególne kraje, wszystkie państwa uzyskujące oficjalny status kandydata będą
otrzymywać wsparcie porównywalne (w przeliczeniu na jednego mieszkańca) z tym,
które w obecnym budżecie przewidziane było dla 10 kandydatów z państw Europy
Środkowo-Wschodniej. Inaczej potraktowana będzie jedynie Turcja ze względu na
jej wielkość i możliwości absorpcyjne (przewiduje się dla niej stały wzrost wsparcia
w latach 2007-2013) [Stanowisko Polskiego Rządu, 2004].
3. Polskie stanowisko wobec nowej polityki spójności
Zdaniem polskiego rządu alokacja środków strukturalnych powinna zostać
przede wszystkim skierowana na prowadzenie współpracy transgranicznej wzdłuż
granic wewnętrznych i zewnętrznych UE, rozwój współpracy sieci infrastrukturalnych sprzyjających spójności terytorialnej Wspólnoty, powstawanie inicjatyw związanych z rozpowszechnianiem najlepszych praktyk, wspieranie rozwoju społeczeństwa opartego na wiedzy (zgodnie z wymogami Strategii Lizbońskiej) oraz rozwijanie innowacyjnych inicjatyw wspólnotowych (np. URBAN). Podkreśla się, że alokacja środków ma koncentrować się w obszarach Celu 1 (około 70-75% całości alokacji), a dotychczasowe kryterium PKB per capita należy utrzymać poniżej 75% średniej Wspólnoty. Kryteria wspierania działań na obszarach Celu 2 i 3 należy pozostawić bez zmian.
W opinii polskiego rządu struktura alokacji funduszy strukturalnych i Funduszu
Spójności powinna umożliwić wykorzystanie około 1/3 środków Funduszu Spójności i pozostałą część w ramach środków strukturalnych. Podwyższenie udziału
Funduszu Spójności wzmocni rolę tego instrumentu w obecnym kształcie oraz
wpłynie pozytywnie na pozycję polityczną i programową rządu wobec samorządów
terytorialnych.
Działania z zakresu rozwoju obszarów wiejskich winny zostać zintegrowane
z systemem polityki spójności, służąc tworzeniu sił konkurencyjnych regionów.
Postuluje się uproszczenie systemu polityki strukturalnej i skrócenie okresu negocjowania dokumentów przez Komisję Europejską.
Podkreśla się fakt traktowania samorządów województw jako partnerów procesu wdrażania środków funduszy strukturalnych. Wyrazem tego będzie przyjęcie
szesnastu regionalnych programów operacyjnych przy równoczesnym zwiększeniu
alokacji na regionalne programy operacyjne w porównaniu z programami sektorowymi (resortowymi).
35
Postuluje się szersze uwzględnienie regionów jako partnerów we wdrażaniu funduszy strukturalnych. Polskie samorządy powinny mieć zagwarantowane prawo podejmowania decyzji w zakresie programowania i zarządzania programami regionalnymi oraz prawo do ponoszenia politycznej odpowiedzialności za realizację programów rozwoju. Niezbędne jest zatem zmierzanie do większej koordynacji programów regionalnych i sektorowych finansowanych w ramach polityki spójności
[T. G. Grosse, J. Olbrycht, 2004, s. 17].
Strona polska opowiada się za ustaleniem okresów przejściowych dla regionów
europejskich, które straciły status obszarów Celu 1. Objęcie okresami przejściowymi dotychczasowych krajów członkowskich umożliwi w dalszej perspektywie domaganie się specjalnych instrumentów dla nowych państw w kolejnym okresie
przejściowym.
Polski rząd ocenia pozytywnie nadanie współpracy terytorialnej rangi oddzielnego Celu 3, uzasadniając to pozytywnymi doświadczeniami powstałymi w wyniku
funkcjonowania Inicjatywy Wspólnotowej INTERREG w Polsce. Działania w ramach tego celu powinny obejmować również obszar współpracy bałtyckiej.
W ramach bilateralnej współpracy z krajami bałtyckimi należy zdefiniować konkretnie odległość między współpracującymi transgranicznie regionami nadmorskimi, aby możliwa była współpraca międzyregionalna w układzie państw Morza Bałtyckiego.
Należy kontynuować w całej Wspólnocie międzynarodową i transgraniczną
współpracę na bazie dotychczasowych doświadczeń w ramach IW INTERREG.
Istotne jest też wzmocnienie współpracy z krajami położonymi poza Unią Europejską [J. Szlachta, Finansowe konsekwencje…, 2004, s. 7].
Pozytywnie traktowane są wszelkie przesunięcia ciężaru IW z granic wewnętrznych na pogranicze poszerzonej Unii Europejskiej i współpraca z krajami nie będącymi członkami Unii Europejskiej. Należy zatroszczyć się o bardziej proporcjonalne kryteria alokowania pomocy finansowej na obszary przygraniczne zarówno
po polskie stronie jak i po niemieckiej.
Sprzeciw ze strony polskiego rządu powoduje natomiast wprowadzenie odmiennych systemów zarządzania i kontroli nad funduszami w zależności od efektywności alokacji unijnych funduszy czy stopnia zaufania do administracji publicznej oraz
zastosowanie innych kryteriów statystycznych udzielania pomocy dla „nowych”
i „starych” krajów członkowskich.
Wnioski:
1. W przyszłym okresie programowania rozwoju regionalnego istotne jest
określenie sposobu wypracowania strategii rozwoju regionalnego w planie
rozwoju.
2. Samorządy powinny zostać zaangażowane w realizację zadań ustawowych
w zakresie rozwoju intraregionalnego i aktywnie uczestniczyć w kształtowaniu polityki rozwoju regionalnego.
36
3.
4.
5.
6.
7.
Należy dążyć do udziału samorządów województw w finansowaniu przedsięwzięć, wykorzystywania instrumentu sterowania rozwojem regionu
zgodnie z przyjętą strategią i jej priorytetami.
Niezbędne jest przeprowadzenie reformy finansów publicznych.
Za istotne uważa się powstanie szesnastu programów operacyjnych.
Należy popierać tworzenie równych szans zarówno dla regionów przodujących, jak i regionów słabo rozwiniętych. W obszarach rozwiniętych należy
preferować przedsięwzięcia mające wpływ na globalny charakter regionów,
przedsięwzięcia innowacyjne związane z sektorem informatyzacji oraz
wspierające sektor oświaty3.
Postuluje się kontynuację współpracy trasngranicznej na bazie dotychczasowych doświadczeń w ramach Inicjatywy Wspólnotowej INTERREG.
Literatura
Cel 3. Współpraca terytorialna 2007-2013, Departament Polityki Regionalnej, Bruksela,
22 luty 2005.
Grosse T. G., Olbrycht J., Ocena stanowiska polskiego rządu w sprawie nowej polityki spójności UE, Instytut Spraw Publicznych, nr 15, Warszawa 2004.
Międzynarodowe Seminarium Programów Sąsiedztwa. Doświadczenia CBC i nowe perspektywy,
Warszawa, 27-28 stycznia 2005.
Stanowisko Polskiego Rządu, przyjęte prze KERM 16.11.2004 r., Ministerstwo Finansów, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Ministerstwo Spraw Zagranicznych.
Stanowisko Polskiego Rządu, przyjęte przez KERM 2.11.2004 r., Ministerstwo Finansów, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Ministerstwo Spraw Zagranicznych.
Strategia Lizbońska. Droga do sukcesu Zjednoczonej Europy przyjęta w roku 2000 na Szczycie
Unii Europejskiej, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, maj 2002.
Szlachta J., Finansowe konsekwencje europejskiej polityki spójności w latach 2007-2013, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa, marzec 2004.
Szlachta J., Unijne przesłanki programowania rozwoju regionalnego w Polsce na lata 20072013. Perspektywy dla nadmorskich województw Polski, Ministerstwo Gospodarki
i Pracy, Warszawa 2004.
Szlachta J., Wnioski dla Polski wynikające z trzeciego raportu kohezyjnego Komisji Europejskiej, Ekspertyza Ministerstwa Gospodarki i Pracy, Warszawa 2004.
Ustawa o Narodowym Planie Rozwoju, DzU nr 116, poz. 1206 z 2004 roku.
VASAB 2010. Wizja i strategie wokół Morza Bałtyckiego 2010. Ku koncepcji rozwoju przestrzennego w regionie Morza Bałtyckiego, CUP, Warszawa 1995.
3 Zarówno założenia Strategii Lizbońskiej jak i NSRR uwypuklają przedsięwzięcia najbardziej
efektywne, w regionach najbardziej rozwiniętych, przy założeniu iż celem polityki rozwoju
regionalnego jest konwergencja, czyli niedopuszczanie do marginalizacji obszarów słabiej rozwiniętych
oraz wykluczania ich mieszkańców z procesów rozwojowych kraju.
37
Zaleski J., Warunki urzeczywistniania 16 regionalnych programów operacyjnych w Polsce
w okresie programowania wsparcia Wspólnoty 2007-2013, Ekspertyza na zlecenie Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2003.
Założenia Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007-2013, Rada Ministrów, Warszawa 2004.
Streszczenie
Celem polityki spójności Unii Europejskiej jest wyrównywanie różnic międzyregionalnych w poziomie życia i w rozwoju gospodarczym między najbiedniejszymi a
najbogatszymi regionami Unii Europejskiej. Polityka spójności jest realizowana poprzez zastosowanie instrumentów strukturalnych i Funduszu Spójności przy pomocy programów rozwoju i projektów odnoszących się do rozwoju społeczno-gospodarczego w skali regionów. Zaprogramowanie pomocy wspólnotowej i zapewnienie efektywnego jej wdrażania zależy więc od przygotowania planów rozwoju, w
ramach których wskazuje się narzędzia służące wsparciu rozwoju poszczególnych
regionów i współpracy między nimi. Nowymi instrumentami służącymi wspieraniu
współpracy terytorialnej, funkcjonującymi w ramach nowej perspektywy programowania, będą Europejski Instrument Sąsiedztwa i Partnerstwa (EISiP) oraz Instrument Wsparcia Przedakcesyjnego (IPA).
New Prospects for the years 2007-2013. Territorial Co-operation
Summary
The aim of the European Union’s cohesion policy is the equation of disparities
between the poorest and the richest regions at the level of life status and economic
development. The cohesion policy is realised by the implementation of the Structural Funds and the Cohesion Fund, operational programmes and projects regarding regional development. Programming of Community’s funds and ensuring of its
effective implementation depends on preparation of the development plans including tools supporting development of particular regions and regional cooperation. New instruments enhancing territorial cooperation in the framework of the
next programming period are European Neighbourhood and Partnership Instrument (ENPI) end Instrument for Pre-Accession (IPA).
Aleksander MAKSIMCZUK, Leszek SIDOROWICZ 1
EUROPEJSKA POLITYKA SĄSIEDZTWA A UNORMOWANIA
SCHENGENOWSKIE NA WSCHODNIEJ GRANICY POLSKI
1. Wstęp
We wszelkich rozważaniach dotyczących sytuacji obszarów rozciągających się
wzdłuż polskich granic państwowych pamiętać trzeba, że granice te od zakończenia
drugiej wojny światowej w 1945 r. do 1989 r. oddzielały kraj od jego sąsiadów, a nie łączyły. Istniejący socjalistyczny system polityczny i ekonomiczny z założenia prowadził do izolacji kraju od jego sąsiadów. Obszary przygraniczne poddane były specjalnemu reżimowi kontroli, w tym też ograniczeniom w zakresie ruchu ludności.
W rezultacie życie gospodarcze i społeczne skazane było na stagnację i regres.
Realia członkostwa Polski we Wspólnocie Europejskiej wymagają stworzenia
wschodniej granicy Polski jako „przyjaznej granicy” m.in. dzięki zastosowaniu wielu
środków prawnych, administracyjnych i technicznych, które ułatwiłyby podróżowanie obywatelom zza wschodniej granicy do krajów UE. Jednocześnie zapewniłyby
szybką i skuteczną organizację ruchu ludności na zewnętrznej granicy Wspólnoty.
W związku z tym celem Europejskiej Polityki Sąsiedztwa jest uniknięcie wytyczania
nowych linii podziału wzdłuż granic poszerzonej Wspólnoty Europejskiej, jednocześnie mając na uwadze konieczność poprawy skuteczności działania instytucji
publicznych wobec rosnących wyzwań w obszarze wymiaru sprawiedliwości i spraw
wewnętrznych.
2. Europejska Polityka Sąsiedztwa (EPS) – charakter i założenia
Na szczycie w Kopenhadze w 2002 r., zamykającym negocjacje akcesyjne z dziesięcioma nowymi państwami, Rada Europejska uznała, iż rozszerzenie stanowiło doskonałą okazję dla dalszego rozwoju stosunków z krajami ościennymi w oparciu o wspólne
wartości. Potwierdziła ona również, iż Unia zdecydowanie chciałaby uniknąć tworzenia nowych linii podziału w Europie i zamierza wspierać stabilność oraz sytuację
gospodarczą zarówno wewnątrz jak i poza nowymi granicami Unii. W drodze ko1 Dr hab. Aleksander Maksimczuk, prof. UwB, jest pracownikiem Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu w Białymstoku. Dr Leszek Sidorowicz jest pracownikiem Wyższej Szkoły Ekonomicznej
w Białymstoku.
Europejska polityka sąsiedztwa a unormowania schengenowskie…
39
munikatu Komisji zatytułowanego Rozszerzona Europa – Sąsiedztwo: nowe ramy dla stosunków z naszymi wschodnimi i południowymi sąsiadami z marca 2003 r. złożono wniosek
dotyczący opracowania planów działania z krajami partnerskimi. Rada przyjęła
z zadowoleniem wymieniony komunikat w dniu 16 czerwca 2003 r. i zwróciła się
z prośbą do Komisji Europejskiej (KE) o przedstawienie, w razie potrzeby z udziałem
Wysokiego Przedstawiciela, wniosków dotyczących planu działania dla wszystkich zainteresowanych krajów, począwszy od Ukrainy, Mołdowy i południowych, partnerskich krajów śródziemnomorskich, z którymi zawarte już zostały układy o stowarzyszeniu.
W dniu 14 czerwca 2004 r. Rada przyjęła z zadowoleniem komunikat Komisji
(Strategia) zatytułowany Europejska Polityka Sąsiedztwa – Dokument strategiczny (European
Neighbourhood Policy Strategy Paper), czyli wizję polityki poszerzonej Unii wobec najbliższych sąsiadów. Europejska Polityka Sąsiedzka (EPS) skierowana jest do krajów
Europy Wschodniej: Ukrainy, Białorusi i Mołdawii. Dokument ten obejmuje także
kraje basenu Morza Śródziemnego: Izrael, Jordanię, Maroko, Algierię, Egipt, Liban, Libię, Syrię, Tunezję i Autonomię Palestyńską. Komisja rekomenduje także włączenie
do niej krajów Kaukazu Południowego, takich jak: Gruzja, Armenia i Azerbejdżan.
EPS nie obejmuje natomiast Turcji jako kraju posiadającego status kandydata oraz
państw Bałkanów Zachodnich. UE dopuszcza bowiem możliwość pełnej integracji
i dlatego decyduje się na prowadzenie odrębnej polityki nastawionej na stopniowe
przygotowywanie do statusu państw kandydujących [Comunication from the commision…,
2004].
W Europejskiej Polityce Sąsiedztwa problematyka przystąpienia do struktur unijnych
państw objętych strategią została potraktowana jeszcze ostrożniej niż w koncepcji
„Szerszej Europy”. W dokumencie znalazło się wręcz stwierdzenie, że strategia nie
ma na celu doprowadzenia do integracji ze WE, ale nie jest jednak równoznaczna
z całkowitym przekreśleniem perspektyw członkostwa dla niektórych adresatów
Strategii. Sama nazwa polityki, a także propozycja podpisywania w dalszej przyszłości Porozumień Sąsiedzkich sugeruje, że ma to być strategia skierowana do krajów,
które w przewidywalnej perspektywie pozostaną sąsiadami Unii, a więc nie są rozpatrywane obecnie nawet jako potencjalni członkowie Wspólnoty.
Celem nadrzędnym EPS jest zbliżenie krajów sąsiedzkich do Wspólnoty Europejskiej. Współpraca ma obejmować następujące sfery [Comunication from the commision…, 2004, s. 8]:
1. Promocję uznawanych przez UE podstawowych wartości, takich jak
poszanowanie praw człowieka, demokracji i rządów praw.
2. Dialog polityczny, możliwość uczestnictwa we Wspólnej Polityce Zagranicznej i Bezpieczeństwa oraz Europejskiej Polityce Bezpieczeństwa i Obronnej,
zarządzaniu kryzysami, przeciwdziałaniu konfliktom itp.
3. Realizację reform ekonomicznych, dostosowywanie ustawodawstwa do norm
unijnych; EPS przewiduje także możliwość ustanowienia preferencyjnych
relacji handlowych, stopniowe zwiększanie dostępu krajów sąsiedzkich do
wewnętrznego rynku UE.
40
Aleksander Maksimczuk, Leszek Sidorowicz
4.
Obszar Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych, efektywne zarządzanie granicami, doskonalenie instytucji państwowych ich skuteczności i transparentności. Rozważane są propozycje KE odnośnie specjalnych możliwości dla lokalnego ruchu granicznego oraz uelastycznienia reżimu wizowego.
5. Energetyka, transport, ochrona środowiska, nauka i oświata.
Jak na razie w ramach EPS nie przewiduje się żadnych nowych umów międzynarodowych. W odniesieniu do naszych wschodnich sąsiadów podstawę stanowić
mają Umowy o Partnerstwie i Współpracy. Umowy takie obowiązują we wszystkich
krajach z wyjątkiem Białorusi.
2. Priorytety EPS w Obszarze Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych
Budowa unijnej przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości jest w ostatnich latach jednym z najdynamiczniej rozwijających się projektów politycznych UE.
Wynika to z jednej strony z wewnętrznej logiki procesu integracji, z drugiej zaś
rozwój ten był przyśpieszany przez czynniki zewnętrzne. W obszarze tym EPS ma
na celu uniknięcie wytyczania nowych linii podziału wzdłuż granic poszerzonej
Unii. Poprawa skutecznego działania instytucji publicznych, mająca zapewnić wysoką sprawność administracyjną, leży we wspólnym interesie UE i krajów partnerskich. Partnerzy stoją wobec rosnących wyzwań w obszarze wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, takich jak presja migracyjna państw trzecich, handel
ludźmi i terroryzm. A więc współpraca w tych kwestiach to wspólny interes. Wyznaczenie priorytetów dla każdego planu działania zależne będzie od tego, które
poszczególne kwestie są najbardziej istotne dla danego partnera i dla Unii.
Zarządzanie granicami będzie prawdopodobnie priorytetem w większości planów działania, ponieważ tylko poprzez współdziałanie UE i jej partnerów można
zarządzać skuteczniej granicami w celu ułatwienia zgodnego z prawem przepływu
osób. Równocześnie plany działań powinny zawierać środki służące poprawie skuteczności zarządzania granicami, takie jak wspieranie tworzenia i szkolenia zawodowych
niezmilitaryzowanych służb granicznych oraz środki służące poprawie ochrony dokumentów podróży. Celem powinno być ułatwienie przepływu osób przy równoczesnym zachowaniu lub polepszeniu wysokiego poziomu bezpieczeństwa2.
Propozycja Komisji w sprawie regulacji dotyczących ustanowienia lokalnego ruchu przygranicznego jest rozpatrywana przez Radę i jeżeli zostanie przyjęta, umoż2 Unia Europejska staje wobec wyzwania, jakim jest zarządzanie granicami lądowymi rozciągającymi się na długości ok. 6 000 km oraz morskimi mającymi długość ok. 85 000 km. Konieczność
sprostania temu wyzwaniu nie rozkłada się równo: 40% zewnętrznych granic lądowych znajduje się
w 7 nowych Państwach Członkowskich. Około 400 000 osób rocznie zwraca się o azyl w krajach unijnych, z czego 7% to podania składane przez te same osoby w różnych państwach członkowskich,
a ponad 14 milionów obywateli państw trzecich już dziś mieszka w UE, z czego 64% w Niemczech,
Francji i Wielkiej Brytanii. Skala tych wyzwań sprawia, że niezbędna jest reakcja (polityka) na szczeblu
kontynentalnym.
41
liwi ludności obszarów przygranicznych utrzymywanie tradycyjnych kontaktów bez
napotykania na nadmierne przeszkody administracyjne. UE może rozważyć możliwość ułatwień wizowych. Ułatwieniom wprowadzonym przez stronę muszą odpowiadać skuteczne działania podjęte przez drugą stronę. Być może w niedalekiej przyszłości jednostronne zniesienie wiz obywatelom państw unijnych przez Ukrainę
spowoduje takie same – co nie jest obecnie możliwe – lub pewne ułatwienia
w przekraczaniu granicy zewnętrznej WE obywatelom tego kraju.
Priorytety planu działań mogłyby ponadto obejmować współpracę w zakresie migracji, azylu, polityki wizowej, środków zwalczania terroryzmu, przestępczości zorganizowanej, handlu narkotykami i bronią, prania pieniędzy oraz przestępczości finansowej i gospodarczej. W planach działań zostaną określone konkretne kroki mające
na celu wzmocnienie sądownictwa i wzrost współpracy policyjnej i sądowniczej,
także w dziedzinie prawa rodzinnego, jak również współpracę z organami unijnymi,
takimi jak Europol i Eurojust. Należy jednak ratyfikować i wdrożyć odpowiednie
konwencje międzynarodowe. Plany działań powinny także odzwierciedlać zainteresowania Unii zawarciem z państwami partnerskimi porozumień o readmisji cudzoziemców. Wzorcową umową tego rodzaju był układ z 29 marca 1991 r. pomiędzy
Polską a państwami Grupy Schengen o zniesieniu obowiązku wizowego, zawierający
klauzule o readmisji.
Ogólnie rzecz biorąc, wspólna przestrzeń wolności, bezpieczeństwa cywilnego
i sprawiedliwości koncentrować się musi na dwóch problemach. Pierwszym z nich
jest zwalczanie transgranicznej przestępczości – włącznie z nielegalną imigracją. Natomiast drugim jest ułatwianie przekroczeń granic m.in. w wyniku liberalizacji reżimu wizowego [E. Tejchman, 2003, s. 127].
3. Niektóre formalności graniczne unormowań Układu z Schengen
Międzynarodowy ruch osobowy w celach ekonomicznych czy też pozaekonomicznych, aby mógł rozwijać się bez zakłóceń i z korzyścią dla jej uczestników,
wymaga uregulowań prawnych. Dla państwa czy też grupy państw, jak w przypadku
państw członkowskich Układu z Schengen, nie może być to obojętne. Problem ten
nie sprowadza się do kwestii, na jakich warunkach jego obywatele wyjeżdżają za
granicę i kogo oraz na jakich warunkach i w jakim celu przyjmują obywateli innych
państw na swoim terytorium. W prawie międzynarodowym dominuje pogląd, że
suwerenność państwa stanowi podstawę do uregulowań ustawowych dotyczących
przyjmowania obywateli innych krajów, gdyż to właśnie państwo sprawuje zwierzchnictwo na obszarze jego władzy3. Zatem suwerenność państwa i jego zwierzchnictwo terytorialne powodują, iż są stanowione ustawowe uprawnienia regulujące swobodę decydowa3 Tak jest też w przypadku Polski. Art. 6. ustawy z dnia 12 października 1990 r. o ochronie granicy
państwowej stanowi, iż „Rzeczpospolita Polska wykonuje swoje zwierzchnictwo nad terytorium lądowym oraz wnętrzem ziemi znajdującym się pod nim, morskimi wodami wewnętrznymi i morzem terytorialnym oraz dnem i wnętrzem ziemi znajdującymi się pod nimi, a także w przestrzeni powietrznej
znajdującej się nad terytorium lądowym, morskimi wodami wewnętrznymi i morzem terytorialnym”.
42
nia o przyjmowaniu cudzoziemców na pobyt stały, migrację zarobkową, czy też podróże
turystyczne.
Państwa Wspólnot Europejskich na przełomie lat 80-tych i 90-tych realizowały
działania zmierzające do usunięcia istniejących ograniczeń w rozwoju międzynarodowego
ruchu turystycznego, co doprowadziło do zawarcia Porozumienia z Schengen. Unormowania schengenowskie, już jako acquis communautaire Unii Europejskiej, największą
swobodę w podejmowaniu i realizowaniu decyzji o zagranicznych podróżach dają
obywatelom państw członkowskich. Natomiast wobec obywateli z krajów trzecich
ustanowione zostały formalności graniczne przy przekraczaniu granicy zewnętrznej
Układu z Schengen4. Zasadniczo wiążą się one z posiadaniem przez podróżnego paszportu, ważnej wizy oraz graniczną odprawą paszportową i celną.
Paszport jest niezbędnym dokumentem uprawniającym do odbywania podróży
międzynarodowej oraz przybywania na terytorium innego państwa (grupy państw).
Kolejnym dokumentem związanym z formalnościami granicznymi jest wiza. Wiza jest
potwierdzeniem w paszporcie, że posiadacz jest upoważniony do przekraczania
granicy państwa, w którego imieniu adnotacji dokonano. Zawiera ona stwierdzenie
zezwolenia na przekroczenie granicy w określonym terminie, okres przebywania na
jego terytorium oraz cel podróży. Oznacza to, że wiza pozwala wystawiającemu ją
na prowadzenie ścisłej kontroli i na regulowanie według własnych przepisów ocen
i kryteriów ruchu przyjazdowego obywateli innych państw. Należy podkreślić, że
instytucja wiz w UE nie ma w założeniu utrudniania przemieszczania się ludzi, lecz
uzasadniana jest względami bezpieczeństwa państw członkowskich. Jednak już od
początku funkcjonowania stanowi duże utrudnienie dla rozwoju międzynarodowego ruchu osobowego. W mniejszym stopniu, lecz występują ograniczenia przewozu dewiz. Problem przepisów dewizowych jest bardzo zróżnicowany. Część
państw ustala górną granicę wywozu ilości walut, niektóre ograniczają ilość wywozu
obcej waluty ze względu na trudności gospodarcze danego kraju, inne zaś ustalają rygorystyczne ograniczenia dotyczące deklaracji przywozu przez podróżnego i obowiązek wymiany na walutę danego państwa w wytypowanych bankach. Z formalnościami granicznymi wiąże się odprawa sanitarna. Państwo, mając na uwadze ochronę stanu zdrowotności na swoim terytorium, może zastosować ograniczenia przyjazdów obywateli
z regionów (krajów) podwyższonego ryzyka epidemiologicznego oraz chorób zakaźnych
(dżuma, ebola, sars).
Reasumując, formalności graniczne z pewnością stanowią uciążliwość dla przekraczających zewnętrzną granicę UE, ale nie są istotną przeszkodą utrudniającą na przykład
rozwijanie współpracy transgranicznej. Doświadczenia ostatnich dwóch lat ukazują jednocześnie, że istniejący system kontroli osób dość skutecznie przyczynia się do zwal4 Po wejściu w życie Układu Amsterdamskiego (podpisany 2 października 1997 r.) w maju 1999 r.
Układ z Schengen włączony został do acquis communautaire Wspólnoty Europejskiej jako całość jej dorobku prawnego. Obejmuje ono pierwotne źródła prawa (traktaty), prawo stanowione przez organy
Wspólnoty, orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości oraz umowy międzynarodowe. To sprawia, że
państwa przystępujące do UE zobowiązane są do przyjęcia tego dorobku w całości. Nie istnieje obecnie
możliwość pozostawania poza Układem, gdyż przystępując do Unii każde państwo przyjęło również cały
dorobek prawny Wspólnoty, a więc i postanowienia Układu z Schengen.
43
czania przestępczości granicznej i międzynarodowej. Potwierdza to, oczywiście w ograniczonym zakresie, przeprowadzona poniżej analiza. Tym samym może to oznaczać, iż europejska polityka sąsiedztwa widziana przez pryzmat obowiązujących
schengenowskich przepisów prawnych aktualnie obowiązujących oraz priorytetów
w Strategii wpisuje się w kształtowanie wschodniej granicy Polski jako granicy
współpracy i otwartej dla ludzi.
4. Próba weryfikacji nowego wymiaru polskiej granicy państwowej
Członkostwo Polski w Unii Europejskiej zmieniło wymiar granicy państwowej dla
przepływu osób. Odcinki granicy z Niemcami, Czechami, Słowacją i Litwą
stały się wewnętrznymi granicami Unii Europejskiej. Natomiast granica z Rosją
(Obwodem Kaliningradzkim), Białorusią, Ukrainą oraz odcinek morski i lotnicze
przejścia graniczne utworzyły fragment granicy zewnętrznej Wspólnoty. Na granicy wewnętrznej, jak na razie, ruch osobowy oraz ochrona tzw. granicy zielonej
wciąż podlegają kontroli i ochronie. W nieodległej perspektywie Polska, podobnie
jak pozostałe nowe państwa członkowskie, staną się jednak częścią obszaru schengeńskiego. Decyzja o zniesieniu kontroli na granicy wewnętrznej zostanie podjęta
przez Unię Europejską – indywidualnie w stosunku do każdego nowego państwa5.
Przystępując do analizy należy uwypuklić zasadniczą kwestię, iż Polska deklarowane
wcześniej obietnice otwartości granicy wschodniej dotrzymuje, pomimo faktu,
że w okresie od października 2003 r. do grudnia 2004 r. liczba przyjazdów obywateli
Rosji, Białorusi i Ukrainy spadła łącznie o około 25%. Zauważalna jest jednak tendencja wzrostowa przepływu osób z kierunku wschodniego. O otwartości granic świadczy
najdobitniej ilość wydanych przez Polskę wiz. Otóż w ciągu 15 miesięcy obowiązywania ruchu wizowego wydano aż 1,5 mln wiz, w tym dla 400 tys. obywateli Białorusi6.
Mimo wcześniejszych obaw dotyczących wydolności systemu wydawania wiz, podjęte
przez stronę polską działania na rzecz jego wdrożenia okazały się skuteczne.
W stosunku do liczby przekroczeń granicy w okresie obowiązywania wiz odnotoBy móc bez kontroli granicznej wjechać np. do Niemiec czy też Litwy, należy poczekać na przystąpienie Polski do Układu z Schengen. A to może opóźnić się z powodu zaniedbań w dostosowaniu
naszego kraju do wymogów Układu, jak również wskutek oporów po stronie unijnej. Według P.
Dakowskiego (Podsekretarz Stanu w MSWiA, Pełnomocnik Rządu ds. SIS II i VIS)5 może to nastąpić
w 2007 r., ale są też prognozy mówiące o 2012 r. [L. Sidorowicz, 2005]. Opóźnienia te mogą być
spowodowane trudnościami w tworzeniu polskiego systemu informacyjnego, tworzonego na wzór Systemu
Informacyjnego Schengen (SIS). Bez dostępu do informacji nie jest możliwe prowadzenie wspólnej
polityki wizowej, azylowej, celnej i granicznej. To samo dotyczy współpracy policji i wymiaru sprawiedliwości. Na problem ten zwróciła uwagę prof. Barbara Kudrycka – poseł do Parlamentu
Europejskiego – w pisemnym pytaniu złożonym w dniu 20.10.2004 r. do Komisji Europejskiej
[http://www.kudrycka.pl/komisje.htm].
6 Dane te podał Minister Spraw Zagranicznych Włodzimierz Cimoszewicz podczas wykładu
okolicznościowego w Politechnice Białostockiej (PAP, Białystok 22.12.2004 r.).W ciągu jednego roku obowiązywania ruchu wizowego (1 październik 2003 r. – 30 września 2004 r.) polskie urzędy konsularne na
terytorium: Rosji, Białorusi i Ukrainy wydały około 1138 tys. wiz dla ok. 622 tys. Ukraińców, 300 tys.
Białorusinów i 216 tys. Rosjan.
5
44
wano znikomą ilość przypadków odmowy wjazdu obywatelom Rosji, Białorusi i Ukrainy
na terytorium Polski (7,5 tys. Rosjanom, 8,8 tys. Białorusinom, 12 tys. Ukraińców i 1,2
tys. obywatelom Mołdawii). Najliczniejszą grupą narodowościową, której odmówiono
wjazdu w 2004 r., stanowili Filipińczycy 17,8 tys. odmów – głównie zejść na ląd ze
statków handlowych. Najczęstszym powodem odmowy przekroczenia granicy był
brak wizy i środków płatniczych. Zdecydowanie najwięcej przypadków braku zezwolenia
na wjazd przypadło na okres bezpośrednio po wprowadzeniu nowych zasad przekraczania
granicy. Również śladowy (ok. 0,15%) był odsetek wiz unieważnionych [Sytuacja na granicy
państwowej…, 2005].
Widoczną konsekwencją nowego wymiaru polskiej granicy, tzn. wskutek wprowadzania unormowań schengenowskich i akcesji z UE, był niewielki wzrost przestępczości granicznej odnotowany w okresie wrzesień 2003 r. – październik 2004 r.,
w stosunku do analogicznego okresu 2002/2003. Podobna tendencja utrzymywała się do
końca 2004 r. Wzrost ten dotyczył przede wszystkim obywateli narodowości ukraińskiej
(86,2%). Najwięcej zatrzymanych za usiłowanie nielegalnego przekroczenia granicy państwowej przypadło na granicę polsko-niemiecką. Znalazło to odbicie w ilości przekazanych przez niemieckie służby graniczne w ramach readmisji do Polski cudzoziemców,
która wzrosła o 124,9% w stosunku do analogicznego okresu roku poprzedniego.
Ogółem w 2004 roku przekazano z terytorium Polski do innych państw 6199 cudzoziemców [Statystyka Straży Granicznej…, 2005].
Przestępczość graniczna jest bardzo różna. Do najbardziej charakterystycznych zaliczyć należy nielegalne przekraczanie granicy. W roku akcesji (2004 r.) za
przekroczenie granicy państwowej wbrew przepisom Straż Graniczna zatrzymała
ogółem 5762 osoby (wzrost o 1,8% w stosunku do 2003 r.), w tym: na granicy zewnętrznej 1085 osób (spadek o 10,8%), na granicy wewnętrznej 4592 osób (wzrost o 5,7%) i
w głębi kraju 85 (spadek o 14,1%). Wśród zatrzymanych 4472 osoby były obcokrajowcami (wzrost o 24,5%), z tego: na granicy zewnętrznej 916 osób (wzrost o 15,8%), na
granicy wewnętrznej 3475 osób (wzrost o 28,4%). Spośród cudzoziemców zatrzymanych w 2004 r. (samodzielnie przez SG) najliczniej reprezentowani byli obywatele Ukrainy – 1884 (873 osoby w roku poprzednim) osób, i odpowiednio: Rosji – 557
(310), Mołdawii – 276 (144), Chin – 218 (195), Wietnamu – 146 (243), Pakistanu – 143
(161) i Białorusi – 101(56). Wśród ogółu zatrzymanych cudzoziemców najwięcej było na
granicy zewnętrznej: obywatele Ukrainy stanowili – 257 (177) osób, w dalszej kolejności
Chin – 121 (78), Pakistanu – 86 (65), Rosji – 74 (34), Wietnamu – 64 (81) i Armenii –
55 (32) osób. Jeśli chodzi granicę wewnętrzną, podobnie jak na odcinku zewnętrznym,
wśród zatrzymanych dominowali obywatele Ukrainy – 1623 (692)osób, znaczny też był
udział Rosjan – przeważnie jednak obywateli narodowości czeczeńskiej – 475 (276) osób,
a także Mołdawii – 232 (116), Chin – 95 (95) i Białorusi – 74 (45) [Statystyka Straży Granicznej…, 2005]. Zaprezentowane tu dane, zwłaszcza liczba nielegalnych przekroczeń
granicy polsko-niemieckiej, mogą sugerować, że ochrona odcinka zewnętrznego
oraz kontrole pobytu obcokrajowców w kraju są jeszcze zbyt mało skuteczne.
45
RYSUNEK 1
Cudzoziemcy zatrzymani przez Straż Graniczną RP
na odcinkach zewnętrznej i wewnętrznej granicy UE
2004 r.
granica
zewnętrzna UE
20%
terytorium kraju
2%
granica
wewnętrzna UE
78%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Statystyka Straży Granicznej: ruch graniczny,
zwalczanie przestępczości, migracja [2005].
W roku uzyskania przez nasz kraj członkostwa unijnego i obowiązywania ruchu wizowego na wszystkich odcinkach granicy przeprowadzono 196 mln odpraw
w osobowym ruchu granicznym. W porównaniu do roku 2003 nastąpił wzrost o blisko
10%. Z tego granicę zewnętrzną przekroczyło 33 mln podróżnych, co stanowiło spadek o 1,4% w stosunku do roku poprzedniego, zaś granicę wewnętrzną 163 mln osób,
co daje wzrost krotności przekroczeń o 12,2%. Udział zewnętrznej granicy w całości
ruchu granicznego w 2004 r. wynosił niecałe 17%. Polskę odwiedziło łącznie 62 mln
cudzoziemców (wzrost o 18,8%). W tym granicę zewnętrzną przekroczyło 11 mln obcokrajowców (spadek o 6,9%), a wewnętrzną 51 mln (wzrost o 26,2%). Jeśli chodzi
o obywateli polskich, to granicę przekroczyło 37 mln rodaków (spadek o 3,9%), w tym
przez granicę zewnętrzną 6 mln (wzrost o 11,3%) i 31 mln przez granicę wewnętrzną,
czyli spadek o 6,3% [http://www.sg.gov.pl/downloads/statystykaSG2004.xls].
Jak wynika z przedstawionych danych liczbowych ponad 90% przekroczeń granicy odbywa się przez przejścia lądowe. Sytuację tą warunkuje w znacznym stopniu
kontynentalne położenie naszego kraju oraz dynamiczny rozwój transportu kołowego. Wahania dynamiki ruchu występują przeważnie przez morskie punkty kontroli granicznej. Niewielki, lecz trwały wzrost ma miejsce na przejściach lotniczych,
natomiast trend spadkowy występuje w granicznych przejściach kolejowych (por.
tab. 1).
46
RYSUNEK 2
Krotności przekroczeń granicy państwowej RP w latach 2000-2004
(ilość odpraw granicznych)
200 000 000
150 000 000
100 000 000
50 000 000
0
2000 r.
2001 r.
2002 r.
cudzoziemcy
2003 r.
2004 r.
Polacy
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: L. Sidorowicz [2005], s. 140.
TABELA 1
Przyjazdy do Polski według rodzaju przejść granicznych
w poszczególnych latach (w tys. osób)
Przejścia/rok
Ogółem, w tym:
drogowe
kolejowe
morskie
lotniska
1994
74 253
69 670
3 497
441
644
1996
87 439
83 357
2 755
555
772
1998
88 592
84 186
1 821
1 574
1 011
2001
61 431
56 353
2 436
1 468
1 174
2003
52 130
47 442
1 879
1 627
1 182
2004
61 918
57 666
1 854
859
1 539
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: L. Sidorowicz [2005], s. 141.
Infrastruktura przejść granicznych jest istotnym czynnikiem warunkującym
z jednej strony skuteczną kontrolę przekraczających osób i środków transportu z drugiej zaś właściwą obsługę podróżujących. Przedstawioną w opracowaniu wielkość
osobowego ruchu granicznego pod koniec 2004 r. obsługiwało 253 przejść granicznych, w tym: 176 drogowych, 33 kolejowych, 19 morskich, 5 rzecznych i 20 lotniczych.
Na odcinku lądowej granicy zewnętrznej UE, tzn. z Rosją, Białorusią i Ukrainą, funkcjonowało razem 29 granicznych punktów kontroli ruchu osobowego
i towarowego. Jeśli chodzi o granicę wewnętrzną, to na odcinku: z Litwą obsługiwały
ruch 3 przejścia graniczne, ze Słowacją – 52, z Czechami – 92, z Niemcami – 38, razem 185 przejść granicznych [L. Sidorowicz, 2005].
Nierozerwalnie z ruchem granicznym wiąże się przemieszczanie środków transportowych. W 2004 roku w ruchu drogowym przeprowadzono ponad 51 mln odpraw
pojazdów (osobowych, ciężarowych i autobusów) przekraczających polską granicę
47
z krajami członkowskimi (wzrost o 23,1%), w tym 45 mln samochodów osobowych
(wzrost o 23,4%) oraz 6 mln samochodów ciężarowych (wzrost o 22,2%). Podobnie jak w ruchu osobowym wzrost nastąpił na granicy: z Niemcami (o 38,6%),
z Litwą (o 27,1%) i ze Słowacją (o 22,5%). Spadek miał miejsce jedynie na granicy
z Czechami (o 2%)[ Sytuacja na granicy państwowej…, 2005].
W przypadku ruchu granicznego samochodów ciężarowych odnotowano wzrost
na wszystkich odcinkach granicy wewnętrznej, w tym na granicy: z Litwą (o 26,2%),
z Niemcami (o 21,8%), ze Słowacją (o 21,3%) i z Czechami (o 20,9%) [L. Sidorowicz,
2005]. Można przyjąć, że ożywienie na granicy wewnętrznej świadczy o zadziałaniu efektu
swobodnego przepływu towarów w ramach jednolitego rynku europejskiego.
5. Wschodnia granica Polski zewnętrzną granicą Unii Europejskiej
Lata 2003–2004 można uznać za wyjątkowe dla przenikalności polskiej granicy państwowej, zwłaszcza dla jej odcinka wschodniego. Przede wszystkim za sprawą wprowadzenia przez nasz kraj z dniem 1 października ruchu wizowego dla obywateli Rosji, Białorusi i Ukrainy7, oraz daty 1 maja 2004 r., kiedy to odcinki wschodni i północny stały
się fragmentem zewnętrznej granicy Wspólnoty Europejskiej. To oznacza, że zniesienie
kontroli na granicach wewnętrznych musi pociągać za sobą intensyfikację kontroli na
granicach zewnętrznych, zwłaszcza osób niepożądanych na jej obszarze. Wymogi
schengenowskie określają warunki, których spełnienie jest wymagane przy wjeździe
obywateli państw trzecich na teren Grupy Schengen. Jednym z kluczowych wymogów
do wypełnienia w tym względzie (jak już wcześniej podkreślono) jest obowiązek wprowadzenia ruchu wizowego dla obywateli z państw trzecich, którzy nie są na tzw. białej
liście oraz zbieranie informacji o osobach niepożądanych na obszarze Wspólnoty8. Niestety dotyczy on także naszych sąsiadów zza wschodniej granicy – z wyjątkiem Litwy.
7 W dniu 30 lipca 2003 roku w Kijowie podpisano Umowę między Rządem Rzeczpospolitej Polskiej
a Gabinetem Ministrów Ukrainy o zasadach ruchu osobowego, w dniu 26 sierpnia 2003 roku w Mińsku
podpisano Umowę między Rządem Rzeczpospolitej Polskiej a Rządem Republiki Białorusi o ruchu osobowym, natomiast w dniu 18 września 2003 roku w Warszawie podpisano Umowę między Rządem
Rzeczpospolitej Polskiej a Rządem Federacji Rosyjskiej o warunkach podróży obywateli Rzeczypospolitej Polskiej i obywateli Federacji Rosyjskiej.
8 Od 1 maja 2004 r. wobec obywateli polskich został całkowicie zniesiony obowiązek posiadania wiz
przy wyjeździe do krajów Unii Europejskiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego – niezależnie od celu
i czasu trwania pobytu. Polacy mogą podróżować bez wiz do większości krajów z tzw. białej listy. Lista ta
obejmuje 32 państwa, których obywatele mogą wjeżdżać na terytorium Unii Europejskiej bez wiz. Zgodnie
z zasadą wzajemności kraje te nie powinny wymagać wiz od obywateli UE. Te państwa to: Andora, Argentyna, Australia, Boliwia, Brazylia, Brunei, Bułgaria, Chile, Chorwacja, Gwatemala, Honduras, Izrael, Japonia,
Kanada, Korea Południowa, Kostaryka, Meksyk, Malezja, Monako, Nikaragua, Nowa Zelandia, Panama,
Paragwaj, Rumunia, San Marino, Salwador, Singapur, Stany Zjednoczone, Szwajcaria, Urugwaj, Watykan
i Wenezuela. Biała lista obejmuje też specjalne regiony pod administracją Chin: Hongkong i Makau.
Z większością tych krajów Polska już zawarła umowy o ruchu bezwizowym. Mimo, że Polska zniosła obowiązek wizowy dla obywateli Australii, kraj ten nie zastosował zasady wzajemności. Także Kanada i USA
nadal prezentują sztywne stanowisko w kwestii wiz. W ramach dostosowywania polityki wizowej do wymogów UE zniesiono ruch bezwizowy między Polską a Kazachstanem (12.01.2001), Mongolią (5.05.2001),
Macedonią (1.11.2002), Białorusią (1.10.2003), Rosją (1.10.2003) i Ekwadorem (10.11.2004). Wskutek wy-
48
Tak jak przewidywano, pierwszy miesiąc obowiązywania ruchu wizowego przyniósł znaczne ograniczenie ruchu przyjazdowego do Polski z kierunku wschodniego. Na granicy z Rosją w październiku 2003 r. liczba przyjazdów (porównując do
wielkości przekroczeń z września tegoż samego roku) spadła o 44%, z Białorusią –
o 45%, a z Ukrainą – o 70%. Ale już miesiąc później, tj. w listopadzie, spadki były
już nie tak znaczne i wyniosły (odpowiednio): 31%, 24,5% i 43%, a w grudniu
zmalały do 18,5%, 18% i 22% [L. Sidorowicz, 2005]. Pomimo tego że odnotowano
skokowe wyhamowania spadku liczby odpraw cudzoziemców na odcinkach granicy
z Rosją, Białorusią i Ukrainą, to zauważa się od listopada 2003 r. tendencję (z wahaniami sezonowymi) wzrostową (por. rys. 3).
Z ogólnej ilości przekroczeń granicy zewnętrznej WE w 2004 r. zauważono
zmniejszenie przyjazdów cudzoziemców do Polski o blisko 7% – odnosząc się do
poziomu z roku 2003. Mimo tego spadku tendencję wzrostową wykazuje ruch obcokrajowców przez granicę lotniczą (o 30,2%) i na odcinku z Rosją (o 8,4%). Natomiast spadek wystąpił na granicy: morskiej (o 43,5%), z Białorusią (o 9,1%) i
z Ukrainą (o 5,7%). W przypadku przekroczeń odcinka zewnętrznego przez obywateli polskich zauważalny był wzrost o ponad 11% w porównaniu do roku 2003. Nastąpił on głównie jednak za sprawą obywateli polskich na odcinku z Obwodem Kaliningradzkim, którzy uprawiają tzw. handel walizkowy, przemycając przeważnie odżywki
i paliwo silnikowe [L. Sidorowicz, 2005].
Od lat 90. do chwili obecnej zarówno motywy jak i czas pobytu przybyszy zagranicznych ulegają wciąż zmianom. W roku akcesji Polski do UE przyjazdy obywateli zza wschodniej granicy w typowych celach turystycznych stanowiły blisko
14%, po zakupy na własne potrzeby 15%. Porównując do 1994 r., to wyjazdy
w celu nabycia towarów w naszym kraju deklarowało aż 46% obywateli zza
wschodniej granicy. Obserwuje się natomiast zwiększoną ilość wyjazdów w interesach własnej firmy i w celach służbowych z 10% w 1994 roku do 18% w roku 2004,
także trwały trend wzrostowy wykazuje ruch tranzytowy. Interesujące jest, że około
77% przyjazdów były to podróże 1-3 dniowe, często w weekendy. Odwiedzane są też
przeważnie ośrodki miejskie (76%), najczęściej takie miasta, jak: Warszawa, Łódź,
Gdańsk, Białystok, Lublin.
Odnosząc się do tych danych, można przyjąć, że na przewartościowania celów i motywów podróży do Polski w przeważającej mierze wpłynęły zmiany gospodarcze
w poszczególnych państwach, takie jak np. wyrównywanie się cen towarów. Nie
należy też zapominać o wzroście kosztów podróży, w tym konieczność uiszczenia
opłat za uzyskanie wizy (Białoruś i Rosja).
Zwiększający się udział w osobowym ruchu granicznym typowej turystki
i przyjazdów w interesach służbowych można traktować jako prognozę, że członkostwo naszego kraju we Wspólnocie oraz promocja polskiej turystyki zintensyfikuje tę
formę przyjazdów. Powinno to przyczynić się do wzrostu wydatków zagranicznych turystów w Polsce do poziomu 8,6 mld USD w 2006 roku [http://www.pot.gov.pl].
powiedzenia umowy o wzajemnym zniesieniu obowiązku wizowego, od 5 lutego 2002 r. wprowadzono ruch
wizowy z Kubą.
49
RYSUNEK 3
Ruch przyjazdowy na granicach z Rosją, Białorusią i Ukrainą w okresie od
X 2002 do XI 2004 roku (w tys. osób)
Źródło: http://www.intur.com.pl/trendy.htm.
RYSUNEK 4
Przyjazdy turystów wraz z prognozą do 2007 r. według celów pobytu
Źródło: http://www.pot.gov.pl.
50
TABELA 2
Wydatki turystów według krajów w poszczególnych latach (w USD na osobę)
Kraje
Uśrednione wydatki
cudzoziemców w Polsce, w tym obywateli:
Rosji
Ukrainy
Białorusi
1994
1996
1998
2000
2001
2002
2003
2004
211
213
200
137
136
132
114
161
225
97
173
312
74
87
316
153
114
151
115
121
124
105
99
88
92
116
83
76
74
96
123
93
Źródło: Opracowania własne na podstawie http://www.intur.com.pl/trendy.htm.
Interesujące jest spostrzeżenie (por. tab. 2) odnoszące się do wydatków osób przyjezdnych. Zauważa się ogólny wzrost wydatków ze 114 USD na pobyt jednej osoby
w 2003 r. aż do 161 USD w roku 2004. W tym przypadku jest to tzw. efekt granicy wewnętrznej, czyli skutek zlikwidowania granicznej kontroli przewozu towarów przez
osoby fizyczne, jednocześnie dużego zainteresowania polskimi towarami oraz usługami.
Jeśli chodzi o zwiększone wydatki obywateli zza wschodniej granicy, a mianowicie: o 13
USD w przypadku Rosjan, 19 USD Białorusinów ponad 40 USD Ukraińców,
w znacznym stopniu są one przeznaczane na zakup towarów dla własnych potrzeb lub
jako towarów do odsprzedania. Znaczne są też wydatki na pokrycie kosztów pobytu
(wyżywienie, nocleg, transport) [http://www.intur.com.pl/trendy.htm].
W 2004 roku łączne przychody od obcokrajowców wyniosły 5786 mln USD,
z czego około połowa przypada na wpływy od turystów, a druga połowa – na odwiedzających jednodniowych. Analizując wielkość łącznych przychodów z tytułu
przyjazdów cudzoziemców i ich znaczący wzrost w stosunku do poprzedniego
roku aż o 42,2%, warto zauważyć, że wpłynęły na to następujące zjawiska
[http://www.intur.com.pl/trendy.htm]:
–
znaczący wzrost liczby przekroczeń granicy (w skali roku o 18,8%), w tym
z krajów w największym stopniu generujących przychody dewizowe (np.
z krajów UE o 25,3%);
–
w związku z polityczną i gospodarczą sytuacją na Ukrainie, w IV kwartale 2004 roku zanotowano zdecydowany wzrost liczby przyjazdów rezydentów tego kraju (o ok. 54%) i gwałtowny wzrost ich przeciętnych
wydatków, zwłaszcza tych, które zostały przeznaczone na zakupy;
–
wejście Polski do Unii Europejskiej oraz utrzymywanie się przez większość
roku wysokiego kursu euro spowodowało, że znacząco wzrosły przeciętne
wydatki na osobę (zarówno turystów, jak i odwiedzających jednodniowych), zwłaszcza podróżnych z Niemiec i Ukrainy;
–
wzrost udziału przychodów od odwiedzających jednodniowych w łącznej sumie przychodów dewizowych (z 33,8% w 2003 r. do 49,8% w 2004 r.) –
mimo niekorzystnych zmian proporcji warto zauważyć, że łączne przychody od turystów wzrosły o 7,8%.
51
Nie należy zapominać zależności, iż wzrost liczby przyjazdów w 2004 roku
i wzrost przeciętnych wydatków był w dużej mierze związany z sytuacją polskiej waluty
wobec euro, a więc nie może być traktowany jako tendencja stabilna.
6. Województwo podlaskie regionem dwóch granic – wewnętrznej
i zewnętrznej UE
Województwo podlaskie jest regionem przygranicznym sąsiadującym z dwoma
państwami, tj. Litwą i Białorusią. Odcinek granicy z Litwą jest granicą wewnętrzną,
natomiast granica z Białorusią posiada wymiar granicy zewnętrznej UE. Również i na
tym odcinku granicy zjawiska związane z przestępczością graniczną i przepływem
osób przez granicę nabrały nowego wymiaru, w tym dynamiki. Namacalnym przykładem jest chociażby zauważalny wzrost ilości i wartości przemyconych towarów.
W I kwartale 2005 r. na całym odcinku granicy woj. podlaskiego odnotowano
wzrost stwierdzonego przemytu przez Straż Graniczną o 160% w porównaniu do
I kwartału roku poprzedniego. Interesujące, że największą skalę tego zjawiska
odnotowano na przejściach granicznych zlokalizowanych na granicy z Litwą. Jest
wielce prawdopodobne, iż osoby zajmujące się procederem przemytniczym uznały
moment wejścia Polski do UE za sprzyjającą okoliczność do nasilenia nielegalnego
przewozu towarów, takich jak używki, kosmetyki, wyroby tekstylne, obuwie
i farmaceutyki. Zasadniczą przyczyną zaistnienia takiej sytuacji było zniesienie kontroli
celnej wykonywanej bezpośrednio na granicy. Wprowadzone w to miejsce kontrole
grup mobilnych w strefie przygranicznej i wewnątrz kraju, są efektywne w swoim
działaniu – świadczy o tym ilość stwierdzonych przestępstw karno-skarbowych.
W wielu okolicznościach ich działania są jednak utrudnione9.
Podobnie jak na cały odcinku granicy wschodniej, również i w przejściach granicznych woj. podlaskiego (z Białorusią) moment wprowadzenia wiz spowodował
zdecydowane zmniejszenie się osobowego ruchu granicznego. Obserwowana wielkość krotności przekroczeń w IV kwartale 2004 r. oraz w I kwartale 2005 r. wskazuje
jednak, iż zaostrzenie reżimu wizowego nie sprawia zbyt dużego utrudnienia obywatelom za wschodniej granicy w przyjazdach do Polski. Aktualne jego poziom systematycznie wykazuje tendencję wzrostową. W porównaniu do I kwartału roku poprzedniego – razem na granicy wewnętrznej i zewnętrznej – zaobserwowano wzrost ruchu
osobowego o 15%. Szczególnie dużą dynamiką charakteryzuje się ruch na granicy
z Litwą, gdzie odnotowano wzrost o ponad 21%. Wśród najczęściej przekraczających
tę granicę osób są nadal obcokrajowcy. Interesujący jest jednak wzrost wyjazdów do
Litwy przez obywateli Polski. Zauważono wzrost krotności przekroczeń granicy aż
9 Dyrektor Izby Celnej w Białymstoku Mirosław Sienkiewicz uważa, że zniesienie 1 maja 2004 roku odpraw celnych na polsko-litewskiej wewnętrznej granicy UE nie oznaczało zatrzymania tam przemytu. W ciągu
roku dwie grupy mobilnych celników działające na odcinku polsko-litewskim wykryły 380 tysięcy przypadków
przemytu, głównie papierosów i alkoholu. Zdaniem Sienkiewicza, duży przemyt, który miał miejsce przed
członkostwem, został zahamowany. „Przemytnicy wciąż szukają nowych metod i sposobów, żeby tym
procederem się zajmować” – uważa M. Sienkiewicz [http://euro.pap.com.pl/cgi-bin/europap.pl?ID=66175].
52
o 125% (porównując wielkość przekroczeń w I kwartale 2004 i 2005 r.)
[http://www.posg.pl/aktualnosci.aspx].
Zauważa się, w oparciu o deklarowane cele wyjazdów przez podróżnych, że coraz więcej wyjeżdżających wskazuje na charakter turystyczny swoich podróży. Krajami odwiedzin przez polskich turystów są: Litwa, Łotwa, Estonia, ale też
i Białoruś. Polacy w tych państwach najczęściej odwiedzają znane, popularne i atrakcyjne turystycznie miejsca. Częściej też podróżujący poruszają się własnymi środkami
transportowymi. Jednocześnie oferty przewoźników grupowych (kolei, firm przewozowych) cieszą się coraz mniejszym zainteresowaniem.
Podsumowując należałoby uwypuklić niektóre fakty, częściowo potwierdzające opinię, że wprowadzenie unormowań Układu z Schengen w rzeczywistości nie ogranicza
transgranicznego ruchu turystycznego, zarówno obywatelom naszego kraju i województwa, jak i obywatelom z Białorusi. Na kierunku z Litwą ułatwione przekraczanie
granicy (odbywającej się prawie bez kontroli bezpośredniej) wraz z utworzeniem
wspólnego rynku pozytywnie wpływają np. na wymianę turystyczną. Wyrazem zwiększonego ruchu granicznego są coraz częściej zauważalne korzyści, jakie czerpią mieszkańcy woj. podlaskiego. Wymiernym efektem tego jest rozbudowa infrastruktury turystycznej wzdłuż ciągów komunikacyjnych, ale i nie tylko, bo również w innych miejscach atrakcyjnych turystycznie. Niezwykle istotne są też bezpośrednie kontakty władz
lokalnych i szeregu instytucji po obu stronach granicy. A także działania władz wojewódzkich i samorządowych, które dokładają starań mających ułatwiać przekraczanie
granicy. Przykładem na to jest otwieranie nowych przejść granicznych. W miesiącach
kwiecień i maj 2005 r. dokonano otwarcia dla ruchu osobowego, dwóch nowych
przejść granicznych na odcinku z Białorusią: w Puszczy Białowieskiej w m. Białowieża
oraz na Kanale Augustowskim w m. Kurzyniec [http://www.posg.pl/aktualnosci.aspx].
Należy przypuszczać, że ich uruchomienie spowoduje powstanie nowych (transgranicznych) szlaków turystycznych po niezwykle interesujących krajobrazowo-przyrodnich terenach po obu stronach granicy.
Wnioski
1.
2.
Budowa unijnej przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości m.in.
w ramach EPS jest w ostatnich latach jednym z najbardziej dynamicznie rozwijających się projektów politycznych UE. Zarządzanie granicami będzie zaś
prawdopodobnie priorytetem w większości planów działania w tym obszarze,
ponieważ tylko współdziałanie UE i jej partnerów może spowodować skuteczne zarządzanie granicami w celu ułatwienia zgodnego z prawem przepływu osób. Celem tych działań powinno być ułatwienie przepływu osób przy równoczesnym zachowaniu lub polepszeniu wysokiego poziomu bezpieczeństwa.
Formalności graniczne ustanowione na mocy unormowań schengenowskich
stanowią z pewnością uciążliwość dla przekraczających zewnętrzną granicę
UE, ale nie są przeszkodą utrudniającą na przykład rozwijanie współpracy
transgranicznej. Jak pokazują doświadczenia z ostatnich dwóch lat, istniejący
3.
4.
53
system kontroli osób dość skutecznie przyczynia się do zwalczania przestępczości granicznej i międzynarodowej. Zmiany, w tym ułatwienia w przekraczaniu wschodniej granicy oraz otwieranie nowych przejść granicznych wskazują
na próby kształtowania przyjaznej granicy.
Analiza potwierdziła wcześniejsze prognozy skutków wprowadzenia wiz.
W ciągu 20 miesięcy obowiązywania wiz na wschodniej granicy, tak jak prognozowano, pierwszy miesiąc obowiązywania ruchu wizowego przyniósł znaczne ograniczenie ruchu przyjazdowego do Polski. Ale od miesiąca poprzedzającego wprowadzenie wiz ruch graniczny na całej wschodniej granicy wykazuję
tendencję wzrostową. Z ogólnej ilości przekroczeń granicy zewnętrznej
w 2004 r. wynika zmniejszenie przyjazdów cudzoziemców do Polski
o blisko 7% – porównując do poziomu z roku 2003. Mimo tego spadku tendencję wzrostową wskazuje ruch obcokrajowców przez granicę lotniczą (o
30,2%) i na odcinku z Rosją (o 8,4%). Natomiast spadek wystąpił na granicy: morskiej (o 43,5%), z Białorusią (o 9,1%) i z Ukrainą (o 5,7%).
W przypadku przekroczeń odcinka zewnętrznego przez obywateli polskich
zauważalny był wzrost o ponad 11% w porównaniu do roku 2003 .
Podobnie jak na całym odcinku granicy wschodniej, również i na przejściach
granicznych woj. podlaskiego (z Białorusią) moment wprowadzenia wiz spowodował zdecydowane zmniejszenie się osobowego ruchu granicznego. Należy jednak dodać, że obserwowana krotność przekroczeń granicy może uzasadniać twierdzenie, że zaostrzenie reżimu wizowego nie sprawia zbyt dużego
utrudnienia obywatelom zza wschodniej granicy w przyjazdach do Polski. Ponadto władze woj. podlaskiego czynią starania, aby ułatwić ruch graniczny,
otwierając nowe przejścia graniczne, zwłaszcza w rejonach o atrakcyjnych walorach turystycznych. Realizuje się więc cel EPS polegający na rozwoju lokalnego ruchu granicznego oraz uelastycznieniu reżimu wizowego.
Literatura
Comunication from the commision: European Neighbourhood Policy, „Strategy Paper COM”
(2004) 373 final.
http://euro.pap.com.pl/cgi-bin/europap.pl?ID=66175. z dnia 12.05.2004 r. (Europejska Agencja Prasowa).
http://www.intur.com.pl/htm, z dnia 5.03.2005 r. (Instytut Turystyki).
http://www.intur.com.pl/trendy.htm, z dnia 25.04.2005 r. (Instytut Turystyki).
http://www.kudrycka.pl/komisje.htm (Praca w komisjach).
http://www.posg.pl/aktualnosci.aspx, z dnia 05.05.2005 r. (Podlaski Oddział Straży
Granicznej).
http://www.pot.gov.pl ,z dnia 20.05.2004 r. (Polska Organizacja Turystyczna).
http://www.sg.gov.pl/downloads/statystykaSG2004.xls, z dnia 6.04.2005 r. (Komenda Główna Straży Granicznej).
54
Sidorowicz L., Nowy wymiar wschodniej granicy Polski. Wybrane problemy przepływu towarów
i osób, „Administracja publiczna – studia krajowe i międzynarodowe, Zeszyty naukowe Wyższej Szkoły Administracji Publicznej” nr 1(5) 2005, WSAP Białystok 2005.
Statystka Straży Granicznej: ruch graniczny, zwalczanie przestępczości, migracja, KG SG,
Warszawa 2005.
Sytuacja na granicy państwowej w 2004 r. (porównanie do 2003 r.), KG SG, Warszawa 2005.
Tejchman E., Miejsce współpracy transgranicznej we Wschodnim Wymiarze i nowej polityce sąsiedztwa Unii Europejskiej, w: Współpraca transgraniczna Polski z krajami bałtyckimi, Białorusią
i Rosją-Obwód Kalinigradzki w warunkach integracji z Unią Europejską, red. W. Bieńkowski, J. Grabowiecki, H. Wnorowski, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2003.
Streszczenie
Celem Europejskiej Polityki Sąsiedztwa jest uniknięcie wytyczania nowych linii podziału wzdłuż granic poszerzonej Wspólnoty Europejskiej, przy jednoczesnym zachowaniu jej funkcji zabezpieczających, tak przecież istotnych dla zewnętrznej granicy Unii
Europejskiej. Schengenowskie formalności graniczne z pewnością stanowią uciążliwość
dla przekraczających zewnętrzną granicę UE, ale nie są istotną przeszkodą utrudniającą
na przykład rozwijanie współpracy transgranicznej. W okresie obowiązywania wiz na
wschodniej granicy, tak jak prognozowano, pierwszy miesiąc obowiązywania ruchu wizowego przyniósł znaczne ograniczenie ruchu przyjazdowego do Polski. Ale od miesiąca poprzedzającego wprowadzenie wizy ruch graniczny na całej wschodniej granicy
wykazuje tendencję wzrostową. Jednocześnie doświadczenia ostatnich dwóch lat pokazują, że istniejący system kontroli osób dość skutecznie przyczynia się do zwalczania
przestępczości granicznej i międzynarodowej.
The European Policy of Neighbourhood and Schengen’s Normalization
Concept on the Eastern Boarder of Poland
Summary
The aim of the European Policy of Neighbourhood is to avoid marking out new
demarkation lines along the borders of enlarged European Community and, at the same
time, to retain its protective functions which are crucial for the external border of the
EU. Schengen’s border formalities certainly provide arduousness for people crossing
the external border of the EU, however, they do not constitute an essential impediment
to develop the cross-border co-operation. As forecast, during the first month when visa
formalities were introduced on the Eastern border, transit traffic to Poland was considerably limited. Nevertheless, the month prior to introducing visa regulations, transit
traffic along the entire Eastern border tended upwards. At the same time, experience of
the last two years show that the existing system of control of persons contributes quite
effectively towards the fight against cross-border and international crime.
Anna CHMIELAK 1
KULTURA EKONOMICZNA W OBLICZU INTEGRACJI
EUROPEJSKIEJ
1. Istota kulturowej bazy integracji
Proces integracji europejskiej obejmuje głównie sferę ekonomiczną i polityczną.
Jego głównym celem jest budowa wspólnego rynku oraz czerpanie zeń wymiernych korzyści. Od lat 60. strategia budowy Europy przyjęła bardzo pragmatyczny i ostrożny
kierunek stopniowej integracji poszczególnych dziedzin gospodarki. Równocześnie,
choć z pewnym opóźnieniem, następuje pogłębianie współpracy politycznej.
Okres depresji i narastania konfliktów wewnętrznych pokazał nieuchronną konieczność poszukiwania głębszych, kulturowych fundamentów konstrukcji Wspólnoty. Niechęć polityków do podejmowania debaty o kulturze wynikać może w dużym stopniu z tego, że kultura różni się zasadniczo od polityki. Kultura bowiem jest
sferą wartości, dziedziną samowiedzy i tożsamości, a nie są to dziedziny, w których
możliwe byłyby zachowania właściwe polityce, to jest negocjacje i kompromisy.
Skutki niedostrzegania różnicy między kulturą i polityką mogą być złożone2. Jednakże nie wolno manipulować kulturą albo ignorować jej uwarunkowań w celu
osiągnięcia celów politycznych lub ekonomicznych.
Plan zintegrowania Europy nie może być realizowany skutecznie bez fundamentów w postaci wspólnych wartości. Gwarancją współpracy między różnymi
krajami są właśnie wartości duchowe, szeroko rozumiana kultura, którym tradycyjne koncepcje integracji poświęcają mało uwagi. Czy europejska wspólnota ekonomiczna i polityczna znajduje oparcie w organicznej jedności kultury europejskiej?
Czy trwałym politycznym, instytucjonalnym bytom Unii Europejskiej towarzyszy
byt w postaci kultury europejskiej?
Bazę kultury europejskiej stanowią Ateny, Rzym oraz Jerozolima. Grecja jest
dziedzictwem podstawowych form racjonalności, logiki i dialektyki. Jest to także
dziedzictwo świadomości obywatelskiej i poczucia wolności. Z kolei dziedzictwem
Rzymu jest państwo i prawo, swoisty model władzy oraz idea pokoju. Spuścizną Jerozolimy jest głównie monoteizm, dzięki któremu dokonało się odejście od bóstw
Dr hab. Anna Chmielak jest pracownikiem Wydziału Zarządzania Politechniki Białostockiej.
„Naród może stać się nietolerancyjny dla jakiejkolwiek kultury odmiennej od swojej (...), za
swój obowiązek uważa niszczenie albo przekształcanie otaczających go kultur. (...) Może też
pojawić się idea państwa światowego, w którym ma istnieć jedna, uniwersalna forma kultury“
[szerzej: www.omp.org.pl/wozniakowski].
1
2
56
Anna Chmielak
przyrody. Chrześcijaństwo wchłonęło w siebie tradycje greckie i rzymskie, przetworzyło je i stało się podstawową siłą napędową europejskiej kultury i cywilizacji.
W rezultacie kultura europejska jest pluralistyczna, jej dynamika i żywotność polega
na utrzymywaniu się napięć będących źródłem twórczej energii3. Dają one kulturom
Europy cechę otwartości, umiejętności ciągłej konfrontacji z zewnętrznymi wpływami i umożliwiają absorbowanie tego, co jest wartościowe, ale bez utraty własnej
tożsamości.
Problem chrześcijaństwa i bazy wspólnoty kulturowej Europy ma poważne konsekwencje polityczne i społeczne. W procesie budowy Unii Europejskiej potrzebna
jest wizja dobra, fundamentalnych przekonań moralnych leżących u podstaw budowania jedności. Wspólnota ekonomiczna i polityczna oraz sens procedur, powszechnych i demokratycznych, nie mogą być oderwane od systemu wspólnych,
porównywalnych wartości społecznych.
Wiek XXI postrzega się jako wiek kultury, w którym wartością największą staje
się umysł ludzki, jego zdolności poznawcze i twórcze. Może on rozwijać się tylko
w otoczeniu kulturalnym najwyższej jakości, które będzie go inspirować i wzbogacać. Równocześnie wizja globalnego świata napełnia pewne środowiska lękiem, dla
osłabienia którego wybierają one taktykę izolacji i zamykania się w sobie. Proces
globalizacji daje szansę dalszego, twórczego istnienia tylko tym kulturom, które prezentują wysokie wartości estetyczne i etyczne, posiadają siłę materialną i potencjał
ekonomiczny pozwalający im wytrzymać konkurencję i oprzeć się marginalizacji.
Kultura jest najwyższym dobrem każdego społeczeństwa i narodu. Ludzie nie mogą
żyć i tworzyć poza kulturą, jest ona formą ich istnienia. Pozycja narodu w świecie,
jego akceptacja, szacunek do niego mierzy się wartością jego kultury, siłą jej promieniowania4.
Przekazywanie i adaptacja wzorców kulturowych są skorelowane z normami
i społecznie uznanymi celami. W toku przemian historycznych niektóre z istniejących wzorców kulturowych są eliminowane, zaś inne przeobrażane lub wzmacniane5. W skład kultury można włączyć następujące elementy: wartości rozumiane jako
uświadomione potrzeby (ustalają osiągalne cele i środki do ich realizacji), normy
jako wiążący wzór zachowań w stosunkach między ludźmi, fakty oraz materialne
i niematerialne wytwory aktywności społeczeństwa6.
W analizie kultury kładzie się nacisk na zakorzenione historycznie nastawienie
społeczeństwa, podlegające pewnym zmianom w czasie. Poszczególne części skła3 Typowe antynomie ujawniają się na przykład w opozycjach doczesnego z wiecznym, innowacji
i tradycji, osoby i wspólnoty, prawicy i lewicy, romantyzmu i klasycyzmu, mitu i nauki, potrzeby ryzyka
i potrzeby bezpieczeństwa.
4 „Kultura jest nie tylko (...) dziedzictwem narodowym, ale także stale wytwarzanym i przekształcanym dobrem, wartością, która ciągle (...) będzie rozwijać się, zmieniać i wzbogacać“ [por.
www.calculemus.org/lect/glob].
5 Kultura jest zintegrowaną całością obejmującą zachowania ludzi kształtujące się według wspólnych dla nich wzorców postępowania oraz rezultaty takich zachowań. Należy analizować ją jako kategorię dynamiczną, kładąc nacisk na ewolucję norm, wartości, zachowań oraz ich wytworów [zob.
A. Kłoskowska, 1983, s. 40].
6 Tak interpretuje problem S. Ehrlich [S. Ehrlich, 1995].
Kultura ekonomiczna w obliczu integracji europejskiej
57
dowe kultury ekonomicznej musi cechować choćby minimalny stopień spójności.
Tworzy to określone ograniczenia w procesie zmian kulturowych o fundamentalnym charakterze. Z jednej strony bowiem całokształt konstrukcji kulturowej nie
może zmienić się w krótkim czasie, a z drugiej pewna modyfikacja tej konstrukcji
może doprowadzić do utraty spójności kultury i pojawienia się wewnątrz niej napięć
i sprzeczności. W tym kontekście można przypuszczać, że zróżnicowanie kulturowe
poszczególnych krajów staje się pewną przeszkodą w procesie integracji, ale równocześnie wskazuje na konieczność podjęcia dyskusji w dziedzinie kultury na decyzyjnym oraz koncepcyjnym szczeblu ugrupowania. Zatem, zróżnicowanie kulturowe,
proces modyfikacji kultury i wymóg wewnętrznej spójności skłania do postawienia
na porządku dziennym problemu spójności kulturowej społeczeństw wchodzących
w skład ugrupowania.
Zmiany kulturowe obejmują ewolucję systemu wartości. Kiedy przyjmują
względnie powszechny charakter, możliwość ograniczania swobód politycznych
przez elity władzy zawęża się, a równocześnie nasila się potrzeba liberalizmu politycznego. Oczekiwania demokratyzacji nasilają się po zrealizowaniu się potrzeb
podstawowych (konsumpcyjnych i bytowych), ponieważ wówczas uwaga społeczeństwa przesuwa się w kierunku wolności, samookreślenia co do sposobu życia
i postępowania.
W budowaniu systemu demokratycznego oraz umacnianiu go istotną, choć
rzadko dostrzeganą rolę odgrywa kultura polityczna. Ewolucja społeczeństwa w warunkach gospodarki opartej na działalności przemysłowej prowadzi do pojawiania
się instytucji demokratycznych i poszerzania zakresu ich oddziaływania. Siłą napędową tego procesu są oczekiwania społeczeństwa, nadzieje i korzyści związane
z demokratyzacją procesów decyzyjnych w sferze politycznej. Częstym zjawiskiem
jest opór elit, zarówno politycznych jak i ekonomicznych, wobec demokratyzacji
w obawie przed osłabieniem ich wpływów. Dla przełamania tego oporu konieczne
jest upowszechnienie oczekiwań demokratycznych, to znaczy upowszechnienie
przekonania o korzyściach, jakie może czerpać całe społeczeństwo ze zmiany systemu podejmowania decyzji w sferze politycznej, z ukształtowania się instytucji
demokratycznych.
2. Cechy prorozwojowej kultury ekonomicznej
W ramach współczesnej dyskusji o kulturze, jej miejscu w procesie transformacji
można przyjąć, że kultura jest ważnym czynnikiem przemian i że zacierają się granice i podziały między kulturą elit a kulturą społeczeństwa.
W takim przypadku kultura staje się stymulatorem przemian, przy czym dla
rozwoju gospodarki, kształtowania warunków poprawy jakości życia istotny jest
stopień upowszechnienia określonej, a nie dowolnej kombinacji cech kultury ekonomicznej. Nie każda kultura ekonomiczna stanowi stymulator rozwoju i nie wystarczy też prorozwojowa kultura elit, na przykład biznesu, by taki proces miał
miejsce. Uwagi te przesuwają problem cech kultury ekonomicznej w kierunku
58
Anna Chmielak
wszystkich grup społecznych i podkreślają konieczność badania i kształtowania postaw całego społeczeństwa.
