BezpoĘrednie inwestycje zagraniczne w Polsce ze szczególnym

Zeszyty
Naukowe nr
651
2004
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
Danuta Golik
Katedra Polityki Ekonomicznej
i Programowania Rozwoju
BezpoÊrednie inwestycje
zagraniczne w Polsce
ze szczególnym uwzgl´dnieniem
konkurencyjnoÊci przemys∏u
rolno-spo˝ywczego
1. Wprowadzenie
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne odgrywają istotną rolę w rozwoju gospodarki danego kraju. Przyczyniają się one bezpośrednio do wzrostu technologii,
tworzenia nowych miejsc pracy, poprawy konkurencyjności wielu branż i gałęzi,
a także stwarzają warunki do rozwoju eksportu. W literaturze ekonomicznej,
bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) określane są najczęściej jako forma
długoterminowych lokat kapitału polegających na przejmowaniu udziałów
w zagranicznej firmie, wybudowaniu za granicą przedsiębiorstwa od podstaw
i wyposażeniu go w kapitał zakładowy (inwestycje typu greenfield), tworzeniu za
granicą spółek typu joint venture, zakładaniu filii za granicą czy reinwestowaniu
zysków w przedsiębiorstwach zagranicznych1.
Celem artykułu są rozważania na temat stanu i kierunków rozwoju bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem inwestycji
zagranicznych w przemyśle rolno-spożywczym. Starano się wykazać, jaki wpływ
1
C. Pilarska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce. Korzyści i zagrożenia w kontekście integracji Polski z Unią Europejską [w:] Proces dostosowania gospodarki polskiej do kryteriów
członkowskich Unii Europejskiej, pod red. S. Lisa, AE w Krakowie, Małopolska Wyższa Szkoła
Ekonomiczna w Krakowie, Kraków–Tarnów 2000.
Danuta Golik
40
wywarły one na rozwój polskiej gospodarki, a także na poprawę konkurencyjności
przemysłu spożywczego w perspektywie integracji z Unią Europejską.
2. Znaczenie bezpoÊrednich inwestycji zagranicznych
w Polsce i czynniki decydujàce o ich wzroÊcie
O wielkości napływu bezpośrednich inwestycji do Polski decyduje wiele
czynników. Jednym z nich jest prywatyzacja. Jakkolwiek 2000 r. był rekordowy
pod względem prywatyzacji i udział prywatyzacji w napływie inwestycji zagranicznych wyniósł w wymienionym roku ok. 40%2, wartość przychodów z prywatyzacji w ogólnej wartości inwestycji zagranicznych w Polsce w latach 1994–2001
jest raczej nieduża i kształtuje się w granicach 103,95 a 479,63 mln USD (wyjątek
stanowią lata 1999–2000).
Wartość skumulowanych inwestycji bezpośrednich w Polsce wyniosła do
końca 2001 r. ponad 56 mld USD (rys. 1). Dla porównania, Hiszpania w samym
tylko 2000 r. przyciągnęła bezpośrednie inwestycje zagraniczne o wartości 37 mld
USD.
60 000
50 000
40 000
30 000
20 000
10 000
0
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
Rys. 1. Skumulowana wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce
w latach 1993–2001 (w mln USD)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PAIZ.
2
W 2000 r. zainwestowano w Polsce 10,6 mld USD w porównaniu z 2001 r., w którym
inwestycje wyniosły 7,2 mld USD, zob: M. Makowiecki, Koniunktura dla małych, „Nowe Życie
Gospodarcze” 2002, nr 20.
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce…
41
W końcu 2001 r. w prowadzonym przez GUS rejestrze REGON wykazano
46 258 podmiotów z kapitałem zagranicznym, tj. o 2 tys. mniej niż w 2000 r.
Udział podmiotów z kapitałem zagranicznym zmniejszył się z 12,8 % w 1997 r.
do 11,6% w 2000 r. i 10,6 % w 2001 r.
Czynnikiem przyciągającym inwestorów jest konkurencyjność gospodarki.
Tymczasem w opublikowanym w 2002 r. przez Światowe Forum Gospodarcze
rankingu 75 najbardziej konkurencyjnych gospodarek na świecie Polska przesunęła się na 41 pozycję w stosunku do 34 pozycji, którą zajmowała w 2000 r. Wśród
krajów ubiegających się o członkostwo w Unii Europejskiej, przed Polską uplasowały się Węgry ( 28) miejsce, Estonia (29 ), Słowenia (31), Czechy (37) i Słowacja
(40)3. Pogorszenie konkurencyjności polskiej gospodarki jest konsekwencją m.in.
spowolnienia tempa wzrostu gospodarczego i niesprawnego działania instytucji
publicznych.
Rozpatrując znaczenie bezpośrednich inwestycji zagranicznych w polskiej
gospodarce, należy podkreślić, że ok. 90% bezpośrednich inwestycji w przemyśle
koncentruje się w sześciu gałęziach4:
– artykuły spożywcze, napoje, tytoń 26,6%,
– sprzęt transportowy 25,4%,
– wyroby z pozostałych surowców niemetalicznych 12,1%,
– papier, działalność publikacyjna i poligraficzna 8%,
– chemikalia i wyroby chemiczne 7,5%,
– urządzenia elektryczne i optyczne 7,3%.
Najwyższy udział kapitał zagraniczny posiada w sektorze handlu i napraw oraz
sektorze pośrednictwa finansowego. Wynosi on kolejno 29,3% oraz 26,7%, przy
27,6% udziale kapitału zagranicznego w sferze produkcyjnej.
Szczególnie ważny jest napływ kapitału zagranicznego do działalności
produkcyjnej. W tej sferze tworzone są przede wszystkim nowe miejsca pracy.
Obecnie w firmach z udziałem kapitału zagranicznego pracuje około miliona
osób. Wielkość zatrudnienia w tych firmach oraz udział spółek w całkowitym
zatrudnieniu są stosunkowo niskie na tle udziału firm zagranicznych w polskiej
gospodarce. Ponadto ujawnia się wpływ bezpośrednich inwestycji w zakresie
handlu zagranicznego. Jakkolwiek eksport podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego wzrasta (w 2001 r. wyniósł on 18 992, 6 mln USD i był wyższy o 18,2%
niż w 2000 r.), import spółek z kapitałem zagranicznym osiągnął w 2001 r.
3
4
G. Garlińska, Nie stracić szansy, „Nowe Życie Gospodarcze” 2002, nr 18. Dodatek.
B. Olszewska, Rola zagranicznych inwestycji bezpośrednich w gospodarce polskiej w okresie
transformacji [w:] Rozwój gospodarki polskiej i rosyjskiej. Stan i perspektywy, pod red. S. Kiełczewskiego i B. Olszewskiej, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, nr 920, Wrocław
2002.
Danuta Golik
42
2000
(54%)
1994
(33%)
1998
(53%)
Rys. 2. Udział spółek z kapitałem zagranicznym w polskim imporcie
Żródło: opracowanie własne na podstawie danych PAIZ.
2000
(56%)
1994
(24%)
1998
(47%)
Rys. 3. Udział spółek z kapitałem zagranicznym w polskim eksporcie
Żródło: opracowanie własne na podstawie danych PAIZ.
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce…
43
30 499,6 mln USD i stanowił przeważającą część polskiego importu (60,7%
w 2001 r.). Dla porównania eksport spółek z kapitałem zagranicznym stanowił
w 2001 r. 52,6% polskiego eksportu ogółem (rys. 2 i 3). Można zatem stwierdzić,
że firmy te generują wysoki deficyt bilansu handlowego w Polsce, przy braku
zasadniczych zmian w strukturze polskiego eksportu, który można by przypisać
działalności omawianych podmiotów.
Szczególny rozwój inwestycji bezpośrednich nastąpił w przemyśle rolno-spożywczym. Lata 90. to proces zakupu przez kapitał zagraniczny całości lub
dominującej części akcji i udziałów zakładów przemysłu spożywczego od skarbu
państwa w ramach procesów prywatyzacji. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne
o wartości jednostkowej ponad 1 mln USD zaangażowane w przemyśle rolno-spożywczym (łącznie z przemysłem spirytusowym i tytoniowym) wyniosły na
koniec 2000 r. ok. 5 mld USD i stanowiły ok. 11% wszystkich zagranicznych
inwestycji w badanym roku5.
3. BezpoÊrednie inwestycje zagraniczne w przemyÊle
rolno-spo˝ywczym
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne objęły przede wszystkim najbardziej
rentowne i skoncentrowane branże przemysłu rolno-spożywczego. Największą
rolę kapitał zagraniczny odegrał w prywatyzacji przemysłu tytoniowego, cukierniczego, koncentratów spożywczych, piwowarskiego, napojów i soków owocowych.