Jako kulturę ekonomiczną można rozumieć te przekonania, wartości i postawy,
które wiążą się z aktywnością gospodarczą jednostek, organizacji i instytucji [M. E.
Porter, 2003, s. 59]. Jakie cechy tej kultury mogą pobudzać rozwój gospodarczy?
Czy kultura ekonomiczna sprzyjająca rozwojowi dotyczy wybranych kręgów społeczeństwa, czy przybiera charakter masowy? Jak kształtuje się kultura ekonomiczna
krajów europejskich? Czy kraje transformujące się wykazują podobieństwo do krajów „starej Unii“ pod względem kultury ekonomicznej? Są to problemy, których
rozstrzygnięcie może mieć decydujący wpływ na przebieg integracji.
Ideologia ekonomiczna dostosowana do kulturowego systemu wartości staje się
kulturą ekonomiczną. Ponieważ kultura ekonomiczna żadnej grupy społecznej nie
reprezentuje krajowego systemu wartości, należy mieć świadomość dużej różnorodności kulturowej społeczeństwa. Jakie obszary oddziaływania można traktować
jako objęte kulturą ekonomiczną?
Kultura ekonomiczna określa cele i metody postępowania w obszarze aktywności ekonomicznej obywateli. Kształtuje ona układ wartości oraz mechanizmy ich
realizacji. Ponadto kultura ekonomiczna określa warunki, w jakich określone cele
i metody ich realizacji mogą zyskać akceptację społeczną. Ważne jest również to, że
wskazuje kryteria, według których można kształtować i poddawać ocenie politykę
ekonomiczną. Można ją zatem traktować jako rodzaj filtru uśredniającego pozycje
w strukturze społecznej oraz indywidualne, subiektywne pojmowanie celów. Jeżeli
kultura ekonomiczna określa dominujące wartości i przekonania, to określa również
ramy, wewnątrz których te cele mogą być wyrażane i realizowane. W tym sensie cele
stają się skorygowane kulturowo [patrz: www.ihis.aau.dk/-plaschke].
Społeczeństwa w zasadzie nie mają wyboru co do konstrukcji kultury ekonomicznej, bowiem winna ona sprzyjać poprawie produktywności7. Konwergencja poglądów ekonomicznych, presja rynku światowego, oczekiwania dobrobytu ograniczają zakres, w jakim uwarunkowania kulturowe mogą wpływać na kierunek rozwoju gospodarczego. W ich wyniku kształtuje się pewien zestaw cech kultury ekonomicznej, zbiór postaw, przekonań i wartości o uniwersalnym charakterze, którego wyróżniającą cechą jest pozytywny wpływ na gospodarkę, na poprawę produktywności i kształtowanie oczekiwanej jakości życia.
W sprzyjających okolicznościach państwa mogą stosunkowo szybko modyfikować swoją kulturę ekonomiczną. Globalne uwarunkowania ekonomiczne i polityczne tworzyły możliwość znacznego różnicowania kultur ekonomicznych poszczególnych państw. Realizacja odmiennych modeli ekonomicznych i politycznych pozwalała na kształtowanie się znacznych różnic kulturowych. Funkcjonowanie krajów odbywało się w dużym stopniu w warunkach izolacji, samowystarczalności,
rządów autorytarnych, panowania odmiennych ideologii politycznych. W takich wa7 O wysokości dochodu przypadającego na mieszkańca w głównej mierze przesądza poziom produktywności czynników produkcji oraz stopień ich wykorzystania w działalności gospodarczej. Produktywność jest rozstrzygająca dla poziomu wynagrodzeń, zysków, renty oraz procentu. Dotyczy
zatem właścicieli wszystkich czynników produkcji.
59
runkach przez lata mogły kształtować się i utrzymywać kultury niesprzyjające produktywności. Obecnie staje się to coraz trudniejsze, ponieważ proces umiędzynarodowienia działalności gospodarczej rozszerza się i nasila, następuje przepływ idei
demokratycznych, upowszechniają się oczekiwania poprawy jakości życia.
Wartości, które mogą pobudzać ludzi do wysiłku, doskonalenia się, podnoszenia
produktywności, nie mogą mieć charakteru instrumentalnego, muszą mieścić się
w zestawie fundamentalnych, wewnętrznych wartości. Tylko takie wartości mają
trwały charakter i jako takie nie zanikają wraz z osiągnięciem pewnego poziomu życia. Jeżeli w systemie wartości bardzo słabo zarysowane są wartości sprzyjające
rozwojowi, nie są trwałe, to na plan pierwszy zwykle wysuwają się oczekiwania o
charakterze krótkookresowym. W takim przypadku rozwój gospodarczy cechuje się
cyklicznością, konfliktami i sprzecznościami, a postęp produktywności nie ma stabilnego, trwałego charakteru. Z tych samych względów należy przyjąć, że ani samej
potrzeby rozwoju, ani jego koncepcji lub trwałości nie można narzucić z zewnątrz.
Wyboru między rozwojem a stagnacją dokonuje samo społeczeństwo w zależności
od dominującego układu wartości, w tym wartości wewnętrznych.
Kultura ekonomiczna państwa zależy w dużym stopniu od dominujących wśród
jego obywateli poglądów w kwestiach gospodarczych oraz przyjętego paradygmatu.
O ile we wcześniejszych wiekach takimi paradygmatami była akumulacja kapitału,
centralne planowanie, substytucja importu, o tyle obecnie staje się nim paradygmat
produktywności i dostrzeganie w nim źródeł dobrobytu. Jest ona wypadkową minionej i obecnej sytuacji mikroekonomicznej, instytucji społecznych oraz ogólnych
warunków prowadzenia działalności gospodarczej.
Wobec powyższego, jako punkt wyjścia dla prorozwojowej kultury ekonomicznej można przyjąć przekonanie, że dobrobyt społeczeństwa zależy od produktywności – jej poziomu i tempa wzrostu. Do przeszłości należy sytuacja, w której
o dobrobycie mogły decydować względnie obfite zasoby naturalne, korzyści skali,
siła militarna albo względnie obfite i tanie zasoby pracy. Przekonanie o decydującej
roli produktywności winno mieć charakter powszechny i musi mu towarzyszyć
wiara w nieograniczone możliwości pomnażania bogactwa tkwiące w twórczym
potencjale i intuicji. Taki punkt wyjścia pokazuje fundamentalny układ postaw
i wartości sprzyjających produktywności. W konstrukcji tej nie znajduje miejsca
przekonanie o pozytywnym oddziaływaniu na wzrost produktywności regulacji państwowych, monopoli lub dużych korporacji.
Jako wyróżniające cechy kultury ekonomicznej można wskazać:
–
nastawienie społeczeństwa do relacji państwo – gospodarka –
przedsiębiorstwo;
–
sposób określania problemów ekonomicznych;
–
status obszarów politycznych;
–
spójność i zasięg kultury ekonomicznej [patrz: www.ihis.aau.dk/-plaschke/culture].
60
Anna Chmielak
Jakie cechy kultury społeczeństwa, w tym kultury ekonomicznej, można traktować jako prorozwojowe? W poszukiwaniu odpowiedzi na to pytanie można posłużyć się dwiema koncepcjami8.
Zgodnie z koncepcją M. Grondony można wskazać dwadzieścia cech kultury
sprzyjających rozwojowi. Jako istotne wymienia się następujące: pracę i kreatywność, oparcie praw na normach społecznych, dominację konkurencji i współzawodnictwa w sferze ekonomicznej i społecznej, długookresowe ujęcie oczekiwań, poszanowanie pracy i jej rezultatów, systematyczne doskonalenie się i edukację, poszanowanie wartości instrumentalnych, zastosowanie racjonalności w procesie decyzyjnym, demokrację i ciągłe poszukiwanie możliwości kształtowania przyszłości.
Z kolei w koncepcji L. E. Harrisona wyróżniono dziesięć wartości, postaw, rodzajów mentalności, które cechują kultury postępowe. Jako zasadnicze można
wskazać następujące: praca jako podstawa godnego życia, orientacja na przyszłość,
poszanowanie edukacji i oszczędności, rygorystyczny kodeks etyczny, wysoka ranga
kompetencji, poczucie wspólnoty obejmującej szerokie kręgi społeczne, powszechne oczekiwanie i przestrzeganie sprawiedliwości i uczciwości, poziome struktury władzy oraz ograniczony wpływ instytucji religijnych na życie człowieka
i społeczeństwa.
Podobny układ systemu wartości wraz ze wskazaniem kierunków jego zmian
w społeczeństwach afrykańskich prezentuje D. Etounga-Manguelle. Jego zdaniem,
aby kraje te weszły na drogę trwałego rozwoju, konieczne jest dokonanie się zasadniczych zmian w czterech obszarach: edukacji, polityce, gospodarce i życiu społecznym [D. Etounga-Manguelle, 2001].
System edukacji winien kształtować umiejętność wyrażania własnego zdania,
kreatywność, profesjonalizm, kompetencję, szacunek dla dobrze wykonanej pracy,
poczucie odpowiedzialności, obowiązkowość.
W zakresie polityki powinien pojawić się model obywatela przekonanego o swojej wartości jako aktora społecznego, a nacjonalizm należy zastępować integracją regionalną.
W sferze gospodarki, a więc w obszarze kultury ekonomicznej, należy zaakceptować zysk jako siłę napędową rozwoju, prywatną inicjatywę i zadowolenie z efektów własnej pracy.
Zmiany w obszarze społecznym miałyby polegać na kształtowaniu pewności
siebie, zaufania do innych oraz szacunku do pracy jako podstawy poprawy jakości
życia [tamże].
Kulturę ekonomiczną można analizować na wiele różnych sposobów. Porównania kulturowe wybranych krajów prowadzone są często na podstawie wskaźników
dotyczących przekonań:
–
EDS – ocena wpływu demokratyzacji na gospodarkę;
–
STA – konsekwencje dominacji własności prywatnej lub państwowej;
–
MK – społeczna akceptacja systemu podatkowego;
–
RAS – znaczenie konkurencji jako czynnika rozwoju;
8
Jedną opracował M. Grondona, a drugą L. E. Harrison [zob. L. E. Harrison, 2001; M. Grondona, 2001].
61
–
PTS – akceptacja państwa opiekuńczego lub własnej przedsiębiorczości
[M. Zwer, T. Żivko, V. Bobek, 2004] 9.
Badania stanu tych wskaźników jako odczuć społecznych pokazują znacznie
niższy ich poziom w krajach transformujących się względem „starych“ krajów Unii
Europejskiej. Potwierdza się tym samym mniej korzystny dla procesu demokratyzacji, rozwoju gospodarki i budowy systemu rynkowego układ cech kultury ekonomicznej w pierwszej grupie krajów. Wskazuje to na duże prawdopodobieństwo pojawienia się w nich ograniczeń i możliwość zahamowania procesu transformacji.
Wobec powyższego, w społeczeństwie demokratycznym kultura ekonomiczna
oznacza powiązania ekonomiczne, kształtowanie zasobów sprzyjających rozwojowi
i poprawie jakości życia. Wyraża się ona aktywnością ludzi w sferze gospodarowania,
w której głównym czynnikiem rozwoju społeczno-gospodarczego jest praca, praktyka,
prorozwojowe zachowania ekonomiczne. Dla ukształtowania się kultury ekonomicznej
niezbędna jest szeroka wiedza ekonomiczna czerpana z nauki i doświadczenia. Każda
nowa generacja przejmuje i rozwija wiedzę ekonomiczną poprzednich generacji,
kształtując w ten sposób określony wzorzec aktywności ekonomicznej. Dla kultury
ekonomicznej, obok wiedzy, istotnym składnikiem jest przeświadczenie pozwalające
na określanie celów i metod ich realizacji. Wymaga też ona doświadczenia, talentu
i praktyki (uczenia się przez doświadczenie). Kultura ekonomiczna jest warunkiem koniecznym wydajnej aktywności, dlatego jej charakter, kompozycja składników nie może
mieć dowolnego kształtu [www.crvp.org/book/series03]10.
3. Uwagi końcowe
W procesie budowy Wspólnej Europy istotną trudność stanowić może względnie zróżnicowana kultura ekonomiczna i polityczna społeczeństw poszczególnych
krajów. Ponieważ proces zmian kulturowych i kształtowanie prorozwojowych cech
kultury ekonomicznej wymaga czasu, należy pogodzić się z zahamowaniem procesu
integracji i koniecznością przesunięcia uwagi na integrację w obszarze kulturowym,
a w szczególności w zakresie kultury ekonomicznej. Integrowanie krajów nie może
odbywać się ponad społeczeństwem albo obok niego.
Literatura
Ehrlich S., Wiążące wzory zachowania, Warszawa 1995.
Etounga-Manguelle D., Czy Afryce potrzebny jest program dostosowania kulturowego?, w: Kultura
ma znaczenie, red. L. E. Harrison, S. P. Huntington, Wyd. Zysk I S-ka, Poznań 2003.
9 Autorzy prezentują wyniki badań przeprowadzonych w oparciu o te wskaźniki wybranych krajów
Unii Europejskiej.
10 Autor określa wiedzę, umiejętności, myślenie i przeświadczenia, aktywność, inicjatywę jako
podstawowe cechy kultury ekonomicznej przedsiębiorcy. Na uboczu rozważań pozostawia układ
kultury ekonomicznej społeczeństwa, co wydaje się istotną słabością jego koncepcji.
62
Anna Chmielak
Grondona M., Kulturowa typologia rozwoju gospodarczego, w: Kultura ma znaczenie, red. L.
E. Harrison, S. P. Huntington, Wyd. Zysk I S-ka, Poznań 2003.
Harrison L. E., Upowszechnianie pozytywnych zmian kulturowych, w: Kultura ma znaczenie,
red. L. E. Harrison, S. P. Huntington, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2003.
Kłoskowska A., Kultura masowa, Warszawa 1983.
Kultura ma znaczenie, red. L. E. Harrison, S. P. Huntington, Wyd. Zysk I S-ka, Poznań 2003.
Kulturowe instrumentarium wolności, red. R. Paradowski, P. Załęcki, Toruń 2001.
Porter M. E., Postawy, wartości i przekonania a makroekonomia dobrobytu, w: Kultura ma
znaczenie, red. L. E. Harrison, S. P. Huntington, Wyd. Zysk I S-ka, Poznań 2003.
Solarz R., Kulturowe uwarunkowania procesu przekształceń polskiego systemu politycznego,
Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2001.
Zwer M., Żivko T., Bobek V., Is There Gap in Economic Culture between Countries and the
Transition Economies?, „Managing Global Transitions” 2004, nr 1.
www.omp.org.pl/wozniakowski.
www.calculemus.org/lect/glob.
www.ihis.aau.dk/-plaschke/culture.
www.crvp.org/book/series03.
Streszczenie
Postępujący proces integracji wymaga względnie spójnej, porównywalnej kultury
społeczeństwa w poszczególnych krajach. Istniejące zróżnicowania kulturowe są
siłą napędową i atutem pozytywnych zmian społeczno-gospodarczych, ale równocześnie mogą stawać się przeszkodą na drodze do pełnej integracji. Dla rozwoju
krajów i kształtowania dobrobytu konieczna jest określona, a nie dowolna kombinacja cech ekonomicznej kultury społeczeństwa. Kultura ta winna charakteryzować
się zespołem cech promujących rozwój poprzez wzrost produktywności.
Economic Culture and European Integration
Summary
The undergoing process of integration requires relatively cohesive and comparable in particular countries culture of society. The cultural differentiations are
a driving force of social and economic changes, but at the same time, they could
stand in the way of strict integration. For the development of countries and their
welfare a well-defined – not just any – combination of features of the economic
culture of a society is needed. This culture should be characterized by a set of traits
promoting the development by an increase in productivity.
Aneta KARGOL, Ewa MAGREL, Ewa SOKÓŁ 1
WSPÓLNOTA KULTUROWA JAKO CZYNNIK ROZWOJU
WSPÓŁPRACY POGRANICZA POLSKO-BIAŁORUSKIEGO
1. Wstęp
Pogranicze polsko-białoruskie jest przykładem układu regionu peryferyjnego we
wszystkich czterech wymiarach: geograficznym, ekonomicznym, kulturowym i politycznym2. Możliwość przezwyciężenia tego problemu jest ograniczona charakterem
współpracy pomiędzy sąsiadami – regiony po obu stronach granicy koegzystują3,
a ściślejsza integracja między nimi jest blokowana przez reżim prezydenta Łukaszenki. Z tego powodu rozwiązanie problemów związanych z peryferyjnością pogranicza polsko-białoruskiego powinno odbywać się poprzez budowanie kapitału
społecznego, który stanowi podstawę rozwoju społeczno-gospodarczego.
Celem tego artykułu jest ukazanie znaczenia wspólnoty kulturowej w kreowaniu
kapitału społecznego, jej roli w rozwoju współpracy pogranicza polsko-białoruskiego oraz wskazanie potencjalnych źródeł finansowania inicjatyw mających na
celu zbliżenie kultur Polaków i Białorusinów.
2. Kultura jako podstawa kreowania kapitału społecznego na pograniczu
polsko-białoruskim
Badacze zajmujący się kwestiami kapitału społecznego podzielają na ogół opinię, że jeśli w danym kraju kapitał społeczny jest niewystarczający, to jego rozwój
powinien być świadomie i celowo kreowany. Kapitał społeczny przesądza bowiem
o zdolności współpracy zarówno między jednostkami, jak i grupami. Kapitał ten nie
posiada fizycznej formy, jest raczej zjawiskiem mentalnym i behawioralnym4. Trady1 Mgr Aneta Kargol, mgr Ewa Magrel i mgr Ewa Sokół są pracownikami Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu w Białymstoku.
2 Szerzej zagadnienie peryferyjności omawia A. Olechnicka [A. Olechnicka, 2003; A. Olechnicka, 2004].
3 Z. Chojnicki wyróżnia cztery kategorie regionów przygranicznych sąsiadujących państw: 1) regiony izolowane, 2) regiony koegzystujące, 3) regiony współpracujące, 4) regiony zintegrowane [por.
Z. Chojnicki, 1998, s. 23].
4 Odmienny pogląd przedstawia P. Bourdieu, wg którego kapitał społeczny to suma szczególnych
zasobów materialnych i duchowych oraz zinstytucjonalizowanych relacji społecznych [por. P. Bourdieu,
J. C. Passeron, 1990, s. 127-148].
64
Aneta Kargol, Ewa Magrel, Ewa Sokół
cyjnie wśród jego składników wymienia się normy, zaufanie i sieci społeczne5.
Istotą koncepcji kapitału społecznego jest teza, że sieci społeczne mają wartość,
gdyż kontakty społeczne wpływają na produktywność jednostek i grup [R. Putnam,
2000, s. 18-19]. Zdolność jednostek i grup do korzystania i tworzenia kapitału społecznego wiąże się z kapitałem kulturowym przekazywanym przez tradycję i wychowanie oraz inne mechanizmy edukacyjno-pedagogiczne danej społeczności
[P. Bourdieu, J. C. Passeron, 1990, s. 127-148]. Rozwój kapitału społecznego jest
możliwy tylko w tych społeczeństwach, w których funkcjonuje sprawne państwo
i społeczeństwo obywatelskie. W społeczeństwie obywatelskim więzi między jednostkami mają bowiem charakter realny, wyrażający się nie tylko w transakcjach
ekonomicznych, ale i we współpracy rozmaitych organizacji i stowarzyszeń [A. Matysiak, 1999]. Można oczywiście zarzucić, że kapitał społeczny i społeczeństwo obywatelskie są jedynie modnymi hasłami, jednak trzeba mieć na uwadze, że rozwój danego kraju jest mocno zakorzeniony w kulturze i relacjach społecznych.
Odnosząc tę koncepcję do problemów pogranicza polsko-białoruskiego, należy
podkreślić, iż wspólne korzenie kulturowe społeczności po obu stronach granicy
stanowią szansę dla kreowania kapitału społecznego, będącego katalizatorem rozwoju społeczno-gospodarczego. Według M. Masjukova, dla dzisiejszej Białorusi
kultura jest najbardziej realną sferą ingerencji, nawet bardziej realną niż polityka
i gospodarka [za: K. Poznański, 2004, s. 430]. Niezbędne jest więc podejmowanie
działań zmierzających do przezwyciężenia barier kulturowych, takich jak: 1) stereotypy narodowe i religijne, 2) nacjonalizm w nauczaniu i środkach masowego przekazu, czy 3) bariera językowa [por. Podręcznik współpracy…, s. 46]. Pokonanie tych
barier wymaga zaangażowania partnerów po obu stronach granicy, jednak
w obecnych realiach politycznych gros działań jest realizowanych jedynie przez polską stronę. Wynika to z polityki prowadzonej przez prezydenta Łukaszenkę skutkującej brakiem otwarcia na zachodniego sąsiada, jakim jest Polska i szerzej Unia
Europejska. Można posunąć się do stwierdzenia, że o ile rozwój współpracy transgranicznej z Białorusią odgrywa ważną rolę w polityce UE6 i strategiach rozwoju jej
obszarów przygranicznych, o tyle, z punktu widzenia decydentów politycznych Białorusi, zagraża istniejącemu tam ładowi politycznemu. Idea współpracy transgraniczej bazuje bowiem na aktywności lokalnych społeczności, co stwarza poważne zagrożenie dla totalitarnego rządu Republiki Białorusi. Mimo braku możliwości podjęcia szerokiej współpracy politycznej i gospodarczej, UE nie zaniechała wsparcia
finansowego nakierowanego na rozwój społeczeństwa obywatelskiego na Białorusi7, aczkolwiek i ta ograniczona pomoc narażona jest na krytykę i blokowanie
5 Większość definicji kapitału społecznego oscyluje wokół koncepcji R. Putnama bazującej na tych
trzech elementach [patrz: A. Kargol, E. Sokół, 2004, s. 301].
6 Jej celem długookresowym jest uczynienie z Białorusi demokratycznego, stabilnego, wiarygodnego i dobrze prosperującego partnera, z którym będzie dzieliła nie tylko zewnętrzną granicę, ale sąsiedztwo to przyniesie obopólne społeczne i gospodarcze korzyści. Niezbędna do tego jest transformacja systemowa w kierunku stabilnej demokracji i państwa prawa.
7 Specjalnym instrumentem wspierającym reformy na Białorusi jest TACIS National Indicative Programme 2005-2006, w ramach którego przwidziana jest alokacja środków na poziomie 10 mln euro. Pro-
Wspólnota kulturowa jako czynnik rozwoju współpracy…
65
przez stronę białoruską. W tych warunkach możliwość zacieśnienia współpracy UE
z Białorusią wiąże się nieodzownie z jej demokratyzacją, a więc ze zmianą kierunku
przemian politycznych i gospodarczych, jaki obrał prezydent Łukaszenka. O ile UE
mogła mieć swoje korzenie we Wspólnocie Węgla i Stali, to wspólnotę Polski (i pośrednio UE) z Białorusią można w obecnych realiach oprzeć jedynie na kulturze.
Celem strategicznym regionu jest więc zbudowanie na wspólnym jądrze kultury8
poczucia wspólnoty kulturowej, która pozwoli na zmianę sfery płynnej kultury,
przyczyniając się do zwiększenia spójności społecznej po obu stronach granicy9.
3. Stereotypy a wzajemne stosunki Polaków i Białorusinów
Polska i Białoruś stanowiły przez stulecia jeden organizm państwowy. W chwili
obecnej obydwa państwa są krajami peryferyjnymi, przy czym problemy Białorusi
w gruncie rzeczy przypominają te, które Polska miała kilkanaście lat temu, tyle że
widziane z naszej perspektywy wydają się trudniejsze. Są w tym kraju rentowne
dziedziny gospodarki, na przykład przemysł maszynowy i elektroniczny, ale przestały się one rozwijać, doszło do ich głębokiej dekapitalizacji. Są wykształceni ludzie, lecz nie ma dla nich odpowiednich miejsc pracy. Istnieje duża różnica między
potencjałem gospodarczym przemysłu i rolnictwa. Istnieje problem niestabilnego
pieniądza10, co w konsekwencji prowadzi do posługiwania się w istotniejszych
transakcjach walutami zagranicznymi, czyli w gruncie rzeczy dwuwalutowości gospodarki. Jest kwestia prywatyzacji, która się rozpoczęła, ale później zatrzymała
z braku woli politycznej po dojściu do władzy Łukaszenki w 1994 roku11.
Stąd też Polska, która dla mieszkańców UE jest zacofanym Wschodem, dla Białorusinów stała się do pewnego stopnia uosobieniem Zachodu. Odbiór Polski
gram ten koncentruje się na dwóch obszarach: 1) wsparcie reform instytucjonalnych, prawnych
i administracyjnych, w tym budowa społeczeństwa obywatelskiego i wspieranie szkolnictwa wyższego,
2) wsparcie obszarów skażonych po katastrofie w Czarnobylu [szerzej: Country Strategy Paper, 2004].
8 Każda kultura składa się z dwóch zasadniczych części: ze względnie trwałego i wewnętrznie
spójnego jądra kultury oraz otaczającej go, nieinterpretowanej i stale zmieniającej się sfery płynnej.
Przewaga w jądrze kultury jej ukrytych (nieuświadamianych) aspektów powoduje, że jądro zapewnia
kulturze trwanie, określa stabilność, formę i podstawowe wzory charakteryzujące ją w danym momencie jej rozwoju. Sfera płynna składająca się przede wszystkim z jawnych (uświadomionych) aspektów
kultury daje kulturze zdolność do rozwoju i adaptacji [por. J. Bednarski, , s. 166].
9 Por. Strategia Województwa Podlaskiego, priorytet 3.4, oraz Program Sąsiedztwa Polska-Białoruś-Ukraina
INTERREG IIIA/TACIS CBC 2004-2006, priorytet 2.
10 Niskie zaufanie do waluty białoruskiej wynika w dużej mierze z wysokiej stopy inflacji na Białorusi. Mimo iż wskaźnik ten sukcesywnie obniża się z roku na rok, to w 2004 r. inflacja wynosiła 28,2%
w skali roku. Rok wcześniej stopa inflacji była na poziomie 30%, zaś w 1999 r. osiągnęła pułap 296%!
11 Gdy mówi się o Łukaszence, używa się zazwyczaj terminu „dyktator”, uznając go za sprawcę
i winowajcę niepowodzeń Białorusi. Od 10 lipca 1994 r. Łukaszenka wielokrotnie manipulował procedurami demokratycznymi i opinią publiczną, nie zawahał się nawet przed nowelizacją na swą korzyść, z rażącym naruszeniem prawa, ustawy zasadniczej jesienią 1996 roku, przedłużając własną kadencję prezydencką. W chwili obecnej duży wpływ na wizerunek prezydenta mają środki przekazu.
Media są obecnie na Białorusi niemal w stu procentach podporządkowane prezydentowi, co zwiększa
możliwości manipulacji i oddziaływania propagandowego.
66
i Polaków przez mieszkańców byłego ZSRR wyraźnie przypomina ten, w jaki Polacy postrzegają mieszkańców państw leżących za zachodnią granicą. Tak jak Zachód utożsamiany jest przez Polaków w dużej mierze z Niemcami, tak samo Białorusini utożsamiają Zachód z Polską. Konsekwencją jest fakt, iż społeczeństwo niemieckie nie patrzy w kierunku Polski ze specjalnym zainteresowaniem, natomiast
Polacy niechętnie spoglądają w stronę swoich wschodnich sąsiadów. Paradoksalnie
można powiedzieć, że zarówno Polacy, jak i Niemcy patrzą w jednym kierunku – są
zwróceni na Zachód. Zatem oznacza to, iż Polacy na pierwszym planie widzą
Niemcy – symbol Zachodu, natomiast Niemcy, patrząc na Zachód, mimo woli odwracają się do Polaków plecami [Obraz Polski…, 2003, s. 272-275]. Zatem Polacy,
bardziej lub mniej świadomie, chcą być zaliczani do grona krajów zachodnich, nie
interesują się więc sąsiadami ze Wschodu, czy wręcz chcą się od nich odciąć.
Przedstawiony wyżej trend w istotny sposób wpływa na sympatię Polaków i ich
niechęć wobec innych narodów. Z badań przeprowadzonych przez Centrum Badań
Opinii Publicznej pod koniec 2004 r. wynika, iż, podobnie jak w ubiegłych latach,
postawy Polaków wobec poszczególnych narodowości były z jednej strony wypadkową wpływów zdarzeń historycznych i tradycyjnych stereotypów12, z drugiej natomiast wynikały z bieżących wydarzeń i nastrojów społecznych [Stosunek…, 2005].
W świetle tych badań najbardziej pozytywny stosunek mają Polacy do Włochów
i Czechów, jak też Hiszpanów, Anglików, Amerykanów, Francuzów, Greków,
Węgrów, Holendrów, Szwedów i Słowaków. Do następnej grupy narodów można
zaliczyć te, w stosunku do których sympatia przeważa nad niechęcią. Są to:
Irlandczycy, Litwini, Duńczycy, Finowie, Japończycy, Austriacy, Słoweńcy, Łotysze
i Estończycy. Kolejna grupa to narody, wobec których niechęć przeważa nad sympatią. Są to: Ukraińcy, Bułgarzy, Białorusini, Chińczycy. Szczególnie negatywnie zostali ocenieni Rosjanie, Rumuni, Romowie i Arabowie (tabela 1).
Zatem po raz kolejny można zauważyć, że wspólną regułą rządzącą stosunkiem
Polaków do innych narodów są dwa stereotypy: stereotyp Zachodu odzwierciedlający nasze aspiracje kulturowe i cywilizacyjne oraz stereotyp Wschodu, do którego
podchodzimy z dużą rezerwą, a nawet niechęcią. Autostereotyp Polaków wyróżnia
zatem w znacznej mierze zespół cech związanych z aspiracjami do świata zachodniego: nowoczesność, schludność, wykształcenie, pracowitość [Obraz Polski…,
2003, s. 302]. Naszym wschodnim sąsiadom przypisywane są natomiast następujące
cechy: bieda, zacofanie, przestępczość, korupcja, niechęć w stosunku do cudzoziemców, skłonność do nadużywania alkoholu, zacofanie, nieuczciwość, nietolerancja. Pozytywną cechą przypisywaną Białorusinom jest m.in. przywiązanie do własnych tradycji i kultury. Uwzględniając fakt, że Polska i Białoruś, a szczególnie obszary położone przy dzielącej je granicy są sobie bliskie pod względem kulturowym,
religijnym i językowym, należy na tej bazie budować współpracę polsko-białoruską.
12 Stereotypy nie wynikają z bezpośredniego doświadczenia jednostek, ale z tradycji i przekazu.
Raz sformułowane, odporne są na zmianę pod wpływem nowej informacji. Często prowadzą też do
odrzucania i nieprzyjmowania do wiadomości doświadczeń, które mogłyby je podważyć.
67
Pokonując nieliczne bariery na poziomie kulturowym, należy wypracować warunki
współpracy korzystne dla obydwu stron.
TABELA 1
Zmiany sympatii do poszczególnych narodów w latach 1993-2004 – wybrane
przykłady
Wskazania respondentów według terminów badań
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2003 2004
w%
Włosi
63
54
66
62
63
55
53
54
54
53
50
Czesi
38
30
43
44
45
41
44
47
50
50
49
Amerykanie 62
58
63
59
64
61
54
50
58
56
45
Litwini
24
22
35
36
36
29
30
36
38
36
38
Słoweńcy
32
34
34
30
Łotysze
26
29
29
29
Estończycy
24
31
28
26
Ukraińcy
12
9
14
16
15
13
16
19
22
19
29
Niemcy
23
26
35
43
38
32
31
32
38
36
33
Białorusini
19
17
18
21
22
19
18
26
26
22
21
Rosjanie
17
16
17
21
20
19
17
23
24
22
18
Narody
Źródło: Stosunek do innych narodów. Komunikat z badań [2005].
4. Źródła finansowania działań na rzecz budowy wspólnoty kulturowej
pogranicza polsko-białoruskiego
Budowa wspólnoty kulturowej pogranicza polsko-białoruskiego wymaga szerokiego partnerstwa publiczno-prywatnego i zaangażowania wszystkich trzech sektorów: publicznego, non-profit oraz prywatnego. Każdy z tych sektorów może wnieść
istotny wkład finansowy na rzecz realizacji tego celu, należy więc dołożyć starań,
aby zostały uruchomione wszystkie źródła finansowania, począwszy od środków
wyasygnowanych z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) przez
środki pochodzące z przedsiębiorstw po fundusze pozyskane przez organizacje
non-profit. Poniżej zostaną przedstawione wybrane źródła finansowania inicjatyw
zmierzających do budowy polsko-białoruskiej wspólnoty kulturowej, która w dłuższej perspektywie przyczyni się do stworzenia warunków do rozwoju współpracy
transgranicznej w szerszym wymiarze.
-
Wspieranie inicjatyw społeczności
lokalnych
-
-
-
-
-
-
-
stwarzanie warunków dla rozwoju społeczno-gospodarczego obszaru przygranicznego, łącznie z zachęcaniem do współpracy gospodarczej i
handlu;
rozwój i zachęcanie do współpracy na szczeblu podstawowym;
zwiększanie liczby oraz kręgu organizacji zaangażowanych we współpracę
transgraniczną;
budowa podstaw dla integracji regionu poprzez budowanie wzajemnej
świadomości i poznania między obywatelami;
stwarzanie warunków dla bardziej zintegrowanego rynku pracy (łącznie z
oprawą informacji dotyczących rynku pracy i/lub promowanie usług zwią- zanych z zatrudnieniem na obszarze przygranicznym);
generowanie powiązań i pomysłów na współpracę długofalową, włączając
w to większy projekt INTERREG, jeśli to możliwe;
poprawa bezpieczeństwa na obszarze przygranicznym.
-
Cele szczegółowe działania:
stworzenie warunków do rozwoju społeczno-gospodarczego na obszarze
przygranicznym, wraz z zachęcaniem do współpracy biznesowej oraz handlu;
zwiększanie liczby i kręgu organizacji zaangażowanych we współpracę
transgraniczną
budowanie podstaw dla regionu bardziej zintegrowanego poprzez wzmacnianie obustronnej świadomości na temat sąsiedztwa oraz wzajemnego
poznania;
generowanie związków oraz pomysłów prowadzących do współpracy
długofalowej, potencjalnie obejmującej przyszły większy projekt
INTERREG;
budowanie bezpieczeństwa na obszarze przygranicznym.
Lista przedsięwzięć możliwych do współfinansowania:
nawiązywanie kontaktów, wizyty oraz wymiana doświadczeń pomiędzy lokalnymi władzami,
instytucjami oraz organizacjami pozarządowymi;
wymiana ekspertyz, najlepszej praktyki, nawiązywanie szerokich kontaktów;
inicjatywy promujące równość płci oraz zachęcanie niepełnosprawnych i mniejszości etniczne do pełnego
uczestnictwa w społeczno-gospodarczym i kulturalnym rozwoju regionu;
wspieranie partnerstwa pomiędzy instytucjami edukacyjnymi i naukowymi;
wspieranie wspólnych badań, rozwoju technologicznego i transferu technologii;
pobudzanie współpracy w zakresie zapobiegania kryzysom, poprawy bezpieczeństwa oraz służb
ratowniczych w regionie przygranicznym;
rozwój monitorowania transgranicznego, zarządzania i systemów komunikacji zarówno dla ochrony
i zapobiegania katastrofom naturalnym, jak i technologicznym;
wspieranie współpracy pomiędzy służbami publicznymi (np. instytucjami opieki społecznej, szpitalami, strażą pożarną, policją, służbami leśnymi);
wspieranie partnerstwa dla rozwoju biznesu;
szkolenia i doradztwo zawodowe mające na celu podniesienie kwalifikacji zawodowych i edukacyjnych;
wpieranie edukacji wielokulturowej (włączając w to znajomość języków obcych)
wspólne zawody sportowe;
promocja i rozwój turystyki, tradycji, ochrony dziedzictwa kulturowego i naturalnego regionu
przygranicznego;
rozwój wspólnych programów zapobiegających przestępczości;
inne przedsięwzięcia związanymi z bezpieczeństwem granic Unii Europejskiej
Organizacja imprez transgranicznych: jarmarków, zawodów sportowych, koncertów, festiwali,
warsztatów artystycznych, paneli, seminariów, spotkań poświęconych malarstwu i rzeźbie na świeżym powietrzu;
Wymiany młodych ludzi oraz specyficznych grup docelowych z sektora społecznego, badawczego,
zawodowego i kulturalnego;
Wspólne przedsięwzięcia w sferze planowania przestrzennego związanego z zapobieganiem ryzykom środowiskowym;
Wsparcie wspólnych przedsięwzięć, mających na celu podtrzymywanie tożsamości i tradycji regionu
(np. publikacje, strony internetowe, kampanie promocyjne, promocja produktów regionalnych);
Rozwój wymiany partnerstwa instytucjonalnego oraz doświadczenia;
Współpraca pomiędzy stowarzyszeniami reprezentującymi kobiety, niepełnosprawnych oraz
mniejszości etniczne;
Stworzenie punktów/centrów/biur – instytucyjnych form współpracy transgranicznej;
Przedsięwzięcia mające na celu poszukiwanie partnerów.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Uzupełnienie Programu Sąsiedztwa Polska-Białoruś-Ukraina INTERREG IIIA/TACIS CBC 2004-2006.
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Działanie 2.2.
Wzmocnienie
instytucjonalnej
współpracy transgranicznej
oraz podniesienie
jakości kapitału
ludzkiego
Działanie
Działanie 2.1.
TABELA 2
Działania objęte priorytem 2 Programu Sąsiedztwa Polska-Białoruś-Ukraina INTERREG IIIA/TACIS CBC
69
Waga kultury w rozwoju współpracy transgranicznej znajduje swoje odzwierciedlenie w Programie Sąsiedztwa Polska-Białoruś-Ukraina INTERREG IIIA/TACIS
CBC 2004-2006 (dalej Program Sąsiedztwa). W programie tym współpraca pomiędzy lokalnymi społecznościami uznana jest za kluczowy warunek zrównoważonego
rozwoju całego regionu. W ramach priorytetu 2 tego programu realizowane są projekty „miękkie”13, które mają na celu umożliwienie odpowiedniego wykorzystania
potencjału regionu, w szczególności zasobów dziedzictwa kulturowego, turystyki
i środowiska naturalnego (zobacz tabela 2). Głównym celem tego priorytetu jest
sprzyjanie współpracy transgranicznej pomiędzy regionami, miastami, władzami lokalnymi oraz kontaktom typu people to people, zmierzającym do wymiany informacji,
budowania zaufania i wspólnego wypracowania rozwiązań problemów trapiących
społeczności po obu stronach granicy. Realizacja Programu Sąsiedztwa finansowana jest z dwóch źródeł: EFRR – strona polska (37,8 mln euro) – oraz Programu
TACIS CBC (8 mln euro) – partnerzy białoruscy i ukraińscy. Całkowity budżet
w ramach EFRR na realizację priorytetu 2 Programu Sąsiedztwa na lata 2004-2006
wynosi ponad 14 mln euro, co stanowi 37,2 % budżetu tego programu finansowanego z EFRR (zobacz tabela 3). Pogranicze polsko-białoruskie konkuruje o te
środki z pograniczem polsko-ukraińskim, na którym współpraca między sąsiadami
jest dużo bardziej otwarta [Uzupełnienie Programu Sąsiedztwa…].
TABELA 3
Budżet w ramach EFRR przeznaczony na realizację priorytetu 2 Programu
Sąsiedztwa Polska-Białoruś-Ukraina w ramach INTERREG IIIA 2004-2006
Działanie 2.1
Działanie 2.2
Priorytet 2 ogółem
Całkowity budżet
(mln euro)
7 034 309
7 034 310
14 068 619
Udział w budżecie Programu
Sąsiedztwa (w %)
18,6
18,6
37,2
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Uzupełnienie Programu Sąsiedztwa Polska-BiałoruśUkraina INTERREG IIIA/TACIS CBC 2004-2006.
Znaczącą rolę we wspieraniu inicjatyw zmierzających do budowania tożsamości regionu powinny również odgrywać przedsiębiorstwa poprzez prowadzenie polityki społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR14). CSR najprościej można zdefiniować jako
łączenie przez przedsiębiorstwo w swojej działalności celów finansowych z celami społecznymi i środowiskowymi. Oznacza to zasadniczo osiąganie dobrych wyników finansowych oraz zdobywanie przewagi konkurencyjnej przez budowanie reputacji i zyskanie
zaufania osób pracujących w firmie, jak i znajdujących się w otoczeniu firmy [Wprowadzenie…, s. 2]. Działania przedsiębiorstwa w ramach CSR sprzyjają rozwijaniu dobrych
relacji z interesariuszami przedsiębiorstwa, którzy mogą mieć faktyczny wpływ na powodzenie w działalności gospodarczej, oraz przyczyniają się do minimalizowania ryzyka
13
14
Czyli projekty nieinwestycyjne.
Od Corporate Social Responsibility.
70
związanego z niepewnością [por. Green Paper…, s. 4]. Przedsiębiorstwo, angażując się
w działania na rzecz lokalnych społeczności, może bowiem odnieść wiele korzyści, takich jak [por. Odpowiedzialne…, s. 11; Przedsiębiorca…, 2003, s. 12-16]:
–
wzrastające uznanie i szacunek klientów,
–
wzmocnienie reputacji firmy,
–
nawiązanie współpracy i kontaktów z innymi lokalnymi firmami (przedsiębiorcami),
–
możliwość zdefiniowania i znalezienia nowych rynków, klientów i możliwości biznesowych dzięki byciu blisko społeczności lokalnej,
–
rozwijanie kontaktów z lokalnymi władzami/czynnikami opiniotwórczymi,
–
lepsza rekrutacja i zatrzymanie pracowników w firmie postrzeganej jako
dobry pracodawca,
–
darowizny na cele społeczne można odliczyć od podstawy opodatkowania.
Wybór działań podejmowanych w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu
nie powinien być jednak przypadkowy. Firma powinna wybierać działania, które są
zbieżne z celami firmy i są jednocześnie ważne dla jej interesariuszy, w tym dla lokalnej
społeczności [por. Odpowiedzialne…, s. 11]. W tym świetle działania na rzecz tożsamości
regionu i przybliżania kultur jego mieszkańców, jak i sąsiadów zza wschodniej granicy
powinny stać się priorytetem polityki CSR podlaskich przedsiębiorców.
Ostatnim z omawianych tu źródeł finansowania inicjatyw związanych z budowaniem wspólnoty kulturowej pogranicza polsko-białoruskiego są organizacje non-profit.
Ich wkład jako animatorów działań na rzecz rozwoju kultury i społeczności lokalnych
jest oczywisty. Powinny one jednak nasilić działania związane z promowaniem wśród
społeczności wspierania finansowego organizacji pożytku publicznego, których celem
jest działanie na rzecz podlaskiej społeczności. Ważne jest zachęcanie mieszkańców regionu do dokonywania darowizn na te cele oraz przekonywanie przedsiębiorców, że
warto podejmować działania na rzecz społeczności lokalnej w ramach CSR. Przekazywaniu darowizn na rzecz organizacji pożytku publicznego przychylne są przepisy podatkowe, dopuszczające odpisy podatkowe z ich tytułu15. Organizacje non-profit działające w naszym regionie szczególnie powinny zabiegać o dokonywanie (zwłaszcza przez
mieszkańców regionu) odpisów darowizn od podatku dochodowego (maksymalnie
może to być 1% należnego podatku).
5. Podsumowanie
W obecnej sytuacji politycznej na Białorusi szersza współpraca transgraniczna
pomiędzy Polską a jej wschodnim sąsiadem jest trudna i w wielu obszarach niemoż15 Osoby prawne mogą dokonać odliczenia do 10% dochodu z tytułu darowizn dokonanych na
rzecz organizacji pożytku publicznego i/lub kultu religijnego (zgodnie z art. 18, ust. 1, pkt 1 i pkt 7
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych, DzU z 2000 r., nr 54,
poz. 654 ze zm.), natomiast osoby fizyczne zgodnie z ustawą z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (DzU z 2000 r., nr 14, poz. 176 z późn. zm) do 6% dochodu (art. 26, ust.
1, pkt 9) oraz darować na ich rzecz 1% należnego podatku (art. 27d).
71
liwa do rozwinięcia. Idea współpracy transgranicznej bazuje bowiem na aktywności
lokalnych społeczności, która prowadzi do rozwoju społeczeństwa obywatelskiego
opartego na demokratycznych regułach, co stwarza poważne zagrożenie dla reżimu
prezydenta Łukaszenki. W tych okolicznościach, w opinii autorek, rozwijanie
wspólnoty kulturowej stworzy możliwości bliższej politycznej i gospodarczej
współpracy w przyszłości.
Znaczenie wspólnoty kulturowej pogranicza polsko-białoruskiego jest dostrzegane zarówno przez władze lokalne, znajdując odzwierciedlenie w strategiach województw przygranicznych, jak i w polityce regionalnej Unii Europejskiej. Wydaje się
jednak konieczne szersze propagowanie idei wspólnoty kulturowej wśród mieszkańców regionu. W tym celu niezbędne jest podjęcie szerokiej współpracy w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego oraz uruchomienie wszystkich możliwych
źródeł finansowania działalności związanej z budową polsko-białoruskiej wspólnoty kulturowej.
Literatura
Bourdieu P., Passeron J. C., Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, PWN, Warszawa 1990.
Chojnicki Z., Uwarunkowania rozwoju regionu nadgranicznego. Koncepcje i założenia teoretyczne, w: Studia rozwoju i zagospodarowania przestrzennego, red. J. Parysek,
B. Gruchman, t. 2, Poznań 1998.
Country Strategy Paper, National Indicative Programme, Belarus, 2005-2006, adopted by
the Commission on 28 May 2004, http://europa_ue.int/comm/external_
_relations/belarus/csp/csp05_06.pdf.
Green Paper. Promoting a European framework for Corporate Social Responsibility, European
Commission, Brussels 2001.
Hołub J., Utwórzmy fundusz wspierający Białorusinów, „Gazeta Wyborcza”, 21 maja
2005.
Kargol A., Sokół E., Social Capital and economy – some theoretical implication, w: Materiały
konferencyjne 3rd International Conference for Young Researchers, Volume I, Gödöllő 2004.
Matysiak A., Źródła kapitału społecznego, AE im. O. Langego, Wrocław 1999.
Obraz Polski i Polaków w Europie, red. L. Kolarska-Bobińska, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003.
Odpowiedzialne Przedsiębiorstwo – Podnoszenie Świadomości, Komisja Europejska, Dyrekcja
Generalna ds. Przedsiębiorstw, http://europa.eu.int/comm/enterprise/csr/
/campaign/documentation/download/questionaire_pl.pdf.
Olechnicka A., Regiony peryferyjne w gospodarce informacyjnej, Wyd. Naukowe
SCHOLAR, Warszawa 2004.
Olechnicka A., Współczesne ujęcie problemu peryferyjności, w: Regiony peryferyjne w perspektywie polityki strukturalnej Unii Europejskiej, red. A. Bołtromiuk, Wyd. Uniwersytetu
w Białymstoku, Białystok 2003.
72
Podręcznik współpracy transgranicznej, Rada Europy, Warszawa 1996, za: S. Ciok, w:
Czynniki i bariery regionalnej współpracy transgranicznej – próba syntezy, red. Kitowski,
„Rozprawy i monografie Wydziału Ekonomicznego UMCS w Lublinie, Filia
w Rzeszowie“, nr 5, Rzeszów 1998.
Poznański K., Pomoc zagraniczna dla Białorusi, w: Rozszerzenie Unii Europejskiej na
Wschód a rozwój współpracy transgranicznej, red. W. Bieńkowski, J. Grabowiecki,
H. Wnorowski, Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2004.
Putnam R., Bowling Alone: the Collapse and Revival of American Community, Simon and
Schuster, New York 2000.
Stosunek do innych narodów, Komunikat z badań BS/I/2005, CBOS, Warszawa 2005.
Strategia rozwoju województwa podlaskiego do roku 2010, Zarząd Województwa Podlaskiego, Białystok, wrzesień 2003.
Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych, DzU
z 2000 r., nr 54, poz. 654 ze zm.
Ustawa z dnia z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych
DzU z 2000 r., nr 14, poz. 176 z późn. zm.
Uzupełnienie Programu Sąsiedztwa Polska-Białoruś-Ukraina INTERREG III A/TACIS
CBC 2004-2006.
Wprowadzenie do tematyki społecznej odpowiedzialności biznesu dla małych i średnich przedsiębiorstw, Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Przedsiębiorstw.
http://europa.eu.int/comm/enterprise/csr/campaign/documentation/download/introduction_pl.pdf.
Streszczenie
W obecnej sytuacji politycznej na Białorusi szersza współpraca transgraniczna
pomiędzy Polską a jej wschodnim sąsiadem jest trudna i w wielu obszarach niemożliwa do rozwinięcia. Idea współpracy transgranicznej bazuje bowiem na aktywności
lokalnych społeczności, która prowadzi do rozwoju społeczeństwa obywatelskiego
opartego na demokratycznych regułach, co stwarza poważne zagrożenie dla reżimu
prezydenta Łukaszenki. W tych okolicznościach, w opinii autorek, rozwijanie
wspólnoty kulturowej stworzy możliwości bliższej politycznej i gospodarczej
współpracy w przyszłości.
Celem tego artykułu jest ukazanie znaczenia wspólnoty kulturowej w kreowaniu
kapitału społecznego, jej roli w rozwoju współpracy pogranicza polsko-białoruskiego oraz wskazanie potencjalnych źródeł finansowania inicjatyw mających na
celu zbliżenie kultur Polaków i Białorusinów (takie jak Program Sąsiedztwa PolskaBiałoruś-Ukraina INTERREG III A/TACIS CBC 2004-2006, wydatki sektora
prywatnego na politykę CSR oraz środki gromadzone przez organizacje non-profit).
Ponadto autorki wskazują na konieczność partnerstwa publiczno-prywatnego
w budowaniu wspólnoty kulturowej regionu.
73
Cultural Community as a Development Factor of the Co-operation on the
Polish-Belarus Border
Summary
In the contemporary political situation in Belarus broader cross-border co-operation between Poland and its eastern neighbour is difficult and in many areas impossible to develop. The idea of cross-border co-operation is based on local communities’ activity which lead to the development of a civil society based on democratic rules, and it is the real danger for the Lukashenka’s regime. In these circumstances, in the authors’ opinion, developing of a cultural community will create the
possibilities of closer political and economic co-operation in the future.
The aim of this article is to show the importance of a cultural community in creating social capital, its role in social and economic development of the Polish-Belarus borderland, and potential financing sources of initiatives aimed to rapprochement of Polish and Belarussian cultures (such as Neighborhood Program PolandBelarus-Ukraine INTERREG III A/TACIS CBC 2004-2006, expenditures of private sector on CRS policy, and funds accumulated by non-profit organizations).
The authors also show the importance of private-public partnership in building of
a cultural community in the region.
z Białorusią i Ukrainą
Barbara BAKIER 1
CZYNNIKI ROZWOJU POLSKO-BIAŁORUSKIEJ WSPÓŁPRACY
GOSPODARCZEJ
Podstawowym czynnikiem ograniczającym rozwój mechanizmów rynkowych
i wzrost konkurencyjności gospodarki białoruskiej jest niski poziom wolności gospodarczej. Jest on zarówno następstwem procesów gospodarczych zachodzących
na Białorusi, jak i czynnikiem hamującym proces jakościowej i technologicznej modernizacji gospodarki, np. przez napływ kapitału zagranicznego. Istniejące na Białorusi wolne strefy ekonomiczne, o ile same w sobie są osiągnięciem gospodarczym,
jednak nie spełniają swojej roli w zakresie mobilizowania kapitału niezbędnego do
radykalnej zmiany układów strukturalnych i umożliwiającego poprawę międzynarodowej pozycji gospodarki. Instytucje białoruskie nie tworzą sprzyjającego klimatu
okołobiznesowego2. Struktura produktowa gospodarki białoruskiej, a więc i jej wymiany międzynarodowej, wskazuje na niską konkurencyjność gospodarki.
1. Obraz gospodarki Białorusi
Białoruś jest krajem o systemie autorytarnym ze scentralizowaną strukturą administracji państwowej. Zależność polityczna, gospodarcza i militarna pozwala Rosji kontrolować, czy wręcz kształtować procesy zachodzące na Białorusi we wszystkich tych sferach. Znajduje to wyraz w postawach i sądach tak decydentów, jak
i przedsiębiorców z Białorusi.
Dynamika wzrostu gospodarki Białorusi nie była w ostatnim okresie równomierna. O ile w latach 1996-1997 tempo wzrostu PKB kształtowało się w granicach
9-10%, w 1998 r. osiągnęło poziom 8,4%, a już w 1999 r. spadło do 3,4% i po roku
2000, gdzie odnotowano średnią stopę wzrostu 5,8%, ponownie spadło do 4,7%
w 2001 r. [„Eжeмеcячный…”, 2005, s. 5].
Dr Barbara Bakier jest pracownikiem Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu w Białymstoku.
W rankingu (Euromoney) krajów pod względem stopnia ryzyka inwestycyjnego Białoruś w marcu 2004 r. zajęła 134 miejsce (w 2003 r. – 128, w 2002 r. – 144), lokata Łotwy to: 2004 r. – 54 miejsce,
2003 r. – 58, 2002 r. – 62; Litwa – odpowiednio – 56, 50 i 52 miejsce w rankingu, Rosja – 66, 76 i 98
pozycja [por. Ryzyko inwestycyjne…, 2004, s. 4].
1
2
Czynniki rozwoju polsko-białoruskiej współpracy gospodarczej
75
TABELA 1
Ranking krajów według PKB per capita – wybrane kraje
Pozycja
26
70
74
78
87
110
Kraj
Unia Europejska
Litwa
Polska
Łotwa
Rosja
Białoruś
Wartość (USD)
25 700
11 400
11 100
10 200
8 900
6 100
Rok
2004
2003
2003
2003
2003
2003
Źródło: „CIA World Factbook“ za: http://www.exporter.pl/bazy/Kraje/133.php.
Pogorszenie kondycji gospodarki Białorusi w 2002 r. spowodowało dalszy
wzrost bezrobocia, przy czym oficjalne statystyki nie w pełni przedstawiały rzeczywistą skalę problemu. Narastające utajone bezrobocie wynikało głównie z niskich
korzyści, jakie odnosiły osoby rejestrujące się w urzędach jako bezrobotne3. Ukryte
bezrobocie dotyczyło też osób formalnie zatrudnionych, ale niewykonujących pracy
na przykład ze względu na przestoje produkcyjne przedsiębiorstw.
Ożywienie tempa wzrostu gospodarczego, wywołane czynnikami zewnętrznymi
i polityką ekspansjonizmu monetarnego, przyczyniło się początkowo do spadku
bezrobocia utajonego, dalej – rejestrowanego. Od sierpnia 2003 r. notuje się wzrost
płac realnych. Stosunkowo wysoka inflacja skutkowała 20% wzrostem płac (w ujęciu dolarowym)4, przy jednoczesnej zmianie struktury wydatków na żywność5.
Realnie wysoką zasobność portfela sytuacji gospodarczej notuje się m.in.
w grupie obywateli zajmujących się handlem przygranicznym, czego również nie
wykazują oficjalne statystyki. Nadmierny fiskalizm powoduje przesuwanie się aktywności gospodarczej do tzw. szarej strefy, gdzie wypracowane korzyści stają się
niewspółmiernie wyższe od efektów ujętych w oficjalnych rozliczeniach. Nawet
szeroko rozbudowany system służb kontroli finansowej nie jest w stanie skutecznie
przeciwdziałać temu procederowi.
Niska konkurencyjność oferty produktowej białoruskich przedsiębiorstw powoduje zatory płatnicze i wzrost zapasów produkcji niesprzedanej. Związane z tym
problemy determinują rzeczywisty stan gospodarki, w tym stan finansów publicznych i możliwości spłaty zobowiązań zagranicznych (na koniec 2004 r. zadłużenie
zagraniczne Białorusi osiągnęło poziom 741 mln USD) [Białoruś. Przewodnik…,
3 Wielkość zasiłku dla bezrobotnych wynosiła ok. 1/5 minimum socjalnego. Zasiłek ten pobierała
mniej niż połowa bezrobotnych.
4 Podczas gdy w 2003 r. średnia miesięczna płaca wyniosła 124 USD, w I kw. 2004 r. osiągnęła
ona już poziom 140 USD. Średnia płaca w wyrażeniu nominalnym wzrosła w I kw. 2005 r. o 38,6%
wartości z I kw. 2004 r. i ukształtowała się na poziomie 189,6 USD. Średnia realna płaca wzrosła zaś
o 23,3% [http://www.embassypoland.nsys.by/wehcontent.php].
5 W 2002 r. średni udział wydatków na żywność w dochodach gospodarstw domowych kształtował się na poziomie 44%, w 2003 r. – 39% [por. Gospodarka Rosji…, 2004, s. 19].
76
Barbara Bakier
2005, s. 297]. Z powodu trudności w dostępie do tańszych kredytów długoterminowych postępuje też proces barteryzacji wymiany handlowej6.
2. Polsko-białoruska wymiana handlowa
Białoruś zajmuje dalsze miejsce na liście partnerów gospodarczych Polski. Za
okres styczeń-marzec 2005 r. udział Białorusi w wartości polskiego eksportu wyniósł 0,6% i 1,0% wartości importu7 [patrz: Handel zagraniczny…, 2005, s. 111-112,
118-119, 125-126, 132-133]. Daje to Białorusi odległą, bo 23 pozycję wśród partnerów handlowych Polski w eksporcie i 24 w imporcie ogółem. Natomiast miejsce
Polski w grupie partnerów handlowych Białorusi jest znaczące i o wiele wyższe.
Poza dominującą pozycją Rosji w handlu zagranicznym Białorusi (co wydaje się –
uwzględniając zależność gospodarczą Białorusi od Rosji – zrozumiałym8), Polska
(z udziałem 5,3% eksportu Białorusi) plasuje się w 2004 r. na czwartym miejscu
w zakresie eksportu (za Rosją – 47,0%, Wielką Brytanią – 8,3% i Holandią – 6,7%,
wyprzedzając Niemcy – 3,7% oraz Ukrainę – 3,9%, Litwę – 2,6% i Łotwę – 2,4%,
a więc kraje uznawane za czołowych partnerów handlowych Białorusi) i analizując
import, na czwartym miejscu z udziałem 2,9% (za Rosją – 68,2% białoruskiego importu, Niemcami – 6,6% i Ukrainą – 3,3%) [Białoruś. Przewodnik…, 2005, s. 303-304].
Obroty handlowe Polski z Białorusią w 2004 r., zarówno odnośnie eksportu, jak
i importu, charakteryzowały się wysoką dynamiką. Wartość obrotów handlowych
w 2004 r. (1 284,6 mln USD) przekroczyła nie tylko poziom roku 1997 (540 mln USD),
uważanego przez wiele lat za rekordowy w obustronnych stosunkach gospodarczych,
ale była też znacznie wyższa w odniesieniu do roku 2003 (781,2 mln USD). W ciągu
dwóch lat obroty w polsko-białoruskim handlu wzrosły ponad 2,5-krotnie9.
Według danych strony polskiej, polsko-białoruskie obroty handlowe w 2004 r.
kształtowały się na poziomie 1 284,6 mln USD (wzrost o 64,4% w stosunku do
roku poprzedniego), w tym polski eksport – 568,0 mln USD (wzrost o 43,6%), import z Białorusi – 716,7 mln USD (wzrost o 85,6%). Saldo wymiany z Białorusią
dla Polski jest ujemne i wynosi -148,7 mln USD (w 2003 r. było ono dodatnie: 9,4
6 Udział transakcji barterowych Białorusi w handlu w 1996 r. wyniósł 13,1%, a już w 1999 r. –
13,9% [E. Baranowska-Prokop, 2004, s. 162].
7 Udziały liczone w ujęciu złotowym, euro i dolarowym są zbieżne.
8 Dążenia Białorusi do integracji z Rosją potęgowane są charakterem rosyjskiego wsparcia ekonomicznego w postaci m.in. tanich i stałych dostaw surowców energetycznych, kredytów czy zachowania
otwartości rynku dla białoruskich towarów [por. Białoruś. Przewodnik…, 2005, s. 158].
9 Według danych GUS eksport Polski do Białorusi wyniósł w 2004 r. 565,2 mln USD, import:
698,5 mln USD (w 2003 r. odpowiednio: 395,7 mln USD i 386,2 mln USD). Dynamika eksportu wyniosła więc 142,8%, importu: 180,9%. Udział Białorusi w polskim eksporcie ogółem: 0,77% i w imporcie: 0,79%. Udział Białorusi w eksporcie Polski do krajów b. ZSRR: 7,30% i w imporcie: 7,32%
[por. www.stat.gov.pl].
Według Ministerstwa Statystyki i Analiz RB białorusko-polskie obroty handlowe w 2004 r. wyniosły 1 203,7 mln USD (wzrost o 53,8%), białoruski eksport do Polski 728,7 mln USD (wzrost
o 67,8%), import z Polski 475,0 mln USD (wzrost o 36,3%) i dodatnie saldo dla Białorusi + 253,7 mln
USD [za: http://www.embassypoland.nsys.by].
77
mln USD). Znacząco zmniejszył się też dystans w obrotach handlowych z Białorusią między Polską a Wielką Brytanią, głównie z tytułu dynamicznie rosnącego białoruskiego eksportu do Polski10.
TABELA 2
Bilans handlowy Polski i Białorusi (mln USD)
Pozycja 1994
Obroty
303
Eksport 137
Import
166
Saldo
-29
1995
479
241
238
3
1996
529
272
257
15
1997
540
319
221
98
1998
436
266
170
96
1999
399
233
166
67
2000
398
244
154
90
2001
421
276
145
130
2002 2003 2004
487,19 781,2 1.284,6
260,20 395,6 568,0
226,99 386,2 716,7
33,21
9,4
-148,7
Źródło:
Centrum
Informacji
Rynkowej
Handlu
Zagranicznego,
za:
http://www.embassypoland.nsys.by/wehcontent.php. Por. także Białoruś. Przewodnik…
[2005], s. 311.
Struktura branżowo-towarowa białoruskiego eksportu do Polski w 2004 r. jest
w wielu segmentach zbieżna z układem wywozu w 2003 r. i w latach poprzednich. Białoruski eksport nadal skoncentrowany był w niewielu sekcjach i grupach towarowych, miał także charakter surowcowy. Oleje ropy naftowej (surowe i niesurowe) stanowiły ok. 50% eksportu, a 5 pierwszych pozycji (oleje ropy naftowej, nawozy potasowe, gaz ziemny i kazeina) łącznie osiągnęły poziom 72% eksportu, natomiast 15 pozycji – aż 87% eksportu. Podstawowa oferta białoruskiego eksportu do Polski koncentrowała się w dwóch sekcjach: produkty mineralne oraz produkcja chemiczna.
W białoruskim imporcie towarowym z Polski nie notuje się tak wysokiej koncentracji struktury jak w białoruskim eksporcie do Polski. Nie ma też wyraźnie dominującej
pozycji. Według Ministerstwa Statystyki i Analiz RB za 2004 r. trzy pierwsze pozycje:
wieprzowina, płyty wiórowe i drewnopochodne oraz lampy elektronowe, stanowią ponad 22,3% (w 2003 r. – 23,1%), natomiast 10 pierwszych pozycji stanowi ok. 35,8%
wartości białoruskiego importu z Polski w 2004 r. (w 2003 r. – 37,5%).
3. Polsko-białoruska współpraca inwestycyjna
Lukę kapitałową gospodarki wypełnić może kapitał obcy. Siła jego napływu jest
istotnym wyznacznikiem stopnia atrakcyjności gospodarki. Udział Polski w inwestycjach zagranicznych w Białorusi jest niewielki. Według danych strony białoruskiej
10 We wzroście polsko-białoruskich obrotów handlowych (głównie w białoruskim eksporcie do Polski)
podkreślić należy znaczenie zmian relacji cen. Według strony białoruskiej wzrost eksportu białoruskiego do
Polski w 2004 r. nastąpił z powodu wzrostu cen, w 4 głównych grupach towarowych (ropa naftowa
i produkty jej przeróbki, gazy skroplone i sól potasowa) wyniósł 138,8 mln USD, tj. 19% rocznego eksportu
z Białorusi do Polski. W przypadku polskiego eksportu na Białoruś w 2 podstawowych grupach towarów
(mięso wieprzowe i płyty wiórowe) wzrost cen dał przyrost eksportu w wysokości 18,2 mln USD, tj. 3,8%
wartości eksportu z Polski na Białoruś [http://www.embassypoland.nsys.by/wehcontent.php].
78
Barbara Bakier
w 2004 r. wartość zagranicznych inwestycji z 51 krajów wyniosła 1 517,4 mln USD,
w tym inwestycji polskich – 28,8 mln USD. Udział Polski stanowi więc 1,9% wartości kapitału obcego zaangażowanego w białoruską gospodarkę (w 2003 r. odpowiednio – 1 306,5 mln USD, w tym polskich 19,9 mln USD, tj. 1,5%). Oznacza to
dynamikę polskich inwestycji na Białorusi w wysokości 144,7% oraz wzrost udziału
w inwestycjach
ogółem
na
Białorusi
o 0,4
punktu
procentowego
[www.embassypoland.nsys.by/wehcontent.php; por. Białoruś Preowdnik…, 2005,
s. 321]. Polska w rankingu krajów-inwestorów na Białorusi zajmuje 11 pozycję.
Z 11,0 mln USD polskich inwestycji bezpośrednich w 2004 r. (8,8 mln USD
w 2003 r.) w środki trwałe zaangażowano 5,4 mln USD. Polscy udziałowcy udzielili
też 1,1 mln USD kredytów11 [tamże]. Pod względem zaangażowania bezpośrednich
inwestycji zagranicznych Polska zajmuje 8 miejsce po takich krajach, jak Szwajcaria,
Rosja, Wielka Brytania, Holandia, USA, Cypr, Niemcy. Skala polskich inwestycji
bezpośrednich jest również niewielka i w 2004 r. stanowi 1,28% tego typu inwestycji zagranicznych na Białorusi.
TABELA 3
Zagraniczne inwestycje w Republice Białorusi w 2004 r.
Kraj
Ogółem
Szwajcaria
Federacja Rosyjska
Niemcy
Wielka Brytania
USA
Polska
Udział Polski
W tym inwestycji (tys. USD):
Ogółem inwestycji
(tys. USD)
bezpośrednich portfelowych
innych
1 517 381,4
859 176,3
391,3
657 813,8
5 dominujących pozycji
518 035,9
512 363,3
5 672,6
306 579,1
139 872,0
360,9
166 346,2
105 750,2
13 489,3
92 260,9
100 118,2
54 480,3
21,5
45 616,4
83 862,1
21 665,1
1,4
62 195,6
28 846,3
11 022,7
4,5
17 819,1
1,90%
1,28%
1,15%
2,71%
Źródło: http://www.embassypoland.nsys.by/wehcontent.php – Ministerstwo Statystyki
i Analiz RB; por. także Białoruś. Przewodnik… [2005], s. 308.
W 2003 r. funkcjonowały na Białorusi 322 spółki z udziałem polskiego kapitału,
z tego 196 wspólnych i 126 z wyłącznym kapitałem polskim. Łącznie wniesiono
w 2003 r. do wszystkich wymienionych spółek udziały o wartości 15,4 mln USD.
Plasowało to Polskę na 3 pozycji pod względem ilości spółek z kapitałem zagranicznym na Białorusi (po Rosji i USA) [Polsko-białoruska współpraca…, 2004, s. 8].
11 Struktura inwestycji zagranicznych z Polski w 2003 r. przedstawiała się następująco: 1) inwestycje bezpośrednie – 8,8 mln USD, w tym: udziały w spółkach – 3,5 mln USD, kredyty udzielone przez
polskich udziałowców – 1,9 mln USD; 2) inwestycji portfelowych nie było; 3) inwestycje pozostałe –
11,1 mln USD, w tym: kredyty kupieckie – 2,1 mln USD, pozostałe kredyty – 8,88 mln USD, pożyczki
i leasing – 0,2 mln USD [por. Polsko-białoruska współpraca…, 2004, s. 8-9].
79
Preferencje do inwestowania w białoruską gospodarkę (łącznie ze zwolnieniami
od podatków federalnych i miejscowych czy ulgami celnymi) dają też tworzone od
1996 r. wolne strefy ekonomiczne (WSE). Posiadają one specjalny reżim prawny,
ustanawiający bardziej liberalne niż ogólnie obowiązujące warunki do prowadzenia
działalności gospodarczej.
Gwarancje szerokiego spektrum ulg dla prowadzenia działalności gospodarczej na
terenie WSE nie wymusiły jednak zbyt wysokiej aktywności tego typu struktur regionalnych. Ich utworzenie nie spowodowało pożądanej akceleracji kapitału zagranicznego. Ogólny wkład sześciu WSE działających na Białorusi stanowi tylko 2,3% ogólnej wielkości produkcji przemysłowej, poniżej 2% inwestycji w kapitał statutowy i 3%
eksportu [Zmiana zasad działania…, 2004, s. 11]. Strefy nie wypełniają więc
w przewidywanym stopniu stawianych przed nimi zadań w zakresie tworzenia nowych miejsc pracy, upowszechniania nowych technologii czy wzrostu eksportu.
Mimo tak nieznacznego, jak dotąd, udziału wolnych stref ekonomicznych w tworzeniu nowych wartości, dynamika ich rozwoju na Białorusi jest wysoka. W 2003 r. wielkość przyciągniętych inwestycji w tego typu struktury gospodarcze wzrosła trzykrotnie
w porównaniu do roku poprzedniego. Jednocześnie eksport wzrósł o 62%, import zaś
o 53,9%. Praktycznie podwoiły się (wzrost o 91,4%) wpływy ze sprzedaży towarów
i usług. Zatrudnienie w strefach wyniosło 19 tys. osób12.
4. Zakres wolności ekonomicznej na Białorusi
Białoruś nadal plasuje się na dalszych pozycjach w rankingach oceniających postępy reform gospodarczych i klimat okołobiznesowy. Średnia ocena postępu reform na Białorusi dokonana przez EBOiR w 2003 r. wyniosła 213. Również
międzynarodowe pomiary i oceny wolności gospodarczej jednoznacznie potwierdzają niski poziom swobód na Białorusi.
Heritage Foundation wraz z „The Wall Street Journal“ publikuje Wskaźnik Wolności Gospodarczej zawierający ocenę restrykcyjności przepisów oraz zakresu stosowania przymusu przez aparat władzy w sferze gospodarki14. Kraje uznawane za
wolne gospodarczo podążają dalej w kierunku liberalizacji rynku. Kraje zaś dotąd
uznawane za uciskane nie odnotowały większego postępu w tej dziedzinie. Przyczyn takiej sytuacji upatrywać należy głównie w braku wolności politycznej i skorelowanej z nią pozytywnie wolności gospodarczej.
12 Największy udział w tworzeniu wielkości produkcji, wynagrodzeń, zysku ze sprzedaży, eksportu
przypada na SSE „Brześć” i SSE „Mińsk” [por. Zmiana zasad…, 2004, s. 11-12]; Główne kraje-inwestorzy w 2003 r. to: Wielka Brytania (24% ogólnej sumy inwestycji, tj. ponad 25 mln USD), Niemcy
(17%), Rosja (8,8%), Polska (8,6%), Czechy (7,9%) i USA (7,1%) [szerzej: Białoruś. Przewodnik…, 2005,
s. 130-131].
13 Niżej oceniono tylko Turkmenistan.
14 Każdemu państwu przyznawane są punkty wg 50 zmiennych w 10 kategoriach (w każdej – od 1
do 5 punktów) określające zakres wolności gospodarczej. Wyższy wynik punktowy oznacza większy
zakres interwencjonizmu państwowego i mniejszą wolność ekonomiczną.
80
Barbara Bakier
TABELA 4
Ranking Wolności Gospodarczej 2005. Wybrane kraje
Kraj
Pozycja w 2005 r.
Wynik
Polityka handlowa
Obciążenia fiskalne
Interwencja państwa
Polityka monetarna
Inwestycje zagraniczne
Bankowość i finanse
Płace i ceny
Prawa własności
Regulacje gospodarcze
Rynek nieoficjalny (zasięg szarej strefy)
Litwa
23
2,18
2,0
2,8
2,0
1,0
2,0
1,0
2,0
3,0
3,0
3,0
Łotwa
28
2,31
2,0
2,1
2,5
1,0
2,0
2,0
2,0
3,0
3,0
3,5
Polska
41
2,54
2,0
2,9
2,0
1,0
3,0
2,0
3,0
3,0
3,0
3,5
Rosja
124
3,56
3,0
3,1
2,5
4,0
4,0
4,0
3,0
4,0
4,0
4,0
Białoruś
143
3,99
3,0
3,4
3,5
5,0
4,0
4,0
5,0
4,0
5,0
3,0
Litwa, Łotwa i Polska zakwalifikowane zostały jako kraje „w zasadzie wolne”, zaś Rosja
i Białoruś – „w zasadzie bez wolności”.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: M. Miles, E. Feulner [2005], s. 9-12.
Według ogólnego indeksu wolności gospodarczej w 2005 r. Polska zajmuje 41
miejsce, Białoruś zaś – 143 lokatę i jako ostatni kraj została sklasyfikowana w grupie: „w zasadzie bez wolności”. Już porównanie tego wskaźnika pozwala wskazać
zagrożenie swobody działania podmiotów gospodarczych występujących w roli
konkurentów i kontrahentów, jak też zakres działania państwa wynikający z interwencjonizmu państwowego.
Wskaźnik Freedom in the World monitoruje zmiany w zakresie respektowania
i ochrony praw politycznych (swoboda działalności partii politycznych, wolne wybory)
i wolności obywatelskich (ekonomicznych, religijnych, etnicznych, językowych, praw
kobiet i rodziny, wolności osobistych, wolności pracy, przekonań i stowarzyszeń). Białoruś – z ocenami bliskimi Rosji – zakwalifikowano w 2005 r. jako kraj „bez wolności”,
z pogorszeniem sytuacji głównie w zakresie wolności praw politycznych.
TABELA 5
Ranking Freedom in the World 2005. Wybrane kraje
Kraj
Litwa
Łotwa
Polska
Rosja
Białoruś
Prawa
polityczne
2▼
1
1
6▼
7▼
Swobody
obywatelskie
2
2
1▲
5
6
Status
Freedom Rating
Wolny
Wolny
Wolny
Bez wolności
Bez wolności
Kraje klasyfikowane są według skali 1 (wolne) – 7 (najniższy poziom wolności).
W 2005 r. przeprowadzono analizę w 192 krajach i 14 największych terytoriach zależnych
i spornych.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Freedom in the World… [2005], s. 15-19.