Firmy zagraniczne kontrolują obecnie większość obrotów tych branż. W innych
branżach typu młynarska, owocowo-warzywna, ziemniaczana, paszowa, rybna,
drobiarska, mięsna, tłuszczowa kapitał zagraniczny występuje wybiórczo. I tak
przykładowo, największe i najlepsze zakłady drobiarskie wykupił kapitał francuski, niemiecki i amerykański, największe wytwórnie pasz – kapitał amerykański
i holenderski, przemysł rybny i tłuszczowy opanował kapitał niemiecki, natomiast
największe zakłady mleczarskie kapitał francuski i niemiecki.
Biorąc za podstawę nakłady inwestorów w poszczególnych branżach przemysłu rolno-spożywczego, na pierwszym miejscu znajduje się branża tytoniowa
o liczbie 5 inwestorów i łącznej wielkości 1115 mln USD (tabela 1). Niewiele
mniejsze inwestycje zrealizowane zostały w branży cukierniczej i koncentratów
spożywczych, gdzie zainwestowano miliard USD. Trzecią i czwartą lokatę zajęły
z kolei branże piwowarska i napojów bezalkoholowych, natomiast najmniejsze
5
S. Zięba, Miejsce i rola inwestycji zagranicznych w polskim przemyśle rolno-spożywczym,
„Przemysł Spożywczy” 2002, nr 1; J. Drożdż, Kierunki i poziom inwestowania w przemyśle
spożywczym, „Przemysł Spożywczy” 2002, nr 5.
Danuta Golik
44
nakłady bezpośrednich inwestycji zagranicznych zanotować można w wypadku
branży drobiarskiej, winiarskiej, rybnej, spirytusowej i dań gotowych.
Tabela 1. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w poszczególnych branżach przemysłu
rolno-spożywczego w Polsce (stan na koniec 2000 r.)
Branża
Liczba inwestorów
Inwestycje
(w mln USD)
Zamierzenia
Tytoniowa
Cukiernicza i koncentratów spożywczych
Piwowarska
Napojów bezalkoholowych
Cukrownicza
Olejarska
Mięsna
Mleczarska
Ziemniaczana
Paszowa
Kawa, herbata
Owocowo-warzywna
Zbożowo-młynarska
Branże mieszane
Drobiarska
Winiarska
Rybna
Spirytusowa
Dań gotowych
5
1115
180
24
14
1000
897,8
35
70,3
6
5
3
9
18
4
2
4
7
6
6
3
2
1
1
1
735,2
210
203,8
199,6
126,9
118,8
108
81,3
52
26,7
23,8
10,9
8,7
2
1
1
2
40
90
200
11
15
.
39,3
36,3
12
10
8,5
.
1
.
0,5
Razem przemysł
rolno-spożywczy
121
4 922,5
750,9
Ogółem
895
45 772
11280,1
Udział przemysłu
rolno-spożywczego
13,5
10,8
6,7
Źródło: The Food and Food Production in Poland. Raport IERiGŻ, Warszawa 2001, s. 47
(praca niepublikowana).
W strukturze bezpośrednich inwestycji zagranicznych w polskim przemyśle
rolno-spożywczym dominują największe inwestycje powyżej 50 mln USD. Zajmują one ok. 80% wszystkich inwestycji. Dokonały ich przedsiębiorstwa o znaczeniu
międzynarodowym, kontrolujące rynki wielu branż, np. napojów bezalkoholowych
(Coca Cola, Pepsi C.), tytoniowej (Filip Morris, Seita), piwowarskiej (Heineken)
i cukierniczej (Mars). Inwestycje o jednostkowej wartości 25–50 mln USD wraz
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce…
45
z największymi stanowią prawie 90% wszystkich inwestycji zagranicznych przemysłu rolno-spożywczego.
Inwestycje średnie (5–10 mln USD) mają zaledwie 2,5% udział w portfelu
inwestycyjnym. Inwestycje małe lub bardzo małe o udziale 2,5% w nakładach
inwestycyjnych, jakkolwiek nieduże, posiadają szczególne znaczenie dla niektórych branż typu mleczarstwo. Niewielki kapitał zagraniczny pozwala firmom
w wymienionej branży na nowoczesność produkcji i zwiększa ich konkurencyjność na rynkach lokalnych. Inwestorzy zagraniczni zaangażowali kapitał nie tylko
w szczególnie rentowne segmenty mleczarstwa (sery, jogurty, lody) i większe
przedsięwzięcia, lecz także w małe mleczarnie, które dzięki nowoczesnym technologiom oraz sprawnemu zarządzaniu znajdują swoje miejsce na rynku.