81
TABELA 6
Wskaźnik demokratyzacji Nations in Transit
Kraj
Litwa
Łotwa
Polska
Białoruś
Rosja
1999-2000
2,29
2,29
1,58
6,25
4,58
2001
2,21
2,21
1,58
6,38
4,88
2002
2,21
2,25
1,63
6,38
5,00
2003
2,13
2,25
1,75
6,46
4,96
2004
2,13
2,17
1,75
6,54
5,25
2005
2,21
2,14
2,00
6,64
5,61
Średnia ocen: wolności wyborów parlamentarnych, społeczeństwa obywatelskiego, niezależności mediów, jakości rządzenia, jakości porządku konstytucyjnego i prawa oraz poziomu
korupcji; skala od 1 (najwyższy poziom demokratyzacji) do 7 (ustrój niedemokratyczny).
Źródło: Nations in Transit… [2005].
Wskaźnik demokratyzacji Nations in Transit bada przemiany demokratyczne
w krajach byłego bloku wschodniego. Z grupy analizowanych krajów procesy demokratyzacji zaawansowane są najbardziej w Polsce, na Łotwie i Litwie. Ocena Białorusi
bliska jest zaś szacunkom uzyskanym przez kraje o ustroju niedemokratycznym.
Analizując wskaźnik postrzegania korupcji IPC, zauważyć można, iż w grupie
prezentowanych krajów najniższym stopniem prawości charakteryzuje się, obok
Rosji, Białoruś, a więc kraj, w którym Rosja ma dominujący wpływ na zakres
współpracy gospodarczej, strukturę wymiany handlowej (a przez to i strukturę produkcji) oraz wyniki handlu zagranicznego.
TABELA 7
Wskaźnik Percepcji Korupcji 2004 (IPC)
Kraj
Litwa
Łotwa
Polska
Białoruś
Rosja
Wskaźnik Percepcji Korupcji
2004 2003 2002 2001 2000
4,6
4,7
4,8
4,8
4,1
4,0
3,8
3,7
3,4
3,4
3,5
3,6
4,0
4,1
4,1
3,3
4,2
4,8
4,1
2,8
2,7
2,7
2,3
2,1
2004
44
57
67
74
90
Pozycja w rankingu
2003 2002 2001
41
36
38
57
52
59
64
45
44
53
36
86
71
79
2000
43
57
43
43
82
Index IPC – 10 punktów oznacza najwyższy poziom prawości, 0 punktów najwyższy stopień korupcji. W 2004 r. badaniu poddano 146 państw (w 2003 r. – 133 kraje).
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Transparency International Corruption… [2004], s. 4-5.
Gdzie można szukać uzasadnienia dla nierzetelności wyników ekonomicznych
podawanych dla Białorusi?15 Niedoskonałość statystyk dotyczących sytuacji
15 Obliczenia za okres 2001-2002 (przy zastosowanie metodologii liczenia indeksu cen wytwórców
wskazanej przez MFW) pokazały, że wartość produkcji przemysłowej zawyżana była o 4-6% [por.
Białoruś. Przewodnik…, 2005, s. 27].
82
Barbara Bakier
gospodarczej Białorusi potwierdzić może Wskaźnik Wolności Prasy (organizacji
Reporterzy bez granic).
TABELA 8
Litwa
Łotwa
Polska
Rosja
Białoruś
18
17
20
68
86
5
5
5
14
26
7
6
8
31
32
Otoczenie
gospodarcze
Pozycja
w rankingu
Łączna
punktacja
Otoczenie
polityczne
Państwo
Otoczenie
prawne
Ranking Freedom of the Press 2005. Wybrane kraje
6
6
7
23
28
30
24
37
145
185
Status
Wolny
Wolny
Wolny
Bez wolności
Bez wolności
*W Rankingu 2005 klasyfikowane były 194 kraje.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Freedom of the Press… [2005], s. 12-13, 36-37,
123-124, 129-130, 168-170.
W grupie krajów Europy Środkowo-Wschodniej Białoruś pod względem wolności prasy zajmuje przedostatnie miejsce (dalej tylko Turkmenistan – 96 punktów),
co nie świadczy bynajmniej o poprawnym otoczeniu prawnym, politycznym
i gospodarczym procesów zachodzących w tym kraju. Z tej grupy krajów Łotwa
i Estonia uplasowały się w 2005 r. na pierwszej pozycji, Litwa – na trzeciej, Polska
zaś zajęła piątą lokatę [Freedom of the Press, 2005, s. 17].
5. Perspektywy polsko-białoruskiej współpracy gospodarczej
Rynek białoruski określany jest jako „naturalny” odbiorca polskiej oferty eksportowej. Jednak zmienność otoczenia gospodarczego, w tym rosnąca konkurencja
ze strony partnerów zagranicznych, wskazuje, iż również w gronie stałych partnerów wymiany handlowej należy ciągle usprawniać instrumenty wsparcia współpracy,
na bieżąco doskonalić ofertę produktową pod kątem potrzeb modernizujących się
gospodarek i różnicującego się popytu konsumpcyjnego.
Regiony i władze lokalne łączą wysiłki w celu wspólnego rozwiązywania problemów16. W nawiązaniu współpracy z partnerami po obu stronach granicy pośredniczy szereg instytucji i organizacji. Znajomość ich oferty pozwala często pozyskać
16 W ramach współpracy transgranicznej część regionów Białorusi podpisała już stosowne
porozumienia, np. o utworzeniu Związku Transgranicznego Euroregion Bug (aneks z 1998 r.), trójstronnego związku transgranicznego Euroregion Niemen (1997), Euroregionu Puszcza Białowieska
(2002) czy programu regionalnego „Zielone Płuca Europy”. W ostatnim okresie intensyfikacji uległa
też współpraca w zakresie tworzenia nowych przejść granicznych.
83
nowego partnera. Instytucje te są również doskonałym źródłem informacji o warunkach i możliwościach handlowych, służą doradztwem gospodarczym i prawnym.
Umacnianiu współpracy inwestycyjnej służy szereg działań podejmowanych zarówno po stronie polskiej, jak i białoruskiej. Promocji polskiej i białoruskiej oferty
towarowej sprzyja organizacja domów polskich za granicą czy misji gospodarczych
związanych z udziałem np. w imprezach targowo-wystawienniczych, branżowych
projektach promocyjnych, seminariach czy forach naukowo-gospodarczych. Działania te sprzyjają nawiązaniu kontaktów handlowych skutkujących budowaniem stabilnych więzi gospodarczych i handlowych oraz wzrostem wymiany gospodarczej.
Ponieważ napływ kapitału zagranicznego do Białorusi nie jest zbyt duży, efekty
jego zastosowania nie mogą być znaczące. Podstawową barierę w zakresie przyciągania inwestycji upatruje się w postrzeganiu białoruskiej gospodarki jako mało
przewidywalnej, gdzie zmienność przepisów prawa jest duża i gdzie zdarza się, że
nowe uregulowania prawne działają wstecz lub bez vacatio legis.
Do barier utrudniających dostęp do rynku białoruskiego należy zaliczyć:
•
wysokie cła,
•
system regulacji cen i marż przez administrację państwową,
•
obowiązkowe uzgadnianie cen towarów w kontraktach eksportowych,
•
trudności w uzyskaniu certyfikatów na towary rolno-spożywcze,
•
obowiązkową rejestrację kontraktów na import towarów rolno-spożywczych
w Ministerstwie Rolnictwa i Żywności Białorusi,
•
ograniczenia administracyjne importu rolno-spożywczego.
•
często zmieniające się prawo gospodarcze, podatkowe, celne, stwarzające
nierówności w traktowaniu podmiotów gospodarczych i organów państwa,
•
rozbudowany ponad miarę system kontroli, nieadekwatne sankcje w stosunku do
stwierdzonych naruszeń prawa i błędów,
•
niska przenikalność granicy w zakresie ruchu osobowego i towarowego,
•
niska chłonność rynku ze względu na stosunkowo niski poziom dochodów
ludności i sytuację finansową firm,
•
czasochłonne, niezrozumiałe i specyficzne procedury i zwyczaje przy
przekraczaniu granicy i odprawie towarów,
•
bariera informacyjna – brak pełnej, obiektywnej informacji o gospodarce i rynku
białoruskim w polskich mass mediach.
Źródło: H. Borko [2005], s. 273; Białoruś. Przewodnik… [2005], s. 309;
http://www.bialorus.chamber.pl.
Dla inwestorów polskich głównym składnikiem inwestycyjnej atrakcyjności gospodarki białoruskiej jest bliskość rynku oraz możliwość dalszej ekspansji na rynek
rosyjski. Nisze rynkowe dla kapitału z zewnątrz wiążą się głównie z faktem, iż gospodarka Białorusi wymaga technicznej i jakościowej rekonstrukcji. Przy tym jest to
kraj zasobny w surowce, o sprawnych kanałach łączności i sprawnej infrastrukturze,
co jest niewątpliwą zaletą gospodarki białoruskiej.
84
Barbara Bakier
Czynnikiem określającym ważność Białorusi jako partnera handlowego Polski
jest także zaawansowana, choć zróżnicowana segmentowo komplementarność gospodarek17, co ujawnia się w odrębności strukturalnej głównie w zakresie importu
Polski z Białorusi [K. Dziewulski, 2004, s. 251].
Białoruś i Polska odnaleźć mogą wiele dziedzin życia społeczno-gospodarczego,
w których możliwa jest współpraca. Oba kraje leżą na tzw. „równiku białoruskim” –
korytarzu komunikacyjnym łączącym równoleżnikowo Paryż, Berlin, Warszawę, Mińsk
i Moskwę. Między Polską i Białorusią przebiega też linia graniczna rozszerzonej Unii
Europejskiej. W porozumieniu ze strukturami unijnymi wskazane byłoby wypracowanie
kierunków wspólnej polityki wschodniej, które powyższe atuty by uwzględniały.
Ważnym czynnikiem zwiększenia dynamiki polsko-białoruskiej wymiany handlowej jest rozwój małej i średniej przedsiębiorczości po obu stronach granicy.
Potwierdzeniem tego może być chociażby fakt, iż większość polskiego kapitału na
Białorusi to inwestycje sektora MSP. Tego typu firmy są ze swej natury bardziej elastyczne w dostosowywaniu się do zmiennych warunków otoczenia gospodarczego,
wykazują większą skłonność do tworzenia innowacji i produktowego postępu technicznego, posiadają też wyższą zdolność do przetrwania w trudniejszych dla gospodarki realiach18. Ponadto drobni przedsiębiorcy mogliby stać się główną grupąnośnikiem idei reformatorskich i demokratycznych.
Poziom rozwoju małej przedsiębiorczości w Republice Białorusi uważany jest,
z punktu widzenia potrzeb racjonalnej struktury gospodarki rynkowej, za niedostateczny. Dodatkowo, głównym odbiorcą produktów dostarczanych przez białoruskie
małe i średnie firmy jest rynek lokalny. Dynamika tempa wzrostu liczby zarejestrowanych małych firm na Białorusi jest niska (okresowo też ujemna). Konieczne jest więc
wypracowanie systemu efektywnego wsparcia drobnej przedsiębiorczości i tu upatrywać można szansy rozszerzenia efektywnej współpracy po obu stronach granicy.
6. Zakończenie
W ciągu dwóch pierwszych miesięcy 2005 r. dynamicznie rosną obroty Białorusi
z krajami spoza WNP, w szczególności eksport do Unii Europejskiej, którego udział
zwiększył się do 46,8%. Nadal jednak dominująca pozycja w tym zakresie przypada Rosji (34,8% białoruskiego eksportu i 62,7% importu) [Białoruś. Przewodnik…, 2005, s. 304].
Przedstawione w 2003 r. przez Komisję Europejską dokumenty, w tym komunikat: Szeroka Europa – Sąsiedztwo: nowe ramy stosunków z naszymi wschodnimi i południowymi sąsiadami, prezentują wizję unijnej polityki wobec takich krajów, jak Białoruś,
Ukraina, Mołdawia i Rosja. Głównym celem kontaktów ma stać się pogłębianie
17 Na temat ujawnionych przewag komparatywnych w handlu Polski z Białorusią pisze m.in.
K. Dziewulski [K. Dziewulski, 2004, s. 258-267].
18 W 2003 r. (wg danych strony białoruskiej) udział zatrudnionych w sektorze małych przedsiębiorstw
wyniósł ok. 13% ogółu zatrudnienia w gospodarce, firmy małe wytwarzały 8,4% produkcji przemysłowej
oraz realizowały 9,2% obrotów w handlu detalicznych i 26,1% w handlu zagranicznym, w tym 18,2%
eksportu [por. Białoruś. Przewodnik…, 2005, s. 60; A. Słonimski, M. Słonimska, 2005, s. 35-43].
85
współpracy gospodarczej oraz intensyfikacja wspólnego przeciwdziałania wszelkim
transgranicznym zagrożeniom. Wymagać to będzie stopniowego przejmowania
przez te kraje unijnych standardów i rozwiązań prawnych z możliwością dostosowywania ich do gospodarczych realiów sąsiadów Unii [Białoruś. Przewodnik…, 2005,
s. 161]. Komisja Europejska przewiduje możliwość stworzenia nowych inicjatyw
pomocowych skierowanych do państw – adresatów koncepcji „Szerszej Europy”.
W maju 2004 r. Komisja Europejska opublikowała Strategię Europejskiej Polityki
Sąsiedzkiej, gdzie przedstawiono kolejną wizję polityki poszerzonej Unii wobec najbliższych sąsiadów. Celem tej Strategii, która obejmuje też Białoruś, stało się zbliżenie krajów sąsiedzkich do Unii Europejskiej. Dalszy postęp reform w zakresie współpracy Unii
z Białorusią warunkowany jest jednak postępami Białorusi w zakresie demokratyzacji.
Sprzyjać im będą zmiany ustroju terytorialno-administracyjnego w kierunku tworzenia
samorządności terytorialnej i dalej, podwyższenia efektywności państwowej polityki regionalnej [por.: V.S. Fadiejew, W. Kosiedowski, 2004, s. 169-178].
Jest to kierunek działań ważny również z tego względu, iż gospodarkę Białorusi
charakteryzuje znaczny stopień zdekapitalizowania majątku trwałego, dochodzący
do 80%, oraz niedostatek środków finansowych na inwestycje, w tym na inwestycje
odtworzeniowe [Białoruś. Przewodnik…, 2005, s. 134; R. Sadowski, 2004, s. 26-41].
Krajową akumulację efektywnie wspomóc może jedynie kapitał z zewnątrz, w tym
kapitał międzynarodowych instytucji finansowych. Napływ kapitału zagranicznego
zmniejsza bowiem lukę kapitałową, przyspiesza procesy rozwojowe, przyczynia się
do technologicznej modernizacji gospodarki – miejsca inwestycji, akceleruje kolejny
napływ inwestorów. Ale aby tak się stało, niezbędna jest zmiana metod zarządzania
gospodarką i zwiększenie zakresu swobody prowadzenia działalności gospodarczej
praktycznie na każdej płaszczyźnie19.
Zmiany społeczno-gospodarcze, a głównie polityczne na Białorusi stanowiłyby
zachętę do dalszych przemian, przyspieszyłyby proces proefektywnościowej restrukturyzacji gospodarki białoruskiej i umocniłyby, nieistniejącą właściwie dziś
w oficjalnej polityce Białorusi, orientację prozachodnią. Jednocześnie przyspieszenie tempa prywatyzacji stworzyłoby polskim inwestorom możliwość większego
udziału w tych procesach.
Prowadząc politykę wzrostu poziomu wolności ekonomicznej, władza
gospodarcza Białorusi powinna powstrzymywać się od działań, które przeszkadzają
w wolnym wyborze, wolnej wymianie czy konkurencji na rynku pracy. Brak wolności gospodarczej (sterowanej przez system podatków, wydatków rządowych
i regulacji) uniemożliwia rynkową koordynację procesów gospodarczych, a przez to
osłabia ekspansję Białorusi na rynki zagraniczne. Zagraża też pożądanym zmianom
technologicznym i własnościowym20.
19 „Białoruska gospodarka jest niestabilna. Brak reform, ograniczone działanie sił rynkowych, całe
sektory zarządzane centralnie – to wszystko może spowodować, że gdy Rosja wstąpi do Światowej
Organizacji Handlu i konkurencja na jej rynku zaostrzy się, białoruski eksport może się zmniejszyć.
A to poważne zagrożenie” – pisze MFW [M. Kuźmicz, 2005, s. 20].
20 Tempo zmian struktury gospodarki Białorusi, zwłaszcza układu własnościowego, oraz znaczący
udział tradycyjnych branż przemysłu („zaliczanych do tzw. nierozwojowych”) wskazują wespół, iż nie dzia-
86
Barbara Bakier
Dynamizując tempo rozwoju gospodarek-stron współpracy, ważnym staje się:
–
poprawa konkurencyjności lokalnych MSP (po obu stronach granicy),
–
poszerzenie gamy produktów finansowych, sprzyjających ekspansji
eksportowej (w tym szerszy dostęp do kredytów),
–
identyfikacja i usuwanie taryfowych i pozataryfowych barier w rozwoju
współpracy,
–
zintensyfikowanie powiązań kooperacyjnych i kapitałowych tak w sferze
produkcyjnej, jak i badawczo-rozwojowej,
–
zdynamizowanie handlu przygranicznego,
–
modernizacja i zwiększenie wydajności infrastruktury publicznej,
–
poprawa struktury gospodarstw rolnych i ich dokapitalizowanie.
Dla Polski dobre stosunki z Białorusią skutkować mogą poprawą pozycji przetargowej w odniesieniu do krajów unijnych. Dla Białorusi wzmocnienie współpracy
z Polską daje szansę dywersyfikacji oferty towarowej czy zmniejszenia dystansu
rozwojowego w zakresie opóźnień gospodarczych21. Współpraca gospodarcza
w płaszczyźnie ekonomicznej współtworzy bowiem PKB, zwiększa możliwości
produkcyjne gospodarki, wymusza postęp techniczny. Ekspansja gospodarki na
rynki zagraniczne pozwala wykorzystywać efekty skali, poprawia sytuację na rynku
pracy, podnosi dobrobyt społeczeństwa. Rozszerzanie współpracy gospodarczej
staje się więc działaniem, z punktu widzenia poprawy pozycji konkurencyjnej gospodarki białoruskiej, jak i polskiej, nader pożądanym i mogłoby mieć dalekosiężne
efekty mnożnikowe, korzystne dla obu stron współpracy.
Literatura
Baranowska-Prokop E., Barter i transakcje niemonetarne w krajach transformacji systemowej
Europy Środkowej i Wschodniej, „Zeszyty Naukowe”, nr 15, Kolegium Gospodarki
Światowej, SGH, Warszawa 2004.
Białoruś. Przewodnik dla przedsiębiorców, wydanie czwarte rozszerzone z suplementem,
Wyd. UNIDO ITPO, Warszawa 2005.
Borko H., Republika Białoruś jako partner gospodarczy Polski, w: Gospodarcze sąsiedztwo
Polski w warunkach transformacji, integracji z Unią Europejską, globalizacji, red.
K. Starzyk, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 2005.
Dziewulski K., Współpraca gospodarcza Polski z Białorusią, w: Współpraca gospodarcza
Polski z krajami sąsiedzkimi w okresie transformacji, red. J. Misala, Politechnika Radomska, Warszawa 2004.
„Eжeмеcячный Oбзор Eкономики Белоруси” 2005, nr 7 (34).
łają tu jeszcze w pełni siły wolnego rynku. Jakość procesów pieniężnych sterowanych przez władzę gospodarczą dodatkowo nie sprzyja rozwojowi gospodarki. Zakres kontroli procesów gospodarczych ze strony
władzy jest zbyt silny, co osłabia przedsiębiorczość, której pokłady niewątpliwie tkwią w ludziach.
21 Opóźnienia w zakresie przekształceń własnościowych i zmian instytucjonalnych dotyczą głównie prywatyzacji dużych przedsiębiorstw oraz reformy systemu finansowego.
87
Fadiejew V. S., Kosiedowski W., Problemy rozwoju regionalnego i polityki regionalnej Białorusi, w: Konkurencyjność regionu w okresie przechodzenia do gospodarki rynkowej. Międzynarodowa analiza porównawcza: Białoruś, Litwa, Łotwa i Polska, red. W. Kosiedowski,
Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2004.
Freedom in the World. Civic Power and Electoral Politics. Annual Report 2005, Freedom
House, Waszyngton 2005.
Freedom of the Press 2005. A Globar Survey od Media Independence, ed. by Karin Deutsch
Karlekar, Freedom House, Rowman & Littlefield Publishers, Inc., Waszyngton 2005.
Gospodarka Rosji, Ukrainy i Białorusi. Spojrzenie w połowie 2004 r. Raport, Ośrodek Studiów Wschodnich i CASE – Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych,
OSW, Warszawa 2004.
Handel zagraniczny: styczeń-marzec 2005, Informacja i opracowania statystyczne,
Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2005.
Kuźmicz M., Białoruski cud gospodarczy, „Gazeta Wyborcza” 2005, 08.03.
Miles M., Feulner E., O’Grady M., 2005 Index of Economic Freedom, Executive Summary, Heritage Foundation and The Wall Street Journal, Waszyngton 2005.
Nations in Transit 2005. Democratization from Central Europe to Eurasia, Series: Nations
in Transit, Freedom House, Rowman & Littlefield Publishers, Inc.; 2005,
www.freedomhouse.org.
Polsko-białoruska współpraca gospodarcza i wymiana handlowa w 2003 r., (CIRHZ), „Rynek. Wschodni Partnerzy” 2004, nr 7 (97).
Ryzyko inwestycyjne – ranking krajów WNP, CIRHZ Warszawa, „Rynek. Wschodni
Partnerzy” 2004, nr 8 (98).
Sadowski R., Współpraca transgraniczna na nowej granicy wschodniej Unii Europejskiej, seria:
„Prace OSW“, nr 14, Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa, sierpień 2004.
Słonimski A., Słonimska M., Specyfika przedsiębiorczości mieszkańców zachodnich
i wschodnich regionów Białorusi, „Studia Regionalne i Lokalne” 2005, nr 1 (19).
Szersza Europa i nowa polityka sąsiedzka Unii Europejskiej. Wybrane zagadnienia stosunków
Polski i państw nadbałtyckich z Rosją i Białorusią, red. E. Teichmann, Zakład Badań
nad Gospodarką Państw Bałtyckich. Instytut Gospodarki Światowej, Szkoła
Główna Handlowa, Kolegium Gospodarki Światowej, Warszawa 2004.
Transparency International Corruption Perceptions Index 2004, Transparenty International,
Berlin, październik 2004.
Zmiana zasad działania Specjalnych Stref Ekonomicznych na Białorusi, CIRHZ Warszawa,
„Rynek. Wschodni Partnerzy” 2004, nr 8 (98).
Strony internetowe
Ambasada Rzeczypospolitej Polskiej w Republice Białorusi:
http://www.embassypoland.nsys.by
Freedom House, www.freedomhouse.org
Główny Urząd Statystyczny, www.stat.gov.pl
http://www.bialorus.pl (wiadomości)
88
Barbara Bakier
Polsko-Białoruska Izba Przemysłowo-Handlowa http://www.bialorus.chamber.pl
Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, www.parp.gov.pl.
Serwis Polskich Eksporterów, http://www.exporter.pl/bazy/Kraje/133.php (serwis
The Internet Center for Corruption Research, http://www.icgg.org/
The Heritage Foundation, http://www.heritage.org/
Transparency International, http://www.transparency.org/
Streszczenie
Analiza indeksów wolności gospodarczej jednoznacznie wskazuje na dodatnią
korelację między pozycją danego kraju w międzynarodowych rankingach a poziomem jego konkurencyjności. W szczególności określenie związku między zakresem
wolności gospodarczej a wartością PKB per capita pozwala stwierdzić, że kraje
o wyższym od przeciętnego dochodzie uznawane są za wolne. Zarówno dysproporcje na linii Białoruś – pozostałe kraje w poziomie PKB per capita, jak i pozycja Białorusi w międzynarodowych sondażach gospodarczych potwierdzają tę tezę.
Niski poziom wolności gospodarczej Białorusi jest głównym czynnikiem ograniczającym wzrost konkurencyjności tej gospodarki. Hamuje on proces jakościowej
i technologicznej modernizacji gospodarki oraz mobilizacji kapitału zagranicznego.
Podniesienie poziomu swobód gospodarczych, odpowiednie zmiany instytucjonalne
oraz zmiany w układach strukturalnych będą sprzyjały poprawie międzynarodowej
pozycji gospodarki białoruskiej.
Determinants of development economic co-operation
between Poland and Belarus
Summary
Freedom economic index analysis shows explicitly positive correlation between
position of each country in international ratings and its competitiveness. In particular, relationship between economic freedom and GDP per capita permit to affirm that countries, which has income higher than average, are recognised as free.
Disproportion between Belarus and the other countries, between their GDP per
capita, as well as Belarus position in international polls, confirm those thesis.
Low level of Belarus economic freedom is a main factor that constrains development competitiveness of this economy. It slows down quality and technological
economy modernisation process and foreign capital mobilisation. Increasing of
economic freedom and appropriate institutional changes as well as structural system
changes will be conductive to improve international position of belarusian economy.
Marzenna BŁASZCZUK 1
POLSKO-ROSYJSKA WYMIANA HANDLOWA –
DOŚWIADCZENIA PIERWSZEGO ROKU CZŁONKOSTWA
POLSKI W UE
1. Warunki prowadzenia polsko-rosyjskiej wymiany handlowej
1.1. Okres poprzedzający członkostwo Polski w UE
W okresie poprzedzającym członkostwo Polski w Unii Europejskiej podstawowym dokumentem regulującym polsko-rosyjskie stosunki handlowe był Traktat
między Rzecząpospolitą Polską i Federacją Rosyjską o handlu i współpracy gospodarczej zawarty w 1993 r. Na mocy tej umowy (art. 4) strony przyznały sobie
w handlu klauzulę największego uprzywilejowania (KNU), dzięki czemu korzystały
z preferencyjnych stawek celnych przy wwozie swoich towarów na terytorium partnera. Mimo preferencyjnych warunków handlu polski eksport do Rosji napotykał
na szereg ograniczeń, które utrudniały dostęp do rynku rosyjskiego. Wśród barier
o charakterze taryfowym należy zwrócić uwagę na dwie grupy:
a) bariery wynikające z postępowań ochronnych – głównie cła specjalne na
syrop skrobiowy, skrobię kukurydzianą, skrobię ziemniaczaną, „karmelki”,
kompresory do urządzeń chłodniczych i łożyska kulkowe,
b) bariery wynikające z nadmiernie wysokiego poziomu ceł – wysokie cło na
cukier biały, wprowadzenie specyficznej składowej stawki kombinowanej
na puszki aluminiowe o pojemności do 1 litra oraz wysokiej specyficznej
składowej stawki kombinowanej na meble i jabłka [Wykaz barier…, 2004].
Polski eksport do Rosji napotykał jednocześnie na bariery w postaci kontyngentów taryfowych na eksport mięsa wołowego, wieprzowego i drobiowego2. Ponadto eksport mięsa wołowego i wieprzowego do Rosji poza wyznaczonymi kontyngentami został objęty cłami praktycznie zaporowymi, natomiast wwóz mięsa
drobiowego był całkowicie zakazany.
Do utrudnień, które napotykali polscy eksporterzy przy sprzedaży swoich towarów na rynku rosyjskim, trzeba ponadto zaliczyć konieczność przeprowadzenia
certyfikacji produktów w systemie GOST, jak również uzyskiwania dodatkowych
1 Mgr Marzenna Błaszczuk jest pracownikiem Zakładu Gospodarki Światowej i Problemów
Globalizacji Instytutu Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego.
2 Po raz pierwszy kontyngenty te zostały wprowadzone w 2003 r. i są ogłaszane co roku w podziale na Stany Zjednoczone, Unię Europejską „25”, Paragwaj i inne kraje.
90
Marzenna Błaszczuk
pozwoleń. Bariera ta dotykała w szczególności eksporterów małych i średnich, bowiem procedury związane z certyfikacją, a także pozyskiwaniem innych dokumentów były bardzo czasochłonne i kosztowne.
Z kolei rosyjski eksport do Polski był, na zasadzie wzajemności, objęty preferencyjnymi stawkami celnymi w ramach KNU. Warto jednak podkreślić, że stawka
celna na przywóz dominujących w polskim imporcie z Rosji ropy naftowej i gazu
ziemnego (ponad 80% całego polskiego importu) wynosiła 0%. W efekcie, do największych barier w rosyjskim imporcie do Polski należały środki ochronne w postaci cła antydumpingowego na kauczuk syntetyczny oraz dodatkowej opłaty celnej
(stosowanej na mocy klauzuli ochronnej w stosunku do importu przekraczającego
kontyngent preferencyjny) na węglik wapnia, niektóre wyroby stalowe, podgrzewacze do wody i zapałki.
1.2. Zmiany warunków handlowych po przystąpieniu Polski do UE
W dniu akcesji do Unii Europejskiej Polska została objęta postanowieniami Układu
o Partnerstwie i Współpracy (ang. Partnership and Co-operation Agreement – PCA), który
został podpisany między Wspólnotą Europejską a Federacją Rosyjską w 1994 r.3.
Zmiana obowiązującej wcześniej umowy nie wpłynęła na wysokość stawek celnych obciążających eksport polskich towarów do Rosji, bowiem towary z krajów członkowskich UE obciążone są w Rosji cłami na poziomie KNU (zgodnie z art. 10 PCA). Na
polski eksport do Rosji w dalszym ciągu wpływały więc wymienione wyżej bariery
wynikające z postępowań ochronnych i nadmiernie wysokiego poziomu ceł.
Od 2004 r. nastąpiło jednak pogorszenie pozataryfowych warunków dostaw na
rynek rosyjski polskich produktów pochodzenia zwierzęcego. Wiązało się to z wprowadzoną przez Rosję zmianą zasad importu tej grupy produktów (mięso czerwone, drób,
mleko i jego przetwory, ryby i ich przetwory). Zgodnie z nowymi zasadami na rynek
rosyjski mogły być wysyłane tylko te polskie produkty pochodzenia zwierzęcego, które
produkowane były przez zakłady zatwierdzone do handlu na obszarze UE i które
dodatkowo pozytywnie przeszły kontrolę sanitarną inspektorów rosyjskich.
Eksport na starych zasadach był możliwy jedynie do końca sierpnia 2004 r. W wyniku kontroli przeprowadzonych przez inspektorów rosyjskich, od 1.09.2004 r. zgodę na
eksport do Rosji uzyskało jedynie 19 zakładów produkcji mięsa wieprzowego, a od
1.03.2005 r. – 35 zakładów mleczarskich4. Wprowadzone przez Rosję w 2004 r. bariery weterynaryjne wpłynęły na zmniejszenie dostaw polskiego mięsa na rynek rosyjski i ograniczyły stopień wykorzystania przyznanych wcześniej kontyngentów
importowych.
3 Protokół do PCA uwzględniający przystąpienie do UE nowych państw, w tym Polski, został
podpisany 27.04.2004 r. i od 1.05.2004 r. obowiązywał tymczasowo. W dniu 22.10.2004 r. został
ratyfikowany przez rosyjską Dumę. Protokół stanowi integralną część PCA.
4 Działania na rzecz przeprowadzenia takich inspekcji zostały podjęte zbyt późno, co znacznie
ograniczyło zarówno liczbę firm, które uzyskały zgodę na eksport, jak również wielkość dostaw na
rynek rosyjski w 2004 r.
Polsko-rosyjska wymiana handlowa – doświadczenia…
91
Ponadto władze rosyjskie naciskały na UE w sprawie jak najszybszego wprowadzenia jednolitych certyfikatów weterynaryjnych, a następnie również fitosanitarnych dla wszystkich państw członkowskich UE-255. Termin wprowadzenia jednolitych certyfikatów weterynaryjnych był w 2004 r. odkładany kilkakrotnie, a przyjmowane rozwiązania miały charakter tymczasowy i polegały w zasadzie na przedłużaniu okresu obowiązywania starych dokumentów. Nowe wzory świadectw eksportowych dla produktów pochodzenia zwierzęcego wprowadzono dopiero od 1.10.2004 r.,
a jednolite świadectwa fitosanitarne – od 1.04.2005 r., przy czym w obydwu przypadkach uzgodniono trzymiesięczne okresy przejściowe.
Decyzje władz rosyjskich dotyczące kontroli zakładów w nowych państwach
członkowskich, a także działania na rzecz przyspieszenia wprowadzenia jednolitych
certyfikatów były uzasadniane obawami przed napływem na terytorium Rosji żywności niekontrolowanej, a także koniecznością wzmocnienia kontroli jakości produktów dostarczanych na rynek rosyjski i uzyskaniem unijnych gwarancji jakości.
Ich efektem była znaczna niepewność co do warunków eksportu produktów pochodzenia zwierzęcego na rynek rosyjski.
W zakresie warunków polskiego importu z Rosji nastąpiło nieco więcej zmian, co
wynikało z przejęcia przez Polskę wszystkich instrumentów i zasad polityki handlowej
UE. W efekcie od 1.05.2004 r. rosyjskie towary trafiają na rynek polski korzystając
z preferencji celnych w ramach systemu GSP (Generalized System of Preferences)6, a nie
KNU. Chociaż w przypadku importu większości wyrobów przemysłowych nastąpiło
obniżenie stawek celnych, to skutki zmian w preferencjach celnych były ograniczone
z uwagi na niewysoki przeciętny poziom ceł i marży preferencji, a także strukturę
towarową polskiego importu z Rosji7. Ważniejszymi towarami, na które wzrosło cło,
było aluminium, a także niektóre artykuły rolno-spożywcze (np. ryby, artykuły
mleczarskie), których udział w rosyjskim imporcie do Polski jest jednak nieduży.
Poważniejsze zmiany w zakresie warunków handlu polsko-rosyjskiego dotyczyły
środków pozataryfowych. Biorąc pod uwagę, że w momencie akcesji Polski do UE
w stosunku do towarów pochodzących z Rosji obowiązywało 10 środków antydumpingowych [patrz: E. Kaliszuk, 2004, s. 150-163], podjęto decyzję o wprowadzeniu rozwiązań przejściowych wobec kilku z nich, aby zmniejszyć negatywne
skutki istnienia tych środków (por. tablica 1). Równocześnie założono, że w przypadku stwierdzenia ich reeksportu na rynki Piętnastki lub innego naruszenia zobowiązania środki przejściowe będą uchylone i pobrane zostanie cło antydumpingowe8.
Formą takiego nacisku było m.in. wstrzymanie eksportu unijnego mięsa w dniu 1.06.2004 r.
Jest to system autonomicznych, niewzajemnych preferencji przyznawanych krajom słabiej
rozwiniętym przez państwa rozwinięte gospodarczo [por. E. Kawecka-Wyrzykowska, 2004, s. 145].
7 Dominują w niej towary o zerowych stawkach celnych zarówno obowiązujących wcześniej
w Polsce, jak i obecnie w UE [por. E. Kaliszuk i inni, 2005, s. 207].
8 Mimo wprowadzonych środków łagodzących wielkość importu nawozów azotowych, blach
i węglika krzemu po akcesji znacznie spadła, czego przyczyn upatruje się w zwiększonych zakupach
tych towarów w końcu 2003 r. i pierwszych miesiącach 2004 r. [E. Kaliszuk i inni, 2005, s. 213].
5
6
92
Marzenna Błaszczuk
TABLICA 1
Towary importowane z Rosji do Polski objęte postępowaniem weryfikacyjnym UE w związku z rozszerzeniem Unii
Towar
Węglik
krzemu
Forma i wysokość
środka
Cło specyficzne
19,61-40,63
EUR/t
Cło ad valorem
23,30%
Folia
aluminiowa
Saletra
amonowa
Cło ad valorem
14,9-15%
Cło specyficzne
47,07 EUR/t
Chlorek
potasu
Blachy elekCło ad valorem
trotechniczne 40,10%
o ziarnach zorientowanych
Przyjęte rozwiązanie
Określona wielkość wolna od cła antydumpingowego, ustalona cena minimalna (12 miesięcy).
Powiększenie kontyngentu bezcłowego, zobowiązanie eksportera do nieprzekroczenia kontyngentu,
ustalenie ceny minimalnej dla określonej wielkości
eksportu.
Powiększenie kontyngentu bezcłowego, zobowiązanie eksportera do przestrzegania ceny minimalnej.
Określona wielkość importu wolna od cła antydumpingowego, zobowiązanie eksportera do przestrzegania ceny minimalnej (przez 6 miesięcy, w listopadzie
2004 r. przedłużone o dalsze 6 miesięcy).
Określona wielkość importu wolna od cła antydumpingowego (przez 6 miesięcy, w listopadzie
2004 r. przedłużone o dalsze 6 miesięcy), ustalenie
ceny minimalnej dla określonej wielkości eksportu.
Źródło: E. Kaliszuk i inni [2005], s. 212.
Ponadto od 1.05.2004 r. Polska została objęta unijnym systemem kontyngentów
ilościowych obowiązujących w imporcie z Rosji wyrobów stalowych. W związku
z rozszerzeniem kontyngent ten został w 2004 r. powiększony m.in. przy uwzględnieniu tradycyjnych strumieni handlu polsko-rosyjskiego. Warto mieć jednak na
uwadze, że kontyngent ma charakter wspólnotowy i nie jest przydzielany na poszczególne państwa członkowskie.
Z dniem akcesji do UE Polska zniosła wszystkie środki pozataryfowe obowiązujące wcześniej w przywozie z Rosji, a także ograniczenia ilościowe obowiązujące
w ostatnich latach w przywozie węgla. Poważnym utrudnieniem dla rosyjskich eksporterów produktów pochodzenia zwierzęcego stała się natomiast konieczność
spełnienia unijnych norm sanitarnych w imporcie na rynek polski.
2. Wyniki polsko-rosyjskiej wymiany handlowej w 2004 r. (dane wstępne)
W 2004 r. polsko-rosyjskie obroty handlowe powiększyły się o 37,8% w porównaniu z 2003 r. Polski eksport do Rosji zwiększył się o ok. 89% w porównaniu z 2003 r.
i wyniósł 2854,6 mln USD, natomiast import wzrósł o 23% i osiągnął poziom 6415,2
mln USD. Warto zwrócić przy tym uwagę na to, że dynamika zarówno eksportu, jak
i importu, była w okresie maj-grudzień znacznie wyższa niż w okresie bezpośrednio
poprzedzającym polskie członkostwo w UE (por. tablica 2).
93
TABLICA 2
Polsko-rosyjska wymiana handlowa w 2004 r.
Wyszczególnienie
Styczeń-kwiecień
Maj-grudzień
Styczeń-kwiecień
Maj-grudzień
Wartość
Udział Rosji w polZmiany
(średnia miesięczna skim eksporcie/ (w %, rok do roku)
w mln USD)
imporcie do krajów
trzecich (w %)
Eksport
153
14,7
27,4
280
19,7
117,4
Import
473
21,8
6,8
565
23,0
31,4
Źródło: Patrz tablica 1, s. 241, 251.
W 2004 r. udział dostaw na rynek rosyjski w polskim eksporcie ogółem wyniósł
3,9%, co uplasowało Rosję na pozycji siódmego partnera handlowego Polski w eksporcie. Z kolei udział zakupów na rynku rosyjskim w polskim imporcie ogółem
zmniejszył się do 7,3%. Mimo to Rosja utrzymała pozycję trzeciego partnera handlowego Polski w imporcie.
Mimo wyjątkowo dobrych wyników polskiego eksportu kolejny rok z rzędu
utrzymywał się wysoki dla Polski deficyt w wymianie handlowej z Rosją. Był on zaledwie o ok. 140 mln USD niższy niż w 2003 r., co wiąże się z utrzymującą się
znaczną nierównowagą w handlu polsko-rosyjskim.
2.1. Polski eksport do Rosji
W 2004 r. polski eksport do Rosji wzrósł w większości grup towarowych, przy
czym szczególne znaczenie miała wysoka dynamika odnotowana w dostawach
w tak ważnych grupach, jak: maszyny i urządzenia, produkty przemysłu chemicznego, metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych, tworzywa sztuczne
i wyroby z nich, a także produkty pochodzenia roślinnego. W tym samym okresie
nastąpił spadek eksportu na rynek rosyjski produktów z grupy zwierzęta żywe
i produkty pochodzenia zwierzęcego, w szczególności mięsa (zmniejszenie eksportu
o ponad 40%9), na co w decydującej mierze wpłynęły bariery weterynaryjne.
W efekcie w 2004 roku odnotowano istotne zmiany w strukturze towarowej polskiego eksportu do Rosji. Nastąpił bowiem znaczny wzrost znaczenia towarów z grupy
maszyny i urządzenia, a także spadki udziału w eksporcie towarów z takich grup, jak:
zwierzęta żywe i produkty pochodzenia zwierzęcego, papier i tektura oraz gotowe arty9 Warto dodać, że w 2003 r., stanowiącym podstawę do porównań, stosunkowo wysoki poziom
eksportu wieprzowiny do Rosji nastąpił głównie dzięki dopłatom z Agencji Rynku Rolnego, natomiast
w 2004 r. eksport mięsa z ARR był wspierany tylko do 1 maja, ponieważ potem dla polskich
eksporterów dostępne były unijne subsydia eksportowe.
94
Marzenna Błaszczuk
kuły spożywcze, napoje i tytoń oraz pojazdy. Wzrost znaczenia towarów o wyższym
stopniu przetworzenia może świadczyć, że coraz bardziej znaczącą rolę odgrywa sprzedaż realizowana przez przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego.
W roku 2004 w polskim eksporcie do Rosji dominowały maszyny i urządzenia –
sekcja XVI (ok. 20% polskich dostaw do tego kraju), produkty przemysłu chemicznego – sekcja VI (ok. 15%), ścier drzewny, papier i tektura – sekcja X (10,4%).
W dalszej kolejności ważne miejsce w polskim eksporcie do Rosji miały dostawy
metali nieszlachetnych i wyrobów z nich, gotowych artykułów spożywczych, napojów i tytoniu, tworzyw sztucznych i wyrobów z nich oraz produktów pochodzenia
roślinnego. Na wyżej wymienione grupy w 2004 r. przypadało ok. 75% wartości
polskiego eksportu do Rosji.
Wyniki polskiego eksportu do Rosji odnotowane w 2004 r. są często porównywane z rokiem 1997, który był dotychczas rekordowym pod względem wielkości
sprzedaży polskich towarów do Rosji. W 2004 r. po raz pierwszy przekroczono ten
poziom. W porównaniu z 1997 r. inna była również struktura towarowa polskiego
eksportu. W porównaniu z 1997 r. znacznie zwiększył się udział maszyn i urządzeń
– sekcja XVI, a także produktów przemysłu chemicznego – sekcja VI, tworzyw
sztucznych i wyrobów z nich – sekcja VII, metali nieszlachetnych i wyrobów z nich
– sekcja XV, ścieru drzewnego, papieru i tektury – sekcja X, wyrobów z kamieni,
ceramiki i szkła – sekcja XIII, oraz produktów pochodzenia roślinnego – sekcja II.
W eksporcie znacznie zmniejszyło się natomiast znaczenie gotowych artykułów
spożywczych, napojów i tytoniu – sekcja IV, a także produktów pochodzenia zwierzęcego – sekcja I (co miało związek z opisanymi wcześniej utrudnieniami)
i wyrobów różnych – sekcja XX (por. wykres 1 i 2).
WYKRES 1
Struktura towarowa polskiego eksportu do Rosji w 1997 r.
Sekcja XX
11%
Sekcja VI
12%
Sekcja IV
34%
Sekcja XVI
8%
Sekcja XV
Sekcja VII
5%
5%
Sekcja I
5%
Pozostałe
20%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
95
WYKRES 2
Struktura towarowa polskiego eksportu do Rosji w 2004 r.
Sekcja VII
7%
Sekcja IV
8%
Sekcja XV
8%
Sekcja X
10%
Sekcja II
6%
Sekcja VI
15%
Pozostałe
26%
Sekcja XVI
20%
Analizując wyniki polskiego eksportu do Rosji w 2004 r., należy uwzględnić szereg czynników, które pozwalają na odnotowany wzrost spojrzeć bardziej realistycznie. Po pierwsze, poziom polskiego eksportu do Rosji w 2003 r., który stanowił
podstawę do porównań, wyniósł zaledwie ok. 1,5 mld USD, co było wynikiem porównywalnym z dostawami na Ukrainę. Po drugie, w wyniku zaostrzenia kontroli
przepływów towarów między krajami bałtyckimi (głównie dotyczy to Litwy)
a Rosją po rozszerzeniu UE odnotowano zmniejszenie reeksportu polskich towarów do Rosji na korzyść dostaw bezpośrednich [Ocena sytuacji w handlu…, 2005]. Po
trzecie, w 2004 r. wzrostowi polskiego eksportu sprzyjała dobra koniunktura gospodarcza w Rosji i wzrost dochodów realnych ludności, który pociągnął za sobą
wzrost popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego na dobra importowane, szczególnie w sytuacji aprecjacji rubla10. Nie bez znaczenia pozostawał również element psychologiczny związany ze zmianami w postrzeganiu Polski jako partnera gospodarczego po 1.05.2005 r. (wzrost atrakcyjności, przekonanie o stosowaniu unijnych
standardów itp.).
Pozytywny wpływ na wielkość polskiego eksportu do Rosji w 2004 r. powinna
była mieć liberalizacja rosyjskich przepisów celnych, która nastąpiła od 1.01.2004 r.
Zmiany w rosyjskim kodeksie celnym miały na celu wprowadzenie bardziej stabilnych i przejrzystych zasad odpraw celnych.W szczególności dotyczyły ograniczenia
dowolności działań celników (m.in. poprzez wprowadzenie ścisłych terminów podejmowania poszczególnych czynności), wprowadziły możliwość dokonywania odprawy skróconej, dowolność wyboru składu celnego czy możliwość odwołania się
od decyzji organu celnego w sądzie [J. J. Olszewski, 2004].
10
W 2004 r. rosyjski import ogółem wzrósł o 31,8% w porównaniu z 2003 r.
96
Marzenna Błaszczuk
2.2. Import z Rosji do Polski
W 2004 r. import w większości sekcji towarowych wzrósł w porównaniu z 2003 r.,
przy czym największy wpływ na ten wzrost miało zwiększenie wartości polskich zakupów produktów mineralnych (o 21%). Wynikało ono przede wszystkim ze wzrostu cen
surowców energetycznych, w tym głównie ropy naftowej. Warto przy tym zwrócić
uwagę, że wartość polskiego importu paliw mineralnych z Rosji uległa na początku
2004 r. niewielkiemu obniżeniu, natomiast w okresie maj-grudzień zwiększyła się o ok.
1/3. Jednocześnie wartość importu pozostałych towarów wzrosła w okresie styczeńkwiecień o ponad 80% (m.in. w związku ze zwiększonym importem aluminium i wyrobów z aluminium oraz nawozów wywołanym zamieszaniem wokół zmiany bazy prawnej wzajemnych stosunków i oczekiwanym wzrostem ceł na te produkty), a po
1.05.2004 r. – o zaledwie 18% [E. Kaliszuk i inni, 2005, s. 251].
W 2004 r. udział paliw mineralnych w strukturze towarowej polskiego importu
z Rosji przekroczył poziom 87% i był nieco niższy niż rok wcześniej (88,4% w 2003 r.).
Udział pozostałych ważniejszych grup towarów w polskich zakupach na rynku rosyjskim, a mianowicie: metali nieszlachetnych i wyrobów z metali nieszlachetnych oraz
produktów przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych, nie przekroczył w 2004 r.
odpowiednio 5% i 4%, choć zwiększył się w porównaniu z 2003 r. W efekcie w porównaniu z 2003 r. struktura polskiego importu z Rosji nie uległa istotnym zmianom.
Jeżeli odnotowane w 2004 r. wyniki polskiego importu z Rosji, podobnie jak
w przypadku eksportu, porównamy z rokiem 1997, to uwagę zwraca wzrost stopnia
jego koncentracji. Podczas gdy w 1997 r. na trzy największe grupy towarowe przypadało łącznie 91,3% polskiego importu z Rosji, to w 2004 r. było to już 95,6%. Sprzyjał
temu zarówno wzrost importu produktów mineralnych – sekcja V, metali nieszlachetnych i wyrobów z nich – sekcja XV, oraz produktów przemysłu chemicznego – sekcja
IV, jak również marginalizacja zakupów w Rosji takich towarów jak tworzywa sztuczne,
kauczuk i wyroby z nich – sekcja VII, produkty pochodzenia zwierzęcego – sekcja I,
oraz ścier drzewny, papier, tektura i wyroby z nich – sekcja X (por. wykres 3 i 4).
WYKRES 3
Struktura towarowa polskiego importu z Rosji w 1997 r.
Sekcja VII
Sekcja VI 2%
Sekcja I Sekcja X Pozostałe
4%
2%
2%
3%
Sekcja XV
3%
Sekcja V
84%
97
WYKRES 4
Struktura towarowa polskiego importu z Rosji w 2004 r.
Sekcja VI Sekcja XV
5%
Pozostałe 4%
4%
Sekcja V
87%
3. Perspektywy rozwoju polsko-rosyjskiej wymiany handlowej
Rozwój handlu polsko-rosyjskiego jest uzależniony od szeregu czynników,
w tym w szczególności od koniunktury gospodarczej w obydwu krajach. W Polsce
jednak, mimo stosunkowo wysokiego wzrostu gospodarczego, nie należy spodziewać się istotnych zmian w wielkości importu z Rosji, co wiąże się ściśle ze strukturą
towarową tego importu. Z jednej strony bowiem Polska zobowiązana jest do dywersyfikacji źródeł dostaw nośników energii, a więc zwiększanie zakupów w Rosji
w sytuacji dużego popytu nie jest wskazane, natomiast z drugiej – rosyjska oferta
eksportowa jest w zakresie większości pozostałych grup towarowych mało atrakcyjna lub w ogóle jej brakuje.
Z kolei w przypadku Rosji już od kilku lat można zaobserwować stabilizację sytuacji gospodarczej i finansowej, a także wzrost płac realnych ludności i dochodów
przedsiębiorstw, w tym zwłaszcza eksportujących. Sprzyja to wzrostowi popytu na
towary konsumpcyjne i przemysłowe, a także na dobra inwestycyjne, również na
towary sprowadzane z zagranicy. Również w najbliższych latach oczekiwany jest
stosunkowo silny wzrost gospodarki rosyjskiej, co sprzyjać będzie prawdopodobnie
zwiększeniu polskiego eksportu, przy czym znacznego wzrostu należy oczekiwać
w szczególności w zakresie nowych technologii oraz maszyn i urządzeń. Szansą dla
polskich firm jest w szczególności sprzedaż maszyn i urządzeń, technologii do
przetwórstwa żywności [P. Reszka, J. Bielecki, 2004], maszyn rolniczych, materiałów budowlanych, elementów budowlanych i meblarskich, a także usług specjalistycznych (zwłaszcza budownictwa i turystyki).
Polskie produkty mają na rynku rosyjskim stosunkowo dobrą pozycję, a metody
produkcji napojów, słodyczy i używek, a także przetwórstwa owoców i warzyw
98
Marzenna Błaszczuk
w Polsce w zasadzie nie odbiegają od standardów europejskich11. Słabością polskich
firm jest natomiast brak możliwości sprostania dużym i rosnącym zamówieniom rosyjskim. Wynika to z braku dużych firm i/lub zrzeszeń producentów-eksporterów
do Rosji, w szczególności w sektorze przetwórstwa mięsa i sektorze mleczarskim,
które w ostatnim roku odnotowały istotne straty w związku z zaostrzeniem warunków dostępu do rynku rosyjskiego.
Dla firm z wymienionych branż nie bez znaczenia pozostaje podpisanie przez
UE i Rosję umów dotyczących certyfikatów weterynaryjnych i fitosanitarnych, jak
również kontynuacja rosyjskich kontroli w zakładach, które chcą eksportować
swoją produkcję do Rosji12. Ponadto ważnym wydarzeniem było przyznanie polskiej Inspekcji Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych certyfikatu akredytacji w rosyjskich systemach certyfikacji produktów żywnościowych GOST R
i GOSSANEPIDNADZOR. Umożliwia ona bowiem laboratoriom Inspekcji wykonywanie kompleksowych badań polskich artykułów rolno-spożywczych na zgodność z wymaganiami rosyjskimi, niezbędnymi do wwozu towarów na rosyjski obszar celny13.
Szansy rozwoju polsko-rosyjskiej wymiany handlowej należy upatrywać również
w zbliżającym się członkostwie Rosji w Światowej Organizacji Handlu – WTO.
Obok oczekiwanej redukcji stawek celnych14 ważnym kierunkiem zmian będzie
likwidacja opłat niezgodnych z regulacjami WTO (w tym cła od wwozu mebli uzależnionego od ich ciężaru) oraz pojawienie się skutecznych mechanizmów rozwiązywania sporów z Rosją. Ważne znaczenie będzie miało również ograniczenie dowolności w zakresie kształtowania przez ten kraj reguł współpracy gospodarczej
z zagranicą w zależności od bieżących potrzeb.
Spełnienie warunków członkostwa w WTO będzie jednak równocześnie miało
negatywny wpływ na rosyjski import. W związku z przyszłym członkostwem
w WTO Rosja zobowiązała się bowiem do podniesienia cen gazu dostarczanego do
przedsiębiorstw rosyjskich15, co obniży konkurencyjność cenową wyrobów rosyjskich hut, zakładów azotowych i innych przedsiębiorstw zużywających do produkcji
znaczne ilości energii.
11 Wynika to z raportu PricewaterhouseCoopers (PwC) o sytuacji w handlu detalicznym w 14
krajach Azji i Europy Środkowej i Wschodniej, zaprezentowanego na przełomie listopada/grudnia
2004 r. Por. Serwis Ministerstwa Spraw Zagranicznych z 8.12.2004 r.
12 W maju 2005 r. prowadzone były kontrole głównie w zakładach drobiarskich i paszowych.
Niestety nie podano jeszcze terminów kontroli zakładów rybnych, zakładów przetwórstwa mięsa
czerwonego oraz powtórnych kontroli w zakładach produkcji mięsa czerwonego, które nie przeszły
pozytywnie kontroli w 2004 r.
13 Laboratoria te uzyskały status jedynych polskich laboratoriów urzędowej kontroli żywności,
których wyniki badań są uznawane przez organy rosyjskie [por. Certyfikaty dla Inspekcji Jakości Handlowej
Artykułów Rolno-Spożywczych, Komunikaty prasowe Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 16.05.2005].
14 Efektem porozumienia UE-Rosja w sprawie członkostwa w WTO powinno być zasadnicze
obniżenie ceł na import szeregu towarów, w tym do średnio 13% na żywność (o ponad 1/3), do 7,6%
na produkty przemysłowe i do 11% na produkty rybne.
15 Z 27-28 USD/1000 m³ do 37-42 USD/1000 m³ w 2006 r. i 49-57 USD/1000 m³ w 2010 r.,
[por. P. Reszka, J. Bielecki, 2004].
99
Oceniając perspektywy rozwoju polskiego eksportu do Rosji należy mieć na
uwadze to, że coraz trudniej na rynku rosyjskim jest sprzedawać wyroby gotowe.
Wiąże się to nie tylko z zaostrzającą się konkurencją, ale przede wszystkim
z prowadzoną przez Rosję od 1998 r. polityką pobudzania rodzimej przedsiębiorczości. W efekcie coraz większe szanse na eksport mają surowce i materiały do
produkcji. W związku z tym coraz częściej mówi się o potrzebie obecności inwestycyjnej na rynku rosyjskim firm polskich, które rozpoczęłyby produkcję na miejscu
w oparciu o polskie technologie, urządzenia i maszyny, przy wykorzystaniu polskich
surowców, a następnie świadczyłyby także usługi serwisowe [J. Żabicki, 2004].
Ważne znaczenie w tym kontekście mają nie tylko kolejne negocjacje prowadzone w sprawie nowego porozumienia o ochronie inwestycji, ale także podpisanie
Umowy o współpracy gospodarczej między Rządem RP a Rządem Federacji Rosyjskiej w dniu 2.11.2004 r. Umowa ta określa m.in. zasady działania dwustronnej komisji międzyrządowej ds. gospodarczych, która ma na celu rozwiązywanie pozahandlowych kwestii spornych w kontaktach dwustronnych i tworzenie sprzyjających warunków, w tym głównie w odniesieniu do współpracy inwestycyjnej.
Literatura
Certyfikaty dla Inspekcji Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, Komunikaty
prasowe MRiRW, 16.05.2005.
Joint Statement on EU Enlargement and EU-Russia Relations, Brussels, 27 April 2004,
www.europa.eu.int.
Kawecka-Wyrzykowska E., Skutki przyjęcia przez Polskę wspólnej polityki handlowej Unii
Europejskiej, w: Zagraniczna polityka gospodarcza Polski 2003-2004. Raport roczny, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2004.
Kaliszuk E. i inni, Analiza konsekwencji członkostwa dla wymiany handlowej, w: Polska
w Unii Europejskiej – doświadczenia pierwszego roku członkostwa, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 2005.
Kaliszuk E., Zmiany pozataryfowych warunków handlu Polski z krajami trzecimi, w: Zagraniczna polityka gospodarcza Polski 2003-2004. Raport roczny, Instytut Koniunktur
i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2004.
Obroty towarowe Polski z Rosją w 2004 roku, w: Federacja Rosyjska – przegląd gospodarczorynkowy, „Biuletyn Ekonomiczny” nr 1/2005 (81), Wydział Ekonomiczno-Handlowy Ambasady RP, Moskwa, marzec 2005.
Ocena sytuacji w handlu zagranicznym Polski po 11 miesiącach 2004 r., Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa, styczeń 2005.
Olszewski J. J., Krótsze odprawy, mniej instrukcji, „Rzeczpospolita” z 3.02.2004 r., dodatek „Dobra Firma”.
Polska w Unii Europejskiej – doświadczenia pierwszego roku członkostwa, Urząd Komitetu
Integracji Europejskiej, Warszawa 2005.
Reszka P., Bielecki J., Handel z Rosją będzie łatwiejszy, „Rzeczpospolita” z 2223.05.2004.
100
Marzenna Błaszczuk
Reszka P., Mniej mięsa, więcej technologii, „Rzeczpospolita” z 26.07.2004.
Serwis Ministerstwa Spraw Zagranicznych z 8.12.2004.
Wykaz barier w dostępie polskich towarów do rynku rosyjskiego, w: Federacja Rosyjska – przegląd gospodarczo-rynkowy, „Biuletyn Ekonomiczny” 2004, nr 1(79), Wydział Ekonomiczno-Handlowy Ambasady RP, Moskwa, czerwiec 2004.
Zagraniczna polityka gospodarcza Polski 2003-2004. Raport roczny, Instytut Koniunktur
i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2004.
Żabicki J., Obroty rosną – ale deficyt także. Rozmowa z M. Ociepką – radcą-ministrem Wydziału Ekonomiczno-Handlowego Ambasady RP w Moskwie, „Rynki Zagraniczne”,
nr 89 z 24-26.07.2004.
Streszczenie
Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej pociągnęło za sobą zmiany w wielu
obszarach życia gospodarczego, w tym również w zakresie handlu zagranicznego. Z
dniem 1.05.2004 r. w Polsce nastąpiły istotne zmiany zarówno w zakresie warunków prowadzenia wymiany handlowej z pozostałymi państwami członkowskimi
rozszerzonej UE, jak również zasad handlu z krajami trzecimi, co wiązało się z
przyjęciem przez Polskę wspólnotowej polityki handlowej.
Warunki polskiego eksportu do Rosji w zasadzie nie zmieniły się po akcesji Polski
do UE, bowiem ograniczenia w dostawach polskich produktów pochodzenia zwierzęcego na rynek rosyjski wynikały z autonomicznej polityki prowadzonej przez władze rosyjskie. Pewne zmiany dotyczyły natomiast zasad dostaw rosyjskich towarów na
rynek polski. Mimo że w wielu przypadkach nastąpiła poprawa dostępu dla towarów
pochodzących z Rosji, to jednak pewne ograniczenia objęły pojedyncze towary, jak
aluminium i wyroby aluminiowe, chlorek potasu, węglik krzemu, folia aluminiowa,
saletra amonowa i blachy elektrotechniczne o ziarnach zorientowanych.
Rok 2004 w polsko-rosyjskiej wymianie handlowej należy uznać za dobry. Wzajemne obroty handlowe zwiększyły się w omawianym roku o 37,8% w porównaniu
z 2003 r., w tym polski eksport do Rosji wzrósł o ok. 89%, import natomiast –
o 23%. Przyczyniło się to do niewielkiej poprawy ujemnego dla Polski salda wymiany handlowej z tym krajem. Zmiany warunków prowadzenia handlu po przystąpieniu Polski do UE wpłynęły jednak na wyniki odnotowane w zakresie zakupu i
sprzedaży w Rosji poszczególnych towarów.
Polish-Russian Merchandise Trade – Experience of the First Year of
Poland’s Membership in the EU
Summary
Poland’s entry into the European Union has resulted in changes in various fields
of economy. One of them was foreign trade. Since 1 May 2004 the border to
101
merchandise trade with countries of enlarged Union has been abolished and
Poland’s trade with non-EU countries (so-called third countries) has became
subject to the Common Commercial Policy of the EU.
In general, changes in conditions of Polish exports to Russia were not
noticeable. However, one should note restrictions imposed by Russian authorities
on Polish exports of animal products. On the other hand, some changes have
occurred in conditions of Polish imports from Russia. Generally, conditions
granted for the majority of Russian products after 1 May 2004 were not worse than
before. Nevertheless, some Russian products were affected by restrictions. It
particularly refers to: aluminum, potassium chloride, silicon carbide, aluminum foil,
ammonium nitrate and grain oriented electrical sheets.
The year 2004 was favourable in terms of merchandise trade between Poland
and Russia. Mutual trade was 37,8% higher than one year before. The value of
Polish exports went up by 89% and the value of Polish imports rose by 23%. It
contributed to a reduction (although slight) of Poland’s deficit in trade with Russia.
Shifts in conditions of Polish trade with Russia after Poland’s entry into the
European Union did influence trade in particular products.
Leonid DAWYDZENKA, Anna Aneta MOLSKA 1
INSTYTUCJE POZARZĄDOWE W DZIAŁANIACH NA RZECZ
ROZWOJU WSPÓŁPRACY TRANSGRANICZNEJ
WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO Z OBWODEM
KALININGRADZKIM
1. Wstęp
Współpraca transgraniczna obejmuje nie tylko działania władz regionalnych czy
lokalnych, ale również kooperację przedsiębiorstw, mieszkańców oraz organizacji
pozarządowych. Zdynamizowanie tej współpracy powinno być szansą, która spowoduje korzystne zmiany w rozwoju społeczno-gospodarczym przygranicznych regionów.
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie roli i znaczenia organizacji pozarządowych z województwa warmińsko-mazurskiego w rozwoju współpracy transgranicznej
z obwodem kaliningradzkim oraz przedstawienie dotychczasowych osiągnięć i wkładów najaktywniejszych z nich. Elbląskie Stowarzyszenie Wspierania Inicjatyw Pozarządowych jest najaktywniejszą organizacją, z tego względu to właśnie jej poświęcono najwięcej uwagi. Praca nie wyczerpuje jednak w całości obszernej problematyki,
jaką jest działalność tychże organizacji.
2. Pojęcie i znaczenie organizacji pozarządowych
W każdym demokratycznym państwie istnieją trzy sektory:
–
instytucje państwowe – określane jako pierwszy sektor,
–
organizacje gospodarcze, których celem jest maksymalizacja zysku, jest to
tzw. drugi sektor,
–
organizacje społeczne – trzeci sektor. Najczęściej występujące określenia
tego sektora to: organizacje non-profit, organizacje pozarządowe, sektor
dobroczynny, sektor niezależny.
Wraz z wejściem w życie ustawy z dnia 24.04.2003 roku o działalności pożytku
publicznego i wolontariacie pojawiła się prawna definicja organizacji pozarządowej
1 Prof. dr hab. Leonid Dawydzenka jest pracownikiem Białoruskiego Państwowego Uniwersytetu
w Mińsku; mgr Anna Aneta Molska jest doktorantką Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu
w Białymstoku.
Instytucje pozarządowe w działaniach na rzecz rozwoju…
103
(NGO – non-governmental organization). Zgodnie z art. 3 ust. 2 tej ustawy organizacjami pozarządowymi są osoby prawne lub jednostki nieposiadające osobowości
prawnej, utworzone na podstawie przepisów ustaw, niebędące jednostkami sektora
finansów publicznych i niedziałające w celu osiągnięcia zysku [M. Gumkowska,
J. Herbst, 2005]. Z definicji tej wynika, że organizacja pozarządowa to każda organizacja, która nie jest częścią instytucji państwowej. Oznacza ona grupę jednostek
zrzeszonych wspólną wolą i za zgodą wszystkich osób w niej uczestniczących; stanowi ważny element współczesnego społeczeństwa. Jest ona powołana z inicjatywy
obywatelskiej i służy do realizacji celów jednoczących założycieli. Celem istnienia
NGO nie jest maksymalizacja zysku, lecz zaspokajanie określonych potrzeb społecznych. Organizacje pozarządowe posiadają określoną strukturę organizacyjną,
podporządkowują się określonym normom prawno-społecznym. Zachowują one
odrębność organizacyjną i dużą niezależność finansową. Nie podlegają one również
bezpośrednio organom nadzoru (nadzór organów administracji rządowej wykonywany jest tylko z punktu widzenia zgodności z prawem i legalności ich działania).
Najczęściej są one silnie związane z samorządem lokalnym, gdyż łączy je wspólny
cel, jakim jest zaspokajanie potrzeb mieszkańców lokalnej społeczności. Podstawową cechą odróżniającą trzeci sektor od pozostałych jest zobowiązanie do przeznaczania wszystkich zysków z dobroczynności publicznej lub z prowadzonej działalności gospodarczej na realizację celów statutowych. Podstawowe formy prawne
NGO to stowarzyszenie i fundacja. Funkcjonowanie stowarzyszeń reguluje Prawo
o stowarzyszeniach z dnia 07.04.1989 roku, natomiast działalność fundacji reguluje
ustawa o fundacjach z dnia 06.04.1984 roku. Do podstawowych źródeł finansowania organizacji pozarządowych należą:
–
wpłaty i darowizny od przedsiębiorstw i osób prywatnych,
–
dotacje na realizacje zadań zleconych przez administrację centralną,
–
dotacje samorządu terytorialnego,
–
wpływy z działalności gospodarczej prowadzonej we własnym zakresie,
–
składki członkowskie,
–
dotacje fundacji kapitałowych,
–
środki finansowe pochodzące z zagranicy [M. Fryc, 2002].
Trzeci sektor to jeden z nieodłącznych elementów społeczeństwa obywatelskiego. Jeśli w kraju istnieją silne, niezależne od państwa organizacje, to jest to jedna
z podstawowych gwarancji trwałości demokracji w tym kraju.
Organizacje pozarządowe działające na terenie województwa warmińsko-mazurskiego spełniają szereg funkcji, realizują projekty, które można uznać za uzupełnienie
funkcjonowania administracji lokalnej i rządowej, podejmują szereg działań na rzecz
rozwijania współpracy transgranicznej między Polską i jej wschodnim sąsiadem.
3. Pojęcie i znaczenie współpracy transgranicznej
Zgodnie z art. 2, ust. 1 i 2 Europejskiej Konwencji Ramowej o współpracy transgranicznej
między Wspólnotami i władzami terytorialnymi, sporządzonej w Madrycie w dniu 21 maja
104
Leonid Dawydzenka, Anna Aneta Molska
1980 roku, współpracę transgraniczną stanowi „każde wspólnie podjęte działanie
mające na celu umocnienie i dalszy rozwój sąsiedzkich kontaktów między wspólnotami i władzami terytorialnymi Stron, jak również zawarcie i przyjęcie porozumień koniecznych do realizacji takich zamierzeń” [J. Szymański, 2003]. Główne cele
współpracy transgranicznej to:
–
łagodzenie niekorzystnych skutków istnienia granic,
–
przezwyciężanie peryferyjnego charakteru izolacji,
–
poprawa warunków życia ludności zamieszkującej tereny przygraniczne,
–
rozwój gospodarczy i podniesienie poziomu życia,
–
podejmowanie różnorodnych działań mających na celu umocnienie i rozwój sąsiedzkich kontaktów między społecznościami i władzami,
–
wspólne znajdywanie rozwiązań problemów specyficznych dla obszarów
przygranicznych [T. Malec, 2001].
Czynnikami, które odróżniają współpracę transgraniczną od współpracy zagranicznej (międzynarodowej), są:
–
lokalny lub regionalny charakter prowadzonej współpracy,
– sąsiedzkość obszarów.
Współpraca transgraniczna jest więc szczególną formą współpracy między poszczególnymi narodami, która dotyczy obszarów przygranicznych bezpośrednio do
siebie przylegających. Może mieć ona charakter formalny (zinstytucjonalizowany)
bądź nieformalny [J. Lewczuk, 2004]. O rozwoju i intensywności współpracy transgranicznej decydują przede wszystkim względy lokalne oraz inicjatywy społeczności
lokalnych. Poziom, zakres i dynamika tej współpracy zależą od inwencji, aspiracji,
determinacji i zaangażowania władz lokalnych. Często bywa tak, że wysiłki władz
lokalnych i regionalnych napotykają na barierę, jaką jest brak trwałych powiązań
produkcyjnych [R. Białobrzeska, R. Kisiel, 2003]. Fakt przystąpienia Polski do Unii
Europejskiej ma istotne znaczenie dla współpracy transgranicznej z enklawą Federacji Rosyjskiej. Relacje polsko-rosyjskie zaczęły nabierać nowego charakteru,
zwłaszcza że sytuacja enklawy – jako regionu pilotażowego w stosunkach Rosji
z Unia Europejska – wyraźnie się stabilizuje. W tej sytuacji bardzo ważną sprawą
jest, aby województwo warmińsko-mazurskie aktywnie włączyło się w kształtowanie Polityki Nowego Sąsiedztwa, do której Unia Europejska przywiązuje ogromną
wagę.
Omawiane województwo leży w północno-wschodniej Polsce. Graniczy z województwami: pomorskim, kujawsko-pomorskim, mazowieckim, podlaskim oraz
z obwodem kaliningradzkim. Województwo warmińsko-mazurskie jest regionem
słabiej rozwiniętym w porównaniu z regionami leżącymi w centrum i na zachodzie
Polski [J. Bochiński, J. Zawadzki, 1999]. Zdynamizowanie współpracy transgranicznej jest szansą, która może spowodować korzystne zmiany w rozwoju społecznogospodarczym tego regionu. Intensyfikacja współpracy na pograniczu wschodnim
nastąpiła wraz z początkiem okresu transformacji systemowo-ustrojowej w Polsce.
Obecnie współpracę transgraniczną prowadzi wiele podmiotów, takich jak: instytu-
105
cje państwowe i samorządowe, związki i stowarzyszenia jednostek samorządowych,
izby handlowe, osoby fizyczne oraz instytucje pozarządowe [J. Ładysz, 2003].
Do roku 1989 obwód kaliningradzki, z powodu swego wojskowego charakteru
był stosunkowo rzadko odwiedzany przez cudzoziemców. Współpraca transgraniczna w tamtym okresie ograniczała się do wymiany delegacji partyjnych, grup
młodzieży, sportowców i zespołów kulturalnych przy okazji obchodów polskich
i rosyjskich świąt państwowych. Dopiero przemiany społeczno-polityczne, jakie dokonały się w Polsce w 1999 roku (przeprowadzona reforma administracyjna), nadały nowy charakter współpracy transgranicznej w tym regionie.
4. Rola organizacji pozarządowych w podejmowaniu działań na rzecz rozwoju współpracy transgranicznej
W województwie warmińsko-mazurskim jest zarejestrowanych około 1,7 tys.
organizacji pozarządowych, co stanowi dość wysoki procent w skali kraju. Jednak
nie wszystkie organizacje działają aktywnie. Według Departamentu Polityki Społecznej UM w Olsztynie aktywnych jest około 90 organizacji. Większość z tych organizacji zajmuje się takimi problemami, jak: trudne warunki życia, bezrobocie,
bierna postawa społeczności lokalnej. Z badań Stowarzyszenia KLON/JAWOR2
wynika, że tylko dla 6,9% polskich organizacji pozarządowych współpraca transgraniczna stanowi jedno z trzech najważniejszych pól działania, a dla 2% – główne
pole działania (dotyczy organizacji pozarządowych w węższym ujęciu, tj. fundacji
i stowarzyszeń). Zarówno po stronie polskiej, jak i rosyjskiej organizacje pozarządowe są jednym z najaktywniejszych podmiotów współpracy transgranicznej. Aktywność organizacji w tej sferze cechuje elastyczność, szybkość podejmowania decyzji i działań, a niejednokrotnie także nowatorskie podejście do rozwiązywania
problemów. Dzięki mniej rozbudowanym strukturom międzynarodowe działania
NGO są związane z mniejszymi nakładami. W latach 1990-2003 dwadzieścia cztery
organizacje z Warmii i Mazur, stanowiące 1,4% ogółu, podjęły współpracę z obwodem kaliningradzkim. Najwięcej polsko-rosyjskich przedsięwzięć zostało zrealizowanych przez organizacje pozarządowe z Elbląga, Gołdapi, Nidzicy i Olsztyna. Na
szczególną uwagę zasługują następujące organizacje:
–
Elbląskie Stowarzyszenie Organizatorów Pomocy Społecznej (ESOPS),
–
Elbląskie Stowarzyszenie Wspierania Inicjatyw Pozarządowych (ESWIP),
2 Stowarzyszenie Klon/Jawor powstało w 1990 roku. Jest organizacją niezależną, apolityczną i nienastawioną na zysk, której głównym celem jest umożliwianie wszystkim zainteresowanym swobodnego dostępu
do informacji, niezbędnej do rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Do czerwca 2000 roku działało jako
Bank Informacji o Organizacjach Pozarządowych Klon/Jawor przy Fundacji Bez Względu na Niepogodę,
obecnie przekształciło się w samodzielne Stowarzyszenie Klon/Jawor. Stowarzyszenie jest członkiem Sieci
Wspierania Organizacji Pozarządowych SPLOT – porozumienia dwunastu ośrodków wspomagających
działania polskich organizacji pozarządowych. Ponadto od 1998 roku KLON/JAWOR należy do European
Citizens’ Association ECAS, które wspiera organizacje w Unii Europejskiej oraz działa na rzecz społeczeństwa obywatelskiego w Europie.
106
–
Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej – Ośrodek Rozwoju Samorządu
Lokalnego w Olsztynie,
–
Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa „Borussia” z Olsztyna,
–
Towarzystwo Wiedzy Powszechnej Oddział Regionalny w Olsztynie.
Działania poszczególnych organizacji różnią się od siebie skalą, kierunkiem
i formą działania, jednak wszystkie najczęściej przybierały formę konferencji, seminariów, wizyt studyjnych, szkoleń, staży, warsztatów, wspólnych działań wydawniczych, plenerów, wystaw [E. Romanowska, B. Samojłowicz, 2004].
Elbląskie Stowarzyszenie Organizatorów Pomocy Społecznej (ESOPS)
Stowarzyszenie to powstało na bazie istniejącego od roku 1994 Stowarzyszenia
Organizatorów Pomocy Społecznej w Warszawie. Skupia wolontariuszy działających na rzecz szeroko rozumianej pomocy społecznej. Stowarzyszenie uzyskało
osobowość prawną 11 lutego 1999 roku. Jedną z wielu jego inicjatyw było zorganizowanie w 2001 roku seminarium poświęconego wymianie doświadczeń w zakresie
pomocy społecznej w polskich regionach i obwodzie kaliningradzkim pod hasłem:
Działania rządowe, samorządowe oraz pozarządowe w zakresie realizacji polityki społecznej ze
szczególnym uwzględnieniem pomocy społecznej państw skupionych wokół Euroregionu Bałtyk.
Na seminarium tym pokazano jak przeciwdziałać ubożeniu społeczeństwa. W tym
samym roku omawiane Stowarzyszenie zorganizowało w ramach projektu Podzielmy
się swoim doświadczeniem 13 staży w Polsce dla przedstawicieli administracji rządowej
z obwodu kaliningradzkiego, zaangażowanych w pomoc społeczną. Przedsięwzięcie
to miało na celu prezentację polskich doświadczeń w zakresie sposobów przeciwdziałania negatywnym, społeczno-gospodarczym skutkom transformacji gospodarczej. W 2002 roku ESOPS brał czynny udział w konferencji w Swietłogorsku pt.
Priorytetowe kierunki pracy w zakresie pomocy społecznej dla ludności obwodu kaliningradzkiego:
wyniki w roku 2001, zadania na rok 2002 [http://www.borussia.pl].
Elbląskie Stowarzyszenie Wspierania Inicjatyw Pozarządowych (ESWIP)
Jest ono najsilniejszą organizacją wsparcia sektora pozarządowego w województwie warmińsko-mazurskim. Prowadzi wiele działań na rzecz rozwoju i integracji
sektora pozarządowego. Wydaje pismo „Pozarządowiec”, które kolportowane jest
do ok. 500 organizacji pozarządowych i samorządów lokalnych. W porozumieniu
ze Stowarzyszeniem KLON/JAWOR z Warszawy prowadzi regionalny portal
www.wim.ngo.pl, podstronę ogólnopolskiego portalu dla organizacji pozarządowych www.ngo.pl. Koordynuje w regionie ogólnopolski program szkolenia specjalistów ds. funduszy strukturalnych EURO-NGO. Inicjuje powstawanie reprezentacji sektora pozarządowego w powiatach, opierając się na modelu Rady Elbląskich
Organizacji Pozarządowych. Z inicjatywy Stowarzyszenia powstała Sieć Wspierania
Organizacji Pozarządowych Województwa Warmińsko-Mazurskiego, składająca się
107
z 19 organizacji, które przyjęły na siebie rolę organizacji wspierającej sektor
w powiecie poprzez pozyskiwanie i dystrybucję informacji, inicjowanie współpracy
z samorządem lokalnym oraz integrację sektora pozarządowego w powiecie [Ustawa
z dnia 24 kwietnia 2003 roku…]. ESWIP słynie z organizowania spotkań Forum Inicjatyw Pozarządowych oraz spotkań organizacji z województwa, przeszkolił ponad
1500 członków organizacji pozarządowych i przedstawicieli samorządów lokalnych,
opracował raport o współpracy samorządu wojewódzkiego z sektorem pozarządowym. Poza tym jest wydawcą „Wojewódzkiego Informatora Pozarządowego“, miał
ogromny wkład w utworzenie Rady Organizacji Pozarządowych Województwa
Warmińsko-Mazurskiego [http://fee.ngo.pl/esops]. Stowarzyszenie zainicjowało
w 2001 roku, w formie staży, projekt Trzeci sektor bez granic – nawiązywanie kontaktów
organizacji pozarządowych z obwodu kaliningradzkiego, województwa warmińsko-mazurskiego
oraz gmin Euroregionu Bałtyk. Projekt z 2001 roku: Łączy nas demokracja obejmował
wizytę studyjną, staże oraz polsko-rosyjsko-litewską konferencję. Międzynarodowa sieć
biur partnerów BALTICA to polsko-litewsko-rosyjski projekt, którego celem było
stworzenie sieci współpracujących ze sobą organizacji. Oprócz tego ESWIP realizuje następujące projekty:
–
ROWOP – Regionalny Ośrodek Wspierania Organizacji Pozarządowych
w Olsztynie, którego priorytetowymi celami są: działania konsultacyjne, informacyjne, organizacja szkoleń, konferencji i spotkań, działania na rzecz
budowania partnerstwa pomiędzy sektorami, popularyzacja idei i praktyki
z zakresu wolontariatu, działania edukacyjne. Obecnie Ośrodek realizuje
szkolenia dla wszystkich zainteresowanych organizacji pozarządowych
z zakresu: tworzenia projektów, funduszy strukturalnych (nowe możliwości
dla NGO), funkcjonowania organizacji pozarządowych w świetle Ustawy
o działalności pożytku publicznego i wolontariacie. Ośrodek prowadzi też szeroką
działalność informacyjną; prowadzone są porady z zakresu księgowości
i prawa.
–
ROSzEFS – Regionalny Ośrodek Szkoleniowy Europejskiego Funduszu
Społecznego. Celem tego projektu jest zwiększenie gotowości i umiejętności warmińsko-mazurskich podmiotów działających w obszarze rozwoju
zasobów ludzkich do wdrażania projektów współfinansowanych z Europejskiego Funduszu Społecznego poprzez aktywną promocję, animację
i inspirację, jak również zapewnienie bezpośredniej pomocy w postaci nieodpłatnych usług informacyjnych, doradczych i szkoleniowych.
–
Forum Przyjaznego Sąsiedztwa – (program realizowany przez ESWIP,
Fundację im. St. Batorego oraz Wspólnotę Kulturową „Borussia“). Zadaniem programu jest rozwijanie współpracy transgranicznej partnerów społeczno-gospodarczych (samorządy lokalne, instytucje, organizacje obywatelskie, biznes) województwa warmińsko-mazurskiego oraz pomorskiego
z obwodem kaliningradzkim i Litwą.
–
COP – Centrum Organizacji Pozarządowych; jego celem jest wsparcie codziennych działań elbląskich organizacji oraz pomoc w uzyskaniu niezbędnych informacji i umiejętności.
108
–
–
–
–
EURO-NGO – Program realizowany jest od 2003 roku przez Sieć
Wspierania Organizacji Pozarządowych SPLOT według pomysłu i ze
środków finansowych Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności. Program
realizowany jest we wszystkich województwach Polski. W województwie
warmińsko-mazurskim koordynatorem regionalnym jest ESWIP. W ramach programu 10 eurospecjalistów z terenu całego województwa świadczy bezpłatną pomoc informacyjną, szkoleniową i doradczą z zakresu pozyskiwania środków finansowych z funduszy europejskich. Pomoc świadczona jest wyłącznie organizacjom pozarządowym.
Partnerstwo dla III Sektora – Projekt realizowany jest przez Sieć Wspierania Organizacji Pozarządowych SPLOT ze środków Trust for Civil Society
in Central and Eastern Europe oraz Fundacji Batorego. Koordynatorem
regionalnym projektu jest ESWIP. Celem projektu jest budowanie mechanizmów współpracy organizacji pozarządowych z samorządem, tworzenie
profesjonalnej reprezentacji sektora pozarządowego, zwiększenie aktywności organizacji pozarządowych w ubieganiu się o środki unijne.
Współpraca ponad granicami – projekt realizowany jest od października
2004 roku i finansowany ze środków National Endowment for Democracy
(NED). Głównym celem projektu jest ożywienie i rozwój współpracy
transgranicznej partnerów społeczno-gospodarczych województwa warmińsko-mazurskiego oraz pomorskiego z obwodem kaliningradzkim poprzez cykl działań (wizyt studyjnych, staży, seminariów, publikacji). Odbiorcami projektu są przedstawiciele organizacji pozarządowych, instytucji
kultury oraz młodzież z terenu enklawy. W ramach projektu zostało wydane m.in. Kalendarium współpracy województwa warmińsko-mazurskiego z obwodem kaliningradzkim w wersji polskiej i rosyjskiej.
Projekt Przyjazne sąsiedztwo. Rozwój współpracy transgranicznej pomiędzy województwem warmińsko-mazurskim, pomorskim i obwodem kaliningradzkim w nowych warunkach Unii Europejskiej jest realizowany od października 2004 roku,
a finansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Funduszu Małych
Projektów – Euroregionu Bałtyk. Celem projektu jest stworzenie systemu
wymiany doświadczeń, przepływu informacji i komunikacji w regionach
transgranicznych. W ramach projektu w październiku 2004 roku odbyła się
konferencja międzynarodowa W stronę przyszłości. W dn. 12-13.05.2005,
podczas Dni Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Kaliningradzie,
odbyło się seminarium, którego celem była prezentacja i promocja polskich organizacji pozarządowych chcących nawiązać współpracę z organizacjami z enklawy. W seminarium wzięło udział ok. 100 osób.
109
Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej – Ośrodek Rozwoju Samorządu
Lokalnego w Olsztynie
Fundacja ta zajmuje się działalnością na rzecz rozwoju międzynarodowej współpracy. Była organizatorem w 2001 roku projektu Trójstronna współpraca w gminie,
w ramach którego przekazane zostały przedstawicielom organizacji pozarządowych,
biznesu oraz administracji obwodu kaliningradzkiego polskie doświadczenia
w zakresie budowania partnerstwa publiczno-prywatnego. W 2002 roku zajęła się
przygotowaniem grupy rosyjskich trenerów z obwodu kaliningradzkiego do prowadzenia zajęć z nawiązywania współpracy między organizacjami pozarządowymi,
przedsiębiorcami i władzami lokalnymi. W ramach tego projektu opracowano
przewodnik trenerski w języku rosyjskim. Kontynuacją tego projektu był program
Fundacje lokalne – trwały model trójstronnej współpracy, którego celem było stworzenie
lokalnych fundacji rozwoju, w których fundatorami byliby mieszkańcy miasta, lokalne przedsiębiorstwa oraz lokalne władze (2003-2004 r). Fundacja jest też
współtwórcą projektu INFRUST – Informacja i Zaufanie (2001), którego celem było
stworzenie stabilnego systemu wymiany informacji pomiędzy polskimi
i kaliningradzkimi NGO. Fundacja wydała też publikację Atlas organizacji pozarządowych obwodu kaliningradzkiego, prezentujący organizacje działające na terenie enklawy.
Są tam informacje dotyczące profilu ich działania oraz doświadczenia ze współpracy z polskimi partnerami. Dotychczas ukazały się trzy edycje tego wydania
(2001, 2003, 2004) [E. Romanowska, B. Samojłowicz, 2004].
Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa „Borussia” z Olsztyna
„Borussia” jest organizacją pozarządową, działającą od 1990 r. na rzecz budowania i pogłębiania kultury, dialogu i tolerancji między ludźmi różnych narodowości,
wyznań, tradycji oraz współtworzenia społeczeństwa obywatelskiego. Poprzez realizowane projekty edukacyjne dla dorosłych i młodzieży (konferencje, seminaria,
warsztaty, obozy), działalność wydawniczą i kulturalną propaguje ideę zjednoczonej
Europy. Wspólnie z Miejskim Ośrodkiem Kultury z Olsztyna w 1998 roku „Borussia” zorganizowała wystawę fotografii Aleksandra Sołogubowa – artysty z Kaliningradu. Rok później odbyło się seminarium Kaliningrad – bliżsi i dalsi sąsiedzi, którego
współorganizatorem było Stowarzyszenie Regiomons z Kaliningradu [E. Romanowska, B. Samojłowicz, 2004]. Ku przyjaznemu sąsiedztwu: Warmia i Mazury – obwód kaliningradzki Federacji Rosyjskiej. Przekazywanie polskich doświadczeń we wdrażaniu reformy administracyjnej – to temat zorganizowanego ostatnio przez to stowarzyszenie seminarium,
które odbyło się w Bartoszycach. Seminarium było podsumowaniem projektu trwającego od września 2004 r., który miał zaprezentować sposób kształtowania się
w Polsce samorządu terytorialnego (w Rosji w styczniu 2006 roku wejdzie w życie
Ustawa Federalna o podstawowych zasadach organizacji samorządu lokalnego na terenie FR, która
ma ujednolicić zasady funkcjonowania samorządów). Projekt miał na celu przekazanie praktycznej wiedzy dotyczącej wdrażania reformy administracyjnej oraz polskich
110
doświadczeń z zakresu funkcjonowania samorządu na poziomie lokalnym (szczególnie w aspekcie polityki rozwoju lokalnego i lobbingu politycznego). W dłuższej perspektywie projekt ma służyć budowaniu społeczeństwa obywatelskiego w Rosji
i wzmacnianiu spójności społeczno-ekonomicznej w regionie Morza Bałtyckiego.
„Borussia” jest organizatorem wielu obozów dla młodzieży (ekologiczno-muzycznych, konserwatorskich, artystycznych, ekologicznych), warsztatów (historyczno-socjologicznych, teatralnych, plastyczno-rzeźbiarskich) oraz projektów skierowanych do
środowisk studenckich z Olsztyna, Kłajpedy i Kaliningradu, których celem jest budowanie intelektualnych mostów oraz przełamywanie barier poprzez poznanie się
i wymianę doświadczeń. Do tej pory odbyło się 110 projektów, w których wzięło
udział 3 300 młodych ludzi. Projekty te mogły być zrealizowane dzięki dofinansowaniu ze środków Polsko-Niemieckiej Współpracy Młodzieży oraz Programu „Młodzież” [http://www.borussia.pl]. W 2004 r. Stowarzyszenie było jedną z kilku organizacji pozarządowych wyłonionych w drodze konkursu, które były organizatorami wizyt studyjnych wyróżniających się studentów z Białorusi, Ukrainy i obwodu kaliningradzkiego w ramach projektu Study Tours to Poland. Jesienią 2004 r. „Borussia” była
gospodarzem wizyty 2 grup. Podczas intensywnego, kilkunastodniowego pobytu
młodzi ludzie mieli okazję poznać olsztyńskie środowisko akademickie, organizacje
pozarządowe, samorządy, uczestniczyli w seminariach, warsztatach i imprezach kulturalnych oraz spotkaniach z przedstawicielami kultury, mediów i liderami życia publicznego. Odwiedzili także Warszawę, Gdańsk, Elbląg, Szczytno, Gietrzwałd. Program Study Tours to Poland finansowany jest przez Polsko-Amerykańską Fundację
Wolności w ramach programu RITA – Przemiany w Regionie, realizowanego przez
Fundację Edukacja dla Demokracji [http://www.radipolonia].
Towarzystwo Wiedzy Powszechnej, Oddział Regionalny w Olsztynie
Jest to pozarządowe stowarzyszenie oświatowe zajmujące się działalnością na
rzecz upowszechniania wiedzy i kultury oraz kształcenia praktycznych umiejętności
wśród młodzieży. Priorytetowe cele tej organizacji to podnoszenie standardu życia
intelektualnego, prowadzenie edukacji obywatelskiej, kształtowanie świadomości
społecznej, krzewienie kultury narodowej, zaradności życiowej, działania i pracy
w warunkach gospodarki wolnorynkowej. Towarzystwo Wiedzy Powszechnej
w Olsztynie jako pierwsze (we współpracy z Wojewódzkim Urzędem Pracy i Urzędem Pracy z Kaliningradu) zorganizowało w 1992 roku pierwszy kurs Małego biznesu
dla grupy bezrobotnych z enklawy [T. Malec, 2002]. Towarzystwo jest organizatorem cyklu spotkań dla mieszkańców Olsztyna z przedstawicielami nauki i administracji publicznej z obwodu. Na spotkaniach tych była poruszana kwestia bezrobocia oraz wpływu handlu przygranicznego na stosunki regionu Warmii i Mazur
z enklawą (1994, 1995, 1999, 2000, 2001). Razem z tamtejszym Urzędem Pracy, Towarzystwo zorganizowało wyjazd grupy olsztynian do Kaliningradu w celu nawiązania kontaktów i współpracy gospodarczej z przedsiębiorcami z enklawy (1993).
Spotkanie Forum Przedsiębiorców w Kętrzynie (1996) miało na celu zapoznanie przed-
111
stawicieli obwodu z uwarunkowaniami funkcjonowania polskiego rynku oraz
z możliwościami zakładania polsko-rosyjskich firm realizujących wspólne przedsięwzięcia gospodarcze. Towarzystwo zajmowało się też organizowaniem kursów języka polskiego dla naukowców z Kaliningradzkiego Uniwersytetu w roku 1999/2000.
Celem pośrednim tego przedsięwzięcia było przygotowanie środowisk naukowych
do współpracy. Poza tym w latach 2000-2001 Towarzystwo zorganizowało wizyty
studyjne członków Rady Regionalnej TWP oraz działaczy społecznych z obwodu
w celu wymiany opinii i poglądów na temat integracji Polski z Unią Europejską.
5. Zakończenie
Wiele korzyści ze współpracy transgranicznej jest niewymiernych, dotyczą bowiem
sfery społeczno-kulturalnej, nie mniej jednak nie ulega najmniejszej wątpliwości, że organizacje pozarządowe mają ogromny wkład w budowanie dobrosąsiedzkich stosunków między Polską a obwodem kaliningradzkim. Organizowane spotkania i konferencje na temat współpracy transgranicznej pomagają w wymianie doświadczeń i osiągnięć
naukowych, są także nośnikami procesów integracyjnych lokalnych społeczności. Stąd
też inicjatywy tych organizacji można uznać za poważne uzupełnienie funkcjonowania
administracji terytorialnej i rządowej. Zaangażowanie organizacji pozarządowych we
współpracę z obwodem owocuje głębszym włączeniem się we wspólne rozwiązywanie
problemów charakterystycznych dla tego obszaru.
Literatura
Białobrzeska R., Kisiel R., Współpraca transgraniczna wschodnich regionów Polski, Wyd.
Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2003.
Bochiński J., Zawadzki J., Nowy podział terytorialny. Przewodnik encyklopedyczny, Wyd.
Świat Książki, Warszawa 1999.
Fryc M., Funkcjonowanie instytucji non-profit do norm i standardów Unii Europejskiej, Wyd.
Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra 2002.
Gumkowska M., Herbst J., Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych. Raport
z badania 2004, Wyd. Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2005.
http://fee.ngo.pl/esops.
http://www.borussia.pl.
http://www.eswip.elblag.pl.
http://www.radipolonia – 11.03.2005.
Lewczuk J., Polityka regionalna w procesie wielofunkcyjnego rozwoju transgranicznych obszarów
wiejskich, Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2004.
Ładysz J., Problemy współpracy transgranicznej ze szczególnym uwzględnieniem peryferyjnych regionów
wschodnich, w: Regiony peryferyjne w perspektywie polityki strukturalnej Unii Europejskiej, red.
A. Bołtromiuk, Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2003.
112
Malec T., Współpraca transgraniczna w aspekcie polityki regionalnej Unii Europejskiej, w:
Strategia rozwoju współpracy transgranicznej województwa warmińsko-mazurskiego
w kontekście integracji z Unią Europejską. Wybrane problemy, Wyd. Wyższej Szkoły Informatyki i Ekonomii Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Olsztynie, Olsztyn
2001.
Małecka E., Euroregiony na granicach Polski 2003, Wyd. Urząd Statystyczny we Wrocławiu, Wrocław 2004.
Romanowska E., Samojłowicz B., Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna. Raport,
Wyd. Wspólnota Kulturowa „Borussia”, Olsztyn 2004.
Szymański J., Podstawy prawne współpracy transgranicznej i regionalnej Polski ze wschodnimi sąsiadami, Wyd. Stowarzyszenie Samorządów Polskich Euroregionu „Niemen”, 2003.
Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie,
DzU z 2003 r., nr 96, poz. 873 (materiał źródłowy).
Streszczenie
Współpraca transgraniczna partnerów z województwa warmińsko-mazurskiego
i obwodu kaliningradzkiego jest istotnym czynnikiem gospodarczego, społecznego
i kulturalnego rozwoju obu regionów. Partnerzy z Polski mają szansę wykorzystać
bliskość enklawy jako drzwi do ogromnego rynku, jakim jest Federacja Rosyjska.
Dla partnerów z obwodu kaliningradzkiego sąsiedztwo granicy z polskim województwem może stać się atrakcyjnym punktem styczności z obszarem Unii Europejskiej, której Polska jest członkiem. Korzyści są więc obustronne. Mając to na
uwadze, samorządy lokalne oraz różnego rodzaju podmioty podejmują szereg działań i inicjatyw na rzecz rozwoju tej współpracy oraz przełamywania istniejącej jeszcze wzajemnej nieufności.
Activities of non-government Organizations in Favour of Transfrontier Cooperation between Warmińsko-Mazurskie Province and Obwód Kaliningradzki
Summary
Transfrontier co-operation between partners coming from the Warmińsko-Mazurskie Province and Obwód Kaliningradzki is an important element of economic,
social and cultural development of both regions. Polish partners have a chance to
avail themselves of the enclave proximity, as “the gate to the big market”; In other
words, “the gate to the Russian Federation market”. The frontier closeness to the
Polish province is for the partners from Obwód Kaliningradzki a very attractive
contact-point with the EU. Thus, benefits are mutual.
Considering the above, local administration and various institutions and organizations take many activities and initiatives aimed at an enhancement of that cooperation and at surmounting of still existing mutual distrust.
Katarzyna KROK 1
POLSKO-UKRAIŃSKI REGION TRANSGRANICZNY –
PERSPEKTYWY WSPÓŁPRACY
1. Wstęp
Powstanie niepodległej Ukrainy i przede wszystkim otwarcie granic między Polską i Ukrainą przyczyniło się do ogromnego wzrostu ruchy na granicach, a w konsekwencji do nawiązania pierwszych kontaktów politycznych, biznesowych i społecznych. Oba państwa stanęły przed szansą otwarcia nowej karty w historii wzajemnych stosunków. Władze, przedsiębiorcy i mieszkańcy obu państw zauważyły
od samego początku możliwości współpracy w wielu dziedzinach. Sytuacja i strategiczne wybory na Ukrainie żywo interesowały opinię publiczną w Polsce. Polska
jako pierwsze państwo uznało niepodległość swojego wschodniego sąsiada i od początku opowiadało się za wciagnięciem go w orbitę zainteresowań Europy Zachodniej. Również Ukraina od początku deklarowała chęć przyjęcia tej pomocy ze strony
Polski. Na początku lat 90-tych szczególnie dużą wagę przykładano jednak w obu
krajach do sprawy państwowości Ukrainy i jej przyszłości. W momencie uzyskania
suwerenności w 1991 roku nie było pewne, jaką drogę rozwoju obierze młode państwo i jego władze, jaką postawę wobec sytuacji na Ukrainie przyjmie Rosja. Rosji
trudno było pogodzić się z odłączeniem swojej byłej republiki i utworzeniem niepodległego suwerennego państwa. Niepodległość Ukrainy z drugiej strony była
ograniczona m.in. przez silne powiązania gospodarcze ze swoim największym sąsiadem, wspólne struktury państwowe, wojskowe i gospodarcze.
Współpraca transgraniczna między obydwoma krajami, szczególnie ta o charakterze gospodarczym i społecznym, charakteryzowała się w owym czasie dosyć dużą
żywiołowością, przypadkowością i zarazem brakiem poczucia pewności i zaufania
co do partnerów handlowo-gospodarczych z Ukrainy. Mimo tego polscy przedsiębiorcy upatrywali już wtedy dużych szans na przyszłość we wspólnym handlu
i działaniach biznesowych. Najpopularniejszą i najczęściej spotykaną formą współpracy na granicy wschodniej była współpraca instytucjonalna w postaci umów
o partnerstwie pomiędzy miastami lub jednostkami samorządu lokalnego i regionalnego. Rezultatem tego typu porozumień były głównie wzajemne wizyty lokalnych
przedstawicieli władzy i wiążąca się z nimi wymiana doświadczeń. Podczas tego
1 Mgr Katarzyna Krok jest pracownikiem Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych (EUROREG) na Uniwersytecie Warszawskim.
114
Katarzyna Krok
typu wizyt określano dziedziny wymagające współpracy. Zakres wspólnych działań
był bardzo szeroki – od wymiany kulturalnej i oświatowej poprzez współpracę
w ochronie środowiska, na współpracy gospodarczej kończąc. Nie wiązało się to
jednak w początkowym okresie z nawiązaniem jakiejś stałej konkretnej współpracy.
Pomimo braku wymiernych efektów współpracy okres ten przyczynił się do
nawiązania pierwszych kontaktów i budowania podstaw przyszłych działań.
2. Perspektywy polsko-ukraińskiej współpracy transgranicznej
– podstawy teoretyczne
Współczesną gospodarkę określa się mianem gospodarki sieciowej. Gospodarka
sieciowa to cały zespół powiązań produkcyjnych, finansowych, innowacyjnych
i kulturalnych. Powiązania te występują zarówno wewnątrz regionów, jak i między
poszczególnymi regionami [G. Gorzelak, 2002]. W przypadku regionów położonych przy granicach państwowych, uznawanych tradycyjnie za obszary peryferyjne,
nowy paradygmat rozwoju niesie szczególne przesłanki dla wzrostu ich atrakcyjności lokalizacyjnej, a więc i zwiększenia szans ich rozwoju. Nie gwarantuje jednak tego. Przemiany technologiczne i informacyjne, a także w strukturze ekonomicznej
i systemie organizacji działalności gospodarczej, w strukturze regionalnej, strukturze
i funkcjonowaniu instytucji w państwie pozwalają na ograniczenie negatywnych
efektów położenia przygranicznego [C. N. Clement, 1997]. Współpraca transgraniczna może stać się szansą zwiększenia szans rozwojowych obszarów peryferyjnych położonych przy granicy państwowej. Mają one bowiem możliwość stworzenia sieci powiązań ponadgranicznych i wykorzystania korzyści, jakie niesie system
tych powiązań. Współpraca tego typu stanowi szczególny przypadek współpracy
międzynarodowej rozważanej na poziomie regionalnym. Dzięki niej regiony przygraniczne mogą [S. Ciok, 2000]:
–
zmniejszyć dzielący efekt granicy przez wykorzystanie uzupełniających się
potencjałów obszarów po jej obu stronach;
–
poprawić warunki lokalizacyjne w celu zmniejszania różnic w poziomie
rozwoju społeczno-gospodarczego (zwłaszcza jakości życia) po obu stronach granicy;
–
wzmocnić sprawność funkcjonalną i podnieść konkurencyjność ekonomiczną głównych ośrodków rozwojowych po obu stronach granicy.
Możliwości zwiększenia szans rozwoju gospodarczego regionów przygranicznych różnią się w zależności od poziomu dysproporcji rozwoju ekonomicznego
między sąsiadującymi regionami. Inny model współpracy, wykorzystujący inne zasoby regionów, obserwuje się tam, gdzie różnice mierzone poziomem PKB są duże,
a inne w sytuacji względnej równowagi obu obszarów. W momencie gdy między regionami granicznymi odnotowuje się różnice parametrów ekonomicznych, tak jak
w przypadku pogranicza Polski i Ukrainy, dotyczące np. poziomu cen, płac, podatków, pojawiają się szczególnie silne przesłanki do nawiązania współpracy. Dostępność czynników produkcji prowadzi do jej specjalizacji po obu stronach granicy. Fi-
Polsko-ukraiński region transgraniczny – perspektywy współpracy
115
zyczna bliskość lokalnych rynków po obu stronach granicy pozwala na łatwy import czynników produkcji. Tym samym im wyższy poziom asymetrii, tym bardziej
dochodowa jest współpraca gospodarczo-handlowa (nie wyklucza ona oczywiście
wspólnych działań w innych zakresach – społecznym, politycznym, kulturowym).
Współpraca w sytuacji nierówności ekonomicznych charakteryzuje się zatem
dwoma cechami [Rola granicy i współpracy…, 1999]:
1. Region o niższych kosztach produkcji wygrywa konkurencję cenową, oferując produkty i usługi o podobnych standardzie jak w regionie droższym,
ale w niższej cenie.
2. Region bogatszy koncentruje dziedziny produkcji i usług wymagające większych nakładów kapitałowych, ale za to bardziej dochodowych i konkurencyjnych na rynku globalnym, skupia także funkcje decyzyjne wspólnych
przedsięwzięć.
Regiony, na których występują różnice w poziomie rozwoju, mimo tego że są
predysponowane do wykorzystania szans rozwojowych płynących z przygranicznego płożenia, a tempo tego rozwoju w stosunku do innych regionów może być szybsze, muszą pamiętać, że ich wzrost może okazać się krótkotrwałym. Konkurencja
cenowa nie stwarza przesłanek do stabilnego rozwoju, jest bowiem uzależniona od
sytuacji na rynku globalnym i pojawiania się na nim kolejnych regionów oferujących
korzystniejsze warunki cenowe.
Intensywność i rodzaj współpracy zmienia się w czasie, przechodząc różne
etapy. Z punktu widzenia geopolityki wraz z upływem czasu relacje transgraniczne
zmieniają swój charakter z alienacji i wrogości do bardziej pokojowego nastawienia,
cechującego się jednak obojętnością w stosunku do drugiej strony. Jeśli interakcje
transgraniczne zintensyfikują się dalej, można oczekiwać, że granica stanie się miejscem integrującym, pomostem między obydwoma regionami. Proces ten obrazuje
gradacja interakcji ponadgranicznych: Konfrontacja – Wykluczenie – Kooperacja –
Włączenie. Podobne etapy wzajemnych oddziaływań regionów przygranicznych
wyróżnił Martinez [O. Martinez, 1994], a potem na gruncie polskim Zbyszko Chojnicki [Z. Chojnicki, 1998]:
–
izolacja – współpraca transgraniczna nie występuje, granica jest zamknięta,
a mieszkańcy regionów przygranicznych nie znają się,
–
koegzystencja – wąski zakres współpracy transgranicznej, granica otwiera
się, nieufność między partnerami,
–
współpraca – ustabilizowane i dobre stosunki między państwami oraz korzystny klimat gospodarczy na poziomie państwowym zachęca do współpracy w wielu dziedzinach, m.in. ekonomicznej,
–
integracja – integracja społeczności i gospodarek obszarów przygranicznych,
swoboda ruchu granicznego dla osób, towarów, kapitału i usług.
116
Katarzyna Krok
3. Perspektywy polsko-ukraińskiej współpracy transgranicznej w świetle
opinii aktorów lokalnych i regionalnych2
Pierwsze lata nowego wieku przyniosły istotne zmiany w jakości współpracy. Co
ważniejsze, pojawiły się nowe możliwości organizacyjne i finansowe jej nawiązywania i realizowania wspólnych projektów. Stało się tak m.in. na skutek przyspieszenia
tempa wzrostu gospodarczego i zmian politycznych na Ukrainie oraz rozszerzenia
Unii Europejskiej. Istotne wydaje się zatem zbadanie, jak dotychczasowa współpraca i nowe szanse postrzegane są przez osoby z regionów przygranicznych biorących bezpośredni udział w planowaniu i wdrażaniu wspólnych projektów z partnerami z sąsiedniego regionu.
Motywy podjęcia wspólnych działań i nawiązania trwalszej współpracy transgranicznej pomiędzy Polakami i Ukraińcami wynikają przede wszystkim z naturalnej
kolei rzeczy związanej z bliskością geograficzną i sąsiedztwem. Niewątpliwym czynnikiem zachęcającym do nawiązywania pierwszych kontaktów o charakterze biznesowo-handlowym była różnica w poziomie rozwoju gospodarczego obu państw.
Duże różnice cen oraz podaż artykułów niedostępnych na rynku sąsiada spowodowały dynamiczny rozwój handlu bazarowego. Obecnie, mimo zmiany intensywności współpracy i jej jakościowego rozwoju, główny motyw podejmowania współpracy pozostaje ten sam – chęć osiągnięcia i zwielokrotnienia zysku. Zarówno
Ukraińcy jak i Polacy zdają sobie sprawę, że współpraca z sąsiadami z drugiej strony
granicy, oparta na różnicach w rozwoju i strukturze gospodarczej obu tych obszarów, może im przynieść wymierne korzyści ekonomiczne, a te z kolei pociągają za
sobą poprawę jakości życia. Współpraca z partnerami z Polski jest także dla Ukraińców okazją do nauki, przejęcia pewnych rozwiązań organizacji pracy, transferu
technologii. Kontakty pozwalają także na łatwiejsze pozyskanie funduszy pomocowych z Unii Europejskiej lub różnych organizacji wspomagających rozwój regionalny, samorządność lokalną itp. W ostatnich latach ten motyw podjęcia wspólnych
działań okazuje się być bardzo istotnym, głównie dla Polaków. Dla partnerów
z Ukrainy, którzy sami mają ograniczone środki pieniężne, możliwość pozyskania
i wykorzystania środków zewnętrznych jest także często warunkiem rozpoczęcia
pewnych przedsięwzięć i inwestycji, które inaczej nie zostałyby realizowane. Bardzo
ważnym motywem współpracy w przypadku polsko-ukraińskiego obszaru transgranicznego, podkreślanym ze szczególna mocą przez Ukraińców, jest wspólna historia, więzi kulturalno-społeczne oraz więzi rodzinne. Te czynniki sprzyjają zawieraniu i zacieśnianiu kontaktów. Dodatkowym ułatwieniem jest także podobieństwo
języków polskiego i ukraińskiego.
Polacy i Ukraińcy nieco inaczej postrzegali zagadnienia związane ze sprawami,
jakie powinny być rozwiązywanie wspólnie przez partnerów z obu stron granicy.
2 Niniejszy rozdział prezentuje część polsko-ukraińskich wyników badań empirycznych przeprowadzonych w ramach europejskiego projektu EXLINEA – Zewnętrzne granice Unii Europejskiej, problemy,
polityka, praktyki, percepcja. (5 Program ramowy UE; nr kontraktu: HPSE – CT – 2002 – 00141);
www.exlinea.org.
117
Charakterystyczne dla osób z obszaru Ukrainy było postrzeganie współpracy transgranicznej jako procesu mającego na celu przybliżenie mieszkańcom idei wspólnej
Europy, zasad działania mechanizmów UE i uświadomienie, jakie szanse niesie za
sobą integracja europejska. Poza aspektem czysto ekonomicznym współpraca
transgraniczna ma więc za zadanie zmienić percepcję znaczenia granicy – z funkcji
dzielącej, jaką była w czasach sowieckich, na funkcję łączącą. Polacy natomiast nie
przywiązują do tej sprawy aż tak wielkiego znaczenia i traktują współpracę transgraniczną bardziej praktycznie. Najczęściej pojawiającym się zagadnieniem jest
ochrona środowiska i zasobów przyrodniczych, głównie rzeki Bug, oraz wspólnych
kompleksów leśnych. Dalej należy wymienić działania na rzecz poprawy jakości
i szybkości przekraczania granicy przez rozbudowę istniejących lub budowę nowych przejść granicznych, a także usprawnienie odprawy granicznej. Ponieważ jednym z częściej wskazywanych problemów w regionie po polskiej i ukraińskiej stronie granicy było rolnictwo i przestarzała struktura agrarna oraz niedostateczne rynki
zbytu na produkty, respondenci wskazywali także i tę sferę gospodarki jako wymagającą podjęcia współpracy transgranicznej. W kilku wypowiedziach pojawił się
aspekt zacieśnienia współpracy w dziedzinie turystyki, m.in. za sprawą rozbudowy
ścieżek rowerowych, konnych, wyznaczenia tras turystycznych, szlaków zabytków
itp.
Dotychczasowa współpraca w regionie transgranicznym odbywała się głównie
na małą skalę. Wspólne projekty dotyczyły przede wszystkim organizacji spotkań,
szkoleń, wymiany doświadczeń, doradztwa, organizacji misji, a więc były to tzw.
miękkie projekty. Z tego powodu rozmówcy mieli często problemy ze wskazaniem
przykładów najbardziej udanych projektów transgranicznych. Do tej pory projekty
dotyczyły głównie wzajemnej popularyzacji walorów regionu transgranicznego po
obu stronach granicy oraz utworzenia centrów informacji turystycznej. Jednym
z bardziej udanych pomysłów jest także wymiana turystyczno-kulturalna. W planach jest kilka projektów bezpośrednio związanych ze zwiększeniem turystycznej
atrakcyjności regionu, takich jak rozbudowa ścieżek rowerowych oraz szlak architektury drewnianej. Począwszy od początku XXI wieku nastąpiło pewne ożywienie
w zakresie współpracy gospodarczej. Przykładami są misje gospodarcze nakierowane na konkretne branże i specjalności, tworzenie baz danych przedsiębiorców
poszukujących partnerów zagranicznych, organizowanie targów i wystaw, doradztwo. Jak podkreślali rozmówcy, działania te przynoszą konkretne efekty, m.in.
w postaci spółek działających na obszarze specjalnej strefy ekonomicznej w Jaworowie, tuż przy granicy z Polską. Większość polskich przedsiębiorstw działających
po stronie ukraińskiej pochodzi jednak spoza terenu przygranicznego. Do największych projektów o charakterze transgranicznym należą niewątpliwie te związane
z rozbudową, modernizacją infrastruktury i przejść granicznych oraz z zapewnieniem bezpieczeństwa na granicy.
Główna przeszkoda we współpracy transgranicznej między Polską i Ukrainą to
granica. Była ona wymieniana przez rozmówców z obu części regionu. Jest ona
przedstawiana jako coś, co dzieli i przeszkadza. Problemy związane z granicą to
przede wszystkim długi czas oczekiwania na jej przekroczenie, niedostatecznie roz-
118
Katarzyna Krok
winięta infrastruktura graniczna – zbyt mała liczba przejść, ale także nieodpowiednie zachowanie służb granicznych i celnych z obu krajów. Warto podkreślić, że
wprowadzenie wymogu wizowego dla mieszkańców Ukrainy nie jest odbierane jako
kolejne utrudnienie. Rozmówcy stwierdzili, że po krótkim czasie składania aplikacji
wizowych wszyscy zainteresowani otrzymali wizy i mogli wznowić swoją działalność. Bardzo dużą wagę badani przykładali do utrudnień o charakterze politycznoadministracyjnym, w szczególności odnoszących się do sytuacji na Ukrainie. Według opinii polskich respondentów były to również najważniejsze bariery współpracy po stronie polskiej, chociaż w znacznie mniejszym stopniu niż po stronie
ukraińskiej. W szczególności bariery tego typu utożsamiać należy z brakiem stabilnego prawa i przepisów, brakiem poczucia bezpieczeństwa i stabilności, a więc
zwiększeniem ryzyka inwestycyjnego, korupcją i nadmierną biurokracją. Polscy
przedsiębiorcy dodali do tej listy jeszcze nieumiejętność strategicznego myślenia
i nastawienie na osiągnięcie maksymalnego zysku w krótkim czasie. Jedną z kolejnych przeszkód we współpracy, wymienianą zarówno przez Polaków i Ukraińców,
jest brak doświadczonych i wykształconych kadr we władzach samorządowych
i organizacjach pozarządowych po ukraińskiej stronie. Nie ma tam liderów współpracy, a i liczba samych instytucji zainteresowanych nawiązywaniem kontaktów
z Polakami jest nieliczna. Należy jednak pamiętać, że współpraca transgraniczna
rozwija się od kilku lat, instytucje zajmujące się tą dziedziną są nowe i brakuje im
doświadczenia we współpracy z partnerami zagranicznymi.
Ważnym utrudnieniem jest także brak kapitału wewnętrznego na większe przedsięwzięcia o charakterze transgranicznym. Władze lokalne i regionalne nie są w stanie sfinansować wspólnych działań z własnych środków, natomiast rządy obu krajów nie przeznaczają specjalnych funduszy na obszary przygraniczne. W związku
z tym organizacje w regionie muszą poszukiwać zewnętrznych źródeł finansowania
dla swoich pomysłów. Mimo uzyskania w ostatnich kilku latach (od 1998 roku)
możliwości pozyskania pewnych środków finansowych z Unii Europejskiej [K Krok,
2004], różnice w procedurach pozyskiwania funduszy występujące między stroną
polską i ukraińską stanowią często istotne utrudnienia w uzyskaniu pieniędzy na
czas, a co za tym stoi – w finalizacji zaplanowanych projektów i inwestycji. Duże
środki TACIS wydatkowano jedynie na rozbudowę przejścia granicznego Rawa Ruska – Dorohusk i na szkolenia straży granicznej, a więc głównie na zwiększenie bezpieczeństwa granicy. Mimo dosyć skromnego zasobu pieniędzy unijnych skierowanych do tego regionu transgranicznego, Unia Europejska jest postrzegana jako
jedno z głównych źródeł finansowania współpracy. Drugą ważną grupą instytucji
współfinansujących współpracę między Polską i Ukrainą stanowią różne organizacje nastawione na finansowanie grantowe. Wśród nich na pierwsze miejsce wysuwa
się inicjatywa PAUCI (Polish-American-Ukrainian Co-operative Inintiative). Zarówno Polacy jak i Ukraińcy wymienili ponadto kilka funduszy, głównie angażujących środki zagraniczne, które wspomagały finansowanie projektów w obu krajach,
w tym w regionach przygranicznych. Charakterystyczne jest to, że fundusze te, podobnie jak inicjatywa PAUCI, miały na celu transfer wiedzy i doświadczeń z krajów
Zachodu do krajów Europy Środkowo-Wschodniej, by wspomóc transformację
119
systemowo-ekonomiczną, rozwój społeczeństwa obywatelskiego. Nie są to zatem
stałe instrumenty finansowania projektów transgranicznych ani obszarów przygranicznych.
Badane organizacje lokalne i regionalne raczej nie otrzymują dotacji od władz
samorządowych na działalność, z wyjątkiem instytucji samorządowych, takich jak
np.: Centrum Kulturalne, Miejski Ośrodek Kulturalny. W większości finansują się
same, wykorzystując środki własne i środki uzyskane z prowadzenia własnej działalności gospodarczej lub uzyskane z jednej z wymienionych powyżej organizacji dotujących. Tylko niewielka ilość zbadanych instytucji starała się już uzyskać dofinansowanie z Unii Europejskiej, natomiast większość ma taki zamiar. Dominuje jednak
pogląd, iż środków na współpracę transgraniczną jest zdecydowanie za mało i nie
są one wystarczające w stosunku do potrzeb.
Zarówno Polacy jak i Ukraińcy byli zdecydowanie zgodni w jednym – obecna
współpraca transgraniczna między obydwoma regionami nie jest na wystarczającym
poziomie. Powinna rozwijać się nadal, zacieśniać w dziedzinach, gdzie już została
zapoczątkowana, a ponadto obejmować nowe sfery. Ocena korzyści ze współpracy
transgranicznej, jakie mogą odnieść poszczególne regiony geograficzne, jest praktycznie identyczna po obu stronach granicy. Zarówno Ukraińcy jak i Polacy uważają, iż bardzo duże i największe korzyści ze współpracy uzyskają obydwa regiony
przygraniczne. Zyski zauważalne będą także w największych miastach po obu stronach granicy. Ukraińcy oceniają, że korzyści, jakie odniosą obszary miejskie, będą
takie same na obszarach wiejskich w regionie transgranicznym. Polacy natomiast
oceniają, że obszary wiejskie odniosą nieco mniejsze, choć nadal duże korzyści.
Ciekawy jest fakt, że polsko-ukraińska współpraca transgraniczna może, w opinii
respondentów, przynieść także duże korzyści całym krajom. Polacy częściej wskazywali nawet na większe pożytki dla Ukrainy niż dla Polski. Powyższy rozkład ocen
jest efektem przekonania mieszkańców wschodniej Polski, iż dzięki współpracy
transgranicznej zachodnia Ukraina może skorzystać na transferze nowej wiedzy,
technologii, doświadczeń. Rozpatrując zyski i starty poszczególnych grup społecznych, duże korzyści odniosą po obu stronach granicy grupy bogatych, podczas gdy
biedni odczują umiarkowane korzyści z tej sytuacji.
Badani bez względu na kraj pochodzenia byli również zgodni co do przewidywań, że obydwa kraje, Polska i Ukraina, więcej zyskają, niż stracą na rozszerzeniu
Unii Europejskiej. Pozytywne efekty będą jednak, zdaniem respondentów,
w większym stopniu odczuwane przez Polaków niż Ukraińców. Takie wyniki
świadczą o postrzeganiu procesów integracji jako zjawiska pozytywnego i przynoszącego korzyści krajom, które w niej uczestniczą. Powyższe przewidywania znajdują potwierdzenie w ocenie sytuacji regionów przygranicznych. Badani stwierdzili, iż
choć oba regiony graniczne – polski i ukraiński – raczej zyskają na przystąpieniu
Polski do Wspólnoty, to zdecydowanie więcej zyska region polski.
Wpływ przystąpienia Polski do UE według respondentów zarówno w Polsce,
jak i na Ukrainie nie ma większego znaczenia dla działań dotyczących współpracy
transgranicznej podejmowanej na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym. Badani po polskiej stronie granicy przewidują jednak, że rozszerzenie Wspólnoty bę-
120
Katarzyna Krok
dzie nieznacznie pobudzać działania z zakresu współpracy transgranicznej. Badani
po obydwu stronach granicy są zdania, że właściwie integracja Polski z UE niewiele
zmieni odnośnie zakresu podejmowanej współpracy.
4. Wnioski
Polsko-ukraiński region transgraniczny spełnia pewne warunki wstępne umożliwiające intensyfikację współpracy z regionem sąsiednim i w konsekwencji zwiększenie szans na poprawę swojej konkurencyjności we współczesnej przestrzeni Europy. Są to przesłanki dla zaistnienia korzystnego efektu synergii [Rola granicy i współpracy…, 1999]. Jest on związany z możliwością dostępu i korzystania z zasobów występujących po drugiej stronie granicy, takich jak czynniki produkcji, rynek zbytu,
oferta kulturalna, turystyczna. Warunkami zaistnienia korzyści z synergii są: otwartość granicy, niski koszt przekraczania granicy i różnice ekonomiczne pomiędzy
obydwoma regionami, takie jak: dysproporcje cen, płac, kosztów prowadzenia działalności itp. Ten ostatni czynnik niezaprzeczalnie charakteryzuje warunki w polskoukraińskim regionie transgranicznym. W przypadku dwu pierwszych sytuacja nie
jest aż tak oczywista, tym niemniej, jak wykazały badania, wprowadzenie wiz dla
obywateli Ukrainy, a więc ograniczenie swobodnego przepływu osób, nie przyczyniło się do długotrwałego spadku liczby przekroczeń granicy. Co więcej, wymóg ten
nie jest postrzegany jako bariera współpracy.
Mimo tych dosyć korzystnych podstaw dla rozwoju współpracy, obecny typ interakcji ponadgranicznych w polsko-ukraińskim obszarze transgranicznym lokuje
się między drugim i trzecim etapem wyróżnionym przez Martineza [O. Martinez,
1994], a więc między koegzystencją i współpracą. Świadczy o tym mała ilość wspólnych przedsięwzięć, ich stosunkowo mała skala, przewaga projektów spontanicznych, podejmowanych ad hoc. Jak na razie, mimo deklaracji obu stron o chęci intensyfikacji i zacieśniania współpracy oraz oczekiwań pozytywnych jej efektów, brak
jest przesłanek świadczących o możliwości zmiany.
Decydujące czynniki wpływające na charakter współpracy transgranicznej między Ukrainą i Polską mają podłoże ekonomiczne i polityczne. Oznacza to, iż nie są
one bezpośrednio zależne od sytuacji wewnętrznej regionów po obu stronach granicy, a raczej od ogólnej sytuacji gospodarczej oraz decyzji politycznych w obu państwach. Czynniki ekonomiczne to przede wszystkim brak kapitału wewnętrznego
i niski, w porównaniu do średniej unijnej, poziom rozwoju ekonomicznego. Czynniki polityczne to z kolei na Ukrainie w dalszym ciągu scentralizowana administracja, ograniczona samorządność i brak rozwiniętego otoczenia instytucjonalnego zajmującego się zagadnieniami współpracy, a także wydłużone zbiurokratyzowane
procedury decyzyjne.
Jak wykazał Cappelin [R. Cappelin, 2002], o sile powiązań i interakcji decydują dwa
typy dystansów – geograficzny oraz instytucjonalno-organizacyjny. Pierwszy z nich odnosi się do fizycznej odległości między regionami, która zależy zarówno od dostępności
geograficznej jak i czasowej. Dystans organizacyjno-instytucjonalny z kolei jest wypad-
121
kową sposobów organizacji produkcji, stopnia podobieństwa podmiotów, instytucji ich
organizacji, podobieństwa systemów prawnych, podobieństwa kultur organizacyjnych,
a także partnerstwa i zaufania oraz tworzenia instytucji nieformalnych. Instytucje są
obecnie jednym z najważniejszych czynników wpływających na stabilizację rozwoju danego obszaru. W omawianym obszarze mamy co prawda do czynienia z małym dystansem geograficznym, dystans instytucjonalno-organizacyjny pozostaje jednak duży.
Oznacza to istnienie sprzyjających warunków do podjęcia współpracy w zakresie produkcji i handlu. Regiony nie są jednak w stanie nawiązać trwałych więzi technologicznych i finansowych. Mogą, co najwyżej, specjalizować się w produkcji dóbr pośrednich,
prostych, niewymagających dużych nakładów finansowych ani technologicznych.
Istotny czynnik konkurencyjności stanowią w tym przypadku niskie koszty produkcji.
Sytuacja ta, jak wykazano wcześniej, nie stwarza stabilnych warunków rozwoju, jest silnie zależna od koniunktury zewnętrznej.
Pewną szansą dostrzeganą w regionie jest zwiększenie możliwości korzystania
z funduszy unijnych po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Jak wskazuje jednak
długie już międzynarodowe doświadczenie, nawet znaczące środki publiczne nie są
w stanie zapoczątkować rozwoju w regionach, które zarówno są nieatrakcyjne lokalizacyjnie, jak i mają mały potencjał endogenny [G. Gorzelak, 2002], a omawiany
region do takich się zalicza.
Najmocniejszym fundamentem przyszłej współpracy transgranicznej między Polską i Ukrainą mogą okazać się mieszkańcy, ich postawa i nastawienie do sąsiadów.
Dotychczas za jeden z najważniejszych efektów współpracy uznać należy przełamanie
stereotypów, wzrost zaufania i zainteresowania sytuacją oraz mieszkańcami sąsiedniego regionu, a także dostrzeżenie wspólnego interesu i korzyści, jakie mogą przynieść wspólne działania. Dla Ukraińców współpraca transgraniczna jest także środkiem przybliżającym do Unii Europejskiej i pomagającym w budowaniu świadomości
europejskiej. Sami Ukraińcy uważają ją za szkołę zasad i mechanizmów obowiązujących w UE, która ma zmienić nastawienie i postawy mieszkańców.
Literatura
Cappelin R., The European Enlargement and the Guidelines of a New European Regional Policy, Paper presented at the Third Workshop, University of Rome „Tor Vergata”,
15th April 2002, za: Olechnicka A., Regiony peryferyjne w gospodarce informacyjnej,
Scholar, Warszawa 2004.
Chojnicki Z., Uwarunkowania rozwoju regionu nadgranicznego. Koncepcje i założenia teoretyczne,
w: Studia rozwoju zagospodarowania przestrzennego, red. J. Parysek, B. Gruchman, tom II,
Poznań 1998.
Ciok S., Pogranicze zachodnie Polski w perspektywie integracji europejskiej, „Studia Regionalne i Lokalne“ 2000, nr 1, Scholar, Warszawa 2000.
Clement C. N, The Changing Economies of International Borders and Border Regions, w:
Borders and Border Regions in Europe and North America, eds. P. Ganster, A. Sweedler,
J. Scott, W. Dieter-Eberwein, San Diego State University Press 1997.
122
Katarzyna Krok
Gorzelak G., Polskie regiony w procesie integracji europejskiej, „Studia Regionalne
i Lokalne“ 2002, nr 2-3, Scholar, Warszawa.
Krok K., Polsko-ukraińska współpraca transgraniczna a polityka Unii Europejskiej, w: Rozszerzenie Unii Europejskiej na Wschód a rozwój współpracy transgranicznej, red.
W. Bieńkowski, J. Grabowiecki, H. Wnorowski, Uniwersytet w Białymstoku,
Białystok 2004.
Cross-border Cooperation of Poland after Enlargement. Focus on Eastern Border, red.
K. Krok, M. Smętkowski, Scholar, Warszawa 2006.
Martinez O., The Dynamics of Border Interaction: New Approaches to Border Analysis,
w: Global Boundaries: World Boundaries, Volume 1, ed. C.H. Schofield, London,
Routledge; London.
Rola granicy i współpracy transgranicznej w rozwoju regionalnym i lokalnym, red. A. Mync,
R. Szul, EUROREG, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1999.
Raport końcowy projektu EXLINEA, 2005, www.exlinea.org.pl.
Streszczenie
Dotychczasowa współpraca w polsko-ukraińskim regionie transgranicznym najlepiej rozwijała się w dziedzinach kultury i turystyki (małe „miękkie projekty”), ponieważ nie wymagała zaangażowania dużych funduszy własnych. Mimo tego liczba
wspólnych projektów była i jest wciąż stosunkowo niewielka, a zainteresowanie
nimi nie jest powszechne. W artykule podjęta została próba odpowiedzi na pytanie,
czy sytuacja ta zmieni się w najbliższym czasie i jeśli tak, to w jaki sposób. W tym
celu przedstawiane zostały teoretyczne podstawy rozwoju współpracy transgranicznej zestawione z sytuacją panującą w omawianym regionie oraz opiniami przedstawicieli władz i instytucji regionalnych zaangażowanych we współpracę polsko-ukraińską po obu stronach granicy.
Polish-Ukrainian Cross-border Region – Prospects for Co-operation
Summary
Cross border cooperation to date in the Polish-Ukrainian transborder region has
been most developed in the area of culture and tourism (small “soft projects”), as it
did not require engagement of considerable funds. In spite of that, the number of
common projects was and still is relatively small and, in addition, some of them do
not enjoy widespread interest. In the article an attempt has been made to answer
the question whether the current situation will change in the nearest future, and
how. In order to find the answer, theoretical grounds for a development of a crossborder co-operation, regions’ real situation, as well as opinions of representatives of
regional authorities and institutions involved in the co-operation on both sides of
the border have been presented and juxtaposed.
z krajami bałtyckimi
Anna Barbara KISIEL-ŁOWCZYC 1
WPŁYW ROZSZERZENIA UNII EUROPEJSKIEJ NA
KONKURENCYJNOŚĆ PAŃSTW REGIONU MORZA
BAŁTYCKIEGO (RMB)
Unikalność regionu Morza Bałtyckiego (RMB) i krajów otaczających Bałtyk wynika ze szczególnej, wysokiej i utrwalonej pozycji tej grupy krajów w wytwarzanym
produkcie światowym (ponad 15%), handlu towarowym i usługowym, w przepływach kapitałowych w relacji do obszaru (0,15% powierzchni mórz i oceanów)
i ludności zamieszkującej ten region (por. tabela 1).
Kraje bałtyckie od ponad dziesięciu lat łączą ponownie silne, wzajemne powiązania ekonomiczne [szerzej: A. B. Kisiel-Łowczyc, 2000; A. B. Kisiel-Łowczyc,
2004, s. 73-83]. Ich współzależność najwyraźniej przejawia się w wymianie handlowej: handel bałtycki stanowi ok. 40% globalnego handlu zagranicznego Polski,
Szwecji, Finlandii, Norwegii, Danii, 1/5 handlu zagranicznego Rosji i 10% handlu
zagranicznego Niemiec. Ta cecha strukturalna regionu stanowi pochodną zarówno
położenia geograficznego, jak i bardzo dynamicznie odbudowanych wzajemnych
relacji handlowych od momentu rozpoczęcia transformacji krajów Bałtyku
Wschodniego i otwierania ich gospodarek na impulsy gospodarki światowej. Znaczne różnice gospodarcze między krajami Bałtyku na początku lat 90-tych wywołały
zjawisko parakomplementarności, dynamizującej i stymulującej rozwój regionu jako
całości.
Analiza skupień (ang. cluster analysis) zastosowana w badaniach struktury powiązań handlowych krajów bałtyckich w ostatniej dekadzie wykazuje, że najsilniejsze
struktury takich powiązań występują w parach krajów: Niemcy – Polska, Estonia –
Finlandia i w trójkącie skandynawskim: Dania – Szwecja – Norwegia [A. B. KisielŁowczyc, J.W. Owsiński, S. Zadrożny, 2004].
RMB był i jest znaczącym w świecie odbiorcą i eksporterem BIZ: udział w
światowych przepływach BIZ dla lat 1991–98 kształtował się średnio na poziomie
7%; po rozszerzeniu Unii w r. 1995 wzrósł do 12,7% (por. tab. 2).
1 Prof. dr hab. Anna Barbara Kisiel-Łowczyc jest pracownikiem Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu Gdańskiego.
Euro
b
6,2%
3,7%
w nawiasach r. 2004
34,01
71,8
9,2
6,4
1,9%
510,23
52,9
39,5
9,3%
- 0,1%
29 141
2 405,9
357
82,6
0,53%
33,45
28,6
2,4
4,4%
0,6%
48 579
221,9
324
4,6
4,9%
110,5
4,4
5,6%
1,6%
33 865
302,1
450
8,9
Niemcy Norwegia Szwecja
Źródło: 2004 IMD World Competitiveness Yearbook, Lausanne, 2004.
aw
Stock Inward
(mld US)
Flows Inward
(% PKB)
2,6
2,9
1,9%
9%
0,4%
PKB wzrost (%)
31 081
162,1
338
5,2
Finlandia
5,6%
39 343
PKB per capita (US)
Stopa bezrobocia
(%)
Zatrudnienie
(mln osób)
Bilans handlowy
212,0
43
Obszar (tys. km²)
PKB (mld US)
5,4
Dania
Ludność (mln)
Wskaźniki
Kraje
4,4%
4,23
- 1,2
0,7
10%
6 188
4,7%
(6,2%)
8,4
45,2
1,35
Estonia
2,2%
47,9
- 4,1
17
19,2%
4 892
3,7%
(5,3%)
188
313
38,6
Polska
0,85%
51,3
32,8
70,9
8,9%
7,0%
2 780
400,3
17 075
144
Rosja
Podstawowe makroekonomiczne wskaźniki krajów RMB (r. 2003)
0,18%
3,3 a
- 1,2
1,2
0,10%
4,9 a
- 1,6
1,6
10,6%
335 a
6,8%
(6,7%)
314 a
7,5%
(8,5%)
10,3%
45,2
65,3
3,7
Litwa
26,5
64,6
2,5
Łotwa
TABELA 1
Wpływ rozszerzenia Unii Europejskiej na konkurencyjność…
Skumulowane wartości BIZ w RMB (mld USD)
Rok
Kraj
Dania
Estonia
Finlandia
Niemcy
Łotwa
Litwa
Polska
Rosja
Szwecja
RMB
UE – 25
Chiny (z H-K)
USA
1995
2000
2003
23,80
0,70
8,50
192,90
0,60
0,35
7,80
5,40
31,10
271,20
1 161,97
362,40
535,50
66,7
2,6
24,3
470,9
2,1
2,3
34,2
25,2
93,9
722,4
2 356,1
803,8
1 214,2
76,20
6,50
46,40
544,60
3,30
4,960
52,10
52,50
143,20
928,80
3 509,00
876,50
1 553,90
125
TABELA 2
Zmiana 1995 : 2003
(w %)
320 %
946 %
548 %
282 %
540 %
1 409 %
670 %
961 %
461%
343 %
302%
242 %
290 %
Źródło: UNCTAD World Investment Report 2004 [2004].
Wg Raportu UNCTAD nt. bezpośrednich inwestycji zagranicznych z r. 2004,
w okresie 1995–2003 ich napływ do RMB i między krajami RMB przekroczył znacząco nie tylko dynamikę Chin w tym zakresie, ale także USA i UE (średnia dla 25
krajów), silnie popierając wzrost gospodarczy i kreując nowe miejsca pracy
[UNCTAD…, 2004]. Charakterystyczne i dowodzące aktywnej parakomplementarności jest to, że największe relatywnie dynamiki napływu BIZ wykazywały w kolejności kraje transformacji: Litwa, Estonia, Rosja, Polska, kraje, które m.in. dzięki
BIZ osiągnęły wysokie stopy wzrostu PKB. Największymi odbiorcami bałtyckich
BIZ w r. 2003 były w kolejności: Estonia (77% BIZ z RMB: 46% z Szwecji, 24%
z Finlandii), Litwa (68% z RMB: po 15% ze Szwecji i Danii, 11% z Niemiec, po 8%
z Estonii, Rosji, Finlandii), Łotwa (15% z Niemiec, 11% ze Szwecji, po 8% z Danii,
Finlandii i Estonii).
Najbardziej aktywni są inwestorzy z Północno-Zachodniego Bałtyku: Duńczycy,
Finowie, Szwedzi, Niemcy; mniej ekspansywni, ograniczając lokaty do krajów sąsiadujących, są inwestorzy z Rosji i Polski [K. Liuhto, 2005].
Geograficzna struktura handlu i przepływów BIZ w RMB wykazuje koncentrację współzależności i znaczące analogie dowodzące pogłębiającej się realnej integracji gospodarczej w RMB, niezależnie od form instytucjonalnych. Jednak można zastanawiać się, czy silne, pogłębione, nawet wszechstronne związki gospodarcze wewnątrz regionu będą na tyle wystarczające, aby w perspektywie długookresowej
utrzymać wysoką pozycję konkurencyjną regionu i państw go tworzących, uwzględniając sieci transportowe, zróżnicowane i dodatkowo w naturalny sposób scalające
ten region. Rozwijająca się współpraca energetyczna między Rosją i UE
przez Bałtyk jest najważniejszą dla Rosji drogą transportu ropy, wzmacnia dodat-
126
Anna Barbara Kisiel-Łowczyc
kowo związki gospodarcze krajów bałtyckich, szczególnie po maju 2004 r. Czy dominująca w gospodarce światowej globalizacja i coraz silniejsza regionalizacja
państw RMB są komplementarne?
Po rozszerzeniu UE (maj 2004 r.) kraje RMB (z wyjątkiem Rosji) obejmuje jedna
ekonomiczna strefa charakteryzująca się swobodą przepływu towarów, kapitału,
usług i ludzi. Nowe warunki znacząco przyspieszają ekonomiczne reformy systemowe w krajach wschodniego Bałtyku, a cały region osiąga dynamiczniejszy wzrost
ekonomiczny niż UE, Europa i gospodarka światowa. RMB wkracza w nową jakościowo fazę intensywnej współpracy ekonomicznej.
Szczegółowa struktura konkurencyjna i gospodarcza tego morskiego regionu
położonego (prawie) wewnątrz Unii Europejskiej, najbardziej zintegrowanego instytucjonalnie ugrupowania regionalnego w świecie, scalającego najbardziej konkurencyjne gospodarki świata (m.in. Finlandii, Szwecji, Danii, Niemiec) (por. tab. 3)
z krajami dynamicznej transformacji systemowej i szybkiego wzrostu gospodarczego, czyli nowymi krajami UE (Estonia, Litwa, Łotwa, Polska), tworzy efekt parakonkurencyjności. Taka struktura stwarza wyzwania i ogromne, realne możliwości
poprawy konkurencyjności, dodatkowo wzmacniane instytucjonalnie i finansowo
przez Komisję Europejską, nawiązując do deklaracji i zobowiązań Strategii Lizbońskiej w perspektywie do 2010 r.
TABELA 3
Światowy ranking konkurencyjności państw RMB w l. 1999–2004
Kraj
USA
Singapur
Kanada
Australia
Islandia
Hong Kong
Dania
Finlandia
Luxemburg
Irlandia
Szwecja
Norwegia
Niemcy
Estonia
Rosja
Polska
Litwa
Łotwa
2004
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
17
21
28
50
57
36
49
2003
1
4
6
7
8
10
5
3
2
11
12
16
20
22
54
55
b.d.
b.d.
b.d. - brak danych
Źródło: 2004 IMD World Competitiveness Yearbook [2004].
2001
1
2
9
11
13
6
15
3
4
7
8
20
12
22
45
47
b.d.
b.d.
2000
1
2
8
10
9
12
13
4
6
5
14
17
11
b.d.
47
38
b.d.
b.d.
1999
1
2
10
11
13
6
9
5
3
8
14
16
12
b.d.
46
40
b.d.
b.d.
127
Współczesna wiedza na temat czynników i mierzenia konkurencyjności, czyli
zdolności do konkurowania oraz wpływu poszczególnych jej determinantów, rozwija się dynamicznie i jest relatywnie obszerna. Innowacje i postęp techniczny, co
uzasadniono wielokrotnie, są najczęściej traktowane jako najważniejsze czynniki
sprawcze wzrostu gospodarczego i konkurencyjności2; są one jednak determinowane przez wiele różnorodnych uwarunkowań, a ich skalę i zakres oddziaływania
przedstawia jakościowa struktura IMD 2004 World Competitiveness Yearbook.
Ranking konkurencyjności gospodarek 60 krajów oceniony na podstawie analizy
323 kryteriów (czynników konkurencyjności) dla r. 2004 przedstawia tabela 3. 323
kryteria zgrupowano w 4 sekcjach:
–
stan gospodarki (83 kryteriów/czynników),
–
sprawność rządu (77 kryteriów/czynników),
–
efektywność biznesu (69 kryteriów/czynników),
–
infrastruktura (94 kryteriów/czynników)3.
Każda z sekcji składa się z 5 podsekcji ze zmienną liczbą kryteriów (od 5 do 20),
a każda podsekcja, niezależnie od liczby kryteriów, ma taki sam poziom istotności
(wagę) w ogólnym wyniku. Ponieważ całość otoczenia charakteryzowana jest przez
20 podsekcji (4 sekcje po 5 podsekcji), waga wynosi więc 5%. Ten sposób mierzenia
pozwala na określenie raczej ogólnej pozycji konkurencyjnej, ale bardziej wszechstronnej niż w wąsko pojętej specjalizacji.
Wyraźna tendencja systematycznej poprawy konkurencyjności w l. 1999–2004
dotyczy Danii i Szwecji. Mamy do czynienia ze stabilizacją pozycji Finlandii
i Norwegii (w grupie krajów o ludności poniżej 5 mln mieszkańców w skali świata
zajmują one w r. 2004 odpowiednio pozycję: 4 i 5), natomiast pogarsza się pozycja
Niemiec, nieznacznie Estonii, Rosji i dramatycznie Polski.
Uzasadnienia wysokiej, relatywnie do potencjału gospodarek, pozycji konkurencyjnej wymienionych w tabeli 3 krajów skandynawskich należy szukać głównie
w stałej poprawie innowacyjności ich gospodarek bazującej na B & R i edukacji,
w warunkach stymulującego otoczenia rządowego (polityka proinnowacyjna4), biznesowego i odpowiednio rozwijanej, w szerokim rozumieniu, infrastruktury.
Rola narodowych strategii wyboru i kierowania polityką innowacyjną jest kluczowa dla efektywności rządowej polityki wzmacniania innowacyjności w gospodarce. Koordynacja polityk ministerstw odpowiedzialnych za handel, przemysł, edukację, badania, tradycyjnie związanych z innowacjami i polityką innowacyjną, musi
obejmować również alokację rządowych środków budżetowych i uwzględniać znaczącą rolę ministerstwa edukacji i finansów.
Narodowe struktury innowacyjne, co oczywiste, różnią się znacznie w istotnych
szczegółach decydujących o ich efektywności. Wydaje się, że najbardziej efektywną
i bardzo wszechstronną perspektywicznie strukturę zbudowali Finowie, racjonalnie
2 Konkurencyjność międzynarodowa to, wg powszechnie akceptowanej definicji OECD, zdolność
do konkurowania na poziomie firm, sektora gospodarki kraju [por. komentarz w: J. Ziemiecki,
K. Żukrowska, 2004, s. 139 i n].
3 Aneks.
4 Modelowa i bardzo efektywna jest proinnowacyjna polityka w Finlandii.
128
i szeroko angażując środki finansowe (publiczne i prywatne), konstruując ścisłe interakcje i współzależności między edukacją – badaniami – transferem technologii –
organizacjami promującymi oraz poparciem venture capital, włączając w to administrację centralną i legislacyjną.
Uzupełnieniem globalnego rankingu jest porównawcza analiza różnych czynników określających pozycję konkurencyjną krajów RMB. Istotne jest wskazanie,
w jakim zakresie zasoby ludzkie, technologiczne i naukowe zaspokajają potrzeby
biznesu (podstawowa infrastruktura technologiczna i edukacyjna), kształtując obecną i przyszłą pozycję konkurencyjną krajów RMB.
Fizyczna i telekomunikacyjna infrastruktura jest bazową siłą RMB, ważnym
współcześnie warunkiem każdej ekonomicznej aktywności. Struktura internetowa
i telekomunikacyjna w RMB ma wysoką pozycję gwarantującą dostęp do IT. Bardzo
rozwinięta struktura ICT i systemy IT są również przełomowe dla systemu edukacji
i B&R.
Siła RMB jako całego regionu, mierzona wysokim poziomem innowacyjności
w edukacji i B&R, jest adekwatna: naukowa infrastruktura dowodzi niewielkich
różnic między Skandynawią i krajami wschodniego Bałtyku. Istota efektywnego
i innowacyjnego systemu edukacji, a w tej dziedzinie różnice są mniejsze niż przy
porównywaniu innych czynników, sprowadza się do takiego kształcenia (kierunki,
specjalności), jakiego oczekuje rynek pracy i cała gospodarka, oraz skutecznego,
wzajemnego transferu wiedzy między naukowymi instytucjami i firmami (tab. 4).
TABELA 4
Edukacja w RMB (2004)
Finansiści,
których poszukują firmy
1
4
8
11
20
34
36
47
Dania
Finlandia
Szwecja
Norwegia
Estonia
Niemcy
Rosja
Polska
7,93
7,85
7,49
7,28
6,62
5,72
5,60
4,91
1
2
10
14
29
31
36
38
57
Inżynierowie
dostępni na
rynku pracy
Indie
Finlandia
Dania
Szwecja
Norwegia
Rosja
Niemcy
Polska
Estonia
8,94
8,55
7,90
7,73
7,04
6,97
6,68
6,61
4,18
1
8
12
14
20
38
47
50
Transfer wiedzy
między firmami
i uniwersytetami
Finlandia
Szwecja
Norwegia
Dania
Niemcy
Polska
Rosja
Estonia
7,82
6,37
6,04
5,95
5,21
4,30
3,89
3,67
Źródło: Patrz tabela 3.
Głębokie są różnice w narodowych skalach wydatków krajów RMB na B & R.
Różnice wynikają głównie z relacji do wartości wytworzonego PKB (w wartościach
absolutnych). Jednakże mierząc wydatki na B & R w % dzielonego PKB, różnice
wynikają w znaczącym stopniu z określonej narodowej strategii proinnowacyjnej
lub jej braku (tab. 5). Jednym z istotnych pozytywnych implikacji członkostwa
129
w UE dla nowych krajów Unii jest wymóg przeznaczania co najmniej 1% narodowego PKB na wydatki B & R.
TABELA 5
Wydatki na B & R w RMB (2002 r.)
1
3
12
21
22
24
27
36
58
Ogółem
Ranking U$ mln
USA
274 758
Niemcy
48 814
Szwecja
9 365
Rosja
4 306
Finlandia
4 143
Dania
3 812
Norwegia
2 717
Polska
1 185
Estonia
52
1
2
7
11
12
13
39
41
42
U$ per capita
Ranking U$
Ile – De France
1 059,8
Szwecja
1 052,2
Finlandia
798,2
Dania
711,2
Niemcy
603,9
Norwegia
602,4
Estonia
38,6
Polska
30,7
Rosja
29,9
1
2
3
11
12
24
28
42
46
% PKB
Ranking %
Izrael
Szwecja
Finlandia
Niemcy
Dania
Norwegia
Rosja
Estonia
Polska
4,79
4,27
3,42
2,50
2,40
1,60
1,24
0,80
0,65
Źródło: Patrz tabela 3.
Regionalna współpraca w RMB będzie pozytywnie oddziaływać na poprawę
konkurencyjności krajów tego regionu, zwłaszcza po ostatnim rozszerzeniu UE
tworzącym common space i stymulującym interaktywność, a także przyjęciu strategii wider Europe obejmującej Rosję.
Rola narodowych strategii w opracowaniu i wdrażaniu polityki innowacyjnej jest
istotna dla efektywności rządowej polityki wobec środowiska biznesowego i biznesu.
Literatura
2004 IMD World Competitiveness Yearbook, Lausanne, 2004.
Kisiel-Łowczyc A. B., Owsiński J. W., Zadrożny S., Baltic Tim – the information technology region? Paper presented at the 57th International Atlantic Economic Conference, Lisbon, March 2004.
Kisiel-Łowczyc A. B., Bałtycka integracja ekonomiczna. Stan i perspektywy do roku 2010,
PWE, Warszawa 2000.
Kisiel-Łowczyc A. B., Poland’s competitiveness and Finnish-Polish economic relations,
w: MODEST 2004, Integration, Trade, Innovation & Finance: From Continental to Local Perspectives, ed. by Jan W. Owsiński, Warsaw 2004.
Liuhto K., A common Balti Sea investment agency could attract new capital into the region,
„Baltic Rim Economies“, 28.4.2005.
UNCTAD, World Investment Report 2004, Geneve 2004.
Ziemiecki J., Żukrowska K., Konkurencja a transformacja w Polsce. Wybrane aspekty polityki gospodarczej, SGH, Warszawa 2004.
130
Aneks
Kryteria konkurencyjności (czynniki)
Stan Gospodarki (83 kryteria)
Sprawność rządu (77 kryteria)
Efektywność biznesu (69 kryteria)
Infrastruktura (94 kryteria)
Makroekonomiczna ocena gospodarki narodowej, udziału w handlu międzynarodowym, w międzynarodowych inwestycjach,
zatrudnienia i cen.
W jakim stopniu polityka rządu oddziałuje
na konkurencyjność w zakresie finansów
publicznych, polityki fiskalnej, legislacyjnej,
instytucjonalnego otoczenia biznesu.
W jakim zakresie firmy wprowadzają innowacje oddziałujące na efektywność produkcji, rynek pracy, finanse, zarządzanie.
W jakim zakresie podstawowe technologiczne, społeczne i ludzkie zasoby zaspokajają potrzeby biznesu, infrastruktura podstawowa, technologiczna, naukowa, edukacja, ochrona zdrowia i środowiska.
Źródło: 2004 IMD World Competitiveness Yearbook [2004].
Streszczenie
Celem referatu jest analiza konkurencyjności krajów RMB na podstawie czynników konkurencyjności i unikalnego biznesowego otoczenia regionu po rozszerzeniu
UE. Równolegle przedstawiono relacje między krajami transformacji RMB z wysoką dynamiką wzrostu PKB, które przyjmują BIZ z krajów nordyckich. Rozszerzenie
UE obejmujące RMB zdecydowanie pozytywnie wpłynie na integrację regionu,
wzrost gospodarczy i umocni konkurencyjność niezależnie od globalizacji.
Relationship Between the Enlargement of the EU
and the Competitiveness of Baltic Countries
Summary
The aim of the paper is to provide an analysis of competitiveness of the BSR
countries according to competitiveness factors and unique business environment of
the region after the EU enlargement. Paralelly, relations between BSR countries in
transformation, recipients of FDI from Nordic countries with high dynamics of the
GDP growth, recipients of FDI from the Nordic countries, has been presented.
The EU enlargement will denifitly enhance regional integration and strengthen the
competitiveness regardless of the globalization process.
Adam SADOWSKI 1
INSTYTUCJONALNE I ORGANIZACYJNE UWARUNKOWANIA
PRZEKSZTAŁCEŃ WŁASNOŚCIOWYCH NA LITWIE
1. Wstęp
Przekształcenia własnościowe, jakie miały miejsce w końcu XX wieku w państwach postsocjalistycznych, przebiegały w różnym tempie i przynosiły często odmienne rozwiązania. Zależało to przede wszystkim od instytucjonalnych rozwiązań,
jakie stworzono podczas odtwarzania państwowości, oraz przyjmowanych procedur
administracyjnych. Struktury instytucjonalne to nie tylko wąsko rozumiany system
instytucji stworzonych w celu transferowania ziemi państwowej od osób indywidualnych, ale również zespół norm prawnych regulujących możliwości odzyskania
ziemi przejętej przez państwo na etapie uspołeczniania rolnictwa w warunkach gospodarki socjalistycznej. Przykład działań prywatyzacyjnych na Litwie jest o tyle
charakterystyczny, że przyjęte rozwiązania spowodowały ich długotrwałość, a struktura agrarna będąca ich skutkiem nie stawia rolników litewskich na wysokich pozycjach konkurencyjnych w zjednoczonej Europie.
2. Podstawy procesów reprywatyzacyjnych
Proces przekształceń własnościowych na Litwie rozpoczął się w okresie tzw. pierestrojki, kiedy to pojawiły się pierwsze koncepcje odtworzenia rolnictwa prywatnego. Znaczącym aktem w tej mierze była ustawa o gospodarstwie chłopskim z 4
lipca 1989 r., w której zapisano, że ziemia państwowa może być przydzielana bezpłatnie (10-50 ha). Początkowe zainteresowanie potencjalnych rolników możliwością utworzenia gospodarstwa było niewielkie, co prawdopodobnie wynikało zarówno z zaniku tradycji gospodarowania na własny rachunek, jak też z trudności
w odtworzeniu ośrodka gospodarczego. W celu zaktywizowania ludności wiejskiej
do działań zmierzających do odrodzenia indywidualnych form gospodarowania
w rolnictwie władze Litwy poczyniły kolejne kroki i 26 lipca 1990 r. podjęły
uchwałę o zwiększeniu działek przyzagrodowych. W myśl uchwały pracownicy
przedsiębiorstw rolnych oraz emeryci mogli zwiększyć swoje działki do 3 ha, zaś
1
Dr Adam Sadowski jest pracownikiem Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu w Białymstoku.
132
Adam Sadowski
pozostałe osoby pracujące i mieszkające na wsi mogły uzyskać działki do 2 ha2. Ponieważ do wyznaczonego limitu nie wliczano powierzchni ośrodka gospodarczego,
była to czysta powierzchnia produkcyjna. Zainteresowanie taką możliwością powiększenia stanu posiadania było na tyle duże, że powierzchnia gruntów, jakie zajmowały działki, osiągnęła w niektórych rejonach (wileński) nawet ponad 30%
ogółu użytków rolnych. Od chwili rozpoczęcia wdrażania uchwały o powiększaniu
działek przyzagrodowych proces tworzenia gospodarstw praktycznie zanikł i
w konsekwencji w gruzach legła idea tworzenia dużych, silnych ekonomicznie gospodarstw rolnych.
Procesy powyższe były jedynie wstępem do faktycznej reformy rolnej, jaka rozpoczęła się w 1991 r. Przekształcenia niepodległościowe na Litwie miały miejsce 11
marca 1990 r., kiedy to Rada Najwyższa Republiki Litewskiej ogłosiła niepodległość, co dało początek gruntownym przemianom systemowym. Ekonomię odrodzonego państwa oparto na własności prywatnej, jednakże nie oznaczało to automatycznego odtworzenia praw własności, a tym samym aktywizowania rynku ziemi.
Podstawy do reorganizacji systemu władania ziemią rozpoczęto 25 lipca 1991 r.,
uchwalając Ustawę o reformie rolnej oraz ustanawiając 18 sierpnia 1991 r. normy prawne dotyczące przywrócenia praw własności. Dało to podstawę do zlikwidowania
państwowych i spółdzielczych przedsiębiorstw rolnych oraz rozpoczęcia procesu
odtwarzania struktury gospodarstw rodzinnych. Idee obu aktów prawnych bazowały na koncepcjach:
–
przywrócenia praw własności w drodze odszkodowania lub też wynagrodzenia ekwiwalentnego;
–
redystrybucji ziemi dla uprawnionych obywateli w formie bezpłatnej;
–
przeniesienia ziemi państwowej do instytucji publicznych;
–
prywatyzacji wolnej ziemi państwowej;
–
ustanowienia norm tworzących rynek ziemi.
Przyjęte rozwiązania w kwestii zwrotu ziemi pozwalały na trzy formy odtworzenia praw własności:
–
zwrot ziemi w naturze;
–
wypłacenie ekwiwalentu w postaci bonów;
–
wynagrodzenie w postaci pieniężnej.
W myśl aktów prawnych celem reformy było przywrócenie prywatnej własności
ziemi z zachowaniem, jedynie w pewnych szczególnych przypadkach, własności państwowej. Istotną specyfiką rozwiązań, jakie przyjęto na Litwie, była przymusowa prywatyzacja ziemi i majątku produkcyjnego w rolnictwie. W ustawach z roku 1991 nie wyznaczano jakiejkolwiek roli kołchozom i sowchozom, co oznaczało ich definitywną likwidację. Te rozwiązania rządowe zmuszały rolników do przejęcia całego ryzyka działalności gospodarczej na swoje barki poprzez utworzenie gospodarstw rolnych. Ustawa
o reformie rolnej nie anulowała uchwały o powiększaniu działek przyzagrodowych, dzięki
czemu ich użytkownicy mogli czuć się w miarę bezpiecznie. Ponadto przepisy poszły
2 Nie był to oczywiście akt nadania własności, a jedynie nadanie w użytkowanie, w związku z czym
możemy mówić o formie dzierżawy gruntów państwowych.
Instytucjonalne i organizacyjne uwarunkowania…
133
dalej, określając gospodarstwa na tych działkach mianem gospodarstw osobistych, zaznaczając jednocześnie, iż jest to forma dzierżawy gruntów państwowych3.
W przepisach regulujących kwestie reformy rolnej określono górną granicę obszaru gospodarstwa rodzinnego na: 50 ha użytków rolnych, 10 ha lasu (podniesiona
w późniejszym okresie do 25 ha) i 5 ha zbiorników wodnych. Oczywiście przyszli
właściciele musieli udowodnić swoje prawa własności i być obywatelami Litwy. Ustawodawcy wyznaczyli początkowo bardzo krótki czas na składanie podań o zwrot
mienia. Określono mianowicie, iż ostatecznym terminem będzie 31 grudnia 1991 r.,
co oznaczało, iż rolnicy mieli zaledwie dwa miesiące na zgromadzenie odpowiedniej
dokumentacji. Wprawdzie pierwotne założenia reformy koncentrowały się na krótkotrwałym przyjmowaniu wniosków, jednakże końcową datę kilkakrotnie przekładano
i działania reprywatyzacyjne ciągle trwają. Nadmienić w tym miejscu należy, iż nie
były uwzględniane dokumenty wystawiane przez polskie instytucje, a przyczyną tego
było traktowanie ich jako dokumentów wydanych przez władze okupacyjne.
Proces reform rolnych na Litwie, pomimo pierwotnych założeń o możliwie
szybkim transferze własności, przebiegał w trzech etapach:
1. Do 1996
−
reorganizacja gospodarki rolnej;
−
reorganizacja lub też likwidacja gospodarstw państwowych i spółdzielczych;
−
tworzenie struktury rodzinnych gospodarstw rolnych nawiązującej do
okresu sprzed kolektywizacji.
2. Lata 1996 – 2003
−
zwrócenie uwagi na procesy integracyjne z UE;
−
rozwój i poprawa przemysłu spożywczego.
3. Od 2003
−
rozwój obszarów wiejskich;
−
wzmacnianie sektora rolnego;
−
powiększanie wielkości gospodarstw rolnych;
−
działania na rzecz koncentracji ziemi.
Ważnym momentem w działaniach odtwarzających prywatne struktury agrarne
na Litwie był 26 kwietnia 1994 r., kiedy to przyjęto ustawę o ziemi (uprawomocniła
się ona 1 lipca 1994 r.). Ustawa ta nadała właścicielom ziemi prawo jej sprzedaży,
darowizny, zastawu, wymiany lub dzierżawy, tworząc warunki do efektywnego
funkcjonowania rynku ziemi.
Z późniejszych aktów prawnych należy wymienić normy z 15 lipca 2004 r., które
uchyliły wzbudzające wiele kontrowersji akty prawne dotyczące nabywania gruntów.
Przede wszystkim odstąpiono od obowiązku posiadania kwalifikacji rolniczych4.
3 W późniejszych latach decyzja Rządu Republiki Litewskiej z dnia 9 marca 1994 r. dała możliwość
dobrowolnego wykupienia działek przyzagrodowych.
4 Wprowadzenie 23 lutego 2003 r. w stosunku do potencjalnych nabywców wymogu posiadania kwalifikacji rolniczych doprowadziło do chwilowego załamania się rynkowego obrotu ziemią rolniczą na Litwie.
134
Adam Sadowski
Zmniejszono również grupę osób, które mogły nabywać grunty w sposób priorytetowy,
a także uproszczono procedury informowania tychże osób o zamiarze sprzedaży gruntów [M. Aleknavičius, 2004, s. 36-39].
3. Zakres obowiązków poszczególnych szczebli administracyjnych
Procedury odszkodowawcze oraz reprywatyzacyjne w przypadku gruntów rolnych na Litwie są precyzyjnie opisane w odpowiednich aktach prawnych, jednakże
nie można powiedzieć, iż prawo jest jednolicie stosowane. Działania reprywatyzacyjne zostały powierzone 10 lokalnym administracjom oraz 60 okręgom administracyjnym, w których procedury reprywatyzacyjne przebiegają często w odmienny sposób i w różnym tempie.
SCHEMAT 1
Struktura organizacyjna zarządzania ziemią na Litwie
Rząd
Ministerstwo
Sprawiedliwości
Ministerstwo Rolnictwa
Narodowa Służba Rolna
Departamenty Zarządzania Ziemią
w Administracji Lokalnej (10)
Wydziały Zarządzania Ziemią
w Okręgach Administracyjnych (60)
Krajowe Centrum
Rejestracyjne
Zarządy
Miast
Przedsiębiorstwa i instytucje wdrażające reformę rolną i system katastralny
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Institutional, organisational and legal framework for the
lease and sale of state owned agricultural land in the Republic of Lithuania, Twinning Light Project
[2004], s. 25.
135
W związku z procesami integracyjnymi całe prawo dotyczące funkcjonowania
rynku rolnego zostało dostosowane do wymogów unijnych. Przede wszystkim
przepisy prawa zostały w znacznym stopniu ukierunkowane na ochronę własności
prywatnej. Wprawdzie państwo posiada uprawnienia do pierwokupu gruntów na
cele publiczne, to system ograniczeń będzie limitował takie działania tylko do sytuacji koniecznych. W celu ograniczenia prób spekulacyjnego obrotu ziemią wprowadzono siedmioletni zakaz kupna ziemi państwowej i prywatnej dla obcokrajowców.
Zadania administracji lokalnej
1.
2.
Wprowadzanie reform rolnych na podstawie odpowiednich norm prawnych, dekretów i wytycznych przenoszących prawa własności ziemi (bezpłatnie) na prywatne osoby (głównie drogą zwrotu) oraz aprobowanie
i wprowadzanie wszystkich reform i planów zagospodarowania ziemi.
Wdrażanie państwowej polityki rolnej w zakresie planowania terytorialnego, użytkowania gruntów i ich ochrony, co ma być realizowane poprzez
monitorowanie działalności związanej ze zmianami charakteru użytkowania gruntów, działań w zakresie ochrony środowiska oraz wdrożenie administracyjnej kontroli stanu posiadania ziemi.
Zadania zarządów miast i okręgów administracyjnych
1.
2.
Koordynowanie działań w zakresie uchwalania planów zagospodarowania
przestrzennego oraz przedkładanie rządowi propozycji odnośnie działań
prywatyzacyjnych oraz zagospodarowania drogą sprzedaży i dzierżawy
gruntów państwowych (również propozycje wywłaszczenia gruntów na
cele publiczne).
Zarządzanie gruntami, które trafiły do zarządów miast w drodze specjalnych rozporządzeń rządu.
Zadania Narodowej Służby Rolnej
Jest to instytucja rządowa działająca pod kierownictwem Ministerstwa Rolnictwa, której zadaniem jest przygotowanie i uchwalanie kierunków i zasad działań
systemu informacyjnego – kataster własności, zarządzanie ziemią i systemem informacyjnym wykorzystania ziemi państwowej i prywatnej. Do jej obowiązków należy również nadzór nad planami zagospodarowania, co dokonuje się poprzez określanie zasad zagospodarowania ziemi oraz przygotowywanie dokumentów do wywłaszczania ziemi na cele publiczne, aprobowanie dokumentów dotyczących planów rozwoju terytorialnego całej Litwy i poszczególnych regionów, tworzenie spe-
136
Adam Sadowski
cjalnych programów dotyczących gospodarowania ziemią (np. scalenia), reprezentowanie rządu w sądzie w sprawach spornych dotyczących reform rolnych.
Zgodnie z wytycznymi reform rolnych lokalne władze administracyjne5 mają
obowiązek przeprowadzenia działań w stosunku do każdego obszaru katastralnego,
a ich efektem mają być odpowiednie plany zagospodarowania. Powinny one
uwzględniać: żądania zwrotu ziemi wraz z ich wytyczeniem na mapie, zwracane
działki ziemi przeniesione z innych obszarów, miejsce siedlisk gospodarczych oraz
działki przyzagrodowe, wykaz gruntów do sprzedaży i dzierżawy zgodny
z aktualnymi zgłoszeniami dotyczącymi odszkodowań, pozostałe grunty we władaniu państwa. Plany te są zatwierdzane przez władze lokalne w ciągu dwóch tygodni
od ich opublikowania. Nie oznacza to ostatecznego zakończenia działań dla danego
obszaru. Jeżeli znajdą się pretendenci, którzy przenoszą swoje prawo do zwrotu
ziemi z innego obszaru na obszar, dla którego taki plan został sporządzony, władze
lokalne są zmuszone do ponownej modyfikacji planów. Taki proces może trwać do
momentu wyczerpania zasobu wolnych gruntów państwowych. Brak określenia
końcowej daty przenoszenia zwrotu własności rolnych prowadzi w związku z powyższym do wydłużania się procesu reform rolnych.
Zgodnie z istniejącym prawem ziemia państwowa może zostać sprzedana albo
oddana w dzierżawę. Decyzje o oddaniu w dzierżawę są podejmowane przez zarządy miast i okręgów administracyjnych, jednakże muszą być zaakceptowane przez
władze lokalne. Jedynie w przypadku ziemi przekazanej miastom na podstawie specjalnych dekretów nie jest wymagana zgoda administracji lokalnej.
Pomimo iż administracja lokalna i zarządy miast i okręgów administracyjnych
pozostają pod nadzorem Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, istnieje pomiędzy
nimi konflikt interesów. Odmienne interpretacje przepisów oraz zainteresowanie
zarządów miejskich i okręgów administracyjnych utrzymaniem zasobów ziemi państwowej przekłada się na spowolnienie procesów prywatyzacji. Jest to głównie
spowodowane tym, iż to właśnie do budżetów miast i okręgów administracyjnych
trafiają czynsze z dzierżawy oraz 50% wartości gruntów sprzedanych na cele nierolnicze. Pozostałe 50% trafia do administracji szczebla lokalnego. W przypadku
wpływów ze sprzedaży gruntów rolnych są one transferowane do budżetu centralnego (administracji lokalnej). W ten sposób zarządy miast i administracja okręgowa
są zainteresowane wydzierżawianiem ziemi lub jej sprzedażą na cele nierolnicze,
a nie jej prywatyzacją na cele gospodarki rolnej. Takie rozwiązanie prowadzi do
pewnego zachwiania rozwoju różnych obszarów gospodarczych, gdyż pieniądze te
zgodnie z ustawą są przeznaczane na sporządzanie planów zagospodarowania
i ulepszanie infrastruktury. W związku z tym miasta i okręgi administracyjne uzyskujące wyższe dochody ze sprzedaży gruntów na cele nierolnicze mogą się szybciej
rozwijać.
Konflikt interesów i niewydolność organizacyjną w zakresie prywatyzacji gruntów pogłębia fakt, iż władze szczebla lokalnego i okręgowego, będące pod nadzorem Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, nie podlegają Ministerstwu Rolnictwa,
5
Działania są wykonywane przez odpowiednie instytucje administracyjne lub prywatne.
137
które realizuje reformy rolne poprzez Narodową Służbę Rolną. Nie istnieje też rządowy system monitoringu działań, w wyniku czego proces działań prywatyzacyjnych jest długotrwały i kosztowny.
SCHEMAT 2
Procedura sprzedaży ziemi rolniczej
Podział geodezyjny i wytyczenie działek rolnych zgodnie z wytycznymi
planów zagospodarowania przestrzennego
Rejestracja wytyczonych działek
w państwowym rejestrze własności rolnych
Sprzedaż ziemi
Zatwierdzenie aktów sprzedaży przez władze lokalne
Zatwierdzenie aktów sprzedaży przez notariuszy
Zarejestrowanie kontraktów sprzedaży w rejestrze własności rolnych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Institutional, organisational and legal framework for the
lease and sale of state owned agricultural land in the Republic of Lithuania, Twinning Light Project
[2004], s. 28.
Sytuacja na rynku ziemi na Litwie do momentu integracji europejskiej była na
tyle mało dynamiczna, iż ceny ziemi były bardzo niskie. W zasadniczy sposób miało
to przełożenie na wysokość czynszów dzierżawnych ziemi państwowej. Minimalna
cena dzierżawy została określona na 1,5% wartości ziemi6 określonej na zasadach
masowej waloryzacji, zaś maksymalna wysokość czynszu dzierżawnego wynosiła
6
Odpowiadało to jednocześnie wysokości podatku rolnego.
138
Adam Sadowski
4% wartości ziemi. Generalnie wysokość czynszu dzierżawnego gruntów państwowych opiewała na najniższą stawkę.
Ceny ziemi sprzedawanej przez państwo również nie były wysokie. Podstawowa
cena była wyznaczana na podstawie masowej wyceny, a organizacja sprzedaży bardziej polegała na znalezieniu nabywcy i transferze własności niż na uzyskaniu odpowiednio wysokiej ceny.
4. Efekty działań reprywatyzacyjnych
W wyniku działań reprywatyzacyjnych do końca 2004 roku prawa własności
odtworzono do blisko 90% ziemi. W przypadku pozostałych gruntów procedury
reprywatyzacyjne nadal trwały z uwagi na niepełne udokumentowanie praw do
ziemi. Dotyczyło to częstokroć gruntów, jakie w okresie międzywojennym były
w posiadaniu obywateli polskich. Znaczne zamieszanie wprowadziła możliwość
transferu ziemi, czyli przeniesienia odzyskiwanej ziemi na inny obszar. W wyniku
tego ziemie położone atrakcyjnie szybko znalazły nowych właścicieli, zaś grunty
położone z dala od ośrodków miejskich lub charakteryzujące się złą jakością nie
cieszyły się powodzeniem. Pomimo faktu, iż proces prywatyzacji na Litwie trwa już
kilkanaście lat, praktycznie nie widać jego końca. Ciągle można składać dokumenty
o zwrot mienia, a proces przywracania własności ciągle trwa. Rząd obawia się podjęcia decyzji o zakończeniu przyjmowania wniosków, gdyż mogłoby to wywołać
niezadowolenie społeczne. Niemniej przewiduje się, że po zakończeniu procesu reprywatyzacji w gestii państwa powinno pozostać około 500 tys. ha gruntów, które
będą mogły być przeznaczane na przyszłe działania w sferze działań restrukturyzacyjnych.
Skutkiem realizacji działań prywatyzacyjnych w przyjętym kształcie jest zaistnienie problemów strukturalnych, z którymi rolnictwo litewskie prawdopodobnie będzie borykało się w najbliższych latach. Przyjęcie zasady odtworzenia praw własności z okresu przed uwłaszczeniem spowodowały, iż średnia powierzchnia gospodarstwa na Litwie w roku 2004 wynosiła 9,1 ha. Zaznaczyć przy tym należy, że wcześniejsze działania reprywatyzacyjne pozwalające na tworzenie gospodarstw zagrodowych (pomocniczych) spowodowało powstanie ponad 300 tys. gospodarstw
o charakterze nierynkowym, których średnia powierzchnia wynosi około 2,2 ha, co
ma niebagatelny wpływ na rozdrobnienie gospodarstw rolnych. Obok szeregu gospodarstw nietowarowych i niskotowarowych w roku 2004 na Litwie funkcjonowało ponad 600 wysokotowarowych przedsiębiorstw rolnych o różnych formach
własności (spółki produkcyjne, spółdzielnie rolne, przedsiębiorstwa rolne prywatne
i państwowe itp.), których średnia powierzchnia wynosiła od 86 do 830 ha
[E. Ribašauskienė, V. Dubinas, 2005, s. 128].
139
Najbardziej niekorzystnym zjawiskiem było to, iż około 1 miliona ha gruntów
ornych7 zostało wyłączone z produkcji rolniczej i jest odłogowane. Powierzchnia ta
stanowi około 1/3 użytków rolnych i są to głównie ziemie najsłabszej jakości. Zjawisko odłogowania gruntów jest w znacznej mierze efektem odzyskiwania ziemi
przez osoby zamieszkałe w miastach. Zmian w kwestii zagospodarowania gruntów
należy oczekiwać w pierwszych latach funkcjonowania sytemu wsparcia finansowego, gdyż ustanowiony system dopłat bezpośrednich preferuje ich rolnicze wykorzystanie. Osoby zamieszkałe z dala od posiadanych gruntów otrzymują dopłaty
zaledwie w wysokości 40 euro/ha (przy standardowym poziomie dopłat w wysokości 97-120 euro/ha). Ponadto możliwość otrzymania dopłaty jest obwarowana
koniecznością dwukrotnego koszenia trawy. W takiej sytuacji o wiele korzystniejsze
dla właścicieli ziemi zamieszkałych z dala od posiadanych gruntów jest ich oddanie
w dzierżawę lub też sprzedaż.
Istotnym novum w organizacji struktur agrarnych było wprowadzenie zasad rejestracji gospodarstw rodzinnych w 2000 roku. Uważa się, iż są to gospodarstwa
towarowe powiązane z rynkiem i wytwarzające na rynek. Grupa tych gospodarstw
systematyczne rośnie, a jednocześnie wzrasta ich średnia powierzchnia. W roku
2002 gospodarstwa typu farmerskiego miały średnią powierzchnię około 22 ha, zaś
w roku 2003 ich średnia powierzchnia wzrosła do 26,2 ha.
5. Wnioski
Reasumując, można stwierdzić, iż proces przekształceń agrarnych na Litwie
w znaczącym stopniu został uwarunkowany stworzonymi rozwiązaniami instytucjonalnymi i organizacyjnymi. Początkowy etap reform agrarnych polegający na
przydzieleniu w użytkowanie ziemi w formie działek przyzagrodowych przełożył się
na trudności w zwrocie ziemi i tworzeniu efektywnych struktur agrarnych. Procedury zwrotu ziemi są długotrwałe i mało efektywne, co skutkuje tym, że pomimo
upływu kilkunastu lat od początku reform nadal trudno jest określić ich koniec. Bez
określenia ostatecznego terminu składania wniosków o zwrot ziemi niemożliwe będzie racjonalne zagospodarowanie pozostałych gruntów będących we władaniu
państwa. Ponadto konflikt interesów poszczególnych szczebli administracyjnych
będzie z pewnością przekładał się na powolność procesów prywatyzacyjnych.
Literatura
Aleknavičius M., Žemės ūkio paskirties žemės rinka. Rinkotyra Žemės ūkio ir maisto produktai, Lithuanian Institute of Agrarian Economics, „Vilnius“ 4(25) 2004.
7 Według niektórych źródeł powierzchnia niezagospodarowana wynosi około 500 tys. ha
[A. Čiapaitė, 2004].
140
Adam Sadowski
Aleknavičius M., Ausenaitė L., Žemė, w: Lietuvos žemės ūkis, Lietuvos Agrarinės Ekonomikos Institutas, Vilnius 2003.
Aleknavičius P., Finished stage of land reform in Lithuania, w: Land reform and land management ’01, Lithuanian University of Agriculture, Department of Land Management, Kaunas Akademija 2001.
Bobryk A., Dążenia do autonomii polskiej na Litwie, w: Polskie odrodzenie na wschodzie, red.
A. Bobryk, J. Jaroń, Katedra Filozofii i Socjologii Akademii Podlaskiej, Siedlce
1999.
Čiapaitė A., Žemės ištekliai, w: Lietuvos žemės ūkis ir kaimo plėtra 2004, red.
G. Radzeivičius, Lietuvos Agrarinės Ekonomikos, 2004.
Institutional, organisational and legal framework for the lease and sale of state owned agricultural
land in the Republic of Lithuania. Final Report, Twinning Light Project, LithuaniaGermany, November 2004.
Kavaliauskienė B., Dynamic and forecast of private land in Lithuania, w: Land reform and
land management ’01, Lithuanian University of Agriculture, Department of Land
Management, Kaunas Akademija 2001.
Kirstukas J., Wyniki prywatyzacji ziemi na Litwie, w: Problemy transformacji gospodarki Polski i krajów nadbałtyckich, „Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej im O. Langego we Wrocławiu“ nr 706, Wrocław 1995.
Lietuvos žemės ūkio paskirties žemės rinkos tyrimas, Ataskaita, Lietuvos Agrarinės Ekonomikos Institutas, Vilnius 2003.
Lietuvos žemės ūkis Ekonominė apžvalga, Lietuvos Agrarinės Ekonomikos Institutas,
Vilnius 2003.
Nacionalinė žemės ūkio ir kaimo plėtros 2000-2006 metamas Programa, Lietuvos
Respublika Žemės Ūkio Ministerija, Vilnius 2000.
Ribašauskienė E., Dubinas V., Žemės ūkio ir maisto pramonės subjektų struktūra, w:
Lietuvos žemės ūkis ir kaimo plėtra 2004, red. G. Radzeivičius, Lietuvos Agrarinės
Ekonomikos Institutas, Vilnius 2005.
Sadowski A., Odbudowa struktur własności nieruchomości rolnych na Litwie w latach 90-tych,
„Acta Agraria et Silvestria, Series Agraria, Sekcja Ekonomiczna, Wydawnictwo
Oddziału Polskiej Akademii Nauk“, Vol. XLIII/I, Kraków 2004.
Sadowski A., Organizacyjno-prawne uwarunkowania przekształceń agrarnych na Litwie,
„Optimum. Studia Ekonomiczne” 2005, nr 4(28).
Sadowski A., Przekształcenia własnościowe w rolnictwie litewskim jako efekt przekształceń
systemowych, w: Rozszerzenie Unii Europejskiej na Wschód a rozwój współpracy transgranicznej, red. W. Bieńkowski, J. Grabowiecki, H. Wnorowski, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2004.
Takács-György K., Sadowski A., The privatization process in post socialist countries, „Optimum. Studia Ekonomiczne” 2005, nr 3(27).
Treinys M., Žemės ūkio sistema ir jos transformavimas, Lietuvos Žemės Ūkio
Universitetas, Akademija 2000.
141
Streszczenie
Proces przekształceń własnościowych na Litwie w zasadniczej części rozpoczął
się w roku 1991, jednakże wcześniejsze działania zmierzające do odtworzenia prywatnych form gospodarowania w rolnictwie odcisnęły swoje piętno na dzisiejszej
strukturze agrarnej. Przydzielenie ziemi w celu powiększenia działek przyzagrodowych jest widoczne do dzisiaj w postaci blisko 300 tys. gospodarstw pomocniczych.
Procedury reprywatyzacyjne początkowo zaplanowane na stosunkowo krótki
okres przeciągają się w czasie. Powodem tego jest głównie niska wydolność aparatu
administracyjnego, skomplikowana procedura administracyjna oraz konflikt kompetencyjny wewnątrz struktur administracyjnych. Skutkiem tego działania prywatyzacyjne na Litwie będą trwały jeszcze kilka lat.
Institutional and Organizational Conditions of the Privatization Process
in Lithuania
Summary
The privatization process in Lithuania started, in its full shape, in 1991, however, previous activities aimed at reconstructing of private farming left their mark
on the agrarian structure of today. The allotment of land to increase infields has
resulted, up to the present day, in the existence of nearly 300 thousand complementary farms.
Reprivatization procedures originally planned for a considerably short period,
have been extended in time. The reason for this is mainly low efficiency of administration, complicated administrative procedures and conflicts concerning jurisdiction within the administrative structures. Owing to this situation, the privatization process in Lithuania will continue for another few years.
Jolanta Elwira FILIMONIUK 1
KONWERGENCJA GOSPODARCZA POLSKI I KRAJÓW
BAŁTYCKICH
1. Wstęp
Akcesja nowych państw członkowskich do UE 1 maja 2004 r. jest wydarzeniem
bezprecedensowym w historii integracji europejskiej pod względem liczby przystępujących krajów. Dziesięć krajów przystąpiło do UE, w tym Polska, Litwa, Estonia
i Łotwa. Wydarzenie to nie wpłynęło diametralnie na zmiany parametrów ekonomicznych UE z powodu stosunkowo małego potencjału gospodarczego państw
przystępujących.
Uwarunkowania instytucjonalne i strukturalne tych państw zasadniczo odbiegają
od uwarunkowań państw Unii Gospodarczej i Walutowej – EMU (Economic and
Monetary Union) na skutek zaistniałych procesów transformacji ustrojowej – odejścia od gospodarki centralnie sterowanej na rzecz rynkowej. Państwa te są zobligowane do spełniania kryteriów konwergencji zawartych w Traktacie z Maastricht.
Przystąpienie do mechanizmów kursowych ERM II (Exchange Rate Mechanism II)
jest etapem integracji walutowej określonym przez Traktat. Tryb dochodzenia do
ERM II pozostaje w gestii krajów członkowskich. Po upływie roku od momentu
akcesji żaden kraj nie spełnia wszystkich warunków przewidzianych przez Traktat.
Artykuł stanowi próbę oceny stanu konwergencji gospodarczej Litwy, Estonii,
Łotwy i Polski. Spełnienie kryteriów konwergencji jest warunkiem wprowadzenia
euro. Przejście na euro ma swoich przeciwników i zwolenników, niesie ze sobą
szanse i zagrożenia.
Po roku od akcesji można się pokusić o podsumowanie wpływu członkostwa na
sytuację gospodarczą w całej Unii, poszczególnych badanych krajach i Eurolandzie.
Przed 1 maja 2004 r. spośród 15 państw Unii jedynie Dania, Szwecja i Wielka Brytania nie wprowadziły euro. Poniższa mapa przedstawia obszar UE, UGW i obszar
krajów, które przystąpiły do UE 1 maja 2004 r. Znaczne różnice struktur gospodarczych krajów wstępujących do UE, przyjętych reżimów kursowych i monetarnych
oraz różnice poziomu osiągniętej konwergencji nominalnej i realnej nie pozwalają
na przyjęcie jednolitego scenariusza przystąpienia do UGW [M. Siemaszko, M. Żogała, 2004].
1 Mgr Jolanta Elwira Filimoniuk jest doktorantką na Wydziale Ekonomicznym Uniwersytetu
w Białymstoku.
Konwergencja gospodarcza Polski i krajów bałtyckich
143
RYSUNEK 1
Obszar państw UE po 1.05.2004
Źródło : www.nbp.pl/publikacje/O_Euro/euro_coraz_blizej.pdf.
2. Kryterium kursu walutowego
Litwa, Łotwa, Estonia i Polska dążą do spełnienia kryteriów zbieżności z różnym skutkiem. Żaden z badanych krajów nie uczestniczył w mechanizmie kursów
walutowych ERM II przez wymagany okres dwóch lat, który jest zapisany
w artykule 121 Traktatu. Estonia i Litwa przystąpiły do ERMII 28 czerwca 2004
roku. Polska i Łotwa do tej pory nie są jego członkami, jednak w każdym momencie mogą starać się o przystąpienie. Estońska korona i litewski lit utrzymują się na
zbliżonym poziomie do centralnych kursów. Dopuszczalne wahania kursowe wynoszą +/-1,5%. Instytucje izb walutowych (currency board arrengement) w tych krajach
pozwoliły w okresie poprzedzającym ich uczestnictwo w ERM II na utrzymanie
walut bez znacznych odchyleń od kursów stałych. W okresie referencyjnym różnice
krótkoterminowych stóp procentowych w stosunku do strefy euro były stosunkowo niewielkie. Litwa i Estonia odnotowały w 2003 r. duży deficyt na rachunku
obrotów bieżących i kapitałowych, Estonia 12,7% PKB, Litwa 6,5%. Ta sytuacja
przekłada się na wzrost zobowiązań międzynarodowych netto. Uczestnictwo
w ERM II nakłada na rządy krajów akcesyjnych stosowanie właściwych mechanizmów polityki fiskalnej celem zachowania równowagi makroekonomicznej i zachowania konsekwencji działań zmierzających do realizacji etapów konwergencji. Esto-
144
Jolanta Elwira Filimoniuk
nia zobowiązała się zahamować wzrost wynagrodzeń i kredytu krajowego. Litwa
powinna uskutecznić działanie mechanizmów polityki fiskalnej [Raport o konwergencji,
2004].
Łotewski łat powiązany jest ze specjalnym prawem ciągnienia. Jego deprecjacja
w stosunku do euro spowodowana jest wzmacnianiem euro w relacji do dolara
amerykańskiego i funta szterlinga, w przypadku Łotwy – do jena japońskiego. Łotwa odnotowała również duże różnice stóp procentowych w stosunku do strefy
euro, co nie było bez wpływu na kurs łata [Raport o konwergencji, 2004].
Czynnikami wywierającymi presję na wzmacnianie się waluty jest szybki wzrost
wydajności pracy i konkurencyjności, który prowadzi do wysokiej dynamiki eksportu oraz wzrostu atrakcyjności inwestycyjnej, powodującego wzrost inwestycji
bezpośrednich w tych krajach. W okresie referencyjnym w Polsce wszystkie te zjawiska odnotowano. Ich efektem wspólnym jest wzmocnienie kursu walutowego
złotówki obserwowane od maja 2004 roku. Można stwierdzić, że wzrosło zaufanie
rynku do waluty. Nadmierne wzmocnienie waluty nie jest korzystne dla ekspansji
eksportowej, ponieważ ogranicza konkurencyjność eksportu. Należy znaleźć kompromis między tymi zjawiskami.
3. Kryterium długoterminowych stóp procentowych
Dane dotyczące długoterminowych stóp procentowych przedstawia tabela 1.
W badanym roku wartość referencyjna wynosiła 6,4%. Na podstawie wskaźników osiągniętych przez Finlandię, Danię i Szwecję (nieważona średnia arytmetyczna), następnie
dodanie 2 punktów procentowych wyliczono wartość bazową. W wymienionych państwach zanotowano najniższy wskaźnik inflacji. Łotwa i Litwa odnotowały wynik poniżej kryterium (Łotwa 5,0%, Litwa 4,4%). Polska przekroczyła wartość referencyjną, odnotowując wskaźnik na poziomie 6,9%. Dane Estonii nie są dostępne, jednakże prognozy, wobec niskiego poziomu długu publicznego, sugerują zadowalające wyniki
[EBC, Raport…, 2004, s. 26]. W 2002 r. i w 2003 r. Łotwa i Litwa odnotowały wskaźniki malejące, zbieżne do wyników strefy euro. W Polsce w pierwszych miesiącach akcesji długoterminowe stopy procentowe zaczęły rosnąć wskutek wzrostu poziomu inflacji oraz nierównowagi budżetowej, następnie, poczynając od sierpnia 2004 r., odnotowano ich spadek. Od momentu akcesji obniżyły się o 1,4%, po uwzględnieniu inflacji
o 2%. Niższe stopy procentowe świadczą o wzroście zaufania rynku, decydują
o niższych kosztach obsługi długu publicznego, wpływają na niższy koszt kredytu. Jedynie Litwa utrzymała konwergencję do kryterium zbieżności, co było determinantą
uczestnictwa w ERM II. Długoterminowe stopy procentowe są ściśle związane
z poziomem inflacji w danym kraju oraz finansami publicznymi, ponieważ dotyczą papierów dłużnych emitowanych przez dane państwa.
145
TABELA 1
Wskaźniki konwergencji gospodarczej
(z wyłączeniem kryterium kursu walutowego)
Lata
Estonia
Łotwa
Litwa
Polska
Wartość referencyjna
2002
2003
2004
2002
2003
2004
2002
2003
2004
2002
2003
2004
Nadwyżka lub defi- Zadłużenie brutto
Długoterminowa cyt instytucji rządoinstytucji
Inflacja
stopa procentowa
wych %
rządowych
i samorządowych i samorządowych
3,6
1,4
5,3
1,4
3,1
5,3
2,0
0,3
4,8
2,0
5,4
-2,7
14,1
2,9
4,9
-1,5
14,4
4,9
5,0
-2,0
14,7
0,4
6,1
-1,5
22,4
-1,1
5,3
-1,9
21,4
-0,2
4,7
-2,6
21,4
1,9
7,4
-3,6
41,1
0,7
5,8
-3,9
45,4
2,5
6,9
-5,6
47,2
2,4%
6,4%
-3%
60%
Źródło: http://www.nbp.pl/publikacje ecbar2004pl.pdf.
4. Kryterium stabilności cen
Stabilny i niski poziom inflacji jest warunkiem trwałego wzrostu gospodarczego,
a w konsekwencji dobrobytu społecznego. Wysoki poziom zatrudnienia i równowaga bilansu płatniczego są kształtowane przez poziom i stabilność cen [L. Oręziak
2003, s. 35-36]. Do ustalenia wartości bazowej (reference value) posłużyły wskaźniki
stopy inflacji HICP (harmonised index of consumer proces) – zharmonizowany wskaźnik
cen konsumpcyjnych Finlandii, Danii i Szwecji (nieważona średnia arytmetyczna
plus 1,5 punktu procentowego). Wartość referencyjna wyniosła 2,4%. W 2004 roku
Litwa uzyskała -0,2% (wartość HICP ujemną), Estonia 2,0% (czyli wynik pożądany), Polska 2,5%, a więc niewiele więcej powyżej wartości kryterium. Z krajów
badanych jedynie Łotwa uzyskała wynik niezadowalający – 4,9% (tabela 1).
Rysunek 2 zawiera porównanie zharmonizowanych wskaźników cen konsumpcyjnych w grudniu 2004 i maju 2005 roku. W każdym przypadku występuje tendencja
spadkowa, co spowodowane jest stosowaniem polityki monetarnej ukierunkowanej na
stabilność cen. Niestety, nie idzie w parze, szczególnie w przypadku Polski, prowadzenie stabilnej polityki budżetowej, stąd zrównoważenie nadmiernego deficytu budżetu
państwa jest jednym z podstawowych wyzwań dla Polski. Wzrost płac również nie
sprzyjał stabilności cen, przede wszystkim na początku okresu referencyjnego osiągając
bardzo wysoki poziom. W grudniu 2004 r. wskaźnik kosztów zatrudnienia wyniósł na
146
Litwie 6,2%, Łotwie 12,8%, Estonii 7% (procentowa zmiana w stosunku do analogicznego okresu roku poprzedniego). Polska odnotowała wskaźnik na poziomie 3,2%.
W 2005 r. dynamika kosztów zatrudnienia wzrasta i wynosi w Polsce 5,5%, Łotwie
13,8%, Litwie 9,7%, Estonii 12,8% [www.stat.gov.pl]. Wzrost popytu krajowego skorelowany ze wzrostem płac i kredytu przyczynia się do wzrostu inflacji. Od początku
2003 r. w Polsce i Łotwie stopa inflacji wzrasta. W Estonii i Litwie wzrost inflacji następuje od 2004 roku.
RYSUNEK 2
Zharmonizowane wskaźniki cen konsumpcyjnych. Procentowa zmiana
w porównaniu z analogicznym okresem roku poprzedniego
8
7
6
5
XII 2004
4
V 2005
3
2
1
0
Estonia
Łotwa
Litwa
Polska
UE 25
UE 15
Strefa
Euro
Źrodło: Opracowanie własne na podstawie http://www.stat.gov.pl/linki/podst_wsk_krotkookr/2005/06_05/index.htm.
Przyczyny wzrostu inflacji należy upatrywać w uregulowaniach cenowych (podatki pośrednie) oraz wzroście ceny ropy. W Polsce deprecjacja złotego w relacji do
euro spowodowała wzrost cen towarów importowanych, wzrosły również ceny
żywności. W maju 2005 r. wskaźnik HICP wyniósł w Polsce 2,2%, Łotwie 6,5%,
Litwie 1,9%, Estonii 2,9% [www.stat.gov.pl].
W Estonii, Litwie i Łotwie wskaźniki stopy inflacji wyrażone w HICP maleją od
1997 roku. W Łotwie wskaźnik HICP spadł poniżej 3% w 2000 i 2001 roku.
W tych samych latach wyniósł on na Litwie poniżej 2%, w Estonii wzrósł od poziomu 4% w 2000 r. do 5,8% w 2001 roku. Polska uzyskała wskaźnik poniżej 6%
dopiero w 2001 roku. W UE i strefie euro w 2001 r. wskaźnik ten wynosił nieco
powyżej 2%.
147
5. Kryterium finansów publicznych
Jedynie Estonia odnotowała w 2003 r. nadwyżkę budżetową. Łotwa i Litwa spełniły
kryterium budżetowe wynoszące 3% PKB stanowiące limit dopuszczalnego deficytu
budżetowego (tabela 1). Wskaźnik długu publicznego do PKB w Estonii (wartość bazowa 60%) był mniejszy niż w 2004 r., który był pierwszym rokiem okresu referencyjnego. Wszystkie badane kraje spełniają kryterium długu publicznego. Polska jako jedyna
z tego grona nie spełnia kryterium wielkości deficytu budżetu państwa, uzyskując wielkość deficytu 5,6% PKB w 2004 r. pomimo uzyskania mniejszego deficytu od zaplanowanego. Pakt stabilności i wzrostu przewiduje utrzymanie salda budżetowego bliskiego
zrównoważeniu lub wykazującego nadwyżkę. Polska szczególnie powinna dążyć do
zrównoważenia bilansu i spełnienia tym samym kryterium zbieżności, co umożliwi realizację dalszych etapów integracji walutowej.
6. Niezależność banku centralnego
Niezależność banku centralnego określana jest jako dodatkowe kryterium uzupełniające kryteria zbieżności. Europejski Bank Centralny EBC (European Central Bank)
został utworzony na bazie Europejskiego Instytutu Walutowego w lipcu 1998 roku. Siedzibą EBC jest Frankfurt nad Menem. Jest to instytucja niezależna od państw członkowskich i posiada osobowość prawną w każdym z tych krajów. Organy decyzyjne
EBC to Zarząd, Rada Zarządzająca, Rada Generalna. EBC jest integralną częścią Eurosystemu i Europejskiego Systemu Banków Centralnych ESBC, określaną terminem
potocznym ,,jądro” lub ,,twardy rdzeń”. Eurosystem obejmuje EBC oraz dwanaście
banków centralnych (KBC) krajów, które przyjęły euro. ESBC obejmuje EBC oraz
KBC wszystkich państw UE 25, w tym Polski, Litwy, Estonii i Łotwy.
EBC i ESBC zostały ustanowione na mocy 8 artykułu Traktatu. Podstawowym
celem ESBC jest utrzymanie stabilności cen (price stability) określonej w traktacie
WE. Zadania ESBC zostały określone w artykule 3 statutu.
ESBC ma za zadanie:
–
definiować i urzeczywistniać politykę pieniężna WE;
–
przeprowadzać operacje walutowe;
–
utrzymywać i zarządzać oficjalnymi rezerwami walutowymi państw członkowskich;
–
sprawować nadzór nad sprawnym funkcjonowaniem systemów płatniczych.
ESB działa w poszanowaniu zasady otwartej gospodarki rynkowej z wolną konkurencją, sprzyjając efektywnej alokacji zasobów [http://www.ecb.int/ecb/legal/
/pdf/pl_statute_2.pdf]. Ma za zadanie wspierać polityki gospodarcze państw
członkowskich, mając na uwadze osiągnięcie celów WE. EBC odpowiada za
realizację zadań ESBC. EBC może powierzać zadania KBC. W razie nienależytego
wypełnienia zadań przez KBC, EBC ma prawo wnieść skargę do Trybunału
Sprawiedliwości.
EBC jest odpowiedzialny za:
148
–
bezpośredni nadzór nad prowadzeniem jednolitej polityki pieniężnej na obszarze UGW, której priorytetem jest stabilizacja cen;
–
prowadzenie operacji walutowych;
–
nadzór bankowy;
–
sterowanie i utrzymanie rezerw bankowych;
–
nadzór nad funkcjonowaniem systemów płatniczych;
–
wyrażanie zgody na emisję banknotów w UE lub samodzielną ich emisję;
–
nadzór przejścia na euro;
–
wydawanie aktów prawnych dotyczących euro.
Niezależność banku centralnego przyczynia się do nieulegania presji na obniżanie stóp procentowych i zwiększanie podaży pieniądza w okresach przedwyborczych w państwach członkowskich. Bank centralny opiera swoje działania na
obiektywnej ocenie sytuacji gospodarczej w krajach strefy euro. Istnieje zależność
pomiędzy niezależnością banku centralnego a poziomem inflacji, wzrostu gospodarczego, deficytu budżetowego oraz innych wielkości makroekonomicznych. Między niezależnością banku centralnego a inflacją występuje ujemna korelacja. Niższa
inflacja występuje przy większej niezależności banku centralnego. Zdania w tej kwestii są jednak podzielone. Niektórzy twierdzą, że niezależność EBC nie ma wpływu
na wzrost gospodarczy i bezrobocie.
ESBC zobowiązano do działań na rzecz osiągania podstawowych celów Wspólnoty, np. trwałego i nieinflacyjnego wzrostu gospodarczego czy wysokiego poziomu
zatrudnienia. Polityka pieniężna ukierunkowana na stabilność cen, będącą celem
podstawowym (primare objective) ESBC określonym w artykule 2 statutu ESBC, przyczynia się do podwyższania poziomu życia społeczeństwa, a także wpływa pozytywnie na wzrost gospodarczy i zatrudnienie.
Stabilność cen przyczynia się do większej ich przejrzystości (relative price mechanism –
mechanizm cen względnych).
Przy niskiej inflacji inwestorzy rezygnują z premii inflacyjnej (inflation risk premium)
związanej z utrzymywaniem aktywów w przeciągu dłuższego okresu. W warunkach stabilności cen osoby fizyczne i przedsiębiorstwa wykorzystują posiadane zasoby bardziej
produktywnie. W warunkach niestabilności cen utrzymują wyższy poziom zapasów.
Rada zarządzająca EBC ogłosiła ilościową definicję stabilności cen (quantitive definition of price stability). Zgodnie z jej brzmieniem wzrost cen mierzony jest zharmonizowanym wskaźnikiem cen konsumpcyjnych obliczanym rok do roku. Górna
granica przedziału wahań wskaźnika inflacji wynosi 2%. Stabilny wzrost cen powinien utrzymać się w przedziale wahań od 0 do 2%. Wskaźnik HICP zapewnia porównywalność danych i jest wspólny dla wszystkich krajów strefy euro. Decyzje
dotyczące jednolitej polityki pieniężnej są podejmowane na bazie obserwacji
i rozwoju sytuacji w strefie euro jako całości, a nie w pojedynczych państwach. Stabilność cen pozwala utrzymać przedsiębiorcom maksymalne zyski. Wiarygodna polityka pieniężna stwarza korzystne i stabilne warunki dla funkcjonowania przedsiębiorstw. Inflacja może mieć pozytywny wpływ na rynek pracy poprzez tzw. efekt
napędzający (grease effect), gdyż ułatwia dokonywanie realnych zmian w poziomie
płac realnych. Istnieją opinie, że inflacja może oddziaływać negatywnie na rynek
149
pracy poprzez tzw. efekt hamujący (sand effect). Niska inflacja powinna być utożsamiona ze stabilnością cen. Stabilność cen ma także swój wymiar społeczny i polityczny. Działania EBC powinny charakteryzować się przejrzystością (transparency).
EBC jest zobowiązane do przedstawiania raportów, skonsolidowanych bilansów
Eurosystemu, publikowania danych statystycznych. EBC prowadzi politykę pieniężną zgodnie z przyjętą strategią przy pomocy odpowiednich instrumentów polityki
pieniężnej. Operacje otwartego rynku, rezerwy obowiązkowe i polityka refinansowa
stanowią podstawę polityki pieniężnej w strefie euro.
8. Przegląd wybranych wskaźników ekonomicznych
W okresie pierwszego roku referencyjnego odnotowano ożywienie gospodarcze napędzane wzrostem eksportu. Wskaźniki obrotów handlu zagranicznego w okresie styczeń-marzec 2005 r. wyniosły w zakresie dynamiki eksportu dla Polski 23% (procentowa zmiana w porównaniu do roku poprzedniego), Litwy 22%, Łotwy 32%, Estonii
21%. W zakresie dynamiki importu Estonia, Polska i Litwa odnotowały wskaźnik na
poziomie 14%, Łotwa 21%. Dynamika produkcji przemysłowej (wskaźnik wyrażony
w postaci procentowej zmiany do roku poprzedniego) wzrosła od grudnia 2004 do
kwietnia 2005 r. dla Estonii z 6,4% do 11,3%, dla Litwy zmalała z 11,1% do 1,6%, dla
Łotwy zmalała od poziomu 3% do 1,7% [www.stat.gov.pl].
Rysunek 3 obrazuje sytuację w zakresie zmian stopy bezrobocia. W 2004 r. poprawa
na rynku pracy nie nastąpiła. W 2005 r. we wszystkich krajach odnotowano tendencję
spadkową w zakresie zmian stopy bezrobocia. Redukcja stopy bezrobocia to jedno
z podstawowych wyzwań stojących przed Polską. Niezbędne są skuteczne reformy rynków pracy. Przewiduje się, że stopa bezrobocia sukcesywnie będzie malała.
RYSUNEK 3
Zharmonizowana stopa bezrobocia w % – ogółem
(dane wyrównane sezonowo)
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
XII 2004
IV 2005
Estonia
Łotwa
Litwa
Polska
UE 25
UE 15
Strefa
Euro
150
RYSUNEK 4
Produkt krajowy brutto – ogółem. Procentowa zmiana w porównaniu
z analogicznym okresem roku poprzedniego – ceny stałe z 1995 r. Dane wyrównane sezonowo
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
X-XII 2004
I-III 2005
Estonia
Łotwa
Litwa
Polska
UE 25
UE 15
Strefa
Euro
Litwa, Łotwa, Estonia i Polska odnotowały wysoką dynamikę wzrostu PKB na
tle dynamiki PKB UE 15, UE 25 i strefy euro (rysunek 4). Najwyższy wskaźnik
w okresie od października do grudnia 2004 r. uzyskała Łotwa – 8,6%, następnie
Litwa – 6,1%, Estonia – 5,9% i Polska – 4,3%. Od stycznia do marca 2005 r.
wskaźnik dynamiki PKB w Polsce ukształtował się na poziomie 4,1%, Litwa odnotowała wskaźnik wynoszący 5,6%. UE 25, UE 15, i strefa euro nie przekroczyła
poziomu 2% zmiany PKB. W I kwartale 2005 roku nastąpił spadek rocznego tempa
wzrostu gospodarczego, co było spowodowane bardzo wysoką dynamiką PKB,
wynoszącą przed rokiem 6,9% [„Przegląd Makroekonomiczny…”, 2005].
Dynamika popytu krajowego (procentowa zmiana w porównaniu z analogicznym okresem roku poprzedniego) dla Polski i Litwy w 2005 r. ma tendencje spadkowe. W Polsce obniżyła się z poziomu 5,3% w kwietniu 2004 r. do 1,7% w okresie
od stycznia do marca 2005 roku. Litwa w tym samym okresie odnotowuje zmianę
wskaźnika z 13,7% na 7,2%. W UE i strefie euro wielkości zmian popytu utrzymują
się na podobnym poziomie.
Dynamika spożycia prywatnego w Polsce w tym samym okresie maleje z 3,4%
do 1,5% (procentowa zmiana w porównaniu z analogicznym okresem roku poprzedniego). Litwa odnotowuje spadek z 8,1% do 6,7% [www.stat.gov.pl].
151
RYSUNEK 5
Popyt krajowy. Procentowa zmiana w porównaniu z analogicznym okresem
roku poprzedniego. Ceny stałe z 1995 r.
9
8
7
6
Litwa
5
Polska
UE 25
4
UE 15
Strefa Euro
3
2
1
0
1
2
1 – X-XII 2004; 2 – I-III 2005
9. Wnioski
Kryteria z Maastricht zapewniają solidne podstawy gospodarcze i stabilność
wspólnej waluty. Integracja gospodarcza jest zjawiskiem, które długookresowo prowadzi do korzystnych efektów ekonomicznych. Kształtowanie pomyślnego rozwoju gospodarczego wymaga zapewnienia stabilności cen, polityki, której priorytetem
będzie ochrona konkurencyjności, stworzenia warunków do intensywnego wzrostu
inwestycji prywatnych. Wyzwaniem dla Polski i krajów bałtyckich jest zwiększenie
elastyczności na rynku pracy, zredukowanie deficytu budżetowego, reformy prywatyzacyjne. Zmiany strukturalne i fiskalne powinny zmniejszać naciski inflacyjne
[Oświadczenie końcowe…, 2004].
Kraje badane sprawnie włączyły się do wspólnego rynku wewnętrznego przy zachowaniu wysokiej dynamiki wzrostu gospodarczego, uzyskując przy tym wysokie
wskaźniki wymiany handlowej. W Polsce utrzymywał się proces szybkiego wzrostu
wydajności pracy, produkcji i eksportu. Niższa była dynamika importu. Znaczące
środki z tytułu udziału Polski w funduszach strukturalnych na krótszą metę mają
wpływ na koniunkturę gospodarczą.
W dłuższym okresie w wyniku dodatkowych nakładów znaczenie ma ogólny wzrost
konkurencyjności gospodarczej skorelowany z przyśpieszonym rozwojem. W badanych
152
krajach podjęto reformy fiskalne, niwelowano szoki cenowe odpowiednimi stabilizatorami, realizowano plany prywatyzacyjne. Wyraźnie wzrosło zainteresowanie Polską,
Litwą, Estonią i Łotwą inwestorów zagranicznych. Uczestnicy rynków finansowych zareagowali wzrostem zaufania. Nastąpiła poprawa stabilności społeczno-politycznej. Integracja walutowa w niedalekiej przyszłości powinna przyczynić się do intensyfikacji
wzrostu gospodarczego. Litwa, Łotwa, Estonia i Polska osiągnęły wysoki stopień konwergencji gospodarczej. Pierwszy rok akcesji okazał się sukcesem.
Literatura
Informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej, GUS, maj 2005.
Oręziak L., Euro nowy pieniądz, WN PWN, Warszawa 2003.
Oświadczenie końcowe Misji MFW, Warszawa, NBP, 20 października 2004.
Raport roczny 2004, Europejski Bank Centralny, 2005.
Raport o konwergencji, Europejski Bank Centralny, 2005.
Program konwergencji, Warszawa, NBP, kwiecień 2004.
„Przegląd Makroekonomiczny“ 2005, nr 4, Ministerstwo Finansów, Departament
Polityki Finansowej Analiz i Statystyki.
Siemaszko M., Żogała M., Euro coraz bliżej, Departament Komunikacji Społecznej,
Warszawa, NBP, 2004.
„Statistical yearbook on candidate countries”, European Commission, Luxemburg 2003.
The 2002 Broad Economic Policy Guidelines, European Commission, European Economy, No. 4/2002.
www.mf.gov.pl.
www.ukie.gov.pl.
www.euroinfo.org.pl.
http://www.stat.gov.pl/linki/podst_wsk_krotkookr/2005/06_05/index.htm.
http://www.ecb.int/ecb/legal/pdf/pl_statute_2.pdf.
Streszczenie
Akcesja nowych państw członkowskich do UE, która nastąpiła 1 maja 2004 r.,
jest wydarzeniem bezprecedensowym w historii integracji europejskiej pod względem liczby przystępujących krajów. Dziesięć krajów przystąpiło do UE, w tym Polska, Litwa, Estonia i Łotwa. Państwa te są zobligowane do spełniania kryteriów
konwergencji zawartych w Traktacie z Maastricht. Po upływie roku od momentu
akcesji żaden kraj nie spełnia wszystkich warunków przewidzianych przez Traktat.
Artykuł stanowi próbę oceny stanu konwergencji gospodarczej Litwy, Estonii,
Łotwy i Polski. Spełnienie kryteriów konwergencji jest warunkiem wprowadzenia
euro. Przejście na euro ma swoich przeciwników i zwolenników, niesie ze sobą
szanse i zagrożenia. Bilans korzyści i kosztów po upływie roku akcesji charakteryzuje się przewagą zjawisk korzystnych nad niekorzystnymi.
153
Economic Convergence of Poland and Baltic Countries
Summary
Accession of new member states to the EU on the 1st May 2004 was an unprecedented event in the history of the European integration regarding the number
of the acceding countries. Ten countries joined the EU, including Poland, Lithuania, Latvia and Estonia. Those countries are obliged to fulfil the convergence criteria included in the Maastricht Treaty. However after one year of accession none of
the countries fulfilled all the requirements.
The paper aims to asses the state of economic convergence of Poland, Lithuania, Latvia and Estonia. The fulfilment of the convergence criteria is a prerequisite
for introducing the Euro currency. Accepting the Euro currency has its opponents
as well as followers and is connected with certain opportunities and threats. The
balance of costs and benefits after a year of accession is characterised by preponderance of favourable over unfavourable phenomena.
Marta JUCHNICKA 1
WSPÓŁPRACA W RAMACH INSTYTUCJI UNII EUROPEJSKIEJ
W ŚWIETLE TRAKTATÓW ZAŁOŻYCIELSKICH, TRAKTATU
AKCESYJNEGO I KONSTYTUCJI EUROPEJSKIEJ
Wstąpienie do Unii Europejskiej związane jest zarówno z uzyskaniem przez jej
członka określonych przywilejów, ale także z koniecznością respektowania jej przepisów. Statut pełnoprawnego członka Unii uzyskuje się po zakończeniu procesu
aplikacyjnego, czyli ratyfikowaniu traktatu akcesyjnego przez wszystkie państwa
członkowskie oraz państwo kandydujące.
Ramy prawne Unii Europejskiej wyznaczają tzw. traktaty założycielskie2, traktat
dotyczący przystąpienia do Unii Europejskiej3 (zwany Traktatem Akcesyjnym) oraz
w przyszłości traktat ustanawiający Konstytucję Europejską (tzw. Konstytucja Europejska). Zgodnie z treścią art. IV-447 Konstytucji „wchodzi ona w życie 1 listopada 2006 roku, pod warunkiem że zostaną złożone do depozytu wszystkie dokumenty ratyfikacyjne lub w przeciwnym wypadku wchodzi on w życie pierwszego
dnia drugiego miesiąca następującego po złożeniu do depozytu dokumentu ratyfikacyjnego przez Państwo-Sygnatariusza, które jako ostatnie spełni tę formalność”.
Konstytucja Europejska uchyla dotychczasowe traktaty. Ponieważ do dzisiaj Konstytucja nie została ratyfikowana przez wszystkich członków, moc prawną posiadają
powyższe traktaty.
Mgr Marta Juchnicka jest pracownikiem Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku.
Traktaty założycielskie: traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (Traktat WE) i traktat
ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Traktat Euratom), uzupełnione i zmienione
traktatami lub innymi aktami, traktat o Unii Europejskiej (Traktat UE), uzupełniony lub zmieniony
traktatami lub innymi aktami.
3 Pełna nazwa dokumentu w brzmieniu: Traktat między Królestwem Belgii, Królestwem Danii, Republiką Federalną Niemiec, Republiką Grecką, Królestwem Hiszpanii, Republiką Francuską,
Irlandią, Republiką Włoską, Wielkim Księstwem Luksemburga, Królestwem Niderlandów, Republiką
Austrii, Republiką Portugalską, Republiką Finlandii, Królestwem Szwecji, Zjednoczonym Królestwem
Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej (Państwami Członkowskimi Unii Europejskiej) a Republiką Czeską, Republiką Estońską, Republiką Cypryjską, Republiką Łotewską, Republiką Litewską, Republiką
Węgierską, Republiką Malty, Rzeczypospolitą Polską, Republiką Słowenii, Republiką Słowacką dotyczący przystąpienia Republiki Czeskiej, Republiki Estońskiej, Republiki Cypryjskiej, Republiki Łotewskiej, Republiki Litewskiej, Republiki Węgierskiej, Republiki Malty, Rzeczypospolitej Polskiej, Republiki Słowenii i Republiki Słowackiej do Unii Europejskiej.
1
2
Współpraca w ramach instytucji Unii Europejskiej…
155
Uzyskanie statusu członka polega na budowaniu i na czynnym uczestnictwie
w unijnych strukturach. Zgodnie z postanowieniami Traktatu Akcesyjnego (art. 1,
ust. 1 i 2) nowe kraje członkowskie zostały zobowiązane do respektowania praw
i obowiązków wynikających z przystąpienia, a określonych w traktatach. Pełnoprawne uczestnictwo w Unii Europejskiej wiąże się zatem z wprowadzeniem zmian
do funkcjonującej do tej pory współpracy. Oznacza to, iż otworzyły się nowe pola
współpracy, zarezerwowane wyłącznie dla członków, a związane z uczestnictwem
we wspólnych strukturach. Z drugiej jednak strony nowi członkowie Wspólnoty
zobowiązani są do stosowania przepisów unijnych, tj. dorobku Schengen, a więc respektowania swobody przepływu towarów, osób, usług i kapitału [K. Rokicka,
2000]. Ponadto nowe kraje członkowskie zobowiązano do przystąpienia do konwencji oraz do wprowadzenia uregulowań w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości
i spraw wewnętrznych [Traktat…, 2004, art. 3]. Każde z nowych państw członkowskich na mocy Traktatu uczestniczyć będzie, po spełnieniu określonych warunków,
w unii gospodarczej i walutowej. Umowy lub konwencje z jednym lub większą
liczbą państw trzecich, z organizacją międzynarodową lub z obywatelem państwa
trzeciego są także wiążące dla nowych państw członkowskich. Począwszy od dnia
przystąpienia, nowe państwa członkowskie stosują dwustronne umowy oraz
uzgodnienia włókiennicze zawarte przez Wspólnotę z państwami trzecimi, wystąpią z wszelkich umów o wolnym handlu, w tym ze środkowoeuropejskiej umowy
o wolnym handlu (CEFTA). „Tam, gdzie jest to konieczne, nowe Państwa Członkowskie podejmą wszelkie właściwe środki w celu dostosowania ich pozycji wobec
organizacji międzynarodowych i tych umów międzynarodowych, których Wspólnota lub inne Państwa Członkowskie są również stronami, do ich praw i obowiązków wynikających z ich przystąpienia do Unii” [Traktat…, 2004, art. 6, ust. 12].
„Unia Europejska prowadzi wspólną politykę zagraniczną i bezpieczeństwa, opartą
na rozwoju wzajemnej politycznej solidarności między Państwami Członkowskimi,
określaniu kwestii stanowiących przedmiot ogólnego zainteresowania i osiąganiu
coraz większego stopnia zbieżności działań Państw Członkowskich” (Konstytucja
Europejska, art. I-40). Państwa członkowskie uzgadniają między sobą wszystkie
kwestie dotyczące polityki zagranicznej i bezpieczeństwa w celu określenia wspólnego podejścia. Ponadto zapewniają realizację interesów i wartości Unii na arenie
międzynarodowej. Wspólna polityka bezpieczeństwa i obrony obejmuje stopniowe
określanie wspólnej polityki obronnej. Może ona doprowadzić, w razie konieczności, do stworzenia wspólnej obrony. W ramach kompetencji niewyłącznych Unii,
państwa członkowskie mogą ustanawiać między sobą wzmocnioną współpracę. Na
podstawie art. I-44 Konstytucji Europejskiej „mogą korzystać w tym celu z jej instytucji i wykonywać te kompetencje”. Unia dzieli kompetencje z Państwami
Członkowskimi w następujących dziedzinach: rynek wewnętrzny, polityka społeczna, spójność gospodarcza, społeczna i terytorialna, rolnictwo i rybołówstwo,
środowisko naturalne, ochrona konsumentów, transport, sieci transeuropejskie,
energia, przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, wspólne problemy
bezpieczeństwa w zakresie zdrowia publicznego [Konstytucja…, art. I-14]. Celem
wzmocnionej współpracy jest sprzyjanie realizacji celów Unii, ochrona jej interesów
156
Marta Juchnicka
oraz wzmocnienie procesu jej integracji. Taka współpraca jest otwarta dla wszystkich Państw Członkowskich w dowolnym czasie, pod warunkiem iż cele takiej
współpracy nie mogą zostać osiągnięte w rozsądnym terminie przez Unię jako całość oraz że uczestniczy w niej co najmniej jedna trzecia Państw Członkowskich.
WYKRES 1
Procedura procesu akcesyjnego
Źródło: Negocjacje członkowskie. Polska na drodze do Unii Europejskiej [2000], s. 28.
Do instytucjonalnych uwarunkowań współpracy należy zaliczyć możliwość
czynnego udziału w strukturach unijnych. Oznacza to, iż każde z Państw Członkowskich posiada swojego reprezentanta w unijnych instytucjach. Daje to możliwość współuczestnictwa w podejmowaniu najważniejszych decyzji dotyczących
Unii. Ustanowienie jednolitych ram instytucjonalnych miało na celu wspieranie wartości reprezentowanych przez Unię Europejską, zapewnienie realizacji jej celów.
Ponadto instytucje powinny służyć interesom Wspólnoty i jej obywateli oraz
Państw Członkowskich, a także powinny zapewniać spójność, skuteczność
157
i ciągłość jej polityk oraz działań [Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy, 2004,
art. I-19]. Zadania powierzone Wspólnocie wykonują następujące instytucje: Parlament Europejski, Rada, Komisja, Trybunał Sprawiedliwości, Trybunał Obrachunkowy [Traktat Ustanawiający Wspólnotę Europejską, 2002]. Organami doradczymi powyższych instytucji są Komitet Ekonomiczno-Społeczny oraz Komitet Regionów.
WYKRES 2
Instytucje Unii Europejskiej
Źródło: Bednarz L., Konstytucja dla Europy, http://www.konstytucjaue.gov.pl Europejski
Komitet Ekonomiczno-Społeczny, http://www.esc.eu.int/documents/presentation/presentation_
_cese_ 2004_pl.pdf.
W procesie decyzyjnym zaangażowane są trzy podstawowe instytucje: Parlament
Europejski, który reprezentuje obywateli UE i jest bezpośrednio przez nich wybierany, Rada Unii Europejskiej, która reprezentuje poszczególne Państwa Członkowskie oraz Komisja Europejska, która pilnuje interesów Unii jako całości. Ponadto
w Unii działają Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich, który chroni obywateli
i organizacje unijne przed przypadkami złego zarządzania, Europejski Inspektor
Ochrony Danych, który odpowiada za zapewnienie poszanowania przez instytucje
i organy unijne prawa do prywatności w trakcie przetwarzania danych osobowych.
158
Marta Juchnicka
Kwestiami finansowymi zajmują się Europejski Bank Centralny, odpowiadający za
europejską politykę monetarną, Europejski Bank Inwestycyjny finansujący projekty
inwestycyjne Unii oraz Europejski Fundusz Inwestycyjny zapewniający gwarancje
i kapitał podwyższonego ryzyka w ramach pomocy dla małych i średnich przedsiębiorstw [Instytucje i organy Unii Europejskiej]. W Traktacie Akcesyjnym instytucjom
unijnym poświęcono oddzielny rozdział. Parlament Europejski tworzony jest przez
732 posłów ze wszystkich Państw Członkowskich. Posiada on trzy podstawowe rodzaje uprawnień: legislacyjne, w zakresie budżetu oraz kontrolne. Parlament Europejski odbywa posiedzenia i obraduje publicznie. Jego decyzje, stanowiska i debaty
są publikowane w „Official Journal of the European Union“. W Traktacie określono liczbę parlamentarzystów z poszczególnych państw: Malta – 5, Estonia, Cypr,
Luksemburg – po 6, Słowenia – 7, Łotwa – 9, Irlandia i Litwa – po 13, Dania, Słowacja, Finlandia – po 14, Austria – 18, Szwecja – 19, Belgia, Republika Czeska, Grecja, Węgry, Portugalia – po 24, Niderlandy – 27, Hiszpania i Polska – po 54, Francja, Włochy i Zjednoczone Królestwo – po 78 i Niemcy – 99. Zgodnie z art. 4
Traktatu o Unii Europejskiej, Rada Europejska nadaje Unii impulsy niezbędne do
jej rozwoju i określa w tej mierze ogólne kierunki polityczne. Tworzą ją szefowie
państw lub rządów Państw Członkowskich oraz przewodniczący Komisji. Towarzyszą im ministrowie spraw zagranicznych Państw Członkowskich i członek Komisji. Rada Europejska zbiera się co najmniej dwa razy w roku pod przewodnictwem szefa państwa lub rządu Państwa Członkowskiego, które przewodniczy Radzie. Waga głosów poszczególnych państw członkowskich określana jest na: Malta
– 3, Cypr, Łotwa, Słowenia, Estonia, Luksemburg – po 4, Dania, Irlandia, Litwa,
Finlandia, Słowacja – po 7, Austria i Szwecja – po 10, Belgia, Republika Czeska,
Węgry, Grecja, Portugalia – po 12, Niderlandy – 13, Hiszpania i Polska – po 27,
Niemcy, Francja, Zjednoczone Królestwo i Włochy – po 29. Przyjęcie decyzji wymaga co najmniej 232 głosów „za”, oddanych przez co najmniej dwie trzecie
członków. Jeżeli decyzja ma zostać przyjęta przez Radę większością kwalifikowaną,
członek Rady może wystąpić o sprawdzenie, czy Państwa Członkowskie stanowiące
większość kwalifikowaną reprezentują co najmniej 62% ogółu ludności Unii [Traktat Akcesyjny, art. 12]. Komisja Europejska spełnia cztery główne zadania: przygotowuje projekty aktów prawnych, odpowiada za zarządzanie i realizację budżetu, egzekwuje prawo wspólnotowe i reprezentuje Unię Europejską na arenie międzynarodowej [Instytucje i organy Unii Europejskiej]. Każdy kraj członkowski ma prawo wyznaczenia jednego komisarza. Także Trybunał Sprawiedliwości reprezentowany jest
przez jednego sędziego z każdego Państwa Członkowskiego, który dodatkowo
wspomagany jest przez ośmiu rzeczników generalnych. Co trzy lata następuje częściowe odnowienie składu sędziowskiego i składu rzeczników generalnych. Jego
zadaniem jest zapewnienie, by prawo wspólnotowe było interpretowane
i stosowane w ten sam sposób w każdym Państwie Członkowskim. Trybunał posiada uprawnienia do rozstrzygania sporów prawnych wynikłych między Państwami
Członkowskimi, instytucjami UE, przedsiębiorstwami i osobami fizycznymi. Ramy
instytucjonalne Unii Europejskiej tworzy także Trybunał Obrachunkowy. W skład
Trybunału wchodzi po jednym członku z każdego państwa Unii, mianowanym
159
przez Radę na okres sześciu lat z możliwością przedłużenia kadencji. Głównym
jego zadaniem jest sprawowanie kontroli nad prawidłowym wykonaniem budżetu
unijnego w celu osiągnięcia najwyższej efektywności i przejrzystości. Europejski
Komitet Ekonomiczno-Społeczny (EKES) wraz Europejskim Komitetem Regionów (EKR) pełni funkcje doradcze. EKES to zgromadzenie 317 przedstawicieli
pochodzących z 25 Państw Członkowskich Unii. Tworzy go 5 członków z Malty,
po 7 z Estonii, Łotwy i Słowenii, po 6 z Luksemburga i Cypru, po 9 przedstawicieli
z Danii, Litwy, Irlandii, Słowacji i Finlandii, po 12 reprezentantów z Belgii, Republiki Czeskiej, Grecji, Węgier, Niderlandów, Austrii, Portugalii i Szwecji, po 21
z Polski i Hiszpanii oraz po 24 z Niemiec, Włoch, Zjednoczonego Królestwa
i Francji. Zgromadzenie podzielone jest na trzy grupy. Grupę I tworzą pracodawcy, zarówno z sektora publicznego, jak i prywatnego, z różnych dziedzin życia
gospodarczego. Grupę II tworzą pracownicy, którzy reprezentują zatrudnionych
wszystkich kategorii, zaś w skład III grupy wchodzą reprezentanci najróżniejszych
środowisk, tj. organizacji pozarządowych, organizacji rolniczych, małych przedsiębiorstw, rzemiosła i ludzi wolnych zawodów, spółdzielni, organizacji konsumenckich i na rzecz ochrony środowiska, społeczności naukowych i akademickich, stowarzyszeń reprezentujących rodzinę, kobiety, niepełnosprawnych itp. Komitet Ekonomiczny posiada prawo inicjatywy, może wydawać opinie rozpoznawcze, może podejmować się roli mediatora i promotora dialogu społecznego [Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny]. Taką samą strukturę reprezentacyjną co EKES
posiada Komitet Regionów. Tworzy go 317 przedstawicieli wspólnot regionalnych
i lokalnych, posiadających mandat wyborczy społeczności regionalnej lub lokalnej
bądź odpowiedzialnych politycznie przed wybranym zgromadzeniem. Rolą Komitetu Regionów jest przedstawianie stanowisk władz lokalnych i regionalnych wobec
legislacji unijnej. Komitet wykonuje to zadanie, wydając opinie na temat propozycji
Komisji. Europejski Bank Centralny (EBC) został utworzony w celu wprowadzenia
nowej waluty i zarządzania nią, tzn. przeprowadzania transakcji walutowych i zapewnienia bezproblemowego funkcjonowania systemów płatniczych. EBC, zgodnie
z postanowieniami Traktatu Europejskiego (art. 105 i 106), odpowiedzialny jest za:
określanie ram oraz realizację polityki gospodarczej i pieniężnej, przeprowadzanie
operacji dewizowych, utrzymywanie i zarządzanie oficjalnymi rezerwami dewizowymi państw obszaru euro, wspieranie sprawnego działania systemów płatniczych,
wyłączność wydawania zgody na emisję banknotów na obszarze euro.
Zakres współpracy w ramach Unii Europejskiej wyznaczają sygnowane przez
Państwa Członkowskie traktaty. Konstytucja Europejska po ratyfikowaniu przez
wszystkich członków Unii zastąpi istniejące dotychczas dokumenty, ponieważ
„traktat konstytucyjny (…) jest tzw. traktatem rewizyjnym, tj. zmieniającym traktaty
ustanawiające Unię Europejską” [J. Barcz]. Wyznacza ona ramy, w których Unia
Europejska może działać, oraz określa jej system instytucjonalny. Ponieważ ma ona
mieć zastosowanie na całym terytorium europejskim, przypisuje się jej ogromne
znaczenie. Konstytucja Europejska wprowadzi zasadnicze zmiany, znosząc konstrukcję trzech filarów, na jakich opiera się dotąd Unia, dzięki czemu prawie cały
proces legislacyjny podlega teraz procedurze współdecydowania przez Parlament
160
Marta Juchnicka
Europejski i Radę (głosującą większością kwalifikowaną). Umożliwiło to wprowadzenie jurysdykcji Trybunału Sprawiedliwości we wszystkich filarach. Początkowo
tylko filar I (wspólnota europejska łącznie z unią gospodarczą i monetarną) był zarządzany w oparciu o prawo europejskie pod kontrolą Trybunału Sprawiedliwości,
pozostałe zaś II (wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa) oraz III (sprawy
wewnętrzne i wymiar sprawiedliwości) miały procedurę międzyrządową. Jednocześnie Parlament Europejski zyskał więcej kompetencji i prawie cały proces legislacyjny podlega jurysdykcji Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości [K. Bachmann].
Zmiana w sposobie liczenia głosów powoduje zmianę wag głosów poszczególnych
państw. To zaś z kolei wpływa na system podejmowania decyzji. Do 1 maja 2004 r.
decyzje w Radzie podejmowano większością kwalifikowaną liczącą 62 głosy spośród 87 (71,3%). Obecnie wymagane jest poparcie 232 głosów, co stanowi 72,3%,
jednak muszą się na nią składać głosy co najmniej połowy Państw Członkowskich,
czyli 13 z 25 państw [J. Kranz, 2004]. Ponadto państwa Członkowskie mogą poprosić o potwierdzenie, iż głosy „za” reprezentują co najmniej 62% całkowitej populacji Unii. Jeśli będzie inaczej, decyzja nie zostanie przyjęta. Po kolejnym planowanym
rozszerzeniu łącznie 27 państw będzie miało do dyspozycji 345 głosów. Większość
kwalifikowana została ustalona na poziomie 255 głosów (74,7%). System taki obowiązywać będzie w okresie przejściowym, tzn. do 1 listopada 2009 r. Oznacza to, iż
proces podejmowania decyzji odbywać się będzie systemem ważenia głosów na
podstawie Traktatu Nicejskiego. Dowodzi to również, iż jego skuteczność ulegnie
zmianie dzięki zmniejszeniu obszarów podlegających zasadzie jednomyślności. Stanie się tak na skutek wprowadzenia „zasadniczej ścieżki legislacyjnej”, za jaką
uznano prawo współdecydowania Parlamentu Europejskiego, i powiększenia liczby
państw, które mogą wystąpić z inicjatywą w ramach unijnego Wymiaru Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych”. Po 1 listopada 2009 r. system podejmowania decyzji
(ważenie głosów w Radzie i podział mandatów w Parlamencie) zależeć będzie od
liczby ludności zamieszkującej w państwach podejmujących decyzje i od liczby tych
państw [K. Bauchmann, 2005, s. 7]. Zmiana systemu obliczania głosów z tzw. nicejskiego na zasady określone w Konstytucji Europejskiej powoduje istotne różnice
w sile reprezentacji danych państw. System podwójnej większości jest korzystny dla
państw o największej i najniższej liczbie ludności. Większość kwalifikowana stanowić będzie co najmniej 55% państw i nie mniej niż 15 reprezentujących co najmniej
65% ludności Unii (art. I-25 Traktatu Konstytucyjnego). Decyzja Unii może być
zablokowana przez 4 państwa posiadające 35% ludności Unii. Decyzje, które nie są
podejmowane na podstawie przedłożenia Komisji Europejskiej, wymagają większości 72% państw w Unii 27 członków będzie to 20 państw – reprezentujących 65%
ludności. Obliczanie siły głosu opiera się na wykorzystaniu czterech wskaźników:
Banzhafa (względnej siły głosu), Shapleya-Shubika (względnej siły głosu), Colemana
siły blokującej i Colemana siły inicjującej [W. Słomczyński, K. Życzkowski].
Kształtowanie powyższych wskaźników przed zmianami i po nich przedstawia tabela 1. Według nowych uregulowań prawie wszystkie wskaźniki mają wartość niższą
od obecnej. Wskaźnik siły głosu Polski w relacji do krajów dużych jest bardzo niekorzystny, szczególne osłabienie dotyczy relacji Polska/Niemcy. Według „nicej-
161
skich uregulowań” siła głosu Polski była prawie porównywalna z siłą głosu największych państw (średnio ok. 93%). Po wejściu w życie postanowień konstytucji
(po 1 listopada 2009 r.) siła głosu Polski drastycznie osłabnie (średnio 58%).
TABELA 1
Wskaźniki siły głosu
Wskaźniki
Banzhafa
Shapleya-Shubika
Colemana siły blokującej
Colemana siły inicjującej
Banzhafa Polska/Francja
Banzhafa Polska/Niemcy
Shapleya-Shubika Polska/Francja
Shapleya-Shubika Polska/Niemcy
Traktat z Nicei
8,12
8,67
72,80
2,71
94,9%
94,9%
92,5%
91,4%
Konstytucja Europejska
5,55
6,67
41,73
4,71
73,1%
53,3%
64,4%
41,9%
Źródło: W. Słomczyński, K. Życzkowski.
Aby postanowienia Traktatu Konstytucyjnego, w tym nowy system głosowania,
weszły w życie, wszystkie Państwa Członkowskie muszą go ratyfikować. W tabeli 2
zebrano informacje dotyczące poparcia dla Traktatu Konstytucyjnego we wszystkich państwach Unii Europejskiej. W Polsce ratyfikacja traktatu będzie przebiegać
w drodze referendum ogólnonarodowego.
Dnia 29 maja 2005 r. przeprowadzono Referendum Konstytucyjne we Francji.
W referendum według szacunków wzięło udział ponad 66% uprawnionych do głosowania. Niekorzystny wynik głosowania (54,5% opowiedziało się za odrzuceniem
Traktatu Konstytucyjnego) nie przesądzi według analityków i polityków o procesie
integracji. „Francuskie „nie” oznacza poważne problemy w procedurze przyjęcia
Traktatu Konstytucyjnego, ale nie powinno oznaczać zahamowania procesów integracyjnych i dalszego rozszerzenia Unii Europejskiej” [Wypowiedź Prezydenta RP…,
2005]. Do tej pory dziewięć Państw Członkowskich już ratyfikowało Traktat. Jednym z możliwych scenariuszy jest ponowne głosowanie nad Traktatem Konstytucyjnym, tak jak odbyło się to w Irlandii w przypadku Traktatu z Nicei. „Jeżeli do listopada 2006 r. co najmniej 20 z 25 państw powie „tak”, wtedy kraje, które odrzuciły Konstytucję, mogą zostać poproszone przez przywódców Unii o ponowne głosowanie” [R. Sołtyk, 2005]. W dniu 1 czerwca 2005 r. odbyło się referendum
w Holandii. Tak jak się spodziewano także Holendrzy wypowiedzieli się przeciwko
Konstytucji Europejskiej – ponad 62%. „Reagując na negatywny wynik referendum
w Holandii w sprawie konstytucji europejskiej wielu polityków europejskich podkreślało konieczność przeanalizowania na nowo sytuacji i udzielenia nowych
odpowiedzi na rodzące się pytania o przyszłość. Przewodniczący Komisji
Europejskiej Jose Manuel Barroso oświadczył w Brukseli, że holenderskie „nie”
zwiastuje ciężkie czasy dla Europy, ale trudności te będzie można przezwyciężyć.
Niemcy
Francja
Dania
Belgia
Ratyfikacja parlamentarna
12.05.2005 r.
Za – 68; Przeciw – 15
Za –44; Przeciw – 56*
Mało prawdopodobne; raczej ratyfikacja parlamentarna w drugiej połowie 2005 r.
Tak, referendum odbyło się
29.05.2005 r., w którym odrzucono
Traktat Konstytucyjny.
Nie
Poparcie dla Traktatu
(w procentach)
Finlandia
Aktualny stan
Niższa izba parlamentu Austrii ratyfikowała Traktat ustanawiający
Konstytucję dla Europy 11 maja
182 głosami "za" i tylko 1 przeciwko. Wkrótce odbędzie się głosowanie w wyższej izbie.
Nie
Premier Guy Verhofstadt wypoZa – 72; Przeciw – 12
wiedział się na rzecz referendum
konsultacyjnego, które się jednak
nie odbędzie wskutek spadku poparcia w parlamencie; termin
ratyfikacji jeszcze nie ustalony.
Tak
Istnieje tradycja zwoływania
referendów w zasadniczych
kwestiach europejskich. Terminu
referendum jeszcze nie wyznaczono
(po szczycie UE odłożono proces
ratyfikacji na czas późniejszy).
Czy odbędzie się referendum?
Austria
Państwo
1972 – rozszerzenie UE
1992 – Traktat z Maastricht
2000 – członkostwo
w Europejskiej Unii Monetarnej
1994 – członkostwo w UE
1972 – członkostwo w WE
1986 – Jednolity Akt Europejski
1992 i 1993– Traktat z Maastricht
1998 – Traktat z Amsterdamu
Dotychczasowe referenda związane z problematyką europejską
TABELA 2
Opinia poszczególnych Państw Członkowskich wobec możliwości ogłoszenia referendum oraz procent społecznego
poparcia dla Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy
Parlament ratyfikował 6.04.2005 r.
Parlament ratyfikował 19 kwietnia
2005 r.
Tak, referendum w II poł. 2005 r.
lub I poł. 2006 r.
Estonia
Nie ratyfikacja parlamentarna
w 2005 r.
Nie, ratyfikacja parlamentarna
w 2005r.
Mało prawdopodobne
Cypr
Republika
Czech
Tak, referendum w maju lub
czerwcu 2006r.
Tak Referendum odbyło się
1.06.2005 r.
Tak, prawdopodobny termin referendum – październik 2005 r.
Tak, referendum odbyło się 20
lutego 2005 r.; za Traktatem
głosowało 77%, przeciw – 17%,
udział wzięło – 42,3%.
Nie, ratyfikacja parlamentarna
prawdopodobnie w II poł. 2005r.
Wielka
Brytania
Szwecja
Hiszpania
Portugalia
Holandia
Luksemburg Tak
Włochy
Irlandia
Grecja
Trwa dyskusja nad projektem
ustawy umożliwiającej zwołanie
referendum.
Trwa dyskusja w parlamencie, rządzie i mediach.
Tradycja referendów tylko
w przypadku rozłamu w partiach
(jak np. w sprawie EMU).
Mimo, że nie wymaga tego Konstytucja, premier Tony Blair ogłosił
zamiar rządu zwołania referendum.
Konstytucja Włoch nie przewiduje
obecnie tej metody ratyfikacji
Referendum odbędzie się
10.07.2005 r.
Istnieje tradycja organizacji
referendów we wszystkich sprawach o ogólnonarodowym
znaczeniu
Za – 38,4; Przeciw – 61,6*
Wrzesień 2003 – członkostwo
w UE
Czerwiec 2003
2003 – Europejska Unia
Monetarna
1987 – Jednolity Akt Europejski
1992 – Traktat z Maastricht
1998 – Traktat z Amsterdamu
2001 – Traktat z Nicei
2002 – Traktat z Nicei
Tradycja ratyfikacji traktatów
przez parlament
Tak , termin jeszcze nie został jeszcze ustalony
Parlament ratyfikował 11 maja
2005 r.
Parlament ratyfikował 1 lutego
2005 r.
Polska
Republika
Słowacji
Słowenia
Źródło: www.konstytucjaue.gov.pl
*- wyniki nieoficjalne
Malta
Litwa
Łotwa
Parlament ratyfikował 20 grudnia
2004 r.
Parlament ratyfikował Traktat
ustanawiający Konstytucję dla
Europy – 2 czerwca 2005 r.
W stuosobowym Sejmie za przyjęciem TK głosowało 71 deputowanych, przeciwnych było pięciu,
a sześciu wstrzymało się od głosu.
Wymagana dla ratyfikacji większość
głosów wynosiła dwie trzecie składu izby – 67 głosów.
Parlament ratyfikował 11 listopada
2004 r.
Nie ratyfikacja parlamentarna
w 2005 r.
Węgry
Premier Mikulas Dzurinda
i Prezydent Ivan Gasparovic są
przeciwni referendum.
W październiku 2003, premier
Eddie Fenech Adami wykluczył
możliwość referendum – brak
podstawy prawnej, a referendum
akcesyjne miało decydujący charakter
Marzec 2003 – członkostwo
w UE
Maj 2003 – członkostwo w UE
Czerwiec 2003 – członkostwo
w UE
Marzec 2003 – członkostwo
w UE
Maj 2003 – członkostwo w UE
Kwiecień 2003 – członkostwo
w UE
wrzesień 2003 – członkostwo
w UE
165
Ponownie zaapelował do państw członkowskich UE, by wstrzymały się z „jednostronnymi” decyzjami przed szczytem UE wyznaczonym na 16-17 czerwca” [Holandia: „Nee”
dla konstytucji UE, 2005]. Na szczycie UE w Brukseli postanowiono przedłużyć termin
ratyfikacji konstytucji unijnej poza wyznaczoną wcześniej datę. „Data 1 listopada 2006
roku, przewidywana początkowo jako termin końcowy ratyfikacji, już nie obowiązuje.
(…) Nie możemy udawać, że nic się nie stało. Potrzebujemy przed kolejnymi ratyfikacjami refleksji, wyjaśnień i więcej debaty na temat konstytucji” powiedział na konferencji prasowej premier Luksemburga Jean-Claude Juncker, którego kraj przewodniczy
obecnie Unii. Mimo takiej sytuacji, żaden kraj nie zażądał podczas szczytu renegocjacji
unijnej konstytucji ani kompletnego wstrzymania procesu jej ratyfikacji. Premier Luksemburga zapewnił również, że zwłoka w ratyfikowaniu konstytucji UE nie wpłynie na
proces przystępowania do Unii Turcji, z którą rozmowy rozpoczną się 3 października,
ani z Rumunią i Bułgarią, których członkowstwo ma zostać sfinalizowane w 2007 r.
[Szczyt UE/ Juncker…; Szczyt UE/ Przywódcy UE…].
Współpraca w ramach struktur europejskich, a przede wszystkim możliwość
wpływania danego państwa na decyzje podejmowane przez Unię zależy od siły jego
głosu. Ta z kolei zależy od metody jej obliczania. Czy nowa metoda głosowania zawarta w Konstytucji Europejskiej wejdzie w życie? Dzisiaj nie można na to pytanie
odpowiedzieć twierdząco.
Literatura
Bachmann K., Co zmienia Traktat Konstytucyjny UE, „Raporty i Analizy” 2/05, Centrum Stosunków Międzynarodowych, http://www.konstytucjaue.gov.pl/.
Barcz J., Aspekty prawne procedury wejścia w życie Traktatu konstytucyjnego i ewentualne konsekwencje prawno-polityczne jego odrzucenia, http://www.konstytucjaue.gov.pl.
Bednarz L., Konstytucja dla Europy, http://www.konstytucjaue.gov.pl
Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny, http://www.esc.eu.int/documents/presentation/presentation_cese_2004_pl.pdf.
Holandia: „Nee” dla konstytucji UE, http://info.onet.pl/1106845,12,item.html.
Instytucje i organy Unii Europejskiej, http://europa.eu.int/institutions/index_pl.htm.
Kranz J., Między Niceą a Brukselą albo życie po śmierci, Centrum Stosunków Międzynarodowych, „Raporty i Analizy” 2/04 http://www.csm.org.pl/pl/files/raporty/
/2004/rap_i_an_0204.pdf.
Negocjacje członkowskie. Polska na drodze do Unii Europejskiej, Pełnomocnik Rządu do
spraw Negocjacji o członkostwo RP w Unii Europejskiej, Kancelaria Prezesa
Rady Ministrów, Warszawa 2000.
Rokicka K., Włączenie acquis Schengen w ramy prawne Unii Europejskiej, „Studia Europejskie” 2000, nr 2.
http://www.ce.uw.edu.pl/wydawnictwo/Kwart_2000_2/Rokicka.pdf.
Słomczyński W., Życzkowski K., Traktat z Nicei, projekt Konwentu i Konstytucja
Europejska. Porównanie mechanizmów decyzyjnych w Radzie Europejskiej,
http://www.cft.edu.pl/edu/karol/011.pdf.
166
Marta Juchnicka
Sołtyk R., Francja przy urnach, „Gazeta Wyborcza“, nr 123.4843, z dn. 30 maja 2005 r.
System prawny i instytucjonalny Unii Europejskiej, http://www.pldg.pl/ukie/jzfue/
/src/01poczatek.htm.
Szczyt UE/ Juncker: większość chce respektowania zobowiązań wobec Turcji,
http://euro.pap.com.pl/cgi-bin/europap.pl?grupa=1&ID=68195.
Szczyt UE/ Przywódcy UE przedłużyli termin ratyfikacji konstytucji, http://euro.pap.com.pl/
/cgi-bin/europap.pl?grupa=1&dzien=0&ID=68183.
Traktat Akcesyjny, 2004, http://www.prezydent.pl.
Traktat o Unii Europejskiej, Tekst Skonsolidowany (Uwzględniający zmiany wprowadzone
Traktatem z Nicei), 2002, http://www.law.uj.edu.pl/users/kpe/twe.doc.
Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy, 2004, http://europa.eu.int/eurlex/
/lex/pl/index.htm.
Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy. Pytania i odpowiedzi, UKIE,
http://www.konstytucjaue.gov.pl/.
Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, Tekst Skonsolidowany (Uwzględniający zmiany
wprowadzone Traktatem z Nicei), 2002, http://www.law.uj.edu.pl/users/kpe/twe.doc.
Wypowiedź Prezydenta RP na temat ratyfikacji Traktatu Konstytucyjnego we Francji,
http://www.prezydent.pl/x.node?id=1011848&eventId=2526626.
Streszczenie
Wstąpienie do Unii Europejskiej związane jest zarówno z uzyskaniem przez jej
członka określonych przywilejów, jak również z koniecznością respektowania jej
przepisów. Niniejszy artykuł ukazuje struktury instytucjonalne UE jako odpowiedzialne za kształt współpracy w świetle postanowień traktatów założycielskich,
Traktatu Akcesyjnego i Konstytucji Europejskiej. W artykule poruszono także problem „siły głosów” poszczególnych krajów w zależności od metody jej liczenia.
Cooperation within the Framework of the European Union Institution, in
the Light of Establishing Treaties, Treaty of Accession and The European
Constitution
Summary
Accession to the EU is connected with obtaining special privileges as a member
of the EU, as well as with respecting certain obligations and rules. The presented
article shows European institutional structures responsible for the cooperation
among EU members in the light of: the Treaty on European Union, the Treaty establishing the European Community, the Treaty establishing the European Atomic
Energy Community, of Treaty on Accession and The European Constitution.
Ewa ROSZKOWSKA 1
KONCEPCJA UOGÓLNIONEJ GRY I MOŻLIWOŚCI JEJ
ZASTOSOWAŃ DO MODELOWANIA WSPÓŁPRACY
GOSPODARCZEJ POLSKI Z KRAJAMI EUROPY PÓŁNOCNOWSCHODNIEJ
1. Konsekwencje społeczno-gospodarcze członkostwa Polski
w Unii Europejskiej
Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej wpłynęło na wzmocnienie jej pozycji
politycznej i gospodarczej, pozwala kształtować wspólnotowe polityki, zmniejsza
dystans cywilizacyjny w stosunku do krajów Unii, daje nowe możliwości rozwoju
i wyrównania dysproporcji w poziomie życia między regionami kraju czy między
miastem a wsią. Włączenie polskiej gospodarki do Jednolitego Rynku UE stwarza
dodatkowe, potencjalne możliwości wzrostu gospodarczego, budowy konkurencyjnej gospodarki, wzmacnia procesy restrukturyzacji oraz racjonalizacji wykorzystania
zasobów. Oddziałuje na rozwój i modernizację gospodarki głównie poprzez zwiększenie rozmiarów inwestycji, dopływ nowych technologii, łatwiejszy dostęp do
rynku krajów członkowskich Unii, większą skalę i specjalizację produkcji, poprawę
jakości zarządzania i efektywności gospodarowania.
Integracja z UE poprzez zobowiązania do wdrażania zmian systemowych i dostosowań instytucjonalnych przyspiesza reformy w Polsce, pomagając m.in. zapewnić przejrzystość reguł i mechanizmów gospodarczych. Wymusza dyscyplinowanie
polityki makroekonomicznej, co z kolei zwiększa odporność gospodarki na negatywne skutki wahań koniunkturalnych i zaburzeń na rynkach międzynarodowych.
Jako członek Unii Europejskiej Polska ma obowiązek koordynować w jej ramach
politykę gospodarczą.
Z chwilą akcesji Polski do UE obowiązują mechanizmy unijnego Jednolitego
Rynku. Jego istotą jest swobodny przepływ towarów, usług, kapitału i osób oraz
przestrzeganie reguł konkurencji, wymogów socjalnych i ekologicznych. Polska wyraziła zgodę na wdrożenie całości wspólnotowego dorobku prawnego UE. Oznacza
to m.in. zniesienie wszelkich ograniczeń w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej wewnątrz UE poprzez harmonizację prawa spółek krajów członkowskich, a zatem większą konkurencję.
1
Dr Ewa Roszkowska jest pracownikiem Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu w Białymstoku.
168
Ewa Roszkowska
Poprawie ulegać powinna stopniowo jakość i warunki życia Polaków dzięki
przejęciu przez Polskę unijnych standardów m.in. w dziedzinie ochrony środowiska,
bezpieczeństwa żywności, polityki społecznej. Zakłada się, że dzięki środkom z UE
możliwe będzie dokonanie przekształceń strukturalnych w polskim rolnictwie.
Niewątpliwą korzyścią jest również postęp cywilizacyjny, a udział w polityce badawczo-rozwojowej UE gwarantuje m.in. nieskrępowany dostęp do jej potencjału
naukowego i edukacyjnego polskiemu społeczeństwu.
Przystąpienie Polski do struktur UE to także zbliżenie z innymi narodami Europy, możliwość bezpośredniego, swobodnego kontaktu z różnorodnością kulturową Unii Europejskiej, lepsze zrozumienie innych narodów. Jako członek Unii Europejskiej Polska ma także szansę na skuteczniejszą ochronę przed negatywnymi
wpływami globalizacji, zwłaszcza w warunkach ewentualnych zaburzeń gospodarczo-walutowych na świecie.
Duże znaczenie ma fakt, iż dzięki uzyskanym okresom przejściowym realizacja
procesów dostosowawczych będzie wspomagana przez środki finansowe UE, udostępniane Polsce w ramach funduszy strukturalnych. Pomoc strukturalna powinna
przyczynić się do wzrostu możliwości rozbudowy infrastruktury oraz likwidacji
wieloletnich zapóźnień rozwojowych na szczeblu regionalnym i lokalnym. Bez
członkostwa Polski w Unii szanse rozwoju kraju, w tym polskiej wsi, byłyby znacznie bardziej ograniczone.
Nowe możliwości dla regionów przygranicznych zarówno na granicach wewnętrznych, jak i na granicy zewnętrznej UE, stwarza inicjatywa wspólnotowa Interreg. Beneficjantem środków z tej inicjatywy stanie się po akcesji do UE także
Polska. Inicjatywa Interreg ma na celu wspieranie rozwoju współpracy przygranicznej, inicjatyw międzyregionalnych oraz współpracy w zakresie wspólnego planowania przestrzennego. Środki na finansowanie Interreg pochodzą z funduszy strukturalnych UE, więc ich odbiorcami mogą być tylko państwa członkowskie UE.
Członkostwo Polski w Unii Europejskiej ma więc wieloaspektowy wpływ na
uwarunkowania współpracy gospodarczej Polski z innymi krajami na różnych
szczeblach (np. państwowym, regionalnym czy lokalnym). Współpracę gospodarczą
między krajami możemy traktować jako specyficzny proces interakcji społecznych,
do modelowania którego wykorzystuje się różne metody. W pracy przedstawimy
koncepcję uogólnionej gry, która stanowi jedną z propozycji „udoskonalenia” teorii
gier”, tak, aby mogła mieć szersze zastosowanie w naukach społecznych. Pokażemy, że prezentowane narzędzia mogą być przydatne do analizy współpracy gospodarczej Polski z krajami Europy Północno-Wschodniej z uwzględnieniem całej
złożoności wzajemnych relacji pomiędzy stronami.
2. Ogólne założenia, możliwości zastosowań i ograniczenia klasycznej teorii
gier do modelowania zjawisk społecznych
Teorię gier można określić jako matematyczną teorię sytuacji konfliktowych,
która zmierza do ustalenia kryteriów racjonalnego podejmowania decyzji dla dwóch
Koncepcja uogólnionej gry i możliwości jej zastosowań…
169
lub więcej stron, w sytuacji zupełnego lub częściowego konfliktu interesów, czyli
wtedy, gdy uczestnicy wykazują tendencje do realizacji odmiennych celów2. Najważniejsze założenia klasycznej teorii gier są następujące.
Uczestnicy (gracze). W grze uczestniczą co najmniej dwie strony (gracze lub mechanizmy losowe) pozostające ze sobą w interakcjach. Graczem może być człowiek, ale także firma, państwo. W sytuacji gry rynkowej mamy co najmniej dwóch
graczy, których działania inwestycyjne, marketingowe, produkcyjne czy cenowe są
wzajemnie uzależnione. Rozważane się również gry przeciwko naturze.
Interesy. Uczestnicy posiadają własne cele (interesy) i dobrze znają zarówno cele
(interesy) własne, jak i drugiej strony. Zakłada się istnienie obiektywnej lub tylko
subiektywnej sprzeczności interesów, przy czym nie bada się, co do tej sprzeczności
doprowadziło.
Zasady. Działania i zachowania uczestników gry są określane przez bardzo precyzyjne reguły gry, które są ściśle przestrzegane przez wszystkich jej uczestników.
Strategie. Plan działania określający wszystkie posunięcia, które może wybrać
każda ze stron w odpowiedzi na działania innych uczestników gry.
Reguły gry. Postępowaniem graczy rządzą formalne i nieformalne reguły gry.
W sytuacji gry rynkowej mogą to być przepisy prawne, powszechnie uznane zasady
konkurencji, nieuczciwe praktyki, wrogie przejęcia, a także zasób wiedzy analitycznej umożliwiającej śledzenie zachowań drugiej strony.
Wyniki. Każda z sytuacji końcowych gry prowadzi do ściśle określonych konsekwencji (wypłat) dla uczestników gry, które są miarą stopnia osiągnięcia celu każdej
ze stron. Określona jest funkcja użyteczności dla każdego gracza, która wyraża interesy dwu albo więcej stron. Funkcja użyteczności może być reprezentowana np. za
pomocą macierzy wypłat. Gracz wpływa na przebieg gry, wybierając swoją strategię.
Ostateczny wynik zależy jednak nie tylko od niego, ale także od decyzji pozostałych
uczestników gry. Grze towarzyszy konflikt, ponieważ zwykle każdy z graczy dąży
do innego, czasem przeciwstawnego wyniku. Są jednak sytuacje, gdy kilku graczy,
koordynując swoje strategie i współpracując, może doprowadzić do wyniku dającego każdemu z nich wyższą wypłatę.
Działania. Grę rozpoczyna się od pewnego stanu wyjściowego. Po nim następuje
ciąg posunięć. W każdym z nich jeden z graczy dokonuje wyboru spośród kilku możliwości. Są też możliwe posunięcia losowe. W klasycznej wersji teorii gier zakłada się, że
działania te są podejmowane równocześnie. Analizowane są również gry sekwencyjne,
w których uczestnicy decydują po kolei, a więc znając poprzedni ruch partnera. Celem
działania każdego gracza jest uzyskanie jak największej wygranej.
Racjonalność. W klasycznej sytuacji zakłada się, że uczestnicy postępują racjonalnie,
tzn. znają hierarchię swoich preferencji oraz preferencji drugiej strony, uczestnicy formułują swoje strategie przyjmując, że ich partnerzy działają również racjonalnie, dążąc
do maksymalizacji swych funkcji użyteczności (maksymalizacji wypłat).
2 Za twórców teorii gier uważa się J. von Neumanna oraz O. Morgensterna [J. von Neumann,
O. Morernstern, 1972]. Teoria gier obecnie znajduje zastosowania w tak różnych dyscyplinach, jak
ekonomia, zarządzanie i marketing, badania operacyjne, informatyka, nauki polityczne, biznes, teoretyczna i stosowana ekologia, statystyka czy negocjacje.
170
Ewa Roszkowska
Należy jednak mieć na uwadze, że rzeczywista konfliktowa sytuacja społeczna
prawie nigdy nie przybiera postaci ściśle sformalizowanej gry. Klasyczna teoria gier
nie jest i nie może być uniwersalnym narzędziem do rozwiązywania wszystkich konfliktów. Nie zawsze jesteśmy w stanie wskazać wszystkich graczy, opisać ich interesy, możliwe strategie, funkcję użyteczności czy macierz wypłat. Czasem trudne
może się okazać określenie nawet własnych interesów i strategii, nie mówiąc
o interesach i strategiach pozostałych uczestników gry. Jest to ważne w sytuacjach,
gdy uczestnicy gry opierają swe działania kierując się odmiennymi przesłankami
ideologicznymi, politycznymi, kulturowymi, normatywnymi czy też społecznymi.
Reguły postępowania w poszczególnych sytuacjach mogą być nieznane dla wszystkich uczestników. Możliwe posunięcia stron nie muszą być przedmiotem „wspólnej
wiedzy” stanowiącej podstawę analizy równowagi. Zbiory strategii w praktyce nie są
niezmienne. Zdarza się, że uczestnicy gry ukrywają swoje strategie lub dokonują ich
zamiany w trakcie interakcji, wprowadzając nowy zbiór strategii. Możemy mieć
wiele koncepcji rozwiązań oraz wiele możliwych stanów równowagi, przy czym
brakuje jednoznacznego sposobu określania reguły wyboru między nimi. W przypadku gier z niepełną informacją rzeczywisty układ interesów stron i wyników może być zupełnie inny od tego, który wyobrażają sobie gracze. Każdy z graczy może
grać w inną grę, a na dodatek prawdziwa gra będzie jeszcze inna.
Występują istotne odstępstwa od „racjonalności” definiowanej w ramach teorii
gier, tzn. może się zdarzyć, że tylko jedna ze stron pragnie działać zgodnie z regułami racjonalności, druga natomiast może nie postępować zgodnie z często bardzo
złożonymi regułami strategii maksymalizacji użyteczności, co uniemożliwia stosowanie klasycznej analizy równowagi. Przeszkody w podejmowaniu racjonalnych decyzji, z punktu widzenia klasycznej teorii gier, mogą wynikać np. z niemożności zebrania i analizy pełnej informacji, przypisaniu użyteczności poszczególnym strategiom, wyboru rozwiązań. Trudności psychologiczne wynikają z faktu, że decyzje
graczy są nie tylko funkcją racjonalności, ale także czynników osobowościowych,
emocjonalnych, etycznych, kulturowych i innych. Teoria gier umożliwia przeprowadzenie analizy poszczególnych gier, lecz czasem nie jesteśmy w stanie ocenić dokładnie, w ilu grach jednocześnie uczestniczy każdy gracz i do jakiego typu zaliczyć
te gry. Praktyczną trudność stanowi stwierdzenie, czy rozważana gra nie stanowi
w rzeczywistości części innej gry, której strategia optymalna nie jest tożsama ze
strategiami optymalnymi poszczególnych gier. Znalezienie takiej strategii jest zagadnieniem istotnym, wyznacza ona bowiem punkt równowagi, do którego dążą
gracze. Czynione są próby takiego „udoskonalenia” teorii gier, aby była ona pozbawiona niedoskonałości i ograniczeń opisanych wcześniej i mogła mieć szersze zastosowanie w budowaniu modeli opisujących rzeczywistość. Jedną z takich propozycji może być wykorzystanie pojęć: reguły i kompleksu reguł do konstrukcji tzw.
uogólnionej gry.
171
3. Koncepcja uogólnionej gry z wykorzystaniem reguł
Matematyczna teoria reguł i kompleksów reguł wprowadzona przez A. Gomolińską
i T. R. Burnsa [A. Gomolińska 1999, s. 95-108; T. R. Burns, A. Gomolińska, 2001,
s. 379-406] i rozwijana przez nich oraz Meekera, Caldasa i Roszkowską [T. R. Burns,
A. Gomolińska, A. Meeker, 2001, s. 1-32; T. Burns, J. C. Caldas, E. Roszkowska, 2005,
s. 363-384; T. Burns, E. Roszkowska 2003, s. 435-470] stworzyła podstawy do rozszerzenia i uogólnienia klasycznej teorii gier J. von Neumana i O. Morgernsterna. Uogólniona teoria gier (GGT) daje możliwości badania aktywności graczy, ich zachowań
i wzajemnych powiązań (interakcji) między nimi, uwzględniając szeroką klasę społecznych, ekonomicznych, kulturowych czy psychologicznych aspektów. Gra w takim ujęciu jest traktowana jako specyficzny kompleks reguł. Do matematycznej formalizacji
koncepcji uogólnionej gry wykorzystujemy pojęcie reguły, kompleksu oraz podkompleksu reguł.
3.1. Podstawy matematyczne uogólnionej gry. Pojęcie reguły, kompleksu
i podkompleksu reguł
Rozważamy język L, w którym występują zmienne oznaczające obiekty
i metaobiekty. Przez FOR oznaczamy zbiór formuł języka L 3.
Regułą [A. Gomolińska, 1999, s. 95-108] nazywamy dowolny element
(1)
(X,Y, γ ) ∈ (Fin(℘ (FOR)))2 × FOR,
gdzie: X – zbiór przesłanek (ang. premises), Y – zbiór uzasadnień (ang. justifications).
Formułę γ nazywamy wnioskiem reguły (X,Y, γ ).
Regułę4 (X,Y, γ ) rozumiemy następująco:
Jeśli wszystkie elementy X zachodzą oraz wszystkie elementy Y mogą
zajść, to mamy γ .
Jeśli
–
Y= ∅ , to mamy do czynienia z regułą „bez wyjątku”;
–
X=Y= ∅ , to mamy regułę aksjomatyczną.
Zbiór X zawiera przesłanki, które muszą koniecznie zachodzić, natomiast zbiór
Y uzasadnienia, o których nie wiadomo, że na pewno nie zachodzą (nie ma ewidencji, że nie zachodzą). Jeśli negacje faktów w Y mogą mieć miejsce, to mamy „sytuację wyjątkową” i nie można stosować reguły (X,Y, γ ). Jeśli stwierdzamy, że „nie
3 Reguła jest tu traktowana bardziej ogólnie niż w tradycyjnym ujęciu. Przez regułę rozumiemy
tzw. regułę w stylu Reitera (ang. Reiter’s default rule) [por. R. Reiter, 1980, s. 81-132].
4 Fin(Z) oznacza rodzinę wszystkich skończonych podzbiorów zbioru Z, ℘ (Z) – zbiór potęgowy
zbioru Z.
172
Ewa Roszkowska
ma sytuacji wyjątkowych” oraz wszystkie przesłanki ze zbioru X zachodzą, to działamy zgodnie z regułą (X,Y, γ ).
Kompleksem reguł [A. Gomolińska, 1999, s. 95-108] nazywamy zbiór otrzymany poprzez stosowanie następujących zasad5:
i) Dowolny skończony zbiór reguł jest kompleksem reguł.
ii) Jeśli C1, C2 są kompleksami reguł, to C1 ∪ C2 oraz ℘ (C1) są kompleksami
reguł.
iii) Jeśli C1 ⊆ C2, C2 jest kompleksem reguł, to C1 jest również kompleksem reguł.
Powiemy, że kompleks reguł C jest podkompleksem kompleksu D (C ⊆ g D),
jeśli C=D lub C został otrzymany z D przez opuszczenie pewnych (lub wszystkich)
reguł w kompleksie D oraz opuszczenie zbędnych nawiasów i wystąpień zbioru pustego ∅ .
Zauważmy, że pojęcie kompleksu może być traktowane jako uogólnienie pojęcia
zbioru, natomiast podkompleksu jako uogólnienie pojęcia podzbioru.
3.2. Koncepcja uogólnionej gry
Przez I={1,2,...,n} oznaczmy zbiór graczy, St sytuację interakcji między graczami
w momencie czasu t. Strukturę uogólnionej gry w kontekście sytuacji St można
scharakteryzować przez kompleks reguł G(t), na który składają się reguły opisujące
uwarunkowania sytuacyjne gry, role pełnione przez graczy, zależności między nimi,
możliwości interakcji itp. Przyjmujemy, że role pełnione przez i-tego gracza są reprezentowane w grze G(t) przez kompleks reguł ROLE(i,t), a role pełnione przez
wszystkich graczy przez ROLE(I,t) [T. R. Burns, A. Gomolińska, 2001, s. 379-406;
T. Burns, E. Roszkowska, 2003, s. 435-470]. Mamy przy tym
(2)
ROLE(i,t) ⊆g ROLE(I,t)⊆gG(t).
Zależności między stronami mogą mieć sformalizowaną strukturę (np. pracownik/dyrektor, sprzedawca/nabywca), być uwarunkowane społecznie, kulturowo,
zwyczajowo (np. typu przyjaciel/wróg, rodzice/dziecko), wynikać ze wzajemnego
zachowania stron czy też postrzegania konkretnej sytuacji.
Zatem gra G(t) jest określona, jeśli mamy co najmniej dwa kompleksy ról oraz
kompleks R zawierający reguły opisujące kontekst sytuacyjny gry i regulujące jej
przebieg.
G(t)=[ROLE(1,t), ROLE(2,t),...., ROLE(n,t);R].
(3)
W kompleksach ROLE(i,t) reguły są uporządkowane i pogrupowane w podkompleksy według pewnych kryteriów, z zachowaniem odpowiedniej struktury zależności między nimi (np. hierarchii ważności, stosowalności). Wśród podkomplek5 Inaczej mówiąc, klasa kompleksów reguł zawiera wszystkie skończone zbiory reguł, jest domknięta ze względu na branie sumy zbiorów, ze względu na tworzenie zbioru potęgowego oraz własność bycia kompleksem jest dziedziczona ze względu na podzbiory.
173
sów kompleksu ROLE(i,t) wyróżnia się cztery główne komponenty: MODEL(i,t),
ACTION(i,t), VALUE(i,t), J(i,t), które stanowią podstawę, „rdzeń” analizy uogólnionej gry [T. R. Burns, J. C. Caldas, E. Roszkowska 2005, s. 363-384]. Wyróżnione
kompleksy nie muszą być zbiorami rozłącznymi, niektóre reguły, czy nawet podkompleksy mogą występować w różnych kompleksach jednocześnie.
Kompleks reguł MODEL(i,t) jest ściśle związany z kontekstem sytuacyjnym gry,
umożliwia zrozumienie jej uwarunkowań. Zawiera „ogólną ocenę” i opis kontekstu
sytuacyjnego, tzn. reguł reprezentujących odczucia, wyobrażenia i-tej strony
o sobie, otoczeniu, związków zachodzących między graczami, możliwości wzajemnych interakcji, warunków ograniczających, uwarunkowania zewnętrzne. Reguły
mają tutaj głównie charakter informacyjny.
Kompleks ACTION(i,t) jest ściśle związany z procesem interakcji. Zawiera opis
możliwych aktywności podejmowanych przez i-tą stronę, zachowania rutynowe
gracza, reguły związane z komunikacją werbalną i niewerbalną w procesie interakcji,
strategie, taktyki, np. zasady regulujące czynienie ustępstw, obietnic, gróźb, możliwości wywierania presji, nacisku.
Kompleks VALUE(i,t) jest ściśle związany zarówno z kontekstem sytuacyjnym,
jak i samym procesem interakcji między stronami. Zawiera uwarunkowania prawne,
społeczne, zwyczajowe czy kulturowe procesu interakcji. Opisuje wartości oraz
normy uznawane przez strony, sposoby rozstrzygania dylematów etycznych, np. co
jest dobre, co złe. Normy i wartości mogą być źródłem konfliktu lub mieć wpływ
na jego przebieg, zaostrzając, regulując lub stymulując go.
Kompleks J(i,t) zawiera metody oceny (np. stopnia wiarygodności, prawdziwości, kompletności informacji), wartościowania (np. co jest dobre, co jest złe, odpowiednie, nieodpowiednie), podejmowania decyzji.
W podobny sposób można określić kompleksy MODEL(I,t), ACT(I,t),
VALUE(I,t), J(I,t) stanowiące główne komponenty kompleksu ROLE(I,t). Kompleksy reguł MODEL(i,t), ACT(i,t), VALUE(i,t), J(i,t) dla poszczególnych graczy są
różne, ale zawierają wspólne reguły, które wchodzą odpowiednio w zakres kompleksów MODEL(I,t), ACT(I,t), VALUE(I,t), J(I,t). Mamy przy tym
(4)
MODEL(i,t) ⊆g MODEL(I,t)⊆gROLE(I,t)⊆g G(t),
(5)
ACT(i,t) ⊆g ACT(I,t)⊆gROLE(I,t)⊆g G(t),
VALUE(i,t) ⊆g VALUE(I,t)⊆gROLE(I,t)⊆g G(t),
(6)
(7)
J(i,t) ⊆g J(I,t)⊆gROLE(I,t)⊆g G(t).
W trakcie gry reguły i kompleksy reguł mogą być niezmienne lub mogą ulegać
modyfikacjom. Modyfikacja podkompleksów polega na eliminacji reguł (kompleksów reguł), zastępowaniu danych reguł (kompleksów reguł) innymi regułami (kompleksami), wprowadzaniu nowych reguł i/lub kompleksów reguł.
Kompleks G(t) zawiera również inne reguły lub kompleksy reguł, które opisują
grę oraz regulują proces interakcji, ogólne normy, zasady gry, metareguły określające hierarchię ważności reguł, np. które reguły są stosowane w pierwszej kolejności, drugiej, sposoby modyfikacji reguł czy kompleksów. Ogólny model uogólnionej
gry G(t), w przypadku 2 graczy, przedstawia schemat 1.
174
Ewa Roszkowska
SCHEMAT 1
Model uogólnionej gry G(t)
KONTEKST SYTUACYJNY
GRY G(t)
GRACZ A
GRACZ B
ROLE1
ROLE2
MODEL(1,t)
MODEL(2,t)
J (1,t)
VALUE(1,t)
UWARUNKOWANIA
ZEWNĘTRZNE
J (2,t)
ACT(1,t)
VALUE(2,t)
ACT(2,t)
INTERAKCJE I ICH
REZULTATY
Źródło: T. Burns, J. C. Caldas, E. Roszkowska [2005], s. 363-384.
4. Możliwości zastosowań uogólnionej gry do modelowania współpracy gospodarczej Polski z krajami Europy Północno-Wschodniej
Współpraca gospodarcza pomiędzy Polską a krajami Europy Wschodniej może
być traktowana jako złożony proces społecznych interakcji, na który wpływ mają
czynniki ekonomiczne, socjologiczne, prawne, kulturowe czy nawet psychologiczne.
Uogólniona gra daje możliwości modelowania takich procesów, z uwzględnieniem
całej ich złożoności. Komponenty MODEL(I,t), ACTION(I,t), VALUE(I,t), J(I,t)
powinny w szczególny sposób uwzględniać wzajemne relacje i zależności pomiędzy
stronami.
W modelowaniu współpracy gospodarczej pomiędzy danymi partnerami reguły
tworzą swoistą bazę wiedzy. Reguły mogą być rozpatrywane w trzech aspektach: informacyjnym, gdzie służą do reprezentacji danych opisujących sytuację, komunikacyjnym, określając zasady wzajemnej komunikacji, oraz decyzyjnym, gdzie opisują
175
metody podejmowania decyzji. Podejmowanie decyzji może być związane z zachowaniem rutynowym lub uwarunkowane daną sytuacją. Pewne reguły, szczególnie
o charakterze informacyjnym, można potraktować jako atrybuty przesłanek lub
uzasadnień odpowiednich reguł decyzyjnych.
Zauważmy, że zaletą takiej reprezentacji jest możliwość analizy procesu interakcji w naturalny sposób, tj. bliski rozumowaniu gracza. Gracz często posługuje się
regułami przy opisie zasad swojego postępowania lub rozumowania, w których
przesłanki, uzasadnienia czy konkluzje są opisywane zarówno ilościowo, jak
i jakościowo, a same pojęcia nie są w pełni precyzyjne. Reguły wchodzące w skład
komponentów gry mogą być czysto sytuacyjne, mając odniesienie tylko do ściśle
określonych, dokładnie sprecyzowanych poprzez zbiór parametrów sytuacji, lub
ogólne, mając zastosowanie w wielu sytuacjach. Reguły mogą być nieprecyzyjne,
pozwalając na wieloznaczne interpretacje, lub precyzyjne, gdy przesłanki, uzasadnienia oraz konkluzje są dokładnie określone. Metareguły określają związki pomiędzy
regułami, hierarchie ich ważności, kolejność stosowania, czy też inne zależności
pomiędzy regułami. W trakcie procesu interakcji do kompleksów mogą być wprowadzane nowe reguły, reguły mogą być usuwane, zastępowane innymi lub modyfikowane ich przesłanki, uzasadnienia czy konkluzje.
Ważną zaletą reguł i kompleksów jest, po odpowiednim sformalizowaniu języka,
możliwość komputerowej analizy bazy wiedzy poprzez eksplorację danych (ang.
data mining) oraz pozyskiwanie zawartej w nim wiedzy. Reprezentację danych w takiej postaci charakteryzuje uniwersalność i efektywność. Uniwersalność polega na
możliwości gromadzenia i przechowywania zbiorów różnorodnych danych opisujących badane sytuacje gry i procesy interakcji. Efektywność reprezentacji zbioru
danych jest związana z możliwością wzbogacenia ich komputerowej analizy, np.
przez zbiory przybliżone czy rozmyte.
Istotnym problemem w procesie interakcji jest podejmowanie decyzji, które
w praktyce mogą być związane z różnymi kryteriami wyboru (np. zachowania rutynowe, zgodność z przepisami prawnymi, normami i zasadami społecznymi), ograniczoną racjonalnością, niepewnością. Ograniczoność w podejmowaniu decyzji może
być spowodowana np. niedostateczną informacją, brakiem rozeznania wszystkich
kryteriów, ograniczeniami czasowymi, kosztem uzyskania dodatkowych informacji,
częściową zdolnością percepcji postrzegania sytuacji decyzyjnej, niemożnością poczynienia optymalnego wyboru z alternatyw, które są dostępne. Czasem wybór
optymalnej decyzji polega na wyborze dostatecznie dobrej decyzji, czyli decyzji
spełniającej określone kryteria. Może to być związane z tym, że podejmując decyzje,
osoba nie jest w stanie sprawdzić wszystkich alternatyw lub dokonać ich porównań,
stąd ogranicza się do znalezienia rozwiązania, które ją satysfakcjonuje. Niektóre reguły i zachowania mogą być rutynowe. Należy ustalić jedynie warunki, jakie powinna spełniać dana alternatywa, nie sprawdza się jednak wszystkich możliwych alternatyw.
Analiza współpracy gospodarczej między krajami powinna uwzględniać specyfikę systemów instytucjonalnych danych krajów. System instytucjonalny to całokształt dostosowanych do siebie, komplementarnych instytucji sfery ekonomicznej,
176
Ewa Roszkowska
społecznej, politycznej [A. Chmielak, 2003, s. 91-102]. Ze względu na normy, zasady, organizacje i mechanizmy charakteryzujące zachowanie ludzi wyróżnia się:
–
instytucje ekonomiczne, gdzie głównym celem jest osiąganie korzyści
ekonomicznych zgodnie z przyjętymi zasadami efektywności i racjonalności gospodarowania,
–
instytucje społeczne, gdzie głównym celem jest dążenie ludzi do osiągania poczucia sprawiedliwości społecznej zgodnie z zasadami obowiązującymi w danej społeczności,
–
instytucje polityczne, gdzie głównym celem jest dążenie do udziału
w podejmowaniu decyzji, współuczestnictwa w sprawowaniu władzy administracyjnej.
Zauważmy, że normy, zasady postępowania, mechanizmy współpracy w ramach
instytucji mogą być opisane w formie reguł oraz kompleksów reguł w naszym formalizmie. W kontekście analizy współpracy pomiędzy krajami należy zwrócić uwagę, w jakim stopniu poszczególne składniki systemu instytucjonalnego, tj. normy,
zasady, organizacje, mechanizmy, są podobne. Podobne instytucje w sferze ekonomicznej, społecznej czy politycznej to podobne kryteria oceny efektywności ekonomicznej, sprawiedliwości społecznej i akceptacji władzy politycznej, co w znacznym
stopniu ułatwia współpracę gospodarczą. Budowane modele powinny uwzględniać
stopień rozbieżności i jego wpływ na zakres i charakter współpracy każdej z tych
sfer w relacji Polski z pozostałymi krajami6.
W sytuacji analizy wzajemnej współpracy między partnerami z różnych krajów
odpowiednie kompleksy powinny zawierać reguły opisujące system instytucjonalny
danego kraju, sytuację polityczną kraju partnera, formę rządów, działania instytucji
politycznych, system prawny, skalę korupcji, sposoby prowadzenia interesów, obszary występowania konfliktów politycznych, sytuację społeczną partnera. Przepisy
prawne danego kraju, jak również przepisy unijne regulujące warunki współpracy
mają często postać algorytmów, procedur, czyli mogą być wyrażone w formie odpowiednich kompleksów reguł (mających np. postać instrukcji).
Warto także wyróżnić kompleksy charakteryzujące uwarunkowania kulturowe
współpracy, normy i zasady społeczne obowiązujące w danym kraju, sposoby komunikowania się partnera. Na współpracę gospodarczą ma wpływ szeroko rozumiana kultura oraz tzw. kultura ekonomiczna „Kultura obejmuje przekazywany
z pokolenia na pokolenie całokształt dorobku danej społeczności, w tym przekonania, wzory postępowania, reguły współżycia. Tworzy zbiory zasad, koncepcji, kategorii, pojęć przyjętych w danej zbiorowości i wyznaczających określone zachowania” [J. W. Salarusse, 1994, s. 61]. Na kulturę ekonomiczną składają się postawy,
wartości i przekonania, normy związane z aktywnością gospodarczą jednostek, organizacji czy instytucji. Stanowią one podstawę tzw. racjonalności ekonomicznej,
warunkując dobór środków, celów, strategii działania, kształtują stosunki pomiędzy
podmiotami.
6 Instytucjonalnym ograniczeniom współpracy między krajami, ze szczególnym uwzględnieniem
Rosji i Białorusi, poświęcona jest praca A. Chmielak [A. Chmielak, 2003].
177
W pracy Ewy Roszkowskiej pokazano możliwości zastosowania reguł i kompleksów reguł do klasyfikacji modeli kulturowych zachowań w biznesie według typologii Gestelanda [R. F. Gesteland, 2000]. Przedstawiono również podstawowe reguły charakteryzujące negocjatorów z Polski, Rosji i krajów nadbałtyckich. Prezentowane w tej pracy reguły opisujące uwarunkowania kulturowe prowadzonych rozmów mogą być pomocne w wypracowaniu odpowiednich modeli komunikacji,
form współpracy pomiędzy Polską a partnerem z Europy Północno-Wschodniej.
Zestaw ogólnych reguł związanych z uwarunkowaniami społecznymi, ekonomicznymi czy kulturowymi współpracy powinien zostać wzbogacony i uzupełniony
o indywidualne reguły określające sposób postępowania, podejmowania decyzji,
komunikacji między stronami w określonej sytuacji.
Wypracowanie korzystnych dla obu stron warunków współpracy gospodarczej
często związane jest z negocjacjami. W pracach Ewy Roszkowskiej [2001, s. 51-76;
2002, s. 103-120] zostało zaproponowane nowe podejście do analizy negocjacji, polegające na wykorzystaniu pojęcia reguły i kompleksu reguł. Pojęcia te posłużyły do
opisu procesu negocjacji, stylów prowadzenia negocjacji, zasad dobrej komunikacji.
W pracy Ewy Roszkowskiej [2003, s. 87-104] pokazano, że komunikaty werbalne
i niewerbalne stosowane w negocjacjach mogą być reprezentowane przez reguły.
Kompleksy reguł związane z negocjacjami mogą być ważnym elementem ogólnego
modelu współpracy gospodarczej.
Literatura
Burns T. R., Caldas J. C., Roszkowska E., Generalized Game Theory’s Contribution to
Multi-agent Modelling Addressing Problems of Social Regulation, Social Order, and Effective
Security, w: Monitoring, Security and Rescue Techniques in Multiagent Systems, red.
B. Dunin-Keplicz, A. Jankowski, A. Skowron, M. A. Szczuka, Springer, 2005.
Burns T. R., Gomolińska A., The Theory of Socially Embedded Games: The Mathematics of
Social Relationships, Rule Complexes, and Action Modalities, „Quality and Quantity:
International Journal of Methodology“, Vol. 34(4), 2001.
Burns T. R., Gomolińska A., Meeker A., The Theory of Socially Embedded Games: Applications and Extensions to Open and Closed Games, „Quality and Quantity: International Journal of Methodology” 2001, 35(1).
Burns T. R., Roszkowska E., Fuzzy Game Theory: The Perspective of the General Theory of
Games on Nash and Normative Equilibria, w: Rough-Neural Computing: Techniques for
Computing with Words, red. S. K. Pal, L. Polkowski, A. Skowron, Springer, 2003.
Chmielak A., Instytucjonalne ograniczenia współpracy gospodarczej, w: Współpraca transgraniczna z krajami bałtyckimi i Rosją-Obwód Kaliningradzki w warunkach integracji Polski
z Unią Europejską, red. J. Grabowiecki, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok
2003.
Neumann J., Morgenstern O., Theory of Games and Economic Behaviour, Princeton University Press, 1972.
Gesteland R. F., Różnice kulturowe a zachowania w biznesie, PWN, Warszawa 2000.
178
Ewa Roszkowska
Gomolińska A., Rule Complexes for Representing Social Actors and Interactions, „Studies in
Logic, Grammar, and Rhetoric“, Vol 3(16), 1999.
Reiter R., A logic for default reasoning, „Artificial Intelligence“, 13, 1980.
Roszkowska E., Proces negocjacji w ujęciu teorii kompleksów reguł, „Optimum. Studia
Ekonomiczne” 2001, nr 2(10).
Roszkowska E., Komunikacja w negocjacjach a kompleksy reguł, „Optimum. Studia Ekonomiczne” 2002, nr 3(13).
Roszkowska E., Wykorzystanie reguł do konstrukcji komunikatów w negocjacjach, „Optimum. Studia Ekonomiczne” 2003, nr 1(17).
Roszkowska E., Uwarunkowania kulturowe negocjacji w kontekście współpracy Polski
z krajami bałtyckimi i Rosją, w: Współpraca transgraniczna z krajami bałtyckimi i RosjąObwód Kaliningradzki w warunkach integracji Polski z Unią Europejską, red. J. Grabowiecki, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2003.
Roszkowska E., Uwarunkowania kulturowe negocjacji międzynarodowych w ujęciu kompleksów reguł, w: Rozszerzenie Unii Europejskiej na wschód a rozwój współpracy transgranicznej, red. W. Bieńkowski, J. Grabowiecki, H. Wnorowski, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2004.
Salacuse J. W., Negocjacje na rynkach międzynarodowych, PWN, Warszawa 1994.
Streszczenie
Konsekwencje członkostwa Polski w UE są widoczne we wszystkich dziedzinach życia społecznego czy gospodarczego. Utworzenie Wolnego Rynku Europejskiego sprzyja standaryzacji działań na rynkach UE. Jednakże wspólny rynek UE
ujawnia odmienności systemów politycznych, uwarunkowań ekonomicznych, odrębności kulturowe, prawne, różnorodność zwyczajów konsumpcyjnych, różnice
stylu życia czy działań marketingowych, co w związku z koniecznością adaptacji
tych działań na rynki lokalne może wpływać na pojawienie się nowych obszarów
konfliktów bądź nasilanie się starych. Ważnym problemem jest tworzenie instytucjonalnych mechanizmów współpracy gospodarczej pomiędzy Polską a krajami
Unii opartych z jednej strony o dyrektywy unijne, a z drugiej uwzględniające interesy każdej ze stron.
Celem pracy jest przedstawienie koncepcji uogólnionej gry i możliwości jej zastosowań do modelowania zjawisk społecznych. Współpraca gospodarcza pomiędzy Polską a krajami Europy Wschodniej traktowana jest jako złożony proces interakcji społecznych, który może być reprezentowany przez kompleks reguł G(t).
Komponenty MODEL(I,t), ACTION(I,t), VALUE(I,t), J(I,t) umożliwiają wszechstronną analizę tego procesu z uwzględnieniem całej złożoności wzajemnych relacji
pomiędzy stronami.
179
The Concept of Generalized Game and Possibilities of its Applications for
Modelling the economic Co-operation of Poland with the Countries of the
North-Eastern Europe
Summary
The consequences of Poland’s membership in the EC are visible in all areas of
life, social and economic. Creation of the Free European Market encourages the
standardization of the activities on the markets of the EC. However, the common
market of the EC shows dissimilarities of the political systems, economic conditions, cultural and legal separateness, diversity of the consume customs, differences
in life style or marketing activities, what can, with regard to the necessity of adoption of these activities to the local markets, cause new areas of conflicts, or intensify
the existing ones. One of the most important problems is creation of the institutionalized mechanisms of the economic co-operation between Poland and the
countries of the EC, based on one hand on the union directives, on the other hand
on taking into account the interests of all sides.
The aim of the paper is to present a concept of generalized game and possibilities of its applications in the social modelling. The economic cooperation between
Poland and the countries of the East Europe is treated as a multiple process of social interactions, which can be represented by a set of rules G(t). Components
MODEL (I,t), ACTION (I,t), VALUE (I,t), J (I,t) enable a comprehensive analysis
of this process with regard to the whole complexity of mutual relations between the
parties.
4. Czynniki i warunki rozwoju współpracy transgranicznej
Marek HRYNIEWICKI 1
INSTYTUCJONALNE UWARUNKOWANIA
KONKURENCYJNOŚCI REGIONÓW
Regiony, w wyniku przeprowadzonej reformy administracyjnej, stały się równoprawnymi podmiotami polityki regionalnej. Aby przetrwać w warunkach rosnącej
rywalizacji muszą stale dostosowywać się do nowych uwarunkowań. Budowanie
konkurencyjności regionów wiąże się z wytworzeniem odpowiedniego popytu innowacyjnego oraz stworzeniem właściwego otoczenia instytucjonalnego. Odpowiednia jakość instytucji warunkuje osiągnięcie i utrzymanie wysokiego poziomu
rozwoju gospodarczego. Jakość instytucji zależy od jakości rządzenia. Budowanie
konkurencyjności regionów w Polsce zdeterminowane jest więc sprawnością i efektywnością funkcjonowania administracji rządowej i samorządowej.
1. Wstęp
Zwiększająca się liczba ludności, ich rosnące potrzeby i oczekiwania oraz rozwój
nowych technologii powoduje wzrost konkurencyjności rozumianej jako współzawodnictwo i rywalizacja pomiędzy różnymi podmiotami toczącymi bój o prymat
i strefy wpływów. W coraz większym stopniu podmiotami rywalizującymi między
sobą w życiu gospodarczym i społecznym stają się regiony (województwa) przejmujące od państwa szereg funkcji związanych z kierowaniem gospodarką. Regiony
charakteryzują się jednak zróżnicowanym potencjałem i możliwościami rozwoju.
Regiony w wyniku przeprowadzonej reformy administracyjnej zyskały pewne mechanizmy prorozwojowe, które umożliwiają tworzenie własnych strategii i polityk
rozwoju. Strategie te powinny uwzględniać poziom i profil rozwoju oraz specyfikę
regionu. Skuteczność strategii oraz polityki rozwoju w znacznej mierze wyznacza
sprawna struktura organizacyjna administracji publicznej oraz wysoki poziom
współdziałania i współpracy podmiotów życia gospodarczego i społecznego. Potencjał regionów tkwi w ich konsolidacji i integracji zmierzającej do wykorzystania
zdolności społeczeństwa obywatelskiego do samoorganizacji i samopomocy. Rosnąca rola regionów nie oznacza ograniczania roli państwa w życiu gospodarczym.
Obecność państwa jest nadal pożądana w zakresie regulacji i kontroli oraz redystry1
Mgr Marek Hryniewicki jest doktorantem Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu w Białymstoku.
Instytucjonalne uwarunkowania konkurencyjności regionów
181
bucji dochodów i niezbędnych działań interwencyjnych podnoszących i wspierających innowacyjność. Budowanie konkurencyjności musi opierać się na likwidacji
najsłabszych ogniw życia gospodarczego i społecznego, które hamują rozwój.
Wszelkie działania związane ze wspieraniem konkurencyjności powinny mieć charakter całościowy i kompleksowy. Czynnikiem decydującym o konkurencyjności regionów są więc uwarunkowania instytucjonalne. Instytucje, ich charakter i jakość,
decydują o warunkach i możliwościach rozwoju zarówno funkcjonujących w regionie przedsiębiorstw, jak również konkretnych społeczności lokalnych. Celem artykułu jest ukazanie wpływu i znaczenia instytucji, zwłaszcza formalnych, na rozwój
regionu i budowanie ich konkurencyjności.
2. Mechanizm konkurencyjności
Konkurencyjność może być ujmowana albo w sensie dynamicznym odnoszącym
się do analizy czynników decydujących o długookresowej zdolności do konkurowania, albo w sensie statycznym dotyczącym oceny jej zdolności konkurencyjnej
w danym momencie czasowym.
Konkurencyjność ujmowana jest w ekonomii jako zdolność do osiągania sukcesu w gospodarczej rywalizacji [D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, 1996]; w polityce regionalnej natomiast jako zdolność regionów do przystosowania się do zmieniających się warunków pod kątem utrzymania lub poprawy pozycji w toczącej się
między regionami rywalizacji [Zespół Zadaniowy…, 1996]. Być konkurencyjnym wg
ekspertów z Komisji Europejskiej, to sprzedawać produkty z zyskiem. Jest to zdolność do sprostania konkurencji międzynarodowej, a jej miarą w pierwszym etapie
jest akceptacja naszych wyrobów na rynku. Za miarę wzrostu zdolności konkurencyjnej, mówiąc o konkurencyjności podmiotów gospodarczych (kraju, regionu czy
przedsiębiorstwa), należy uznać nie tyle poprawę pozycji konkurencyjnej tych jednostek, ale umiejętność ukształtowania struktury gospodarczej, która długookresowo gwarantuje efektywny, korzystny rozwój zabezpieczający wysoki poziom dochodów realnych.
Region konkurencyjny to region umożliwiający tworzenie nowych kombinacji
strukturalnych poprzez wykorzystywanie zasobów ludzkich i rzeczowych tkwiących
w regionie prowadzących do uzyskania przewagi umożliwiającej skomercjalizowanie
wytworów regionu. Procesowi temu powinna towarzyszyć odpowiednia struktura
techniczna i społeczna oraz właściwy system relacji funkcjonujących w regionie.
Cele konkurencyjności można określić jako:
–
zwiększenie atrakcyjności regionu poprzez obniżenie kosztów dostępu do
zasobów, które w jego obrębie się znajdują; stworzenie lepszej pozycji
konkurencyjnej podmiotom gospodarczym,
–
marketing zasobów rozumiany jako oferowanie produktu, jakim jest region,
w zamian za korzyści związane z lokalizacją podmiotów gospodarczych.
Regiony mogą więc konkurować ze sobą albo w sposób bezpośredni poprzez
rywalizację o dostęp do korzyści zewnętrznych, albo pośredni, przejawiający się
182
Marek Hryniewicki
w działaniach władz regionalnych na rzecz poprawy warunków funkcjonowania
przedsiębiorstw w regionach i tym samym wpływania na ich wyniki gospodarcze.
Konkurencyjność tworzy specyficzny mechanizm, na który składają się:
1. Podmioty tworzące mechanizm konkurencyjności, głównie instytucje życia
gospodarczego, w tym przedsiębiorstwa państwowe i prywatne o różnym
charakterze, potencjale i zasięgu oddziaływania. Większą zdolność konkurowania mają dość elastyczne średnie i małe przedsiębiorstwa prywatne.
Na konkurencyjność zachowań przedsiębiorstw wpływa:
−
stosowanie nowoczesnej technologii gwarantującej wysoką jakość
i efektywność produkcji,
−
dysponowanie wysoko kwalifikowana kadrą, która poprzez dobrą
organizację pracy zapewnia wydajność i rentowność produkcji,
−
udział kapitału zagranicznego wzmacniającego podstawy finansowe
oraz rozszerzającego rynki zbytu,
−
wytwarzanie atrakcyjnych, wyspecjalizowanych produktów mających
zbyt na rynkach krajowych i zagranicznych,
−
dobrze rozwinięta działalność marketingowa promująca wytworzone
wyroby,
−
zdolności kooperacyjne i współdziałanie z innymi zakładami wzmacniające pozycje w kraju i zagranicą.
Skupienie się przedsiębiorstw o przewadze pozytywnych cech w danym rejonie decyduje o jego pozycji w rankingu krajowym czy międzynarodowym.
2. Otoczenie podmiotów mechanizmu konkurencyjności, składające się
z instytucji wspierających działalność przedsiębiorstw. Najważniejsze to:
−
instytucje wsparcia finansowego; banki, fundacje, instytucje ubezpieczeniowe,
−
wyższe uczelnie współpracujące z działami produkcji we wprowadzaniu nowych technologii,
−
instytucje doradcze, informacyjne i szkoleniowe oferujące porady
prawne, doskonalące kadry i dostarczające potrzebnych informacji,
−
ośrodki innowacji i przedsiębiorczości wspierające aktywność indywidualną, wdrażanie nowych technologii i nowych form produkcji i zarządzania,
−
stowarzyszenia gospodarcze i zawodowe tworzące forum wymiany
poglądów, wspomagające wspólne przedsięwzięcia oraz dzielące zbiorową odpowiedzialność za doskonalenie kadry i jakość produkcji,
−
instytucje promocyjno-handlowe organizujące wystawy, targi oraz
seminaria na forum krajowym oraz międzynarodowym.
3. Infrastruktura techniczna spajająca mechanizm konkurencyjności; sieci
informatyczne, komunikacyjne oraz węzły logistyczne.
183
3. Czynniki konkurencyjności
Konkurencyjność gospodarki danego regionu oznacza, iż dana gospodarka nie tylko
jest w stanie dostosować się do zmieniających się warunków funkcjonowania, ale iż
czyni to znacznie lepiej niż inne gospodarki regionalne. Wśród czynników wpływających na konkurencyjność regionu (województwa) wymienia się [Badania..., 1991]:
–
dostępność potencjału intelektualnego reprezentowanego głównie przez
zespoły wyższych uczelni i jednostek naukowo-badawczych oraz ogólny
poziom wykształcenia społeczeństwa wpływający pozytywnie na zmiany
mentalności,
–
wysoki poziom innowacyjności i przedsiębiorczości oparty o współdziałanie nauki z produkcją, mający swój wyraz w postaci ośrodków postępu naukowo-technicznego (inkubatorów przedsiębiorczości i parków naukowoprodukcyjnych),
–
przyspieszony transfer nowoczesnych technologii wpływających na
powstawanie nowych, konkurencyjnych gałęzi przemysłu,
–
atrakcyjność inwestycyjna dla potencjalnych inwestorów krajowych i zagranicznych dysponujących odpowiednim kapitałem i otwierających nowe
rynki zbytu,
–
wysoka jakość środowiska przyrodniczego o unikatowym charakterze stwarzająca korzystne warunki dla nowych technologii i rozwoju turystyki
o międzynarodowym standardzie bazy hotelowej i usług,
–
środowisko zurbanizowane o wysokim poziomie estetyki i ładu przestrzennego decydujące o warunkach zamieszkania i pracy,
–
pełne wyposażenie w sprawnie funkcjonującą infrastrukturę komunikacyjną i techniczną zapewniającą dostępność i bezawaryjne zasilanie,
–
wysoki poziom samoorganizacji się społeczeństwa przejawiający się w tworzeniu dynamicznie działających instytucji pozarządowych współdziałających ze sobą na rzecz innowacyjności i konkurencyjności województwa,
–
zdolności absorpcyjne środków pomocowych uzyskiwanych ze źródeł krajowych i zagranicznych ze szczególnym uwzględnieniem Unii Europejskiej.
W procesie decentralizacji istotna rola przypadła regionom. Za najważniejszy
czynnik rozwoju regionów uważa się kapitał ludzki wyrażający się w wiedzy, inteligencji i posiadanych umiejętnościach. Szanse rozwoju i konkurencyjność danego
regionu determinuje jego potencjał badawczo-rozwojowy. Coraz większą rolę przypisuje się innowacjom i postępowi technologicznemu, czyli szeroko rozumianym
nowoczesnym i wysoko rentownym rodzajom działalności (przemysłowi wysokich
technologii i usługom dla przedsiębiorstw). W całym procesie istotną funkcję spełniają małe i średnie przedsiębiorstwa, gdyż to one są ośrodkami innowacji i są najsilniej powiązane z lokalnym otoczeniem.
Za najważniejsze zdaniem przedsiębiorców czynniki wpływające na podnoszenie
konkurencyjności regionów uznaje się:
–
dostępność kapitału wysokiego ryzyka,
184
Marek Hryniewicki
–
–
–
–
dostępność kadr z wyższym wykształceniem,
podaż i koszt terenów niezagospodarowanych,
doradztwo i consulting,
prawne regulacje o charakterze makroekonomicznym, sprzyjający regionalny system podatkowy,
–
bliskość ośrodków szkoleniowych i rozbudowany system szkolenia zawodowego,
–
współpraca z władzami lokalnymi,
–
rozwój infrastruktury bankowej, usługowej, kulturalnej i wypoczynkowej.
Spadek kosztów transportu oraz globalizacja procesów gospodarczych potęguje
rywalizację między regionami. A wygrywają ją te, które potrafią się lepiej dostosować do rynków światowych. Są to obecnie regiony:
–
wysoko rozwinięte i mające duże możliwości eksportowe,
–
posiadające na swoim terenie instytucje naukowo-badawcze tworzące innowacje, co dynamizuje wytwarzanie nowych produktów,
–
stanowiące miejsce handlu, wymiany dóbr, usług, informacji w skali międzynarodowej – porty lotnicze, centra finansowe, giełdy, ośrodki polityczne.
4. Instytucjonalny wymiar konkurencyjności
W wyniku procesu transformacji systemowej tworzy się nowy układ regulacji
zdominowany przez wszelkiego rodzaju nowe typy instytucji niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania rynku. Właściwie wykreowane instytucje są podstawą
skutecznej polityki rozwoju. Ich liczba i struktura determinują poziom konkurencyjności gospodarki i wpływają na powodzenie wprowadzanych rozwiązań systemowych.
Instytucje stały się przedmiotem zainteresowania ze względu na brak możliwości
w wyjaśnieniu różnic w długookresowym rozwoju poszczególnych państw.
Z tradycyjnych teorii wzrostu wynika, iż państwa o podobnych warunkach powinny
rozwijać się w równym tempie. Również nowe teorie wzrostu nie zakładają występowania określonych mechanizmów, które umożliwiałyby niektórym z państw słabiej rozwiniętych osiągnięcie tempa rozwoju znacznie przekraczającego tempo rozwoju krajów wysoko rozwiniętych. Powstające w związku z tym różnice w PKB per
capita pomiędzy krajami można wyjaśnić, jak zauważa Olson, albo poprzez występowanie olbrzymiego zróżnicowania w posiadanych zasobach produkcyjnych, albo
w wyniku istnienia różnic w „jakości” instytucji funkcjonujących w poszczególnych
krajach. W krajach biedniejszych brakuje odpowiedniej struktury bodźców, która
uruchamiałaby produktywną kooperację w skali społecznej. Struktura ta zależy od
wyboru określonej polityki w danych okresach, instytucjonalnych rozwiązań dotyczących prawnych sposobów egzekwowania kontraktów i egzekwowania praw własności, struktur politycznych, regulacji konstytucyjnych oraz roli, jaką odgrywają
grupy interesu oraz porozumienia monopolistyczne [M. Olson, 1996]. Kraje bogate
185
osiągają olbrzymie korzyści płynące z handlu i specjalizacji dzięki istnieniu instytucji
gwarantujących egzekwowanie umów. Brak możliwości koordynacji działań wielu
jednostek poprzez odpowiednie instytucje powoduje straty w dochodzie narodowym per capita. Właściwa polityka oraz jakość instytucji warunkuje osiągnięcie wyższego tempa rozwoju, a tym samym wzrost konkurencyjności zarówno w skali regionalnej, jak i ogólnokrajowej.
Badania przeprowadzone nad jakością instytucji wskazują, iż [R. Islam,
C. E. Montenegro, 2002]:
–
otwartość gospodarki w dziedzinie obrotów handlowych jest uzależniona od
mierników jakości instytucji związanych z jej wymiarem ekonomicznym,
–
wysoka jakość instytucji jest skorelowana z niewielką rolą surowców w eksporcie,
–
jakość instytucji nie zależy od różnorodności etnicznej,
–
jakość instytucji nie zależy również od zróżnicowania dochodów2,
–
zachowanie równowagi między władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą oddziałuje pozytywnie na polityczny wymiar jakości instytucji,
–
wolność prasy podnosi efektywność rządzenia – wpływa na jakość instytucji,
–
niższa jakość instytucji cechuje kraje z przejętym francuskim systemem
prawnym.
Jakość instytucji może być wynikiem szeregu czynników wpływających na proces
ich kształtowania się. Identyczne instytucje powstałe na gruncie innej historii, zmian
strukturalnych, interakcji ze światem zewnętrznym czy zdolności państwa do wprowadzenia i egzekwowania nowych uregulowań prawnych mogą wykształcić zupełnie
innej jakości instytucje. Należy przy tym zauważyć, iż reformy gospodarcze czy liberalizacja życia politycznego odgrywają bardziej istotną rolę w formowaniu warunków
instytucjonalnych niż wszelkiego rodzaju zmiany strukturalne inicjowane przez te reformy [A. Wojtyna, 2002]. Warunkiem wykształcenia właściwych instytucji jest odpowiednio wcześnie przeprowadzona prywatyzacja i liberalizacja gospodarcza.
Obecnie konkurencyjność regionów jest utożsamiana nie ze zwiększaniem zdolności
produkcyjnej poszczególnych przedsiębiorstw, lecz ze zdolnością gospodarki otwartej
do zrównoważonego rozwoju w długim okresie, czyli ze zmianami strukturalnymi prowadzącymi do zmian kulturowych (do uczenia się sztuki negocjacji z partnerami, do
tworzenia się stosunków partnerskich pomiędzy przedsiębiorstwami, do wprowadzania
zaawansowanej technologii do tradycyjnych gałęzi przemysłu oraz do zmiany sposobu
organizacji przedsiębiorstw). Rozwój regionów zależy przede wszystkim od czynników
wewnętrznych. Nacisk położony jest na współzależności zachodzące między dynamiką
organizacji przemysłowej i organizacji terytorialnej widoczne przede wszystkim
w procesie kreacji i dyfuzji innowacji technologicznych. W gospodarce światowej konkurują obecnie ze sobą grupy przedsiębiorstw zorganizowane w sieci, a nie pojedyncze
firmy czy państwa [J. Meyer-Stamer, 1996]. Ich konkurencyjność wynika ze skuteczności i efektywności ośrodków przemysłowych lub z gęstości efektów zewnętrznych (intensywność współdziałania z uniwersytetami, instytucjami szkoleniowymi, sferą badaw2
Na występowanie takiej zależności wskazywały badanie przeprowadzone we wcześniejszym okresie.
186
Marek Hryniewicki
czą, systemami informacji technologicznej, konsultantami prywatnymi, firmami handlowymi, instytucjami finansowymi itp.). Podniesienie konkurencyjności regionów wiąże
się ściśle z zaostrzeniem odpowiednio wysokiego popytu na innowacje (środowiska innowacyjnego). Jednakże budowa lokalnych czy też regionalnych strategii rozwoju nakierowanych na wspieranie przedsiębiorczości i transfer technologii wymaga stojącej na
wysokim poziomie obudowy instytucjonalnej. Instytucje otoczenia mają na celu:
–
tworzenie korzystnych warunków dla rozwoju przedsiębiorczości,
–
wspieranie inwestycji różnicujących strukturę przemysłową,
–
przyspieszanie modernizacji lokalnych firm; skierowanie ich rozwoju
w kierunku nisz rynkowych o wyższej wartości dodanej,
–
powstanie i rozwój przedsiębiorstw innowacyjnych,
–
wzrost nowoczesności technologicznej przedsiębiorstw i ich zdolności do
wdrażania nowych projektów oraz rozwoju technologicznych specjalności
regionu,
–
komercjalizacja wyników prac badawczych i projektów technologicznych
przez lokalne firmy; tym samym zwiększenie współpracy nauki z przemysłem.
Brak odpowiedniego otoczenia instytucjonalnego, w jakim prowadzona jest
działalność gospodarcza, wpływa negatywnie na tempo wzrostu gospodarczego
w Polsce. Reforma terytorialna przeprowadzana w Polsce, mimo trafnych założeń,
nie wpłynęła na poprawę jakości rządzenia oraz nie wspomogła przebiegu pozostałych reform sektora publicznego poprzez zwiększenie poziomu demokratycznej
kontroli (accountability).
Rutherford zauważa, iż instytucje i zmiana instytucjonalna w ujęciu nowej ekonomii
instytucjonalnej ograniczają niepewność oraz wpływają na osiągnięcie zbiorowych korzyści w wyniku skoordynowanych i kooperatywnych zachowań. Zwraca również
uwagę, iż instytucje generujące korzyści społeczne mogą nie powstać, natomiast mogą
wytworzyć się i przetrwać instytucje nieefektywne [M. Rutherford, 2001].
Konkurencyjność nie powstaje spontanicznie w wyniku zmian zachodzących
w otoczeniu makroekonomicznym. Nie jest też wyłącznie rezultatem przedsiębiorczości na poziomie mikroekonomicznym. Jest ona wypadkową działań wszystkich
uczestników życia ekonomicznego. Konkurencyjność odzwierciedla sprawność
struktur społecznych i politycznych danego społeczeństwa. Może ona być traktowana jako miara oceny polityki władz, np. z punktu widzenia poziomu i struktury
inwestycji w edukację i infrastrukturę.
Rodrik, analizując spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego państw rozwijających się, zauważył, iż problem tkwi nie, jak zakładano, w czynnikach makroekonomicznych, lecz w niewłaściwych rozwiązaniach instytucjonalnych blokujących
pożądane reakcje polityki ekonomicznej państwa na oddziałujące na gospodarkę
szoki zewnętrzne. Jego zdaniem procesy liberalizacji, prywatyzacji czy globalizacji,
mimo swej wagi, powinny być uzupełnione i wspierane przez reformy w sposobie
rządzenia. Sukces rozwojowy zależy od stopnia dopasowania między reformami
prorynkowymi a istniejącym już potencjałem instytucjonalnym. Każda gospodarka
(również regionalna) powinna stworzyć własny model gospodarki łączący element
rynku i państwa. Przeniesienie rozwiązań, które funkcjonują już w innych rozwi-
187
niętych krajach jest możliwe jedynie wówczas, gdy kraj transferujący dane rozwiązanie stanie się również krajem rozwiniętym [D. Rodrik, 2001].
W tworzeniu odpowiedniego środowiska innowacyjnego oraz rozwoju gospodarczego i społecznego istotną rolę odgrywają obok rynku również władze publiczne, które, oprócz wspierania i finansowania badań podstawowych, powinny
również koordynować kształcenie pracowników B+R, promować innowacje i transfer technologii, popierać rozwój sieci badań.
Istniejące centra przedsiębiorczości i transferu technologii powinny interesować się
firmą, pomagać w jej rozwoju i interweniować w razie potrzeby, pomagać w znalezieniu
doradców prawnych, handlowych czy partnerów strategicznych. Środowisko innowacyjne tworzy się wówczas, kiedy powstają nowe przedsiębiorstwa, kiedy przedsiębiorstwa tworzą nowe rynki i nowe technologie lub usługi i kiedy zaczyna się samopodtrzymujący się proces rozwoju. Odpowiednia struktura instytucjonalna jest jednym
z najważniejszych czynników określających poziom konkurencyjności regionów. Jest
ona komplementarna względem mechanizmów koordynacji rynkowej i administracyjnej
i zapewnia jednocześnie społeczną kontrolę działania tych mechanizmów.
5. Uwagi końcowe
Ukształtowanie wysokiej jakości instytucji wiąże się ściśle ze sposobem (jakością) rządzenia (governance). O właściwych warunkach kształtowania instytucji możemy więc mówić, gdy [A. Wojtyna, 2002]:
–
rząd jest rozliczany z podejmowanych decyzji,
–
administracja rządowa charakteryzuje się wysoką jakością dającą jej
możliwości działania efektywnego i elastycznego w zależności od społecznych potrzeb,
–
system prawny jest społecznie akceptowalny i dopasowany do panujących
warunków,
–
polityka prowadzona jest w sposób przejrzysty i otwarty, a społeczeństwo
ma wpływ na podejmowanie decyzji,
–
społeczeństwo obywatelskie jest na tyle silne, aby mogło aktywnie
uczestniczyć w życiu publicznym.
Wspieraniu konkurencyjności towarzyszyć powinna likwidacja najsłabszych
ogniw życia gospodarczego i społecznego blokujących rozwój, a wszelkie działania
w tym zakresie muszą mieć charakter całościowy i kompleksowy. Podnoszenie konkurencyjności regionów w Polsce powinno polegać na:
–
rozwijaniu infrastruktury (społecznej, technicznej, biznesowej),
–
wspieraniu postępu technicznego w regionach (eksport towarów zaawansowanych technologicznie przynosi swego rodzaju technologiczną rentę
nadzwyczajną),
–
amortyzowaniu konsekwencji redukowania zdolności produkcyjnych w tradycyjnych dziedzinach przemysłu,
188
Marek Hryniewicki
–
promowaniu rozwoju bazującego na własnych zasobach i predyspozycjach
rozwoju regionów,
–
promowaniu wspólnych przedsięwzięć sektora publicznego i prywatnego.
Polsce, mimo olbrzymiego wysiłku, jaki ponieśliśmy dostosowując się do funkcjonowania w zjednoczonej Europie, nie udało się osiągnąć odpowiednio wysokiego poziomu rządzenia. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w jakości funkcjonujących instytucji. Zważywszy, iż jakość instytucji wpływa na wzrost i rozwój gospodarczy, nie należy się dziwić, że w Polsce cały czas trudno jest osiągnąć, a następnie
utrzymać wysoką stopę wzrostu gospodarczego, która umożliwiłaby nie tylko zniwelowanie występującego zróżnicowania w poziomie rozwoju poszczególnych
państw, ale również zbudowanie silnych, konkurencyjnych regionów.
Literatura
Badania nad czynnikami konkurencyjności regionów – CCE. Les regions dans les annees 90.,
Luxembourg: OPOCE 1991.
Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Makroekonomia, Warszawa 1996.
Islam R., Montenegro C. E., What Determines the Quality of Institutions?, Policy Research Working Paper 2764, World Bank 2002.
Meyer-Stamer J., Konkurencyjność systemowa, „Gospodarka Narodowa” 1996, nr 3.
Olson M., Big Bills Left on the Sidewalk: Why Some Nations are Rich, and Others Poor,
„Journal of Economic Perspectives” 1996, nr 2.
Rodrik D., Development Strategies for the 21st Century, w: Annual World Bank Conference on
Development Economics 2000, red. B. Pleskovic, N. Stern, The World Bank, Washington, D.C. 2001.
Rutherford M., Institutional Economics: Then and Now, „Journal of Economic Perspectives” 2001, nr 3.
Wojtyna A., Nowe kierunki badań nad rolą instytucji we wzroście i transformacji, „Gospodarka Narodowa” 2002, nr 10 (134).
Zespół Zadaniowy ds. Rozwoju Regionalnego w Polsce. Instytucje i instrumenty wzrostu konkurencyjności regionów, Warszawa 1996.
Streszczenie
Regiony, w wyniku przeprowadzonej reformy administracyjnej, stały się równoprawnymi podmiotami polityki regionalnej. Muszą jednak stale dostosowywać się
do nowych uwarunkowań, aby przetrwać w warunkach rosnącej rywalizacji. Budowanie konkurencyjności regionów wiąże się z wytworzeniem odpowiedniego popytu innowacyjnego oraz stworzeniem właściwego otoczenia instytucjonalnego.
Odpowiednia jakość instytucji warunkuje osiągnięcie i utrzymanie wysokiego poziomu rozwoju gospodarczego. Jakość instytucji zależy od jakości rządzenia. Budo-
189
wanie konkurencyjności regionów w Polsce zdeterminowane jest więc sprawnością
i efektywnością funkcjonowania administracji rządowej i samorządowej.
The Institutional Conditions of Regions’ Competitiveness
Summary
Due to implemented administrative reforms, the regions of Poland have become
legitimate subjects of regional policy. However, they must constantly adapt to new
conditions in order to survive in the situation of ever-increasing competition. The
development of regional competitiveness is connected with creation of suitable innovative demand and an appropriate institutional environment. The quality of an
institution is a prerequisite for achieving and maintaining of a high level of economic development. The quality of institutions depends on the quality of management. The development of regional competitiveness in Poland is determined by the
efficiency and effectveness of fuctioning of state and local administration.
Agnieszka GRZYBOWSKA 1
ROLA EUROREGIONÓW W PROCESIE INTEGRACJI
EUROPEJSKIEJ
Charakterystycznym zjawiskiem w życiu współczesnej Europy są procesy
współpracy i integracji transgranicznej, umożliwiające wszechstronny rozwój sąsiadujących ze sobą obszarów oddzielonych granicą państwową. Współpraca regionalna jest szczególną formą współpracy transgranicznej, w której udział biorą społeczności lokalne i regionalne. Współpraca transgraniczna nabiera cech współpracy
euroregionalnej z chwilą wprowadzenia stałych, instytucjonalnych form współpracy
poprzez tworzenie stowarzyszeń, rad, sekretariatów, grup roboczych itp., a także
powiązań z organami, zarówno krajowymi, jak i międzynarodowymi, koordynującymi współpracę transgraniczną. Współpraca euroregionalna odbywa się w ramach
euroregionu. Celem tego opracowania jest próba określenia, czym jest euroregion
i na czy polega jego szczególne znaczenie w integracji.
1. Euroregion – ujęcia definicyjne i interpretacyjne
W literaturze przedmiotu można spotkać szereg definicji pojęcia euroregionu
[M. Greta, 2003]:
–
euroregion to wielostronna, ponadgraniczna wspólnota komunalna, utworzona na obszarach części państw wchodzących w skład danego regionu;
–
euroregion to pewna przestrzeń, w której krajobraz i mieszkańcy mają
wiele cech wspólnych, a zarazem odróżniają się od innych regionów;
szczególna właściwość euroregionu polega na fakcie, że jego obszar obejmuje tereny dwóch, trzech lub większej liczby państw;
–
euroregion jest ponadgranicznym zjednoczeniem związków administracyjnych w celu poprawy stosunków na wszystkich płaszczyznach życia społeczno-gospodarczego członków tego zjednoczenia;
–
euroregion to zinstytucjonalizowane związki formalne pomiędzy organizacjami państwowymi lub samorządowymi bądź nieformalne, tworzone
przez stowarzyszenia zawodowe lub naukowe do współpracy obszarów
1 Dr Agnieszka Grzybowska jest pracownikiem Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu w Białymstoku.
Rola euroregionów w procesie integracji europejskiej
191
przygranicznych; porozumienia euroregionalne nie mogą stać w sprzeczności z wewnętrzną legislacją państw czy też systemem umów międzynarodowych; ponadto euroregiony nie mają osobowości prawnej, nie są organizacjami wydzielonymi spod narodowych jurysdykcji, administracji czy kontroli.
Spotkać można definicję, w której euroregion jest pojęciem określającym dobrowolną współpracę przygranicznych obszarów dwóch lub więcej państw i ich lokalnych instytucji, m.in. w zakresie ekonomicznym, społecznym i kulturalnym. Pojęcie to odnosi do terytorium geograficznie ograniczonego, obejmującego część
dwóch lub więcej państw, które zdecydowały się wzajemnie koordynować swe działania w różnych dziedzinach.
Według Przewodnika współpracy transgranicznej (LACE), euroregion to formalna
struktura współpracy transgranicznej, skupiająca przedstawicieli szczebla lokalnego
i regionalnego, a także w uzasadnionych przypadkach partnerów gospodarczych
i społecznych. Ma zwykle typową strukturę organizacyjną, składającą się z wybieranej rady, zarządu, tematycznych grup roboczych oraz sekretariatu.
Niektóre definicje euroregionu uwypuklają aspekt związków formalno-przestrzennych tworzących je instytucji, inne zwracają uwagę na znaczenie więzi społeczno-gospodarczych w euroregionie, uznając go za organizację ponadgraniczną,
której ramy są wyznaczone przez podobne problemy, sploty stosunków, a także
przez gotowość do kooperacji poszczególnych jednostek i instytucji terenowych.
Euroregion nie zastępuje państwa, a więc nie tworzy minipaństwa, nie znosi
formalnie granic, nie jest organizmem ponadpaństwowym wydzielonym spod narodowej jurysdykcji, administracji czy kontroli. Ramy współpracy tworzą rządy, a cechą euroregionu jest dobrowolność współpracy zwłaszcza na szczeblu lokalnym.
Status prawny euroregionu może być różny w zależności od dopuszczalnych form
prawnych w danym państwie, na którego części się znajduje.
W praktyce pojęcie euroregionu rozumiane jest dwojako [Euroregiony na granicach
Polski…, 2004]:
–
geograficznie, gdzie euroregion to szczególna odmiana regionu transgranicznego (tj. regionu przekraczającego co najmniej jedną granicę państwową), wyróżniającą się najwyższym stopniem instytucjonalizacji struktur
współpracy transgranicznej. Używając tej interpretacji, można mówić o narodowych częściach euroregionu (por. rys. 1);
–
prawno-instytucjonalnie, gdzie akcentowana jest transgraniczość powiązań. W tym sensie euroregion to zlokalizowana w regionie transgraniczym:
−
dobrowolna współpraca interesów jednostek terytorialnych (miast,
gmin, powiatów), która nie ma osobowości prawnej w rozumieniu
przepisów krajów uczestniczących;
−
lokalna instytucjonalizacja współpracy transgranicznej z pełnym uznaniem granic państwowych i praw obowiązujących w tworzeniu danego euroregionu;
192
Agnieszka Grzybowska
−
formalna struktura współpracy transgranicznej skupiająca przedstawicieli szczebla lokalnego i regionalnego, a także w uzasadnionych
przypadkach partnerów gospodarczych i społecznych.
RYSUNEK 1
Euroregion na tle pojęć pokrewnych
Obszar
kryterium
jednorodności
lokalizacja po jednej stronie granicy
Obszar przygraniczny
(graniczny,
nadgraniczny)
kryterium jednorodności
lokalizacja po jednej
stronie granicy
lokalizacja ponadgraniczna
Obszar transgraniczny
(pograniczny,
pogranicze)
REGION
Region przygraniczny
(graniczny,
nadgraniczny)
kryterium jednorodności
kryterium niskiej formalizacji
granicy państwowej
lokalizacja
ponadgraniczna
Region transgraniczny
(pograniczny)
kryterium:
kryterium:
- jednorodności
- niskiej formalizacji granicy
- instytucjonalizacji
struktur współpracy
EUROREGION
Źródło: Euroregiony na granicach Polski 2003 [2004], s. 17.
Współpraca transgraniczna w regionach granicznych ma w Europie długą tradycję. Euroregion jest symbolem procesów związanych z jednoczeniem Europy,
swego rodzaju „siłą napędową współpracy transgranicznej”, „umacnia poczucie
wspólnoty, która jednoczy narody Europy” [W. Malendowski, M. Ratajczak, 2000].
Euroregionom przypada rola pomostów w procesie integracji europejskiej.
193
MAPA 1
Euroregiony na granicach Polski w 2004 roku, wg stanu na dzień 01.05.
Obszary wspólne
·-·- Granice państw
Źródło: Euroregiony na granicach Polski 2003 [2004], s. 63.
2. Cele współpracy euroregionalnej
Przy określaniu celów współpracy w euroregionach uwzględniano przede wszystkim warunki występujące na pograniczu, regionalne i lokalne potrzeby oraz możliwości realizacyjne. Nawiązano również do umów i porozumień o współpracy transgranicznej i międzyregionalnej zawartych przez rząd Polski z krajami sąsiadującymi
i do Europejskiej Karty Regionów Granicznych i Transgranicznych oraz Europejskiej Konwencji o Współpracy między Wspólnotami i Władzami Terytorialnymi.
194
Podstawowym celem współpracy w euroregionie jest rozwój społeczno-gospodarczy, stała poprawa warunków życia mieszkańców oraz ułatwianie wzajemnych
kontaktów pomiędzy społecznościami wspólnoty. Zadania są ściśle powiązane
z celami. Wszystkie adresowane są do członków związku. Cele i sposoby realizacji
określone są we wszystkich umowach i statutach. Poniżej przedstawiono specyficzne dla niektórych euroregionów zadania w ramach realizacji celów współpracy
euroregionalnej [statuty i porozumienia euroregionów; Euroregiony na granicach Polski…, 2004].
Pomerania
–
podejmowanie wspólnych działań dla równomiernego i zrównoważonego
rozwoju regionu oraz zbliżenia jego mieszkańców i instytucji na obszarach
Euroregionu;
Pro Europa Viadrina
–
pełna realizacja Umowy między Rzeczypospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec O dobrosąsiedztwie i przyjaznej współpracy z dnia 17.06.1991
roku, ustalanie wspólnych przedsięwzięć i pozyskiwanie środków finansowych niezbędnych na ich realizację oraz podnoszenie poziomu życia obywateli mieszkających w regionie poprzez utworzenie w przyszłości ponadgranicznego, zintegrowanego polsko-niemieckiego regionu gospodarczego;
Sprewa – Nysa – Bóbr
–
działalność na rzecz pomyślności obszarów przygranicznych Rzeczypospolitej Polskiej i Republiki Federalnej Niemiec, ich sanacji ekologicznej, rozkwitu gospodarczego oraz stałej poprawy warunków życia ich mieszkańców;
Neisse-Nisa-Nysa
–
wspieranie działań na poziomie regionalnym, które prowadzą uczestniczące państwa do integracji z Unią Europejską, oraz popieranie rozwoju
w dziedzinach wspólnie określonych;
Glacensis
–
wspieranie wysiłków gmin, stowarzyszeń, organizacji i osób fizycznych idących w kierunku rozwoju obszarów objętych współpracą, rozwijanie działań,
które prowadzą do integracji Polski i Czech z Unią Europejską, oraz popieranie działań poszerzających zakres prawa międzynarodowego o współpracę
euroregionalną;
195
Pradziad
–
rozwijanie przyjaznej i wzajemnie korzystnej współpracy transgranicznej na
styku Moraw i Śląska w Republice Czeskiej oraz Śląska Opolskiego w Rzeczypospolitej Polskiej, popieranie wysiłków gmin, powiatów, osób prawnych i fizycznych, które idą w kierunku rozwoju obszarów objętych współpracą oraz wspieranie na poziomie regionalnym wszystkich działań, które
wiodą do integracji z Unią Europejską;
Silesia
–
podejmowanie wspólnych działań gwarantujących równomierny i zrównoważony rozwój regionu oraz zbliżenie jego mieszkańców i instytucji po
obu stronach granicy;
Śląsk Cieszyński
–
rozwój wzajemnych i przyjacielskich stosunków zgodnie z postanowieniami umowy zawartej pomiędzy rządem Rzeczypospolitej Polskiej a rządem
Republiki Czeskiej O współpracy transgranicznej podpisanej w Warszawie dnia
8.09.1994 roku, wspieranie na poziomie regionalnym wszystkich działań,
które prowadzą do integracji z Unią Europejską oraz zharmonizowanie
działań w dziedzinach określonych celami współpracy;
Beskidy
–
podejmowanie wspólnych działań na rzecz równomiernego i zrównoważonego rozwoju regionu oraz zbliżenia jego mieszkańców i instytucji na granicach stron umowy;
Tatry
–
działalność na rzecz tworzenia odpowiednich warunków do rozwoju obszarów przygranicznych (polskich i słowackich), a w szczególności w zakresie ochrony środowiska, wykorzystania ich walorów turystycznych, wypoczynkowych i leczniczych;
Karpacki
–
wspieranie wspólnych inicjatyw lokalnych służących rozwojowi regionów
przygranicznych, sprawowanie funkcji doradczych, konsultacyjnych i koordynacyjnych, z których nie będą wynikać zobowiązania natury prawnej,
zgodnie z definicją zawartą w Europejskiej Konwencji Ramowej o współpracy transgranicznej między wspólnotami i władzami terytorialnymi –
konwencja nr 106 Rady Europy;
196
Bug
–
tworzenie warunków rozwoju społeczno-gospodarczego i współpracy naukowo-kulturalnej na obszarach przygranicznych sąsiadujących państw
oraz realizacja porozumienia zawartego między rządem Rzeczypospolitej
Polskiej a Rządem Ukrainy O współpracy międzyregionalnej z dnia 24.05.1993
roku i Europejskiej Konwencji Ramowej O współpracy transgranicznej między
wspólnotami i władzami terytorialnymi;
Puszcza Białowieska
–
podejmowanie działań zmierzających do wspierania rozwoju gospodarczego, zbliżenia jego mieszkańców i instytucji po obu stronach granicy, realizacja zadań w uchwalonych zakresach oraz stworzenie na terenie transgranicznego obiektu przyrodniczego, jakim jest Puszcza Białowieska, lepszych
warunków dla skuteczniejszej koordynacji wspólnych działań władz i społeczności lokalnych;
Niemen
–
rozwijanie współpracy i działań zmierzających do wykonania zadań w dziedzinach wspólnie uchwalonych oraz tworzenie warunków dla rozwoju społeczno-gospodarczego i współpracy naukowo-kulturalnej na obszarach
przygranicznych sąsiadujących państw;
Bałtyk
–
poprawa warunków życia ludzi, ułatwianie wzajemnych kontaktów, zbliżenie lokalnych społeczeństw, przełamywanie historycznych uprzedzeń oraz
proponowanie prac zmierzających do zapewnienia zrównoważonego rozwoju gospodarczego.
3. Znaczenie współpracy przygranicznej
Szczególne znaczenie współpracy przygranicznej w polityce zagranicznej państwa i w stosunkach zewnętrznych wynika z następujących powodów [M. Greta,
2003]:
1. Współpraca przygraniczna daje szansę ożywienia i wzbogacenia życia lokalnego i regionalnego zarówno w sferze materialnej, jak i niematerialnej.
Współpraca gospodarcza między sąsiadującymi ze sobą społecznościami
znajdującymi się w granicach kilku państw przy wykorzystaniu efektu wynikającego z teorii kosztów komparatywnych może sprzyjać ich ogólnemu
rozwojowi gospodarczemu. Natomiast współpraca w sferze niematerialnej
(duchowej) jest niezbędna do zmiany postawy wobec partnera, wcześniej
niekiedy nieufnej albo wrogiej.
2.
3.
4.
5.
197
Współpraca przygraniczna jest ważną formą uspołecznienia stosunków zewnętrznych państwa. Dzięki niej dokonuje się włączenie społeczeństwa obszarów przygranicznych w stosunki międzynarodowe. Sprzyja to podniesieniu
poziomu cywilizacyjnego społeczności lokalnych, a tym samym jest szkołą tolerancji wobec kulturowej, etnicznej i religijnej odmienności partnerów „zza
miedzy”, jest formą dochodzenia do otwartego społeczeństwa obywatelskiego.
Współpraca przygraniczna (zwłaszcza w Europie Środkowej i Wschodniej)
ma do spełnienia ważną rolę w stosunkach międzynarodowych, gdyż jest
niezbędnym elementem przeobrażania tych stosunków. Dzięki niej można
eliminować antagonizmy i resentymenty między partnerami. Dobre stosunki przygraniczne promieniują na zasadzie ,,rozchodzenia się fali” na
stosunki między całymi narodami. Tym samym mogą być jednym ze stabilizatorów stosunków międzypaństwowych.
Współpraca przygraniczna może być ważnym instrumentem umacniania
naszego kraju i budowy jego pozycji oraz aktywnej roli w tej części Europy.
W ten sposób jest częścią naszej polityki subregionalnej w Europie.
Współpraca przygraniczna ma ważne znaczenie gospodarcze; jest istotnym
zjawiskiem z punktu widzenia krajowego rachunku ekonomicznego. Dla
krajów Europy Środkowej i Wschodniej ma istotne znaczenie, co oznacza,
że współpraca przygraniczna w tym regionie może stać się czynnikiem realizacji przyszłej harmonii europejskiej.
4. Korzyści i bariery współpracy
Główną przesłanką powoływania euroregionów jest inicjowanie i koordynowanie wzajemnie korzystnych działań w zakresie gospodarki, nauki, kultury, oświaty
oraz rozwijanie i ułatwianie kontaktów między mieszkańcami i podmiotami gospodarczymi terenów przygranicznych wchodzących w skład euroregionów. Euroregiony obejmują zasięgiem tereny peryferyjne graniczących ze sobą państw. Są to obszary często słabsze pod względem gospodarczym, gęstości zaludnienia i szlaków
komunikacyjnych od obszarów położonych centralnie.
Tereny przygraniczne to zazwyczaj obszary słabo zaludnione, o słabej infrastrukturze, słabe pod względem gospodarczym. Ale dla ich mieszkańców to najważniejsze miejsce na Ziemi, ich mała ojczyzna. Razem łatwiej rozwiązywać podobne
problemy, wspólnie inwestować, wzajemnie realizować cele gospodarcze, kulturalne, turystyczne, a wszystko to na lokalnym, samorządowym szczeblu.
Korzyści wynikające z istnienia euroregionu można uszeregować w następujący
sposób [M. Greta, 2003]:
1. polityczne – przezwyciężanie obaw przed zagrożeniem ze strony sąsiadów;
2. wychowawcze – wzajemne poznanie prowadzi do akceptacji;
3. gospodarcze – aktywizacja pogranicza przyczynia się między innymi do
likwidacji bezrobocia;
4. proekologiczne – poprawa stanu środowiska przyrodniczego.
198
Ogólnie przy wymienianiu korzyści wynikających z funkcjonowania euroregionów wskazuje się na [A. Mierosławska, 1999]:
–
rozwój i modernizację infrastruktury technicznej;
–
nawiązanie kontaktów w dziedzinie edukacji, kultury i nauki;
–
odtwarzanie równowagi ekologicznej poprzez wzmożone działania z zakresu ochrony środowiska przyrodniczego;
–
zorganizowanie wspólnego monitoringu ekologicznego;
–
skoordynowanie działań w sferze ekonomiczno-społecznej;
–
tworzenie warunków do wspólnego rozwoju turystyki;
–
harmonizację regulacji prawnych i przygotowanie nowych porozumień
i umów międzypaństwowych;
–
intensyfikację zagospodarowania przestrzennego.
Z doświadczeń euroregionów na granicach Polski wynika, że w zbiorze najczęściej występujących barier współpracy transgranicznej można wymienić następujące
grupy ograniczeń i utrudnień:
–
ograniczenia formalno-prawne;
–
asymetrię w potencjałach gospodarczych i finansowych uczestników współpracy;
–
ograniczenia natury społecznej;
–
barierę językową;
–
trudności w przekraczaniu granic państwowych, tzn. małą przepustowość
przejść granicznych, uciążliwe procedury.
Inna klasyfikacja barier euroregionalnych wymienia trzy grupy [M. Greta, 2003]:
1. Bariery społeczno-kulturowe:
–
słaba znajomość języka sąsiadów;
–
brak regionalnego nauczania w szkołach (w tym brak wiedzy o kraju
sąsiada, zwłaszcza z zakresu geografii, historii i kultury regionalnej);
–
brak świadomego i swobodnego poznawania kraju sąsiada, np. poprzez organizowanie wystaw, brak środków finansowych w szkołach
i rodzinach.
2. Bariery gospodarcze:
–
małe budżety miast i gmin przygranicznych;
–
małe zainteresowanie zakładaniem przedsiębiorstw;
–
duże bezrobocie w polskiej części euroregionu;
–
słaby stan inwestycji w zakresie ochrony środowiska.
3. Bariery infrastrukturalno-instytucjonalne:
–
słaby stan infrastruktury technicznej;
–
mała liczba przejść granicznych;
–
brak odpowiednio uzbrojonych terenów pod inwestycje;
–
brak dróg szybkiego ruchu i autostrad;
–
dekapitalizacja linii kolejowych;
199
–
brak uregulowań prawnych i systemowych odnośnie zakładania
przedsiębiorstw na pograniczu;
–
mała liczba instytucji tzw. okołobiznesowych.
Euroregiony na polskich granicach są już faktem. Postęp technologiczny, procesy globalizacji oraz usunięcie barier w przemieszczaniu się ludzi, dóbr, kapitału
i usług, a także konieczność tworzenia światowego sytemu bezpieczeństwa sprawia,
że Europa staje się wspólnym i wzajemnie zależnym środowiskiem i coraz bardziej
– w tym znaczeniu – społeczeństwem bez granic.
Równocześnie etniczna heterogeniczność wewnątrz państw, Europy i świata
stanowi jedno z największych wyzwań dla państw narodowych oraz relacji międzypaństwowych i stabilności systemu międzynarodowego. Etniczność może być łatwo
upolityczniona i wpłynąć na stosunki między państwami oraz działania organizacji
międzynarodowych.
Jeśli Europa ma stać się wspólnotą ponadnarodową, nie musi stanowić – podobnie
jak inne makrostruktury społeczne – pełnej jedności w sferze kultury, także w sferze
organizacyjnej. Jej powstanie i trwanie zależeć będzie od działań scalających dążenia do
współpracy i współistnienia, mimo czynników różnicujących i antagonizmów. Powstawanie wspólnoty europejskiej może dokonywać się dwustopniowo przez struktury regionalne i euroregionalne, które sprzyjają zmniejszaniu dystansu społecznego, jaki dzieli
„swoich” od „obcych”. Pozwala to w większym stopniu równoważyć interesy różnych
narodów, stanowi większą gwarancję respektowania zasady pluralizmu kulturowego.
Stwarza szansę szerszego włączenia w proces integracji i większej aktywności społeczności, grup i jednostek, odnajdujących swoje ojczyzny prywatne i poczucie tożsamości
[W. Malendowski, M. Szczepanik, 2000].
Euroregion jest ważnym elementem integracji regionalnej. Bez integracji przygranicznej nie ma prawdziwej integracji sąsiedzkiej, natomiast bez integracji sąsiedzkiej nie
może dokonywać się w sposób efektywny wielokierunkowa integracja regionalna. Euroregion zmienia dzielący charakter granic, stając się przez to elementem integracji.
Współpraca regionalna jest szansą na przyspieszenie rozwoju gospodarczego
i cywilizacyjnego obszarów przygranicznych. Tworzeniu euroregionów towarzyszy
wiele kontrowersji i emocji, ale to euroregiony są przepustką na zewnątrz, wiążą się
z ideami demokracji i gospodarki rynkowej. Niewątpliwie euroregiony polskie stały
się korzystną inicjatywą dla ludności pogranicza, przyczyniają się do poprawy warunków życia i pogłębiania dobrych stosunków z sąsiadami. Euroregiony są pierwszym testem adaptacyjnym społeczności lokalnych do integracji.
Literatura
Euroregiony na granicach Polski 2003, Urząd Statystyczny, Wrocław 2004.
Greta M., Euroregiony a integracja europejska. Wnioski dla Polski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2003.
Malendowski W., Ratajczak M., Euroregiony. Pierwszy krok do integracji europejskiej,
Wrocław 1998.
200
Malendowski W., Szczepanik M., Euroregiony mosty do Europy bez granic, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2000.
Praktyczny przewodnik współpracy transgranicznej, LACE, wyd. 2, Komisja Europejska
1997, rozdział 7.
Mierosławska A., Euroregiony na granicach Polski, „Studia i Monografie” 1999, nr 91,
Warszawa.
Streszczenie
Euroregiony na polskich granicach są już faktem. Postęp technologiczny i procesy globalizacji oraz usunięcie barier w przemieszczaniu się ludzi, dóbr, kapitału
i usług, a także konieczność tworzenia światowego sytemu bezpieczeństwa sprawia,
że Europa staje się wspólnym i wzajemnie zależnym środowiskiem i coraz bardziej
– w tym znaczeniu – społeczeństwem bez granic. Euroregiony stanowią formę rozpowszechniania idei i metod współpracy europejskiej, zdobywania doświadczeń,
promowania europejskich standardów demokracji, praw człowieka i społeczeństwa
obywatelskiego.
Euroregiony należy traktować jako pierwszy krok do integracji europejskiej na
szczeblu regionalnym oraz jako jeden z wariantów planu aktywizacji gospodarczej
regionów przygranicznych. Dziś, w okresie kompleksowej integracji europejskiej,
euroregiony stanowią narzędzie promocji Unii Europejskiej, wymiany doświadczeń,
likwidacji uprzedzeń i stereotypów, barier kulturowych i politycznych.
The Importance of Euroregions in the Process of the European Integration
Summary
The Euroregions at Polish borders are already the fact. The technological progress, globalisation process and abolition of barriers for free movements of persons, goods, capital and services, as well as the need for creation of the world security system make Europe become a common and mutually dependent environment
and more and more, in that meaning, a society without borders. The Euroregions
constitute a form of propagating the ideas and methods of the European co-operation, getting experiences, promoting European standards of democracy, human
rights and civil society.
The Euroregions should be perceived as the first step towards the European
integration on the regional level and one of the variants of the economic stimulation plan on border regions. Nowadays, in times of a complex European integration, the Euroregions are the instrument of promotion of the European Union, exchanging experiences, liquidation of prejudices and stereotypes as well as cultural
and political barriers.
Wiktor BORYSIEWICZ, Jerzy LEWCZUK 1
PROGNOZY I PROGRAMY ROZWOJU REGIONALNEGO
W artykule zostaną poruszone niektóre zagadnienia dotyczące analizy obecnego
stanu i możliwości przyspieszenia tempa rozwoju poszczególnych regionów kraju
poprzez opracowanie i realizację skutecznych prognoz i programów o priorytetowym, docelowym ukierunkowaniu na stabilizację liczebności ludności, podwyższenie jakości i objętości wytwarzanej produkcji oraz usług, a także rozwój innych rodzajów działalności. Prognozy oraz programy stanowią bardzo ważny regulator,
z którego korzystają organy władzy państwowej przy podejmowaniu decyzji w dziedzinie polityki społeczno-ekonomicznej państwa. Istotne jest pytanie: w jaki sposób
dzisiaj w praktyce przebiega realizacja określonego prawa w regionach i co należałoby przedsięwziąć, aby jego konceptualne ustawy zaczęły działać efektywniej.
Najpierw należy rozpatrzyć status regionu, porównać go z obowiązującym
w innych państwach, ocenić, co najbardziej wpływa na funkcjonowanie tych regionów. Region zazwyczaj utożsamia się z największą jednostką administracyjno-terytorialną kraju. Na Białorusi są to obwody i miasto Mińsk. Tego typu formacje posiadają właściwe organy zarządzania, określoną społeczno-ekonomiczną integralność, przeszłość historyczną i inne cechy pozwalające na rozpatrywanie ich jako
poniekąd autonomiczny twór w ramach jednego państwa. Pozostałe regiony klasyfikowane są w zależności od cech geograficznych, stanu ekologicznego i przyrodniczo-klimatycznego terytorium, innych czynników i zazwyczaj nie posiadają specjalnych organów zarządzania lub odgrywają one tylko rolę pomocniczą. Jednostki administracyjno-terytorialne wchodzące w skład regionów są zaliczane do rejonów,
miast, osiedli, stref i innych.
System zarządzania zgodnie ze strukturą hierarchii pionowej posiada odpowiednio szereg poziomów. Na poziomie wsi to rejon, obwód, republika, na poziomie
miasta – obwód i republika, a obwodu – republika. W strukturze poziomej organy
administracji państwowej lub samorządowej nie zostały rozpowszechnione. W wielu państwach na świecie system regulacji poziomej dość szeroko jest reprezentowany przez Związki Miast, Związki Komunalne itd.
Jeżeli rozpatrywać będziemy system podziału terytorium między ogniwami zarządzania, wówczas okaże się, że praktycznie jest ono podzielone na poziomie
1 Prof. dr hab. Wiktor Borysiewicz i dr Jerzy Lewczuk są pracownikami Wydziału Ekonomicznego
Uniwersytetu w Białymstoku.
202
Wiktor Borysiewicz, Jerzy Lewczuk
pierwotnym na osiedla wiejskie i miasta. Poziom obwodu reprezentuje sumę zajmowanych terytoriów, a republika w całości obejmuje wszystko. To znaczy, że logiczne byłoby zamierzenie udzielenia priorytetu w rozwiązywaniu różnorodnych
społeczno-ekonomicznych problemów odpowiadających poziomowi pierwotnemu.
Natomiast poziom regionalny i republikański w stosunku do poziomu pierwotnego
stanowi pewną nadbudowę. W praktyce obraz ten w istocie jest lustrzanym odbiciem pierwszego, gdyż główna część własności i pełnomocnictw w podejmowaniu
decyzji koncentruje się na najwyższym poziomie – republikańskim, a zdecydowanie
w mniejszym stopniu na poziomie obwodów i w nieznaczącym stopniu na poziomie najniższym, tzn. miast i osiedli wiejskich.
Obecnie ponad 70% własności to własność państwowa, tzn. jej bieżące wykorzystanie, rozwój i inne parametry funkcjonowania są pod zarządem prezydenta,
Rady Ministrów, ministerstw branżowych i resortów. Zasady działalności przedsiębiorstw o innej formie własności też w zasadzie są przez nie regulowane. Na poziomie regionalnym, tj. obwodowym, skład i zakres tych funkcji jest o wiele mniejszy i zawiera ograniczony wykaz praw i odpowiednio też możliwości, które w zasadzie dotyczą operatywnego regulowania życiem ekonomicznym i społecznym, uzupełniając funkcje organów republikańskich. Dotyczy to przede wszystkim zespołu
rolniczo-przemysłowego, gospodarki mieszkaniowej, sfery usług, oświaty, ochrony
zdrowia, wypoczynku i wielu innych dziedzin związanych z zapewnieniem funkcjonowania zamieszkującej tam ludności i częściowo jej zatrudnieniem. Jednak nawet
te ograniczone funkcje są realizowane z pozycji priorytetu interesów ogólnopaństwowych, gdyż regionalne organy administracji podlegają republikańskim i są zobowiązane do przestrzegania zasady pierwszeństwa ogólnopaństwowych interesów
przed lokalnymi. W ten sposób, w warunkach surowo scentralizowanego państwa
unitarnego, czynniki regionalne są obecnie ograniczone i w zasadzie regulowane
centralnie w ramach polityki państwowej. To oznacza, że regionalne organy administracji w istocie są wszechrepublikańskie, terytorialnie znajdują się bliżej miejsca
zamieszkania i miejsc pracy ludności.
System praw i obowiązków w rzeczywistości jest identyczny jak za czasów byłego ZSRR, a wcześniej – Rosji carskiej. Jednocześnie warto zauważyć, że na terytorium obecnej Republiki Białorusi w ramach imperium rosyjskiego ogniwa niższe
rangą były w posiadaniu wielu praw do regulowania procesów społeczno-ekonomicznych poprzez organy samorządowe. Jak pisze W. L. Słobożanin w swojej pracy
pt. Samorząd ziemski na Białorusi (1905-1917), wydanej w Mińsku w 2003 r., głównym
przeznaczeniem i sensem istnienia organów samorządowych jest stworzenie bariery
na drodze do totalitaryzmu, postawienie granicy na drodze nieuzasadnionej ingerencji państwa w sferę interesów lokalnych życia społecznego i prywatnego. Obecność danej instytucji społecznej stanowi przeszkodę w oddalaniu się narodu od
władzy poprzez jego udział w zarządzaniu sprawami kraju, kładzie kres możliwości
powstania państwa wchłaniającego społeczeństwo i przytłaczającego wolny przejaw
życia indywidualnego.
Na podstawie analizy wzajemnego oddziaływania struktur administracyjnych
i instytucji samorządowych można wysnuć wniosek o niedopuszczalności rozwią-
Prognozy i programy rozwoju regionalnego
203
zywania problemu współzależności centralizacji i decentralizacji za pośrednictwem
oderwanych formuł i zasad, przechylając szalę w tę lub inną stronę. Niezbędne jest
poszukiwanie ograniczonej syntezy dwóch zasad administrowania. Dostrzega się
pozytywną rolę centralizacji, bez której niemożliwa jest stabilność i funkcjonowanie
państwa. Jednocześnie bez samorządu lokalnego wszelka energia i inicjatywa obywatelska zamiera, społeczeństwo pogrąża się w apatii i stagnacji. Celem państwa nie
jest wzmocnienie władzy, lecz aktualizacja tkwiącego w łonie społeczeństwa własnego potencjału energetycznego. Działalność na Białorusi samorządu lokalnego
w zakresie ochrony zdrowia i oświaty, statystyki, ruchu spółdzielczego, niebiurokratycznego rozwiązywania ekonomicznych i kulturalnych zadań miejscowej ludności, demokratyczne metody i formy pracy, w tym jawność, samofinansowanie, samorządność, można uważać za ważne doświadczenie narodowe w dziedzinie budowy państwa.
W warunkach gdy scentralizowane regulatory w dużym stopniu dominują nad
regionalnymi, rzecz w zasadniczym ograniczeniu możliwości regionów, we wzroście
ich konkurencyjności. To znaczy że można mówić o odrębnych kierunkach
w gospodarce oraz społecznych aspektach działalności. Takie możliwości naturalnie
będą wzrastać przy stopniowym zwiększaniu pełnomocnictw, tzn. w miarę przekazywania przez organa centralne organom lokalnym ważnych praw i obowiązków
oraz kształtowanie pełnowartościowego systemu samorządności lokalnej. Tego
typu wnioski najbardziej dotyczą regionu grodzieńskiego, którego charakterystyczną
cechą jest większe zaludnienie i poziom rozwoju wiejskiego sektora ekonomicznego, przygraniczne położenie, ścisłe powiązania historyczne z województwem
podlaskim w Polsce. Do takich możliwości godnych uwagi i rozpatrzenia można
zaliczyć:
–
zwiększenie roli prognoz i programów w społeczno-ekonomicznym rozwoju regionów,
–
opracowanie i wdrożenie strategii wielofunkcyjności w rolnictwie,
–
zwiększenie roli turystyki i usług,
–
tworzenie specjalnych funduszy rozwoju regionalnego (na wzór przyjętych
w państwach UE),
–
rozszerzenie współpracy transgranicznej z Polską i Litwą.
Wszystkie te ww. kierunki mogą być wprowadzane w życie bez nakładów finansowych na wielką skalę, ale w oparciu o realizację odpowiednich organizacyjnotechnicznych przedsięwzięć w obrębie posiadanych środków.
Istnieją też i inne kierunki, których realizacja w dużym stopniu wpływa na stan
konkurencyjności regionów. Wśród nich należy wymienić:
–
rozwój potencjału naukowo-technicznego,
–
wielkość dochodów i dobrobyt ludności,
–
długość życia ludzi,
–
ich wykształcenie,
–
warunki socjalno-bytowe,
–
sytuację ekologiczną regionu,
204
–
bezpieczeństwo działań życiowych i inne.
Wszystkie wymienione kierunki wymagają dodatkowego zgłębienia i realizacji
z uwzględnieniem realnie ukształtowanych warunków.
Zwiększenie roli prognoz i programów w społeczno-ekonomicznym rozwoju
regionów
Należy zauważyć, że na Białorusi jeszcze w okresie przynależności do byłego
ZSRR powstała dość dobrze prosperująca szkoła prognozowania i planowania
rozwoju społeczno-ekonomicznego zarówno na poziomie makro-, mezo- i mikropoziomie. Przy określaniu konkretnych wskaźników rozwoju opierano się na docelowych punktach orientacyjnych wyznaczonych rozporządzeniami zjazdów KPZR,
innymi dokumentami przewodnimi, które z kolei kształtowały się zgodnie
z motywami politycznymi i nierzadko po to, żeby zaspokoić dążenia populistyczne.
Na podstawie takich prognoz przygotowywano plany. Zazwyczaj miały one charakter dyrektyw i utożsamiane były z podstawową funkcją administracji. Opierano
się na przypuszczeniach, że specjaliści wyższego szczebla administracji podejmują
najbardziej optymalne decyzje. Ogniwa niższe spełniały rolę posłusznych wykonawców, którzy w przypadku niewykonania planowych zadań dość często pociągani
byli do odpowiedzialności administracyjnej lub też innej. Realizacja takiego podejścia, zarówno w przemyśle, jak i w innych gałęziach gospodarki poprzez przymusową likwidację innych form własności, miała na celu ukształtowanie bazy ekonomicznej i prawnej na zasadzie jednolitej własności ogólnopaństwowej.
Doświadczenie nabyte podczas funkcjonowania ZSRR w przeciągu dość długiego okresu pokazało zarówno pozytywne, jak i negatywne strony takiego podejścia. Jeszcze obecnie wśród wybitnych uczonych i zwykłych robotników nie ma
jednolitego zdania w kwestii, czy kontynuować praktykę planowania dyrektywnego,
czy wdrażać inne formy. Ponieważ problematyka jest wyjątkowo aktualna, należy jej
poświęcić więcej uwagi.
Z zalet planowania dyrektywnego na uwagę zasługuje: jego ukierunkowanie na
rozwiązywanie ważniejszych społeczno-ekonomicznych zadań, co szczególnie było
ważne, gdy stawiane były zadania związane z przekształcaniem kraju z rolnego
w przemysłowy; duże możliwości koncentracji i manewrowania na szeroką skalę zasobami; szerokie zastosowanie szybko działających, bezpośrednich, przeważnie
administracyjnych regulatorów; kształtowanie i funkcjonowanie systemu kontroli;
zapewnianie podmiotom gospodarowania osłony ekonomicznej przy nieefektywnej
ich pracy spowodowanej oddziaływaniem różnorodnych czynników wewnętrznych
i zewnętrznych; jednolitość form i systemów wynagradzania za pracę i szereg innych cech, które można zaliczyć do pozytywnych. Dzięki temu w ZSRR osiągano
niezłe wyniki w dziedzinie rozwoju przemysłu, szczególnie w sektorze wojskowym,
technologii kosmicznych i w innych ważnych kierunkach postępu naukowo-technicznego.
205
Jednocześnie należy wskazać wiele negatywnych cech, charakterystycznych dla
określonego systemu gospodarowania, które najszybciej doprowadziły do zahamowania tempa rozwoju, obniżenia poziomu życia ludności i w ostateczności do szybkiego rozpadu kraju. Do najistotniejszych negatywnych cech możemy zaliczyć:
1. Zasady dyrektywności na skalę kraju, gałęzi lub regionu powodujące praktycznie pełną przewagę państwowej formy własności. Takie podejście,
o czym świadczy doświadczenie większości państw świata, nie sprzyja
efektywnemu działaniu bodźców motywacyjnych, lecz odwrotnie – popiera
marnotrawstwo, korupcję i bezpośrednią defraudację mienia i innych zasobów. Faktycznym właścicielem i zarządcą własności jest zazwyczaj aparat
urzędniczy, który w warunkach braku rzeczywistej kontroli wykorzystuje ją,
zaspokajając własne, a nie ogólnospołeczne interesy. Inni pracownicy też
są mało zainteresowani jej przyrostem, co w zasadzie związane jest
z wyrównanym poziomem wynagrodzenia za pracę i statusem osłonowospołecznym. Na przykład jeszcze w chwili obecnej wielu robotników jest
zainteresowanych zachowaniem systemu kołchozowo-sowchozowego,
gdyż dzięki niemu mogą, niezależnie od wkładu pracy, korzystając ze
wspólnych dóbr, zaspokajać własne potrzeby. Oznacza to, że powinny występować optymalne relacje między państwową i prywatną formą własności, na korzyść tej ostatniej, zatem dyrektywna forma planowania może być
wykorzystana w sposób ograniczony, tylko w odniesieniu do własności
państwowej, gdyż organy administracji państwowej nie mają prawa oddziaływać przy pomocy metod nakazowych na sektor prywatny.
2. Biorąc pod uwagę mnogość powiązań między podmiotami gospodarowania i organami administracji, niemożliwe było uwzględnienie i osiągnięcie,
szczególnie na poziomie makroekonomicznym, najefektywniejszego wykorzystania całej różnorodności czynników oddziałujących na rozwój ekonomiczny. Dlatego też opracowywane plany w zasadzie nosiły charakter
resortowy, co prowadziło do ponoszenia nieracjonalnych kosztów transportowych, nieuzasadnionego zwiększania dostaw kooperacyjnych i w sumie do zawyżania kosztów produkcji. Możliwości oddziaływania samych
podmiotów na rozwój wewnątrzregionalnych kontaktów w celu zmniejszenia niekorzystnego wpływu scentralizowanego przydzielania dostawców
i użytkowników (jednego z warunków planowania dyrektywnego) były
bardzo ograniczone.
3. Pracownicy centralnych organów planowania nie byli z urzędu zainteresowani poszukiwaniem i realizacją najbardziej efektywnych rozwiązań gospodarczych, gdyż praktycznie nie odpowiadali oni za skutki niskiej jakości
planowania i nie byli nagradzani, jeżeli ich propozycje okazały się skuteczne.
4. Cele, zadania, drogi rozwiązywania problemów ekonomicznych przy
planowaniu dyrektywnym zazwyczaj wyznaczały wąskie kręgi osób zespołu
kierowniczego ZSRR, a w ich imieniu na poziomie kraju występował sekretarz generalny i biuro polityczne KPZR. Taka zawężona koncentracja
206
władzy stworzyła podstawy subiektywnego określania strategii rozwoju
państwa. Na skutek tego wiele realizowanych na szeroką skalę projektów
wymagało ogromnych nakładów i środków przy stosunkowo niskiej wydajności ekonomicznej, co na ogół negatywnie odbiło się na stanie gospodarki narodowej.
5. Doświadczenie w zastosowaniu określonej formy planowania w byłym
ZSRR pokazało jej nieefektywność w rozwiązywaniu problemów postępu
naukowo-technicznego, racjonalnego wykorzystania zasobów, podnoszenia
jakości konsumenckich wyrobów itp. Było to uwarunkowane tym, że
ocena działalności ministerstw, resortów, podmiotów gospodarowania
przeprowadzana była pod kątem osiągniętego poziomu wykonania planów,
a nie realnego stanu każdego z nich. Tym samym stymulowano przyjmowanie niezbyt napiętych planów. Prowadzone były starania o ich korektę
w kierunku uszczuplenia, w tym też poprzez stosowanie różnych „brudnych” metod. Szeroko deklarowane współzawodnictwo socjalistyczne też
nie sprzyjało przyjmowaniu napiętych zadań, gdyż ocena jego rezultatów
budowana była w zależności od poziomu wykonania i przekroczenia planowych wskaźników. Okazało się w istocie mniej efektywne niż konkurencja. Brakowało motywacji do wprowadzania najnowszych technologii,
skomplikowanych wyrobów, ponieważ zwiększył się stopień ryzyka stabilnego rozwoju.
Republika Białorusi przeszła dość złożoną drogę kształtowania i rozwoju planowania. Wcześniej, gdy wchodziła w skład byłego ZSRR, dotyczące jej planowanie, podobnie jak w całym kraju, było w pełni dyrektywne i opierało się na ogólnopaństwowej metodologii, instrukcjach i metodykach jego dotyczących. Biorąc pod
uwagę ukształtowany w społeczeństwie stosunek do tego rodzaju metody regulowania działalności gospodarczej, należy stwierdzić, że na początku lat 90-tych panowała całkowita negacja planowania jako takiego. Jednak życie pokazało, że niemożliwe jest rozwiązywanie tych licznych problemów, które stale narastają
w procesie rozwoju gospodarki narodowej, a szczególnie w okresie przejściowym,
bez prognozowania i planowania.
Zamiast planów dyrektywnych rozpoczęło się opracowywanie różnego rodzaju
programów, koncepcji, prognoz o charakterze indykatywnym. Na podstawie uogólnień wysnutych z doświadczeń zdobytych w kraju i za granicą oraz badań teoretycznych w 1988 roku Zgromadzenie Narodowe Republiki przyjęło Ustawę
o prognozowaniu państwowym i programach rozwoju społeczno-ekonomicznego Republiki Białorusi. Ustawa zrewidowała ustaloną wcześniej klasyfikację planów i prognoz, które
występowały w roli dokumentów regulujących. Miejsce planów zajęły „kierunki”,
„programy” itp., co spowodowało powstanie dodatkowych trudności w zastosowaniu aparatu pojęciowego bez jakichkolwiek ekonomicznych preferencji. Termin
„plan” nie powinien być utożsamiany ze strategiczno-dyrektywną naturą, należy rozumieć jego wyjątkowo indykatywny charakter. Taka interpretacja istoty planowania
ma miejsce we wszystkich państwach posiadających gospodarkę rynkową. Takie
myślenie byłoby wskazane też na Białorusi.
207
Stosowanie nowych terminów nie zawsze idzie w parze z adekwatnym rozpatrywaniem samego zjawiska. Obecnie, bez względu na powszechne stosowanie
określenia „prognoza” zamiast wcześniejszego „planu”, organy administracji państwowej zazwyczaj rozpatrują wskaźniki prognozowania jako obowiązkowe, tzn.
obecnie prognoza faktycznie staje się planem dyrektywnym ze wszystkimi pozytywnymi, a przede wszystkim ujemnymi cechami.
Jednak reformowanie systemu planowania w małym stopniu dotknęło regiony,
ponieważ wszystkie rodzaje dokumentów planowo-rachunkowych odnoszą się
w zasadzie do problematyki na poziomie republikańskim. W narodowej strategii
rozwoju społeczno-ekonomicznego Republiki Białorusi do 2010 roku zagadnieniom rozwoju regionalnego poświęcono tylko dwa paragrafy o objętości 5 stron.
Pozostała część programu, w ilości 186 stron, dotyczy procesów społeczno-ekonomicznych całego kraju jako jednolitej całościowej formacji. To oznacza, że zadania regionalne znowu pozostają na drugim planie w stosunku do zadań ogólnopaństwowych. W obowiązującym społeczno-ekonomicznym programie rozwoju Republiki Białorusi w okresie 2001-2005 stan gospodarstw w obwodach i mieście Mińsku też odgrywa niewielkie znaczenie i rozpatruje się go z punktu widzenia podstawowych gałęzi jako uzupełnienie ogólnopaństwowych priorytetów. Sytuacja taka
ma też miejsce i w rocznym prognozowaniu społeczno-ekonomicznego rozwoju
kraju. Dawno dojrzał już problem gruntownego reformowania systemu zarządzania
i planowania na Białorusi. Jako konkretne propozycje można rekomendować przejście od branżowej konstrukcji potencjału ekonomicznego do konstrukcji regionalnej.
Władze Białorusi zamierzają dwukrotnie lub trzykrotnie zmniejszyć ilość ministerstw i resortów w republice, wyłączając z ich kompetencji zagadnienia dotyczące
regulowania działalności gospodarczej. Proces uchwalania programów ma być przesunięty z poziomu ogólnopaństwowego na poziom regionalny. W tej sytuacji regiony znajdą się bliżej bezpośrednich podmiotów gospodarczych. Będą w stanie
bardziej efektywnie wspierać i podnosić poziom konkurencyjności produkcji
i usług.
Opracowanie i wdrożenie strategii wielofunkcyjności w rolnictwie regionów
Obecnie, praktycznie we wszystkich regionach Republiki Białorusi, a szczególnie
w jej wschodniej części ukształtowała się skomplikowana sytuacja demograficzna.
Ze względu na niskie dochody osiągane przez mieszkańców wsi, brak nowoczesnych warunków życia i rozwoju kulturalnego potencjału itd. młodzież woli migrować do dużych miast. Aby zatrzymać ludność w osadach wiejskich, uważa się za
celowe w ramach programu państwowego odrodzenie i rozwój wsi w latach 2005 –
2010 oraz przejście na strategię wielofunkcyjności rozwoju. Wielofunkcyjność zakłada dodatkowe włączanie w przestrzeń gospodarczą coraz większej ilości funkcji
nierolniczych. Wielofunkcyjność jest przeciwieństwem monofunkcyjności, tj. pro-
208
dukcji surowca rolniczego. Do zadań, które powinno się w związku z tym rozwiązać, należy:
–
utworzenie poza rolnictwem nowych miejsc pracy związanych
z różnorodnymi formami przedsiębiorczości;
–
rozwój infrastruktury technicznej i społecznej w rejonach wiejskich;
–
modernizacja gospodarstw rolnych.
Szczególną rolę w wielofunkcyjnym kształtowaniu wsi odgrywają zagadnienia
rozwoju przedsiębiorczości, obejmujące następujące podstawowe kierunki:
1. Przemysł chałupniczy na bazie połączenia własnej pracy z zasobami lokalnymi.
2. Rozwój małych przedsiębiorstw, fabryk materiałów budowlanych, tartaków, zakładów stolarskich i innych.
3. Kooperacja z prywatnymi, państwowymi przedsiębiorstwami (produkcja
wyrobów wyplatanych, uprawa truskawek itp.).
4. Poszerzenie form i rodzajów usług.
Nowe podejście do sposobu prowadzenia działalności rolniczej po raz pierwszy
zaczęto wdrażać w Europie na początku lat 80. Nastąpiło odejście od poprzedniej
ogólnie przyjętej doktryny – maksymalizacji produkcji. Wprowadzono surowsze
normy jakości produkcji, obniżono ceny, co zmusiło wielu rolników do poszukiwania dodatkowego źródła dochodu. Najprawdopodobniej też na obszarze Białorusi
przyjdzie się rozwiązywać takie problemy.
Ważne miejsce w zapewnieniu wielofunkcyjności rozwoju rejonów wiejskich
odgrywa turystyka i usługi. Wzrost znaczenia turystyki związany jest ze stałą tendencją jej rozwoju. Intensywnie rozwija się agroturystyka. Agroturystyczną atrakcyjność regionu grodzieńskiego, a więc i konkurencyjność na rynku wewnętrznym
i zagranicznym, wyznacza czyste środowisko naturalne, bliskość kompleksów leśnych, jeziora, rzeki, Kanału Augustowskiego, dobrze zachowane i bogate dziedzictwo kulturowe, stosunkowo dobrze rozwinięta sieć dróg lokalnych. Turystyka
może stać się lokomotywą rozwoju i źródłem koniunktury dla innych gałęzi przemysłu i usług. Agroturystyka funkcjonuje na bazie zasobów gospodarstw rolnych,
tworzy rynek zbytu dla wytwarzanych produktów rolnych. Otaczające nas państwa
nie przykładają zbytniej wagi do rozwoju rynku usług turystycznych. Przykładowo,
jako priorytetowy cel rozwoju miasta Wilna obrano:
–
kształtowanie obrazu Wilna jako miasta współczesnego, bogatego w wiedzę i zdolnego do konkurowania z Europą Środkową i Wschodnią;
–
podkreślanie i szerokie wykorzystywanie naturalnej oryginalności kulturowej Wilna, ze szczególnym uwzględnieniem Starego Miasta – obiektu
o światowym znaczeniu kulturowym;
–
rozwój turystyki, szczególną uwagę poświęcając reklamie miasta za granicą.
W perspektywie 10–20 lat, przy marketingu i wsparciu na odpowiednim poziomie, agroturystyka może stać się ważną gałęzią w wielu rejonach o walorach turystycznych.
Wsparcie powinno także uwidaczniać się w osiąganiu celów krótkoterminowych,
jak np. przyciągnięcie klienta różnymi sposobami, w tym poprzez wystawy, prezen-
209
tacje, laboratoria, promocje, ulgi, przedsięwzięcia z bonifikatą i częściowym zwrotem pieniędzy. Służenie turystyce, zachęcanie do współzawodnictwa między rejonami, miejscowościami, prezentowanie zalet odpoczynku w dziewiczych rejonach
z dala od cywilizacji, uciążliwych aglomeracji miejskich to również ważne zadania
wspierające.
Marketing powinien przygotować produkt turystyczny, sposoby jego sprzedaży,
zapewnić odpowiednie kanały dystrybucji oraz umożliwić odpowiedni kontakt między turystami oraz wiejskimi ośrodkami turystycznymi.
Ważną rolę spełnia też propaganda różnorodnych strategii rozwoju lokalnego,
w jakich różne formy turystyki odnajdą należne im miejsce.
Oprócz turystyki istotną rolę w zapewnieniu wielofunkcyjnego rozwoju transgranicznych rejonów wiejskich odgrywają i inne rodzaje działalności, na przykład
rzemiosło ludowe, wyroby z drewna, zwiększenie ilości i objętości usług.
Tworzenie specjalnych funduszy rozwoju regionalnego
W celu zmniejszenia dystansu w rozwoju pomiędzy poszczególnymi regionami,
podgrupami strukturalnymi zostały utworzone w ramach UE i są wykorzystywane
różnorodne fundusze docelowe. Wydatkowane są przede wszystkim na likwidację
dysproporcji w rolnictwie, realizację przedsięwzięć w zakresie ochrony przyrody
oraz inne zadania, które nie mogą być realizowane w ramach obowiązujących prognoz i programów. Na Białorusi również planowane są i przeprowadzane analogiczne prace. Jako przykład może służyć odbudowa i rekonstrukcja miejscowości,
gdzie odbywają się dożynki. Celowym jest rozwijanie takich przedsięwzięć, bowiem
pozwoli to na przyspieszenie procesu odradzania wsi i niewielkich miejscowości
w regionie.
Rozszerzenie współpracy transgranicznej z Polską i Litwą
Stosunki przygraniczne między regionami posiadają swoją specyfikę. Polega ona
przede wszystkim na bliskości położenia i znajomości partnerów oraz wspólności
wielu problemów i zagadnień bezpośrednio dotykających interesów ludności zamieszkującej po obu stronach granicy państwowej. Stosunki te cechują się szerokim
zakresem, obejmują najróżniejsze sfery. Ważne miejsce, oprócz zajmowania się tradycyjną działalnością gospodarczą, zajmuje w nich problematyka wspierania jednolitych standardów dotyczących eksploatacji przyrody, zagadnienia wspólnego wykorzystywania zbiorników wodnych, innych zasobów przyrodniczych, połączeń
i budowli, wzajemna pomoc w nadzwyczajnych sytuacjach i klęskach żywiołowych,
koordynacja starań w zakresie profilaktyki i uniemożliwiania łamania prawa w różnoraki sposób, kontakty humanitarne.
Poszerzenie mechanizmów w maju 2004 roku na terenie Unii Europejskiej zmusza sąsiednie kraje do intensywniejszego wdrażania wszystkich możliwych instru-
210
mentów i mechanizmów optymalizujących skutki tego procesu. Spośród takich instrumentów i mechanizmów do efektywnych i perspektywicznych zalicza się tak
zwane euroregiony, będące dość rozwiniętą formą współpracy przygranicznej. Dla
obwodu grodzieńskiego takim euroregionem jest eurorergion „Niemen”, w którego
skład oprócz niego wchodzi województwo podlaskie, część rejonów Litwy i obwodu kaliningradzkiego.
Rozpatrując składową ekonomiczną współpracy przygranicznej, można wyodrębnić konkretne przykłady wzajemnego oddziaływania, które mogłyby ułatwić
kontakty sąsiadującym podmiotom:
–
koordynacja i regularna wymiana informacji w dziedzinie statystyki społeczno-ekonomicznej i nawet utworzenie statystyki euroregionu;
–
rozwój transgranicznych przepływów międzybankowych;
–
wspólne badania ekologiczne z wykorzystaniem ośrodków badawczych,
wyższych uczelni, specjalnych laboratoriów;
–
wydanie praktycznych podręczników z zakresu prawa o możliwościach
współpracy przygranicznej;
–
rozwój rynku agrarnego z wdrożeniem najnowszej technologii i techniki
rolniczej, stworzenie postępowych form organizacji produkcji (grupy finansowo-przemysłowe, przedsiębiorstwa agrarne, wspólne przedsiębiorstwa i inne). Jak wcześniej zauważono, istnieje też szereg innych efektywnych kierunków zwiększenia konkurencyjności regionu.
Podstawowe elementy takiej strategii powinny obejmować:
–
wzrost i podniesienie stanu technicznego trwałych zasobów produkcyjnych, infrastruktury, restrukturyzację gospodarki, racjonalne wykorzystanie
surowca, materiałów, energii, nawiązywanie wszelkiego rodzaju kontaktów
ze środowiskiem zewnętrznym, zwiększenie regionalnych przejść granicznych, pokonanie bariery językowej, bezcłowe przemieszczanie towarów, usług i inne;
–
wysoka jakość środowiska naturalnego, bogate dziedzictwo kulturowe pozwala na wyraźne zwiększenie zakresu i struktury usług turystycznych,
które powinny być dźwignią przekształceń i źródłem koniunktury dla innych gałęzi przemysłu i usług, gwarancją kompleksowego postępu sfery
rolniczej i pozarolniczej. Korzystnym staje się połączenie wytwarzania
produkcji czystej ekologicznie ze świadczeniem usług turystycznych, co
pozwala na uruchomienie nadmiernego potencjału pracowniczego w rolnictwie i poszerzenie zakresu turystyki;
–
lepsza niż średnio w kraju struktura powierzchni ziemi, wysoki poziom
produkcji mleka, upraw ziemniaków, zboża i hodowli bydła rzeźnego, bogata baza surowcowa, sprzyjające warunki naturalne i inne pozwalają na
wytwarzanie w większych rozmiarach ekologicznie czystej produkcji
i odpowiednie zwiększenie możliwości eksportowych regionu;
211
–
zwiększenie udziału regionu grodzieńskiego w wymianie międzynarodowej,
przede wszystkim z państwami bałtyckimi, z samorządami lokalnymi Polski i Litwy, rozwój infrastruktury transportowej;
–
zwiększenie atrakcyjności regionu dla inwestorów zagranicznych i zajęcie
wyższej pozycji pod względem inwestycji. Skierowanie większych zasobów
na rozwój infrastruktury technicznej i społecznej przejść granicznych.
Szczególną uwagę należy zwrócić na kształtowanie i wykorzystanie strukturalnych funduszy na poziomie republiki i jej regionów;
–
zawężenie sfery obowiązkowego prognozowania, wdrażanie zasad rynkowych i metod planowania. Przekształcenie struktury republikańskiego
i regionalnego zarządzania, mając na uwadze etapowe kształtowanie realnej
lokalnej samorządności, przegrupowanie apodyktycznych pełnomocnictw
między centralą a regionem na korzyść ostatniego;
–
region grodzieński posiada dobre możliwości poszerzenia skali i istoty
współpracy z zachodnimi regionami Polski i Litwy, w ramach ukształtowanego euroregionu „Niemen” oraz szeregu innych („Bug”, „Puszcza Białowieska”) i osiągnięcie wzrostu społeczno-ekonomicznego. Do efektywnych form współpracy można zaliczyć wymianę informacji w dziedzinie
statystyki społeczno-ekonomicznej, rozwój transgranicznych międzybankowych przepływów pieniężnych, wspólne przeprowadzanie badań ekonomicznych, poszerzanie przygranicznego rynku i handlu towarami własnej produkcji. Występują też określone trudności w poszerzaniu współpracy transgranicznej. Otóż istotną przeszkodę stanowi stereotyp narodowej przynależności ludności do swoich systemów państwowych. Cały zestaw takich wyobrażeń, niekiedy nieuzasadnionych, zaśmieca świadomość
ludzi, nierzadko rozwija w przestrzeni transgranicznej uczucie oderwania
i dyferencjacji o charakterze ujemnym. Wszystkie takie stereotypy, jak zablokowany intelekt, strach przed sąsiadami, mogą doprowadzić do tego, co
niekiedy nazywane jest jako „ociężałość intelektualna” i co oczywiście stanowi przeszkodę w rozwoju różnorodnych form współpracy przygranicznej.
Wymienione przeszkody są do całkowitego pokonania. Nie powinny ograniczać
perspektyw, szans i możliwości rozwoju poszczególnych regionów Białorusi, w tym
szczególnie transgranicznych regionów Grodna i Brześcia.
Literatura
Borysiewicz W., Gospodarka regionu, BPUE, Mińsk Białoruski 2002.
Lewczuk J., Czynniki i bariery wielofunkcyjnego rozwoju transgranicznych obszarów wiejskich,
BPUE, Mińsk Białoruski 2003.
Lewczuk J., Polityka regionalna w procesie wielofunkcyjnego rozwoju transgranicznych obszarów
wiejskich, UwB, Białystok 2004.
Słobożanin W., Samorząd ziemski na Białorusi, BPUE, Mińsk Białoruski 2003.
212
Streszczenie
W artykule poruszono zagadnienia dotyczące analizy obecnego stanu i możliwości przyspieszenia tempa rozwoju poszczególnych regionów Republiki Białoruś poprzez opracowanie i realizację skutecznych prognoz i programów o priorytetowym,
docelowym ukierunkowaniu na stabilizację liczebności ludności, podwyższenie jakości i objętości wytwarzanej produkcji oraz usług, a także rozwój innych rodzajów
działalności. Prognozy oraz programy stanowią bowiem bardzo ważny regulator,
z którego korzystają organy władzy państwowej przy podejmowaniu decyzji w dziedzinie polityki społeczno-ekonomicznej państwa. Do proponowanych w artykule
rozwiązań umożliwiających przyspieszenie rozwoju regionów Republiki Białorusi
można zaliczyć zwiększenie roli prognoz i programów w społeczno-ekonomicznym
rozwoju regionów, opracowanie i wdrożenie strategii wielofunkcyjności w rolnictwie, zwiększenie roli turystyki i usług, tworzenie specjalnych funduszy rozwoju regionalnego (na wzór przyjętych w państwach UE) oraz rozszerzenie współpracy
transgranicznej z Polską i Litwą. Wszystkie te kierunki mogą być wprowadzane w
życie bez nakładów finansowych na wielką skalę, ale w oparciu o realizację odpowiednich organizacyjno-technicznych przedsięwzięć w obrębie posiadanych środków.
Forecasts and Programmes Concerning Regional Development
Summary
The article deals with issues concerning an analysis of present situation and the
chances to accelerate the development of particular regions of the Republic of Belarus through preparation and realization of efficient priority forecasts and programmes aimed at stabilization of the number of population, an increase in quality
and volume of output and services, as well as the development of other activities.
Forecasts and schemes constitute a very important regulator for local State authority agencies at decision-making in the sphere of the social and economic policy of
the State. The article provides a list of suggested steps towards acceleration of regional development within the Republic of Belarus: enhancement of the role of
forecasts and programmes concerning social and economic development of regions, preparation and implementation of the strategy of multifunctionality in agriculture, enhancement of the role of tourism and services, creating of special funds
for regional development (similar to those in operation within the EU) and
enlargement of cross-border co-operation with Poland and Lithuania. All these
trends may be implemented without considerable financial outlays but they must be
based on realization of adequate organizational and technical undertakings according to existing means.
Kinga KAZIMIERCZUK 1
NORWESKI MECHANIZM FINANSOWY JAKO DODATKOWE
ŹRÓDŁO FINANSOWANIA WSPÓŁPRACY
TRANSGRANICZNEJ W POLSCE
1. Wstęp
Lata 90-te, które dla Polski były okresem wielkich przemian, przyniosły również
decyzję o rozszerzeniu Unii Europejskiej. Oznaczało to początek wsparcia płynącego ze strony Unii na rzecz wszechstronnego rozwoju kraju, w tym rozwoju
współpracy transgranicznej. W okresie poprzedzającym członkostwo były to fundusze przedakcesyjne: SAPARD, ISPA oraz wspierający między innymi współpracę
transgraniczną PHARE.
Wstąpienie do Unii Europejskiej otworzyło przed Polską nowe możliwości rozwoju i poszukiwania środków na jego finansowanie za granicą. Z dniem 1 maja
2004 roku uzyskaliśmy dostęp do ogromnych zasobów płynących z funduszy strukturalnych: Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego, Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnych oraz Finansowego Instrumentu Wspierania Rybołówstwa, a także z Funduszu Spójności.
Obecnie Polska realizuje działania ukierunkowane na rozwój współpracy transgranicznej, wspierane środkami pochodzącymi z jednej z Inicjatyw Wspólnoty,
INTERREG III. Wielkość tej pomocy w latach 2004-2006 sięgnąć może 221,358
mln euro.
Jednakże wspomniane fundusze nie są jedynymi środkami, do których członkostwo w UE otworzyło Polsce drogę. W październiku 2004 roku rząd polski podpisał dwie umowy umożliwiające korzystanie z dodatkowego źródła bezzwrotnej pomocy finansowej w postaci dwóch instrumentów: Norweskiego Mechanizmu Finansowego oraz Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG). Państwami finansującymi te instrumenty są 3 kraje należące do Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA): Norwegia, Islandia oraz
Lichtenstein.
Celem niniejszego referatu jest przedstawienie obu mechanizmów jako dodatkowych źródeł finansowania rozwoju Polski ze szczególnym uwzględnieniem jednego z priorytetów Norweskiego Mechanizmu Finansowego, którego działania
skierowane są na politykę regionalną oraz współpracę transgraniczną.
1
Mgr Kinga Kazimierczuk jest doktorantką Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu w Białymstoku.
214
Kinga Kazimierczuk
2. Ustanowienie Mechanizmu Finansowego EOG oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego i podstawy ich funkcjonowania w Polsce
Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu EFTA (European Free Trade Association) jest ugrupowaniem gospodarczym utworzonym 4 stycznia 1960 roku
przez Austrię, Danię, Norwegię, Portugalię, Szwajcarię, Szwecję i Wielką Brytanię
w odpowiedzi na powołanie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG). W kolejnych latach do EFTA dołączyły: Finlandia, Islandia i Luksemburg. Do podstawowych celów Stowarzyszenia zaliczyć można: utworzenie strefy wolnego handlu,
wzrost gospodarczy w krajach członkowskich, zapewnienie konkurencyjnej wobec
EWG pozycji na rynkach międzynarodowych, wzrost zatrudnienia, rozwój handlu
oraz likwidację barier w dostępie do surowców. Po wstąpieniu większości państw
EFTA do UE, członkami organizacji pozostały tylko: Norwegia, Islandia, Szwajcaria i Lichtenstein [I. Kienzler, 2003].
Europejski Obszar Gospodarczy EOG (European Economic Area – EEA) jest
porozumieniem o ujednoliceniu współpracy pomiędzy krajami członkowskimi UE
oraz EFTA. Układ o EOG podpisano w maju 1992 roku, a poza nim znalazły się
wówczas dwa państwa – Lichtenstein, który dołączył 3 lata później, oraz Szwajcaria
będąca nadal poza układem. Nadrzędnym celem EOG jest integracja z krajami
EFTA w tworzeniu wspólnego rynku wewnętrznego, jak również ożywienie gospodarcze oraz walka z bezrobociem [I. Kienzler, 2003]. Porozumienie to weszło w życie 1 stycznia 1994 roku, a obecnie, po ostatnim rozszerzeniu o 10 nowych członków, liczy 28 państw członkowskich – 25 krajów należących do UE oraz 3 należące
do EFTA (Islandia, Lichtenstein i Norwegia)2. Wszystkie państwa należące do
EOG podlegają wspólnym przepisom w zakresie handlu i gospodarki, będąc częścią
Rynku Wewnętrznego, którego podstawowym celem jest zapewnienie swobodnego
przepływu dóbr, usług, kapitału i osób przez cały obszar EOG przy zachowaniu
warunków otwartości i konkurencyjności. Specjalne uregulowania dotyczą jedynie
sektora rolnictwa i rybnego.
Przedstawiciel Polski podpisał Umowę o rozszerzeniu EOG 14 października 2003
roku, a zaczęła ona obowiązywać od 1 maja 2004 roku. Do tej umowy włączono
Protokół 38a w sprawie Mechanizmu Finansowego EOG, w którym 3 kraje EFTA EOG
zobowiązują się poprzez finansowanie przedsięwzięć inwestycyjnych i rozwojowych
do zmniejszania różnic ekonomicznych i społecznych na obszarze państw członkowskich EOG [Protokół 38a…; Umowa o rozszerzeniu EOG …].
W tym samym dniu, w którym podpisano Umowę o rozszerzeniu EOG, została zawarta umowa pomiędzy Królestwem Norwegii oraz Wspólnotą Europejską
o Norweskim Mechanizmie Finansowym na lata 2004-2009. Celem tego instrumentu jest również redukcja dysproporcji pomiędzy krajami EOG, a także ułatwie-
2 Zgodnie z postanowieniami art. 128 Układu o Utworzeniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego podpisanego w Porto w dniu 2 maja 1992 r. każde państwo europejskie przyjmowane do Wspólnoty zobowiązane
jest złożyć wniosek o przystąpienie do Układu o Utworzeniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego.
Norweski Mechanizm Finansowy jako dodatkowe źródło finansowania… 215
nie nowym państwom członkowskim pełnego uczestnictwa w wewnętrznym rynku
rozszerzonego EOG [Agreement between the Kingdom of Norway…, 2003].
7 września 2004 roku Rada Ministrów przyjęła dokument pt. Priorytety oraz podział środków finansowych w ramach Mechanizmu Finansowego EOG oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego. Stanowił on podstawę do opracowania aneksów do Memorandum of Understanding dotyczącego wdrażania obu mechanizmów:
–
Aneks A – System wdrażania,
–
Aneks B – Podstawy programowe,
–
Aneks C – Określone typy pomocy.
Wspomniane mechanizmy opierają się na bardzo podobnych zasadach
i procedurach, a podstawą prawną ich funkcjonowania są dwa przygotowane przez
państwa EFTA dokumenty, które Polska podpisała jako pierwsza spośród nowych
państw członkowskich – Memorandum of Understanding wdrażania Norweskiego
Mechanizmu Finansowego (14 października 2004) i Memorandum of Understanding wdrażania Mechanizmu Finansowego EOG (28 października 2004).
Każdy z omawianych instrumentów będzie udzielał wsparcia finansowego
w określonych obszarach priorytetowych. Szczegółowe informacje o kierunkach
i sposobach wykorzystania środków pomocowych dostępnych w ramach obu mechanizmów oraz opis procedury aplikacyjnej zawarte będą w Programie Operacyjnym. Dokument ten przygotowało Ministerstwo Gospodarki i Pracy przy współpracy z Ministerstwami: Środowiska, Kultury, Spraw Wewnętrznych i Administracji,
Zdrowia, Nauki i Informatyzacji oraz Urzędem Komitetu Integracji Europejskiej.
3. Zasady i procedury wdrażania Mechanizmów Finansowych3
Łączna kwota wsparcia finansowego z Mechanizmu Finansowego EOG (MF
EOG) wyniesie 600 mln euro i będzie przekazywana w rocznych transzach w wysokości 120 mln euro każda, począwszy od 1 maja 2004 roku do 30 kwietnia 2009
roku włącznie [Protokół 38a…, 2003]. W przypadku Norweskiego Mechanizmu Finansowego (NMF) kwota ta wyniesie 567 mln euro w latach 2004-2009, a wypłacane transze osiągną wysokość 113,4 mln euro [Agreement between the Kingdom of
Norway…, 2003]. Procentowy podział tych środków pomiędzy państwami-beneficjentami obu Mechanizmów przedstawia tabela 1. Jak z niej wynika, Polska może
otrzymać ok. 48% wszystkich dostępnych w ich ramach środków.
Maksymalny wkład krajów EFTA oraz Norwegii dla projektów finansowanych
z publicznych środków krajowych wynosi 85% kosztów całkowitych, zaś poziom
współfinansowania w przypadku realizacji projektów we współpracy z podmiotami
prywatnymi – 60%. Łączne wsparcie w ramach obu Mechanizmów oraz Unii Europejskiej nie powinno przekroczyć 90% całkowitych wydatków.
3 Podstawę do opracowania tej części referatu stanowią dwa dokumenty: Memorandum of Understanding wdrażania Mechanizmu Finansowego EOG 2004-2009 z aneksami oraz Memorandum of Understanding
wdrażania Norweskiego Mechanizmu Finansowego 2004-2009 z aneksami.
216
Kinga Kazimierczuk
TABELA 1
Procentowy podział środków w ramach Mechanizmu Finansowego EOG
oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego w latach 2004 – 2009
Państwo-beneficjent
Udział procentowy w MF EOG
Udział procentowy w NMF
Czechy
8,09 %
11,00 %
Estonia
1,68 %
4,00 %
Grecja
5,71 %
-
Hiszpania
7,64 %
-
Cypr
0,21 %
0,60 %
Łotwa
3,29 %
6,00 %
Litwa
4,50 %
7,10 %
Węgry
10,13 %
13,10 %
Malta
0,32 %
0,30 %
Polska
46,80 %
49,00 %
Portugalia
5,22 %
-
Słowenia
1,02 %
2,20 %
Słowacja
5,39 %
6,70 %
Źródło: Protokół 38a w sprawie Mechanizmu Finansowego EOG [2003] oraz Agreement between the
Kingdom of Norway and the European Community on a Norwegian Financial Mechanism for the period
2004-2009 [2003].
Norweskim Mechanizmem Finansowym zarządza Norweskie Ministerstwo
Spraw Zagranicznych, zaś Mechanizmem Finansowym EOG – Komitet Mechanizmu Finansowego EOG. Instytucje te podejmują decyzje o przyznaniu pomocy finansowej i są wspierane przez Biuro Mechanizmu Finansowego (BMF), odpowiedzialne za wdrażanie tych instrumentów oraz pełniące funkcję punktu kontaktowego. Funkcję Krajowego Punktu Kontaktowego będzie pełniło Ministerstwo Gospodarki i Pracy. Taki punkt odpowiada między innymi za:
–
przyjmowanie projektów od wszystkich instytucji pośredniczących i przekazywanie ich wraz z opinią do BMF,
–
zapewnienie prawidłowego zarządzania i wdrażania projektów,
–
przewodniczenie Komitetowi Monitorującemu,
–
zapewnienie skuteczności i prawidłowości wykorzystania dostępnych środków finansowych,
–
przygotowanie rocznych raportów z wdrażania, akceptowanych przez
Komitet Monitorujący, a następnie przekazywanych do BMF,
–
zapewnienie audytu we wszystkich zaangażowanych instytucjach,
–
zapewnienie informacji i promocji na temat dostępnych środków finansowych,
–
przechowywanie wszelkiej dokumentacji związanej z projektami realizowanymi w ramach obu Mechanizmów.
Z tych działań składa on sprawozdanie do BMF. Corocznie odbywać się będą
także spotkania pomiędzy Punktem Kontaktowym oraz w zależności od instrumentu – Norweskim Ministerstwem Spraw Zagranicznych lub Komitetem MF
EOG, podczas których przedstawiany będzie raport zawierający między innymi:
–
informacje o postępach w realizacji celów danego mechanizmu,
–
informacje o postępach w identyfikacji projektów,
–
sprawozdanie z wdrażania projektów,
–
dane finansowe dotyczące podejmowanych działań,
–
przedstawienie obszarów interwencji i działań na kolejny rok.
Instytucjami Pośredniczącymi są ministerstwa odpowiedzialne za poszczególne
obszary priorytetowe. Do ich głównych zadań należy:
–
ogłaszanie możliwości składania projektów oraz ich przyjmowanie od
beneficjentów końcowych,
–
zapewnienie prawidłowości zarządzania projektami realizowanymi w ramach danego Mechanizmu,
–
monitorowanie wdrażania projektów oraz przygotowywanie dla Krajowego
Punktu Kontaktowego okresowych raportów na temat wykorzystania
środków finansowych,
–
wykrywanie nieprawidłowości,
–
informowanie opinii publicznej o wdrażanych projektach,
–
przechowywanie dokumentacji związanej z realizowanymi projektami.
Instytucja Pośrednicząca może powierzyć pewne zadania związane z zarządzaniem instytucjom wspomagającym. Podpisują one wówczas umowę prawną o przejęciu przez instytucję wspomagającą niektórych funkcji, jednakże Instytucja Pośrednicząca jest nadal odpowiedzialna przed Krajowym Punktem Kontaktowym za
skuteczność i prawidłowość zarządzania i wdrażania Mechanizmów.
Wszystkie Instytucje Pośredniczące tworzą Komitety Sterujące. Ich zadaniem
jest identyfikacja, zbieranie i rekomendowanie do Krajowego Punktu Kontaktowego projektów w ramach poszczególnych obszarów priorytetowych. Ponadto należy do nich wyrażanie opinii i przygotowywanie rekomendacji na temat projektów,
które są kwalifikowane do wsparcia w ramach Mechanizmów.
Komitet Monitorujący utworzony przez Ministerstwo Gospodarki i Pracy jest
wspólny dla obu Mechanizmów. Odpowiada on przed Krajowym Punktem Kontaktowym za monitorowanie realizacji projektów, a w szczególności za:
–
okresowy przegląd postępu realizowanych projektów,
218
–
Kinga Kazimierczuk
analizowanie i akceptowanie okresowych raportów z wykorzystania środków finansowych,
–
ocenianie efektywności i skuteczności wykorzystania środków finansowych
dostępnych w ramach obu Mechanizmów.
Funkcję Instytucji Płatniczej dla obu Mechanizmów Finansowych pełni Ministerstwo Finansów. Do jej zadań należy w szczególności:
–
zarządzanie kontami, na których znajdują się środki finansowe obu
Mechanizmów,
–
poświadczanie do BMF, że deklaracje wydatkowania są sporządzane na
podstawie wiarygodnych i sprawdzonych dokumentów,
–
raportowanie na temat przepływów finansowych do Krajowego Punktu
Kontaktowego,
–
przygotowywanie i przekazywanie do BMF wniosków o refundację
poniesionych wydatków,
–
zapewnienie, że płatności są przekazywane do końcowych beneficjentów
tak szybko, jak to możliwe i w ramach określonych terminów.
Ponadto Instytucja Płatnicza odpowiada przed Krajowym Punktem Kontaktowym za opracowanie, wdrażanie i utrzymywanie procedur zarządzania finansowego
i kontroli. Instytucja Płatnicza będzie także sprawdzać stosowanie tych procedur
przez Instytucje Pośredniczące.
Funkcję Instytucji Audytu pełni niezależna instytucja – Biuro ds. Międzynarodowych Relacji Skarbowych w Ministerstwie Finansów. Do jej głównych zadań należy:
–
przeprowadzanie audytu projektów,
–
przygotowanie rocznego planu audytu raportów z audytu oraz streszczeń
tych raportów i przekazywanie ich do Krajowego Punktu Kontaktowego,
–
porównywanie całkowitej kwoty certyfikowanej do BMF z zapisami
poszczególnych wydatków i oryginałami potwierdzających je dokumentów
przechowywanymi na poszczególnych szczeblach administracyjnych oraz
przez beneficjentów końcowych, a także – w przypadku gdy beneficjenci
nie są końcowymi odbiorcami – dokumentami przechowywanymi
w instytucjach i firmach wykonujących działania,
–
weryfikacja alokacji i przepływu dostępnych środków w ramach obu Mechanizmów Finansowych oraz środków krajowych,
–
sprawdzanie prawidłowości kwalifikowanych wydatków w oparciu o reprezentatywną próbkę zaakceptowanych działań,
–
zapewnienie sprawnego i właściwego dochodzenia każdego podejrzanego
i faktycznego przypadku oszustwa oraz nieprawidłowości i raportowanie
o nich do Krajowego Punktu Kontaktowego.
Jak już wspomniano wcześniej, środki finansowe są dostępne w okresie od 1
maja 2004 r. do 30 kwietnia 2009 r. Najpóźniej do 31 stycznia 2009 r. należy przedłożyć formularz finansowy lub wniosek o zwrot poniesionych wydatków. Koszty
zarządzania Mechanizmami powinny być pokryte z całkowitej puli środków i nie
mogą przekroczyć 5% całości środków w przypadku NMF oraz 4% w przypadku
MF EOG [Zasady i procedury…, 2004].
Procedurę wdrażania projektów w ramach obu Mechanizmów przedstawia rysunek 1.
Generalną zasadą stosowaną w zależności od rodzaju projektu będzie zbieranie
projektów na podstawie konkursu otwartego. Propozycje projektów powinny być
przekazywane do Instytucji Pośredniczącej lub Instytucji Wspomagającej, która
ocenia kompletność wniosku i dokonuje oceny pod względem formalnym.
W przypadku stwierdzenia braków lub nieprawidłowości wnioski zostaną zwrócone
celem dokonania poprawek.
Wstępnie sprawdzone i ocenione formularze aplikacyjne będą analizowane pod
kątem zgodności tematycznej oraz zawartości technicznej przez Komitet Sterujący,
który w ramach procedury oceniającej przyznaje projektom punkty.
W wyniku takiej procedury przygotowywana jest lista rankingowa kwalifikowanych projektów, którą otrzymuje Krajowy Punkt Kontaktowy. W oparciu o taką listę decyduje on, które projekty są kwalifikowane do przekazania do Biura Mechanizmu Finansowego, a następnie wraz z opinią przekazuje je tam.
Zgodnie z zasadami i procedurami, BMF przygotowuje rekomendacje na temat
projektów i przekazuje je w zależności od instrumentu Norweskiemu Ministerstwu
Spraw Zagranicznych lub Komitetowi Mechanizmu Finansowego EOG, które podejmują ostateczną decyzję o przyznaniu współfinansowania dla projektu. Na podstawie pozytywnej decyzji pomiędzy Norweskim Ministerstwem Spraw Zagranicznych czy też Komitetem MF EOG oraz Krajowym Punktem Kontaktowym podpisana zostanie umowa finansowa.
Umowa finansowa powinna być zawierana odrębnie dla każdego projektu, programu czy też określonych typów pomocy uzgodnionych z partnerami i ma określać
terminy, warunki pomocy oraz funkcje i odpowiedzialność wszystkich stron.
Beneficjenci obu Mechanizmów mogą składać pojedyncze projekty, programy
(grupy projektów) oraz określone typy grantów (granty blokowe i seed money – fundusz kapitału początkowego) [Zasady i procedury…, 2003].
Projekty stanowią ekonomicznie niepodzielne serie działań o jasno określonych
celach odpowiadające określonej funkcji technicznej. Wysokość wnioskowanej pomocy nie może być mniejsza niż 250 tys. euro. Działania transgraniczne mogą być
realizowane właśnie poprzez takie projekty.
Programy natomiast są to grupy oddzielnych projektów ukierunkowanych na
osiągnięcie wspólnych tematycznie, obszarowo lub przestrzennie celów opracowywanych przez partnerów takich projektów. Ich realizacja służy ułatwieniu wdrażania
większych i kosztowniejszych strategii.
Gdy poszczególne podprojekty są za małe do efektywnego indywidualnego administrowania lub też identyfikacja końcowego odbiorcy przed rozpoczęciem realizacji projektu jest niemożliwa, część środków może być przeznaczona na granty
blokowe. Są one zatem funduszami ustanawianymi dla ściśle określonych celów
i dostarczają pomoc finansową dla pojedynczych osób, organizacji bądź instytucji.
Granty mogą być zgłaszane na poziomie regionalnym, lokalnym lub też zostać skierowane na realizację określonych celów strategicznych.
220
Kinga Kazimierczuk
RYSUNEK 1
Wdrażanie projektów dla wszystkich obszarów priorytetowych w Norweskim
Mechanizmie Finansowym oraz Mechanizmie Finansowym EOG
Norweskie Ministerstwo Spraw
Zagranicznych /
Komitet Mechanizmu Finansowego
EOG
Rekomendacja projektu
Komisja
Europejska
Biuro Mechanizmu Finansowego w Brukseli
Krajowy Punkt Kontaktowy
Instytucja Pośrednicząca
Komitet
Monitorujący
Komitet Sterujący
Instytucja wspomagająca
Projektodawca
Propozycja projektu
Projekt wybrany na poziomie
krajowym
Zaakceptowany projekt
Źródło: Aneks A do Memorandum of Understanding wdrażania NMF oraz Aneks A do
Memorandum of Understanding wdrażania MF EOG
W ramach obu Mechanizmów dostępne będą następujące pakiety grantów:
–
fundusz pomocy technicznej obejmujący działania związane z informacją
i promocją dotyczącą Mechanizmów, przygotowaniem dokumentacji technicznej oraz tłumaczeniem dokumentów, a także pomoc ekspertów
i doradców – przeznaczono na niego 2,5% całkowitych dotacji,
–
fundusz dla organizacji pozarządowych działających we wszystkich obszarach priorytetowych – 7% wszystkich dostępnych środków,
–
program naukowy we wszystkich obszarach priorytetowych oraz
–
fundusz stypendialny działający w sektorach: środowiska, kultury, administracji publicznej, zdrowia i opieki nad dzieckiem, Schengen acquis/sądownictwa, samorządu terytorialnego oraz administracji regionalnej, jak również w zakresie wymiany studentów pomiędzy Polską i krajami EFTA
EOG, a także w zakresie wzmocnienia szkoleń językowych w tych krajach
– na nie przeznaczono 3% dotacji,
–
fundusz kapitału początkowego (seed money), który obejmuje środki przeznaczone na przygotowanie projektów innowacyjnych, kompleksowych
projektów tematycznych oraz na umacnianie nowego partnerstwa nawiązanego w celu tworzenia nowych projektów – przeznaczono na niego 2%
całkowitych dotacji, a granty przewidziane w ramach tego funduszu powinny zawierać się w przedziale 5-20 tys. euro.
Środki niewyasygnowane na koniec każdego roku nie podlegają zwrotowi, lecz
są przenoszone na kolejny rok.
Po zakończeniu projektu powinien zostać sporządzony raport zgodnie z wymaganiami określonymi w umowie finansowej. Norweskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych w odniesieniu do NMF lub Komitet MF EOG mogą zdecydować o przeprowadzeniu ewaluacji ex-post danego projektu, a w przypadku wykazania niezgodności z ustaleniami zawartymi w stosownych dokumentach (zasady i procedury
wdrażania Mechanizmów, umowy finansowe), mogą podjąć decyzję o dokonaniu
akcji korygującej lub też nawet zażądać zwrotu środków.
4. Wykorzystanie środków pomocowych z obu instrumentów w Polsce
W latach obowiązywania Mechanizmów Polska może otrzymać wsparcie wielkości 558,63 mln euro. Zgodnie z zapisami w Memorandach w ramach Norweskiego Mechanizmu Finansowego otrzyma 277,83 mln euro w latach 2004-2009, zaś
z Mechanizmu Finansowego EOG – 280,8 mln euro w tym samym okresie. Indykatywny podział środków finansowych w ramach Mechanizmu Finansowego EOG
oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowania przedstawia tabela 2.
Zgodnie z zapisami Protokołu 38a środki w ramach MF EOG przeznaczone
będą na działania podejmowane w następujących priorytetach4:
4 Szerzej na ten temat w Aneksie B do Memorandum of Understanding wdrażania Mechanizmu
Finansowego EOG 2004-2009.
222
–
–
–
–
–
–
Kinga Kazimierczuk
ochrona środowiska, w tym środowiska ludzkiego, poprzez m.in. redukcję
zanieczyszczeń i promowanie odnawialnych źródeł energii (priorytet 1),
promowanie zrównoważonego rozwoju poprzez lepsze wykorzystanie
i zarządzanie zasobami (priorytet 2),
ochrona kulturowego dziedzictwa europejskiego, w tym transport publiczny i odnowa miast (priorytet 3),
rozwój zasobów ludzkich poprzez m.in. promowanie wykształcenia i szkoleń, wzmacnianie w samorządzie i jego instytucjach potencjału z zakresu
administracji lub służby publicznej, a także wzmacnianie wspierających go
procesów demokratycznych (priorytet 4),
opieka zdrowotna i opieka nad dzieckiem (priorytet 5),
badania naukowe dotyczące pozostałych priorytetów (priorytet 6).
TABELA 2
Skumulowane pułapy zobowiązań finansowych po oszacowaniu kosztów zarządzania w ramach Mechanizmu Finansowego EOG (mln euro)
Rok 1: 1 maja 2004 – 30
kwietnia 2005
Rok 2: 1 maja 2005 – 30
kwietnia 2006
Rok 3: 1 maja 2006 – 30
kwietnia 2007
Rok 4: 1 maja 2007 – 30
kwietnia 2008
Rok 5: 1 maja 2008 – 30
kwietnia 2009
Norweski Mechanizm Finansowy
52,79
Mechanizm Finansowy
EOG
53,91
105,57
107,83
158,36
161,74
211,15
215,65
263,94
269,57
Źródło: Priorytety oraz podział środków finansowych w ramach Mechanizmu Finansowego EOG oraz
Norweskiego Mechanizmu Finansowego [2004].
Zgodnie z zapisami Porozumienia o powstaniu Norweskiego Mechanizmu Finansowego środki finansowe w jego ramach będą przeznaczane na te same obszary
priorytetowe co w ramach MF EOG, jednakże pierwszeństwo otrzymają projekty
realizowane w następujących obszarach:
–
wdrażanie przepisów z Schengen, wsparcie Narodowych Planów Działania
z Schengen oraz wzmacnianie sądownictwa (priorytet 7),
–
ochrona środowiska, ze szczególnym uwzględnieniem wzmocnienia zdolności administracyjnych do wprowadzania w życie odpowiednich przepisów istotnych dla realizacji projektów inwestycyjnych (priorytet 8),
–
polityka regionalna i działania transgraniczne (priorytet 9),
–
pomoc techniczna przy wdrażaniu acquis communautaire (priorytet 10).
Zarządzanie poszczególnymi priorytetami leży w kompetencji Instytucji Pośredniczących. Ich wykaz wraz z określeniem instytucji wspomagających oraz podział środków finansowych dostępnych w ramach obu Mechanizmów przedstawia tabela 3.
TABELA 3
Instytucje Pośredniczące i wspomagające oraz podział środków finansowych
Mechanizmu Finansowego EOG oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego na poszczególne priorytety (mln euro)
Priorytety
Instytucja Pośredni-
Instytucja wspomaga-
cząca (IP)
jąca IP
Wielkość
wsparcia
Priorytet 1
Ministerstwo Środowiska
w trakcie ustalania
99,61
Priorytet 2
w trakcie ustalania
7,64
Priorytet 3
Ministerstwo Kultury
77,46
Priorytet 4
Urząd Komitetu Integracji
Europejskiej
Ministerstwo Zdrowia
45,37
Priorytet 5
Priorytet 6
Priorytet 7
Priorytet 8
Ministerstwo Nauki
i Informatyzacji
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych
i Administracji
Priorytet 9
Ministerstwo Gospodarki
i Pracy
Priorytet 10
Ministerstwo Gospodarki
i Pracy
53,68
36,76
Instytucja wdrażająca Programy Współpracy Przygranicznej PHARE
w trakcie ustalania
Instytucja wdrażająca Programy Współpracy Przygranicznej PHARE
125,5
26,55
55,6
5,35
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Aneks A do Memorandum of Understanding wdrażania Norweskiego Mechanizmu Finansowego 2004-2009 oraz Priorytety oraz podział środków finansowych w ramach Mechanizmu Finansowego EOG oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego.
Jak wspomniano wcześniej, jednym z priorytetów realizowanych przez Norweski Mechanizm Finansowy są działania w sferze polityki regionalnej oraz współpracy transgranicznej. Na priorytet ten przeznaczono 55,6 mln euro.
Do wsparcia ze środków przeznaczonych na realizację tego priorytetu kwalifikują się projekty takie, jak np.:
–
tworzenie i wdrażanie programów współpracy transgranicznej mających na
celu poprawę: rozwoju przedsiębiorczości w regionach, funkcjonowania
administracji samorządowej oraz pobudzanie inicjatyw społecznych i inicjatyw służących ochronie zdrowia,
–
transfery wiedzy z regionów lepiej do słabiej rozwiniętych,
224
Kinga Kazimierczuk
–
–
–
–
promowanie rozwoju regionalnego i lokalnego,
rozwój systemu komunikacji i wymiany informacji,
współpraca w zakresie transgranicznej turystyki ekologicznej,
szkolenia dla pracowników administracji rządowej i samorządowej w krajach EOG.
Instytucją Pośredniczącą odpowiedzialną za ten obszar interwencji jest Ministerstwo
Gospodarki i Pracy, a wspomagać je ma Instytucja wdrażająca Programy Współpracy
Przygranicznej PHARE. Głównym celem tego priorytetu jest poprawa komunikacji
i współpracy transgranicznej mieszkańców i władz Polski z państwami EOG i EFTA,
państwami regionu Morza Bałtyckiego oraz państwami Europy Wschodniej graniczącymi z Polską: Białorusią, Ukrainą i Federacją Rosyjską – Obwodem Kaliningradzkim,
a także promowanie rozwoju na szczeblu regionalnym i lokalnym w Polsce.
5. Zakończenie
Wykorzystanie omówionych Mechanizmów, podobnie jak Funduszy Strukturalnych i Funduszu Spójności, ma przynieść pewien jasno określony rezultat, jakim
jest zmniejszenie dysproporcji w rozwoju ekonomicznym i społecznym na obszarach ich oddziaływania.
Intencją rządów trzech państw, które powołały oba Mechanizmy, jest właśnie zniesienie różnic w obrębie EOG, wspieranie współpracy bilateralnej oraz doprowadzenie
nowych krajów członkowskich do pełnego udziału w rynku wewnętrznym.
Beneficjentem tych programów mogą być wszystkie sektorowe instytucje publiczne i prywatne oraz organizacje pozarządowe działające w interesie społecznym,
np. władze krajowe, regionalne i lokalne, instytucje naukowo-badawcze, prywatne
przedsiębiorstwa, podmioty partnerstwa publiczno-prywatnego.
Jako że minimalna wartość pojedynczego projektu musi wynieść 250 tysięcy
euro pojawiły się pewne obawy, zwłaszcza gmin, iż próg ten może być zbyt wysoki
dla wielu polskich samorządów. Stwierdzono jednak, że projekty mogą być tworzone wspólnie przez kilka jednostek, co powinno ułatwić dostępność do tych
środków. Generalnie również pomoc finansowa powinna być wypłacana w formie
refundacji poniesionych i udokumentowanych kosztów, jednakże i tu znalazło się
miejsce na pewne ustępstwa. Zadecydowano bowiem, iż w uzasadnionych przypadkach beneficjent pomocy może otrzymać zaliczkę, której górna granica w przypadku projektów i programów wynosi 10% wydatków [Zasady i procedury…, 2004].
Charakterystyczne i warte podkreślenia jest także to, iż pieniądze obu Mechanizmów dostępne są przez cały okres działania instrumentów, czyli do 2009 roku.
Nie ma tu transz na poszczególne lata, także w miarę nabywania pewnego doświadczenia w przygotowywaniu projektów beneficjenci nie są narażeni na utratę środków spowodowaną upływem ustalonych odgórnie terminów.
Polska jako pierwszy z nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej podpisała Memoranda otwierające drogę do korzystania ze środków finansowych w ramach obu Mechanizmów. Po zakończeniu prac nad Programem Operacyjnym i je-
go ukazaniu beneficjenci pomocy będą mieli możliwość zgłaszania pierwszych projektów. Zatem pojawiają się przed Polską nowe możliwości rozwoju, współpracy,
handlu i inwestycji. Na sprawdzenie umiejętności pozyskiwania takich form wsparcia instytucje odpowiedzialne za zarządzanie oraz koordynację poszczególnymi
priorytetami w ramach Norweskiego Mechanizmu Finansowego oraz Mechanizmu
Finansowego EOG mają kilka najbliższych lat.
Literatura
Kienzler I., Leksykon UE, Świat Książki, Warszawa 2003.
Agreement between the Kingdom of Norway and the European Community on a Norwegian Financial Mechanism for the period 2004-2009, 14 października 2003.
Memorandum of Understanding wdrażania Mechanizmu Finansowego EOG 2004-2009
z aneksami.
Memorandum of Understanding wdrażania Norweskiego Mechanizmu Finansowego 2004-2009
z aneksami.
Priorytety oraz podział środków finansowych w ramach Mechanizmu Finansowego EOG oraz
Norweskiego Mechanizmu Finansowego, przyjęte przez Radę Ministrów w dniu 7
września 2004 r.
Protokół 38a w sprawie Mechanizmu Finansowego EOG, październik 2003.
Umowa o rozszerzeniu EOG z dnia 14 października 2003 r.
Zasady i procedury wdrażania Mechanizmu Finansowego EOG 2004-2009, przyjęte przez
Komitet Mechanizmu Finansowego EOG w dniu 16 czerwca 2004 r.
Zasady i procedury wdrażania Norweskiego Mechanizmu Finansowego 2004-2009, przyjęte
przez Norweskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych w dniu 2 lipca 2004 r.
www.amb-norwegia.pl.
www.eeagrants.org.
www.eog.gov.pl.
www.interreg.gov.pl.
www.mgip.gov.pl.
www1.ukie.gov.pl.
Streszczenie
Stając się członkiem Unii Europejskiej, Polska i pozostałe nowe państwa członkowskie uzyskały możliwość korzystania ze wsparcia finansowego płynącego z Funduszy
Strukturalnych oraz Funduszu Spójności. Jednakże w rezultacie rozszerzenia Europejskiego Obszaru Gospodarczego o 10 nowych państw w maju 2004 r. ustanowiono dwa
instrumenty będące dodatkowym źródłem finansowania rozwoju gospodarczego,
w tym także współpracy transgranicznej. Celem utworzenia Norweskiego Mechanizmu
Finansowego oraz Mechanizmu Finansowego EOG jest dążenie do zmniejszania zróż-
226
Kinga Kazimierczuk
nicowań w społecznym i gospodarczym rozwoju państw członkowskich oraz wsparcie
nowych członków w staraniach o pełne uczestniczenie we wspólnym rynku.
Pierwszy z nich został ustanowiony przez Norwegię, która w jego ramach przeznaczy 567 mln euro dla 10 nowych państw członkowskich UE w okresie od 1 maja 2004
do 30 kwietnia 2009 roku. Twórcami drugiego są trzy kraje EFTA EOG: Islandia,
Lichtenstein i Norwegia, a kwota 600 mln euro jest dostępna w tym samym czasie dla
wspomnianych nowych krajów Unii oraz dla Portugalii, Grecji i Hiszpanii.
Polska jako pierwsza podpisała Memorandum of Understanding obu Mechanizmów
w październiku 2004 r., a całkowite wsparcie finansowe z tych instrumentów w
okresie od 1 maja 2004 r. do 30 kwietnia 2009 r. może wynieść 533,5 mln euro.
The Norwegian Financial Mechanism as an Additional Source of Financing
the Cross-border Co-operation
Summary
Becoming a member of the European Union, Poland and the rest of new member
states got the possibility of using the financial support from the Structural Funds and
the Cohesion Fund. However, as a result of the expansion of the EEA Agreement in
May 2004 to include 10 new members of the EU, new instruments were established to
become an additional source of financing the economic growth and cross-border cooperation. The purpose of creating the Norwegian Financial Mechanism and the European Economic Area Financial Mechanism is to contribute to the reduction of social
and economic disparities in Europe and to support the new member states in their efforts to participate in the internal market.
The first one was established by Norway and makes 567 million euro available to
the ten new EU member states over the period from 1 May 2004 to 30 April 2009. The
second one was created by three EEA EFTA states: Iceland, Liechtenstein and Norway
and the total amount of the financial contribution is 600 million Euro over the same
period and is available to the ten new EU member states and to Portugal, Greece and
Spain. Poland was the first to sign Memorandums of Understanding for both mechanisms in October 2004. The total amount of support provided in both instruments for
Poland is 533,5 million Euro over the period: 1 May 2004 – 30 April 2009.
Tadeusz TRUSKOLASKI, Marzanna PONIATOWICZ 1
PARK NAUKOWO-TECHNOLOGICZNY POLSKA – WSCHÓD
JAKO INSTRUMENT WSPÓŁPRACY TRANSGRANICZNEJ
1. Wprowadzenie
Stosunki transgraniczne mają znaczenie nie tylko dla rozwoju społeczności lokalnych, ale również szerzej oddziaływują na rozwój regionów i kształtują relacje na
szczeblach krajowych i międzynarodowych. Po długim okresie blokowania przez
czynniki administracyjne współpraca transgraniczna nabiera obecnie znaczenia
w różnych wymiarach. Zmieniają się instytucje oraz narzędzia kreujące i wspierające
współpracę.
Celem niniejszego opracowania jest analiza kierunków ewolucji instrumentów
współpracy transgranicznej, ze szczególnym uwzględnieniem instrumentów związanych z podnoszeniem konkurencyjności i innowacyjności regionów transgranicznych. Jako materiał egzemplifikacyjny posłużył Park Naukowo-Technologiczny
Polska – Wschód w Suwałkach.
1. Instytucjonalne formy współpracy transgranicznej
Prezentując aspekty współpracy transgranicznej, autorzy opracowania mają na
celu pokazanie ewolucji i trendów w tym zakresie. Regionalna współpraca transgraniczna wymaga wsparcia instytucjonalnego.
W celu zwiększenia swojej roli we współpracy europejskiej regiony przygraniczne utworzyły międzynarodową organizację pozarządową – Stowarzyszenie
Europejskich Regionów Granicznych (SERG). SERG powstało w lipcu 1971
roku w Niemczech. Członkami stowarzyszenia mogą być jednostki współpracujące
ze sobą (np. w ramach euroregionu albo Związku Gmin) lub pojedyncze regiony
z poszczególnych państw. SERG działa przede wszystkim na rzecz wzmocnienia
i zacieśnienia współpracy pomiędzy regionami granicznymi. Do jego zadań należy
w szczególności:
–
realizowanie wspólnych programów i projektów, wnioskowanie o środki finansowe, deponowanie i dysponowanie nimi,
1 Dr Tadeusz Truskolaski i dr Marzanna Poniatowicz są pracownikami Wydziału Ekonomicznego
Uniwersytetu w Białymstoku.
228
–
Tadeusz Truskolaski, Marzanna Poniatowicz
organizowanie imprez związanych z problematyką współpracy transgranicznej,
–
współudział przy rozwiązywaniu problemów transgranicznych i wspieranie
szczególnie ważnych, modelowych inicjatyw,
–
przygotowywanie i realizacja wspólnych akcji,
–
rozbudowa „centrum europejskich regionów granicznych i transgranicznych” w ścisłej współpracy z Unią Europejską i Radą Europy,
–
informowanie polityków i opinii publicznej w Europie o kwestiach współpracy transgranicznej.
Ważną instytucją, również w aspekcie współpracy międzyregionalnej, jest założona w Genewie w 1951 r. Rada Gmin i Regionów Europy. Organizacja ta zrzesza samorządy z całej Europy. Jest to jednocześnie najstarsza organizacja samorządowa, która liczy obecnie około 100 tys. członków zrzeszonych w 46 organizacjach
władz lokalnych w 33 krajach. Jednym z podstawowych celów Rady jest propagowanie i ułatwianie nawiązywania współpracy między jednostkami samorządu terytorialnego pochodzącymi z różnych krajów europejskich.
Inną instytucją jest powołany w 1994 r. Komitet Regionów stanowiący swoisty
organ doradczy oraz przedstawicielstwo organów regionalnych i lokalnych państw
członkowskich Unii Europejskiej. W tym samym roku powstał również Kongres
Władz Lokalnych i Regionalnych Europy. Posiada funkcje konsultacyjne. Wyraża swoje opinie (również dotyczące kwestii współpracy międzyregionalnej)
w formie rezolucji i kieruje stosowne rekomendacje do Komitetu Rady Ministrów,
będącego już z kolei organem decyzyjnym [I. Pietrzyk, 2003, s. 273].
Kończąc kwestie instytucjonalnych uwarunkowań współpracy transgranicznej
regionów, należałoby jeszcze chociażby wspomnieć o polskich instytucjach
zajmujących się koordynacją tych zagadnień. Na szczeblu centralnym należą do
nich:
–
Urząd Komitetu Integracji Europejskiej;
–
odpowiednie departamenty Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej (np. Departament Stosunków Europejskich i Wielostronnych, Departament Unii Europejskiej, Departament Międzynarodowej Współpracy
Dwustronnej itp.);
–
odpowiednie departamenty Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji (Departament Integracji Europejskiej i Współpracy Międzynarodowej, a w nim Wydział Współpracy Transgranicznej, a także Wydział Integracji Europejskiej);
–
Władza Wdrażająca Program Współpracy Przygranicznej – jest to jednostka podległa MSWiA, uczestnicząca w zarządzaniu Funduszami Strukturalnymi Unii Europejskiej, w szczególności Inicjatywą Komisji Europejskiej – INTERREG, a wcześniej programami współpracy przygranicznej
Phare;
–
odpowiednie departamenty Ministerstwa Spraw Zagranicznych (np. Departament Unii Europejskiej).
Park Naukowo-Technologiczny Polska – Wschód jako instrument …
229
Niezwykle istotnym instytucjonalnym aspektem współpracy transgranicznej są
euroregiony. Należą one do najbardziej interesujących zjawisk – wręcz fenomenów
– w dziedzinie stosunków międzynarodowych między regionami transgranicznymi,
a Polska należy do niezwykle zaangażowanych krajów w tej dziedzinie [M. Greta,
2003, s. 7]. Aktualnie na jej pograniczach funkcjonuje 17 euroregionów2. Stanowią
one zinstytucjonalizowaną formę współpracy transgranicznej dwóch lub więcej jednostek reprezentujących regiony dwóch lub więcej państw (przynajmniej po jednym
z każdego), z których każda jest powoływana na podstawie prawa wewnętrznego
swojego kraju [Euroregiony…, 2003]. Posiadają swoje własne rady, prezydia, biura,
grupy robocze oraz komisje rewizyjne, a także swoją wspólną reprezentację – Forum Polskich Regionów Granicznych.
2. Innowacyjność i przesłanki jej kreowania
Innowacyjność w obecnej dobie rozwoju jest praktycznie wymuszana przez konieczność sprostania wymogom konkurencyjności nie tylko w skali lokalnej, ale
także regionalnej i międzynarodowej. Pomimo istniejącej świadomości o potrzebie,
a nawet konieczności wprowadzania rozwiązań innowacyjnych, przedsiębiorcy często nie są w stanie sami sprostać wyzwaniom, aby wejść na ścieżkę rozwoju proinnowacyjnego. Stąd też istnieje potrzeba różnych form wspomagania instytucjonalnego podnoszenia innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw, a tym samym gospodarki regionalnej i lokalnej.
Przemiany społeczne i gospodarcze [Transport w procesie transformacji… ] ostatnich
lat ukształtowały nowy, globalny układ na świecie. Ogromną rolę odegrał w tym
postęp techniczny. Rozwinął się transport, łączność. Informacje przesyłane są
w sposób szybki, ciągły, niezawodny i stosunkowo tani do wszystkich niemal zakątków świata za pośrednictwem satelitów komunikacyjnych, kabli, faksów oraz sieci
komputerowych. Duży udział w nich miał także postęp naukowy. Zaszły znaczne
zmiany w pojmowaniu nauki, edukacji, badań, twórczości itp. Wiedza zajęła czołowe miejsce w społeczeństwie, stała się niezwykle pożądana i wszechobecna. Sukces odniosą te gospodarki, które:
–
poprawią swoją biegłość w zastosowaniu nowej wiedzy i wykorzystają ją do
wytworzenia konkurencyjnych wyrobów i usług na rynku,
–
zainwestują w badania naukowe i rozwój, a także w permanentne kształcenie kadry na poziomie wyższym i średnim,
–
zapewnią odpowiednią motywację uzdolnionym osobom, aby osiągały wysoki poziom sprawności zawodowej.
2 Są to: Euroregion Bałtyk, Bug, Glacensis, Karpacki, Neisse-Nisa-Nysa, Niemen, Euroregion
Pomerania, Pradziad, Silesia, Sprewa-Nysa-Bóbr, Śląsk Cieszyński, Pro Europa Viadrina, Tatry,
Dobrawa, Puszcza Białowieska, Łyna-Ława.
230
Sektor wiedzy, umiejętności, innowacji, zaawansowanej technologii i innych
składników wytwarzanych przez kapitał ludzki wymaga określonego zaangażowania
i stymulowania.
W krajach najwyżej rozwiniętych gospodarczo wiedza jest przede wszystkim
aparatem pomocniczym w osiągnięciu najwyższej nowoczesności i szczególnych
walorów wytwarzanych dóbr i usług, aby tą drogą zwiększać wartości rynkowe.
Kraje mniej rozwinięte gospodarczo powinny dążyć do wzbogacenia zdolności absorpcyjnych transferów wiedzy i dyfuzji technologii teleinformatycznych (ICT) oraz
związanych z tym samoistnych starań o rodzime wytwarzanie wiedzy.
Porównania międzynarodowe potwierdzają, że zarządzenie wiedzą przyczynia
się do poprawy konkurencyjności przedsiębiorstw oraz ogólnych wyników gospodarowania zasobami. Równocześnie umożliwia internalizację przedsiębiorstwa. Doświadczenia państw rozwijających się pokazują, że polityka rządu na rzecz polepszenia zdolności innowacyjnych owocuje wzrostem konkurencyjności przedsiębiorstw krajowych, a tym samym całej gospodarki narodowej.
Polska północno-wschodnia nie jest regionem, który z racji poziomu, warunków
rozwoju jest predestynowany do wdrażania nowoczesnych technologii. Rolniczy
charakter regionu, historyczne uwarunkowania wraz z relatywnym zapóźnieniem
ekonomicznym oraz niezadowalający poziom wiedzy na temat sposobów i źródeł
finansowania innowacyjnej działalności gospodarczej z zewnętrznych źródeł, powoduje, że nie widać również perspektyw zmiany niekorzystnych trendów.
Pomimo niekorzystnych warunków startu i równie niepomyślnych rokowań na
przyszłość, należy małymi krokami dążyć do zmiany istniejącej sytuacji. Tworzenie
instytucji okołobiznesowych, takich jak parki przemysłowe i technologiczne wykorzystujące endogeniczne warunki rozwoju oraz zorientowane na współpracę transgraniczną, stanowi jedno z takich działań.
3. Parki naukowo-technologiczne jako nowoczesne formy
rozwoju regionalnego
Na świecie działa ponad 500 Parków Naukowo-Technologicznych. Powstają od
ponad 50 lat i służą rozwojowi opartych na wiedzy struktur gospodarczych XXI
wieku konsolidującym na jednym obszarze [K. B. Matusiak, 2005]. Są to:
–
instytucje naukowo-badawcze oferujące nowe rozwiązania technologiczne,
działy badawcze i wdrożeniowe dużych korporacji oraz małe innowacyjne
firmy poszukujące nowych szans rozwoju;
–
bogate otoczenie biznesu w zakresie finansowania, doradztwa i wspierania
rozwoju innowacyjnych firm;
–
finansowe instytucje wysokiego ryzyka (venture capital);
–
wysoka jakość infrastruktury i powab otoczenia;
–
klimat biznesu i wysoki potencjał przedsiębiorczości przyciągający kreatywne osoby z innych regionów;
231
–
rządowe, regionalne i lokalne programy wspierania przedsiębiorczości,
transferu technologii i rozwoju nowych rozwiązań technologicznych.
Szukanie dotacji na tworzenie parków przemysłowych i technologicznych było jednym z zadań programu Zwiększanie innowacyjności gospodarki w Polsce do 2006 roku przyjętego przez rząd w roku 2000, a obecnie realizowane jest poprzez działania Sektorowego
programu operacyjnego „Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw” [B. Kowalak, 2005].
Znaczenie parków technologicznych i innych instytucji otoczenia biznesu na
rynku prezentuje poniższy rysunek.
RYSUNEK 1
System powiązań infrastruktury otoczenia biznesu z rynkiem
ZAPOTRZEBOWANIE
RYNKU
Konsumenci, producenci
SYSTEM BADAŃ
I EDUKACJI
FIRMY
Duże firmy
MŚP
INSTYTUCJE
POŚREDNICZĄCE
Firmy konsultingowe,
agencje rozwoju
Nowe firmy
(start-up)
regionalnego, centra
transferu technologii,
Edukacja
i szkolenia
Edukacja
wyższa
Instytucje
badawcze
ośrodki szkoleniowe
i doradcze
INFRASTRUKTURA
Banki, firmy VC, inkubatory, parki technologiczne, infrastruktura IT,
systemy informacji
Źródło: A. Bąkowski, Fundusze strukturalne UE na rozwój parków technologicznych w Polsce [2005].
232
Jak wynika ze schematu, parki technologiczne należą do tych rodzajów instytucji
otoczenia biznesu, które mają wspomagać działanie firm, szczególnie w sferze informacyjnej. Trzeba podkreślić, że poza bankami, które tradycyjnie należą do sektora okołobiznesowego, pozostałe elementy otoczenia przedsiębiorstw mają charakter innowacyjny.
Podstawową przesłanką wpływającą na wzrost innowacyjności gospodarki jest dobrze funkcjonujące i odpowiadające na potrzeby przedsiębiorstw otoczenie instytucjonalne biznesu, w tym parki technologiczne.
Istotną barierą, z jaką muszą zmierzyć się nowo tworzone i działające przedsiębiorstwa technologiczne, jest luka w zakresie dostępu do odpowiedniej
infrastruktury dla prowadzenia działalności gospodarczej. Naturalną bazą
dla działalności parków technologicznych są instytucje naukowo-badawcze,
w oparciu o które powinien następować rozwój przedsięwzięć związanych
z zaawansowanymi technologiami wywodzącymi się z tych ośrodków
[A. Bąkowski, 2005].
Poszczególne parki technologiczne w zależności od położenia i warunków rozwoju stawiają przed sobą różne cele. Ich analiza pozwala na stwierdzenie (por. tabela 1), że współpraca transgraniczna nie należy do działań, które parki technologiczne mają zamiar realizować.
Parki naukowo-technologiczne skupione są w kilku organizacjach międzynarodowych:
–
Międzynarodowe Stowarzyszenie Parków Naukowych (IASP),
–
Stowarzyszenie Uniwersyteckich Parków Badawczych (AURRP, USA),
–
Stowarzyszenie Parków Naukowych Wielkiej Brytanii (UKSPA).
W Polsce parki zrzeszone są w Stowarzyszeniu Organizatorów Ośrodków Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce (SOOIPP).
4. Park Naukowo-Technologiczny Polska-Wschód jako kreator współpracy
transgranicznej
Idea parku naukowo-technologicznego w Suwałkach została urzeczywistniona
24 kwietnia 2004 r., kiedy to siedmiu partnerów podpisało umowę konsorcjum
PNTP-W:
–
Uniwersytet w Białymstoku,
–
Uniwersytet Warmińsko- Mazurski w Olsztynie,
–
Politechnika Warszawska,
–
Państwowy Instytut Geologiczny,
–
Instytut Łączności,
–
Polsko-Litewska Izba Gospodarcza Rynków Wschodnich,
–
Prezydent Miasta Suwałki.
233
TABELA 1
Cele parków naukowo-technologicznych
Lp.
Park technologiczny
Cele parku
1.
Pomorski
Park
NaukowoTechnologiczny w Gdyni
2.
Szczeciński Park Naukowo-Technologiczny
3.
Park Naukowo-Technologiczny,
Politechnika Koszalińska
4.
Podkarpacki Park Naukowo-Technologiczny PPNT
5.
Poznański Park Naukowo-Technologiczny Fundacji UAM
6.
Pomorski
Park
Technologiczny
7.
Park Naukowo-Technologiczny
w Sosnowcu
Park
Naukowo-Technologiczny
Polska-Wschód w Suwałkach
Aktywizacja rozwoju gospodarczego województwa pomorskiego oraz stymulowanie współpracy pomiędzy uniwersytetami a przedsiębiorstwami, ze szczególnym
uwzględnieniem transferu wysoko zaawansowanych technologii i rozwoju przedsiębiorczości w oparciu o ich
wdrażanie.
Wspomaganie projektów innowacyjnych i młodych innowacyjnych przedsiębiorstw nastawionych na rozwój
produktów, metod wytwarzania i usług w technologicznie
zaawansowanych branżach, tworzenie warunków do rozwoju procesów transferu technologii i komercjalizacji rezultatów prac naukowo-badawczych z instytucji naukowych do praktyki gospodarczej.
Zwiększenie efektywności wykorzystania wyników badań
naukowych i rozwiązań technologicznych odpowiadających potrzebom praktyki gospodarczej i społecznej oraz
rozwój przedsiębiorczości.
Wzmocnienie i wykorzystanie potencjału regionalnego
sektora akademickiego i
naukowo-badawczego dla rozwoju przedsiębiorczości
i wzmocnienia konkurencyjności przedsiębiorstw działających na lokalnym rynku.
Zwiększenie konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorców działających w obszarze PPNT.
Transfer technologii i pobudzanie innowacyjności wśród
przedsiębiorców działających w obszarze PPNT.
Głównymi kierunkami działalności są badania naukowe
(chemia, archeologia, inkubacja nowych technologii), dydaktyka, konsulting, usługi dla środowiska naukowego
i gospodarczego regionu oraz wynajem powierzchni biurowej i magazynowej. Celem nadrzędnym jest wspieranie
transferu technologii i innowacji z sektora nauki do
gospodarki w wymiarze krajowym i międzynarodowym.
Laboratoria biotechnologiczne, zespoły informatyczne,
sale konferencyjne i przestrzenie wystawowe do prezentacji dorobku twórców działających w PPNT.
Park w trakcie powstawania, w pierwszym etapie studenci
Politechniki Śląskiej będą przyjeżdżać na zajęcia.
Cele Parku zostaną omówione w kolejnym punkcie opracowania.
8.
Naukowo-
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: M. Dzierżanowski, S. Szultka i inni [2004], s. 7-8
oraz http://www.ppnt.pl/ppnt_onas_mcz.php; http://www.spnt.pl/index.php?a=misja_i_cele;
http://www.tu.koszalin.pl/parknt/;
http://www.rarr.rzeszow.pl/pl/110/;
http://www.city.poznan.pl/mim/strony/msp/pages.html;
http://www.wm.com.pl/biuro/OPIS/P&R/PPNT/ppnt.html;
http://serwisy.gazeta.pl/metroon/1,0,2007850.html.
Misja i cele Parku nakierowane są na podjęcie spójnego zespołu działań,
rozłożonych na najbliższe lata, prowadzących do możliwie szybkiego awansu
234
gospodarczego, technicznego i społecznego regionu Podlasia. Działania w roku
2004 skupiały się wokół dwóch projektów:3
–
utworzenie Międzynarodowego Wschodniego Centrum Innowacji
(MWCI), którego celem ma być organizacja współpracy firm komercyjnych z ośrodkami naukowymi (w szczególności partnerami PNTP-W), jak
również transfer technologii w ramach makroregionu obejmującego Litwę,
Rosję i Białoruś. Projekt uzyskał dofinansowanie ze środków Programu
Współpracy Regionu Morza Bałtyckiego 2002/2003 Fundusz Średnich
Projektów – Schemat Wsparcia Wsparcie Instytucjonalne i jest realizowany
pod patronatem Stowarzyszenia „Euroregionu Niemen”;
–
utworzenie Inkubatora Technologicznego o profilu informatycznym dla
wsparcia tworzenia i rozwoju firm działających w obszarze technologii informatycznych lub też w znacznym stopniu wykorzystujących w swym
działaniu techniki informacyjne i Internet.
Kolejne posunięcia w 2005 roku obejmują w szczególności rozbudowę infrastruktury technicznej i przygotowanie nowego terenu (ponad 8ha) dla potrzeb
PNTP-W, zachęcającego przedsiębiorców do inwestycji w regionie. W ramach
PNTP-W preferowane są przedsięwzięcia inwestycyjne ukierunkowane na:4
–
technologie systemów informatycznych i sieci telekomunikacyjnych;
–
elektronikę, w tym optoelektronikę i mikroelektronikę;
–
technologie inżynierii materiałowej;
–
technologie ochrony zdrowia i inżynierii medycznej (w tym urządzenia
i materiały medyczne, farmaceutyka oraz telemedycyna);
–
technologie związane z ochroną środowiska i wykorzystaniem odnawialnych i niekonwencjonalnych źródeł energii, w tym geologia i geoekologia;
–
automatyka, aparatura pomiarowa i laboratoryjna, mechanika precyzyjna.
Park Naukowo-Technologiczny Polska-Wschód oprócz realizacji celów bezpośrednich i prac nastawionych na budowę Parku prowadzi szereg działań okołoparkowych, prowadzących w pośredni sposób do urzeczywistnienia idei parku,
a mających promować i rozwijać współpracę, w tym transgraniczną. Jednym
z takich tematów jest utworzenie Międzynarodowego Wschodniego Centrum Innowacji. Podstawowe cele, jakie ma realizować przedsięwzięcie, skupiają się na:5
–
rozwoju przygranicznych sieci stosunków gospodarczych pomiędzy małymi i średnimi przedsiębiorstwami, centrami badawczo-rozwojowymi,
parkami naukowo-technologicznymi, partnerami europejskiej sieci przekazu informacji (IRC) z regionu północno-wschodniej Polski (woj. podlaskie i warmińsko-mazurskie) oraz Litwy;
–
wzmocnieniu współpracy transgranicznej poprzez wymianę informacji
oraz zbudowanie bazy danych przedsiębiorstw, instytutów badawczych,
organizacji okołobiznesowych z regionu Morza Bałtyckiego, zainteresowaMateriały wewnętrzne PNTP-W.
Tamże.
5 Materiały wewnętrzne Parku Naukowo-Technologicznego Polska-Wschód.
3
4
235
nych transferem technologii lub przyjęciem rozwiązań charakteryzujących
się innowacyjnym podejściem do problemu produkcji, zastosowania technologii, sposobów zatrudniania pracowników, sprzedaży i promocji swoich
produktów.
Oprócz Parku Naukowo-Technologicznego Polska-Wschód Sp. z o.o.
(PNTPW), partnerami krajowymi przedsięwzięcia jest Polsko-Litewska Izba Gospodarcza Rynków Wschodnich oraz Wschodni Ośrodek Transferu Technologii
Uniwersytetu w Białymstoku (WOTT UW). Partnerzy zagraniczni to Lithuanian
Innovation Centre, Wilno (LIC), i Republican Centre for Technology Transfer,
Mińsk (RCTT). Taki skład realizatorów projektu jest gwarantem realizacji jego
proinnowacyjnych rozwiązań oraz przeprowadzenia w swoim otoczeniu biznesowym takich zmian, których efektem będzie:6
–
nowy sposób pozyskiwania informacji w dziedzinie innowacyjności – stworzenie pierwszego na terenie północno-wschodniej Polski profesjonalnego
Międzynarodowego Wschodniego Centrum Innowacji, z bazą danych,
świadczącego usługi informacyjne, doradcze i promocyjne na rzecz przedsiębiorstw, wyższych uczelni, ośrodków B+R, parków naukowo-technologicznych, partnerów europejskiej sieci przekazu informacji (Innovation
Relay Centre) z regionu północno-wschodniej Polski (woj. podlaskie, warmińsko-mazurskie), Litwy, a także podmiotów z innych krajów regionu
Morza Bałtyckiego;
–
podniesie poziomu wiedzy i świadomości poprzez wymianę doświadczeń
i myśli naukowo-technologicznej;
–
zwiększenie konkurencyjności przedsiębiorstw poprzez intensyfikację promocji innowacyjności i powiązań z sektorem B+R; promocja w skali krajowej i międzynarodowej umożliwiająca nawiązywanie kontaktów, zacieśnienie więzów kooperacyjnych i stworzenie sieci wielostronnych powiązań.
5. Podsumowanie
Regiony transgraniczne to swoiste pomosty integracji europejskiej. Ich rozwój
ma strategiczne znaczenie w polityce rozwoju regionalnego Polski. Oprócz wielu
innych działań od 2004 roku pojawiła się nowa szansa rozwoju współpracy
w oparciu o innowacje i transfer technologii. Utworzenie Parku Naukowo-Technologicznego powinno skutkować w najbliższych latach oddziaływaniem Parku na
całe województwo podlaskie i część województwa warmińsko-mazurskiego. Wykorzystujące możliwości współpracy z Litwą, Białorusią i Rosją wymienione regiony
powinny bazować na wsparciu instytucji sektora B+R przez silniejsze ośrodki
akademickie. Rezultatem działania PNTP-W powinna być aktywizacja gospodarcza
i zawodowa społeczności lokalnej oraz wzrost konkurencyjności i polepszanie
atrakcyjności inwestycyjnej regionu.
6
Dane z Projektu Międzynarodowego Wschodniego Centrum Innowacji.
236
Literatura
Bąkowski A., Fundusze strukturalne UE na rozwój parków technologicznych w Polsce,
www.sooip.org.pl (24.05.2005).
Dzierżanowski M., Szultka S. i inni, Analiza stanu i kierunków rozwoju parków naukowotechnologicznych, inkubatorów technologicznych i centrów transferu technologii w Polsce. Raport
końcowy z badań, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk, sierpień 2004.
Euroregiony, Fiszka informacyjna Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej, UKIE, Warszawa 2003.
Greta M., Euroregiony a integracja europejska, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego,
Łódź 2003.
Kowalak B., Park przemysłowy narzędziem rozwoju regionalnego, www.sooip.org.pl
(24.05.2005).
Matusiak K. B., Parki technologiczne w Polsce, www. sooip.org.pl (24.05.2005).
Pietrzyk I., Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.
Transport w procesie transformacji gospodarki, red. M. Ciesielski, Akademia Ekonomiczna
w Poznaniu, zeszyt 233.
Streszczenie
Współpraca transgraniczna w dobie akcesji Polski do Unii Europejskiej nabiera
szczególnego znaczenia, zwłaszcza po długim okresie jej blokowania przez czynniki
administracyjne. Zmieniają się instytucje oraz narzędzia nią kreujące i wspierające ją.
Coraz więcej uwagi poświęca się instrumentom związanym z podnoszeniem konkurencyjności i innowacyjności regionów transgranicznych. Północno-wschodnia Polska nie jest obszarem, który z racji poziomu i warunków rozwoju jest predestynowany do wdrażania nowoczesnych technologii. Najważniejsze jego cechy to przygraniczne położenie, rolniczy charakter oraz relatywnie niski poziom rozwoju ekonomicznego. Przedmiotem niniejszego referatu jest możliwość wykorzystania instytucji parku naukowo-technologicznego jako czynnika rozwoju regionalnego obszaru transgranicznego. Jako materiał egzemplifikacyjny posłużył Park NaukowoTechnologiczny Polska-Wschód w Suwałkach.
Scientific-Technological Park East Poland as an instrument of transborder
cooperation
Summary
Transborder cooperation in the age of Poland’s accession to the European Union assumes a special significance, especially after a long period of being blocked by
administrative factors. Institutions and tools which shape and support it undergo
237
changes. More and more attention is being paid to tools related to the increasing of
competitiveness and innovation of transborder regions. North–Eastern Poland is
not a region which, thanks to its level and conditions of development, is prepared
for the implementation of modern technologies. Its most important features are its
near-border location, agricultural quality and relatively low level of economic development. The paper is aimed at pointing to the possibility of using the scientifictechnological park institutions as a factor in regional development of a transborder
region. As the exemplification material we have used the Scientific-Technological
Park East Poland in Suwalki.
Wydział Ekonomiczny Uniwersytetu w Białymstoku
poleca publikacje naukowe:
Jacek Kamiński,
Negocjacje w działalności marketingowej przedsiębiorstw
Spis treści: 1. Zagadnienia teorii negocjacji, 2. Negocjacje w biznesie
i marketingu, 3. Wykorzystanie negocjacji w rozwiązywaniu konfliktów powstałych w związku z działalnością jednostki marketingu
w przedsiębiorstwie, 4. Negocjacje w zakupach zaopatrzeniowych,
5. Negocjacje w kanałach marketingowych.
Robert W. Ciborowski
Wpływ zmian w polityce ekonomicznej i globalizacji na
postęp techniczny i innowacyjność gospodarki Wielkiej
Brytanii
Spis treści: Istota i dynamika postępu technicznego, Wewnętrzne uwarunkowania zmian w charakterze i dynamice postępu technicznego, Zewnętrzne uwarunkowania zmian w charakterze postępu technicznego,
Wpływ zmian w polityce ekonomicznej Wielkiej Brytanii na rozwój postępu technicznego w latach 1960-1979 i 1980-2000, Czynniki instytucjonalne i ich wpływ na charakter postępu technicznego w Wielkiej Brytanii
w latach 1960-1979 i 1980-2000, Wpływ zmian w charakterze i rozwoju
postępu technicznego na efektywność i konkurencyjność gospodarki
brytyjskiej w latach 1960-1979 i 1980-2000, Źródła oddziaływania procesów globalizacji na gospodarkę krajów o różnym charakterze polityki
ekonomicznej i postępu technicznego na przykładzie Wielkiej Brytanii
w latach 1960-1979 i 1980-2000 – efekty synergiczne.
Marzanna Poniatowicz
Dług publiczny w systemie finansowym jednostek samorządu terytorialnego (na przykładzie miast na prawach powiatu)
Spis treści: Deficyt budżetowy i dług publiczny – zakres pojęć i ich interpretacja, System finansowy samorządu terytorialnego – analiza porównawcza Polski na tle innych krajów członkowskich Unii Europejskiej,
Granice zadłużania się jednostek samorządu terytorialnego, Formy zadłużania się jednostek samorządu terytorialnego na przykładzie miast na
prawach powiatu, Zdolność kredytowa jako integralny element zarządzania długiem jednostki samorządu terytorialnego, Znaczenie długu jednostek samorządu terytorialnego w systemie finansowym miast na prawach
powiatu w świetle badań z zastosowaniem metody modelowania miękkiego.
Wydział Ekonomiczny Uniwersytetu w Białymstoku
poleca publikacje dydaktyczne:
Ewa Roszkowska
Zadania z analizy matematycznej dla ekonomistów
rok wydania 2006, ISBN 978-83-7431-063-5
Spis treści: 1. Elementy logiki, 2. Zbiory. Działania na zbiorach.
Równoliczność zbiorów. Zbiory przeliczalne i nieprzeliczalne, 3.
Pojęcie i podstawowe własności funkcji, 4. Ciąg i jego własności, 5.
Granice i ciągłość funkcji. Asymptoty, 6. Rachunek różniczkowy
funkcji jednej zmiennej, 7. Rachunek całkowy funkcji jednej zmiennej,
8. Szeregi liczbowe, 9. Funkcje wielu zmiennych, 10. Całki podwójne
Krzysztof Barteczko, Andrzej F. Bocian,
Modele prognozowania i symulacji gospodarczych,
rok wydania 2006, ISBN 978-83-7431-065-9
Spis treści: 1. Modelowanie makroekonomiczne w kształtowaniu polityki
gospodarczej, 2. Modele średniookresowych strategii finansowych,
3. Modele wizji rozwojowych, 4. Modele studiów strategicznych,
5. Modelowanie wybranych obszarów gospodarki, 6. Suplement: Wybrane metody prognozowania i analizy danych
Janusz Kaliński,
Historia gospodarcza Polski Ludowej,
rok wydania 2005, ISBN 83-7431-040-5
Spis treści: 1. System gospodarki centralnie sterowanej; 2. Powojenna
odbudowa gospodarcza (1944-1949); 3. Okres forsownego uprzemysłowienia i kolektywizacji rolnictwa (1950-1955); 4. Próba zrównoważenia wzrostu gospodarczego (1956-1958); 5. Przyspieszenie z dramatycznym finałem (1959-1970); 6. Gospodarka na kredyt (19711975); 7. Nieudany manewr gospodarczy (1976-1980); 8. Schyłek gospodarki centralnie sterowanej (1981-1989); 9. Ocena; Aneks: Dowcipy na temat gospodarki PRL.
Podyplomowe Studia
Europejskiej Integracji Gospodarczej
15-062 Białystok, ul. Warszawska 63, pok. 234,
tel. (085) 7457721, fax (085) 7414685
e-mail: [email protected]
http://weko.uwb.edu.pl/
Kierownik: dr Elżbieta Sulima
Sekretariat: mgr Jolanta Wiszniewska
Przedmiotem Podyplomowych Studiów Europejskiej Integracji Gospodarczej jest
prezentacja problematyki integracji europejskiej w wymiarze praktycznym na bazie
wiedzy teoretycznej.
Celem studiów jest przygotowanie specjalistów w dziedzinie opracowywania i realizacji projektów finansowanych ze środków Unii Europejskiej. Słuchacze uzyskują pełną wiedzę z zakresu zasad i mechanizmów funkcjonowania Unii Europejskiej na różnych płaszczyznach gospodarczych i społecznych.
Powodem tego rodzaju kształcenia jest potrzeba uzyskania nowych umiejętności
funkcjonowania podmiotów gospodarczych i instytucji w nowych warunkach, z tytułu
przystąpienia Polski do Unii Europejskiej.
Studia dają możliwość nawiązania kontaktów z osobami bezpośrednio zaangażowanymi w proces realizacji programów finansowanych z funduszy strukturalnych. Dlatego
też w ramach Studium realizowane będą następujące cele szczegółowe:
umiejętność praktyczna opracowywania i wdrażania projektów,
sporządzania wniosków do programów pomocowych,
uzyskanie wiedzy o możliwości pozyskiwania funduszy ze środków Unii
Europejskiej,
uzyskanie wiedzy z zakresu zasad i mechanizmów funkcjonowania Unii
Europejskiej na różnych płaszczyznach gospodarczych i społecznych,
zdobycie i pogłębienie wiedzy na temat instytucji Unii Europejskiej.
Absolwenci uzyskują świadectwo ukończenia studiów podyplomowych z zakresu
integracji europejskiej.
Słuchaczami Studium mogą być osoby z wyższym wykształceniem niezależnie od
ukończonego kierunku studiów. Zajęcia odbywają się w formie 2-dniowych zjazdów
(w soboty i niedziele) i obejmują 222 godziny dydaktyczne.
Wykładane są następujące bloki tematyczne: system prawny UE, obszary integracji europejskiej, system instytucjonalny UE, funkcjonowanie rynku wewnętrznego
UE, projekty do funduszy strukturalnych, społeczeństwo informacyjne UE, UE
w gospodarce światowej, techniki negocjacyjne, zamówienia publiczne, audyt, produkt
regionalny.
Zasady naboru: decyduje kolejność zgłoszeń.
Warunki rekrutacji: odpis dyplomu, podanie – kwestionariusz osobowy, opłata
manipulacyjna.
PODYPLOMOWE STUDIA
FINANSÓW I RACHUNKOWOŚCI
PRZEDSIĘBIORSTW
15-062 Białystok
ul. Warszawska 63
pok. 208
tel. (085) 7457702,
fax (085) 7457702
Kierownik: dr Ryta I. Dziemianowicz
Sekretariat: Grażyna Majewska
Podyplomowe Studia Finansów i Rachunkowości Przedsiębiorstw istnieją
od roku akademickiego 1992/1993. Przeznaczone są dla absolwentów szkół
wyższych różnej specjalności.
Celem studiów jest przygotowanie kadr dla przedsiębiorstw i instytucji
w zakresie finansów i rachunkowości oraz przygotowanie słuchaczy do
działalności usługowej w zakresie prowadzenia ksiąg rachunkowych.
Studia trwają dwa semestry, kończą się zaliczeniami lub egzaminami z poszczególnych przedmiotów. Zajęcia odbywają się w formie 7 dwudniowych zjazdów
w weekendy w każdym semestrze i obejmują ponad 300 godz. zajęć dydaktycznych. Studia kończą się wydaniem świadectwa ukończenia studiów podyplomowych.
Wykładane są następujące przedmioty:
- rachunkowość finansowa,
- sprawozdawczość finansowa,
- rachunek kosztów,
- system podatkowy,
- papiery wartościowe,
- prawo cywilne, gospodarcze i administracyjne,
- system informatyczny i podstawy informatyki,
- wykłady okolicznościowe.
Zasady naboru:
- decyduje kolejność zgłoszeń.
Warunki rekrutacji:
- odpis dyplomu,
- kwestionariusz osobowy,
- podanie,
- poświadczenie opłaty manipulacyjnej oraz pierwszej wpłaty czesnego.
PODYPLOMOWE STUDIA MENEDŻERSKIE
15-062 Białystok
ul. Warszawska 63
pok. 229
tel. (0~85) 745 77 25
fax (0~85) 741 46 85
Kierownik: dr Tadeusz Truskolaski
Sekretariat: Anna Kitlasz
Podyplomowe Studia Menedżerskie istnieją od roku 1992. Przeznaczone jest dla
absolwentów szkół wyższych, różnych specjalności.
Wykładowcami są pracownicy naukowi oraz praktycy, dyrektorzy banków i specjaliści
z poszczególnych dziedzin. Program i treści nauczania dostosowane są do potrzeb i wymagań rynku. Studium daje szansę nawiązania ciekawych kontaktów oraz konsultacji z wieloma specjalistami z różnych branż.
Zasady naboru: decyduje kolejność zgłoszeń.
Warunki rekrutacji:
odpis dyplomu,
kwestionariusz osobowy,
podanie,
opłata manipulacyjna.
Studia trwają dwa semestry. Zajęcia odbywają się w formie 2-dniowych zjazdów
(w soboty i niedziele) i obejmują 256 godzin zajęć dydaktycznych. Studia kończą się egzaminem i wydaniem świadectwa ukończenia studiów podyplomowych.
Wykładane są następujące przedmioty:
•
Organizacja i zarządzanie
•
Zarządzanie finansami i rynek kapitałowy
•
Marketing
•
Zarządzanie zasobami pracy
•
Zarządzanie strategiczne
•
Biznes plan
•
System podatkowy
•
Funkcjonowanie gospodarki rynkowej
•
Rachunkowość zarządcza
•
Negocjacje w biznesie
•
Public relations
•
Prawo pracy
•
Zamówienia publiczne
•
Rynek i wycena nieruchomości
•
Zajęcia komputerowe
•
Seminaria - wykłady okolicznościowe
PODYPLOMOWE STUDIA
WYCENY I GOSPODARKI NIERUCHOMOŚCIAMI
•
•
specjalność:
wycena nieruchomości
zarządzanie nieruchomościami
15-062 Białystok
ul. Warszawska 63
pok. 319
tel./fax (085) 745-77-16
e-mail: [email protected]
Kierownik: prof. zw. dr hab. Jerzy Sikorski
Sekretariat: mgr Teresa Mikulska, Alicja Roszko
Charakterystyka:
Podstawowym celem studiów jest nabycie przez uczestników teoretycznej
i praktycznej wiedzy z zakresu
wyceny i zarządzania nieruchomościami
(potwierdzone uzyskaniem dyplomu UwB) oraz przygotowanie do zdania przed
Państwową Komisją Egzaminacyjną (w ramach postępowania kwalifikacyjnego)
egzaminu niezbędnego do uzyskania licencji zarządcy nieruchomości oraz rzeczoznawcy majątkowego. Jednym z warunków przystąpienia do tego egzaminu
jest ukończenie specjalistycznych kursów lub studiów podyplomowych (DzU
nr 115, poz. 741 z 1997 r. oraz DzU Nr 106, poz. 668 z 1998 r.).

Pobierz numer - Optimum - Uniwersytet w Białymstoku

Komentarze

Transkrypt

Podobne dokumenty