Pod względem wartości bezpośrednich inwestycji zagranicznych pierwsze
miejsce zajmują inwestorzy z USA (ponad 1,1 mld USD). Drugą pozycję zajmują
Niemcy (943,7 mln USD), a w dalszej kolejności Holandia, Grecja, Szwajcaria,
Francja, Wielka Brytania i Włochy, przy zaangażowaniu odpowiednio od 728,9 mln
USD do 227,3 mln USD (tabela 2).
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w przemyśle rolno-spożywczym przyczyniły się znacznie do zlikwidowania luki technologicznej dzielącej polski przemysł
spożywczy od przemysłów spożywczych Europy i USA. Koncentracja inwestorów
zagranicznych na najbardziej rentownych i dynamicznie rozwijających się branżach
tego przemysłu uwarunkowana jest z jednej strony chłonnością rynku, ugruntowaną pozycją rynkową produktów z wymienionych branż, jak również dobrymi
wynikami w eksporcie produktów m.in. branży owocowo-warzywnej, mięsnej czy
mleczarskiej. Świadczy o tym przykładowo udział Polski w produkcji światowej.
Zdecydowanie najwyższy udział posiada Polska w produkcji owoców mrożonych,
na które przypada ok. połowa produkcji światowej. Wysokim udziałem charakteryzuje się również produkcja konserw mięsnych, warzyw mrożonych i serów6.
Rozpatrując wpływ kapitału zagranicznego na konkurencyjność naszego przemysłu rolno-spożywczego, podkreślić należy, że:
– wysoki poziom inwestowania w przemyśle spożywczym zmienił strukturę
i unowocześnił potencjał wytwórczy przemysłu, a także rozwinął jego ofertę
towarową,
– w każdej branży przemysłu spożywczego wyłoniła się grupa liderów, reprezentujących wysoki standard techniczny i technologiczny, nie odbiegający od poziomu
najlepszych firm spożywczych w krajach rozwiniętych,
– efektem dużych inwestycji stał się rozwój sieci małych i średnich firm,
6
S. Urban, Rola przemysłu rolno-spożywczego w kształtowaniu jakości życia współczesnych
Polaków [w:] Rola agrobiznesu w kształtowaniu jakości życia, pod red. S. Urbana, Prace Naukowe
AE we Wrocławiu, Wrocław 2001, nr 901.
Danuta Golik
46
Tabela 2. Siedziby prawne inwestorów i wartości dokonanych inwestycji – stan na koniec
2000 r. (w mln USD)
Państwo
USA
Niemcy
Holandia
Grecja
Szwajcaria
Francja
Wielka Brytania
Włochy
Koncerny
międzynarodowe
Dania
Austria
Belgia
Finlandia
Południowa Afryka
Szwecja
Chorwacja
Norwegia
Hiszpania
Irlandia
Kanada
Lichtenstein
Cypr
Rosja
Razem
Liczba inwestorów
Inwestycje
Zamierzenia
inwestycyjne
18
31
16
1
3
11
4
6
1143,1
943,7
728,9
500
356,7
240
233,9
227,3
189
99,5
13,5
.
.
4
40
214,2
4
4
2
2
3
1
3
1
1
2
1
3
2
1
1
121
198,7
77,7
65,2
54,2
41,4
25
20,8
19
13,8
7,9
7
6
5,5
4,1
2,6
4922,5
109,3
3
10
5
.
40
.
.
16
.
.
0,5
.
6,5
.
750,9
Źródło: jak do tabeli 1.
– rozbudowano potencjał nowych dziedzin przetwórstwa wtórnego, szczególnie
produkcji przekąsek, deserów i napojów,
– zmodernizowano i rozbudowano zdolności komponowania i konfekcjonowania tradycyjnych przetworów, szczególnie mięsnych, mleczarskich, rybnych,
drobiarskich, owocowo-warzywnych, tłuszczów roślinnych, pieczywa, makaronów
oraz pasz dla zwierząt gospodarskich i domowych,
– efektem restrukturyzacji i modernizacji kupionych przez inwestorów zagranicznych zakładów stały się nowe zasady organizacji i zarządzania, a wynikiem
redukcji zatrudnienia wzrost wydajności pracy,
– wraz z umocnieniem się pozycji inwestorów zagranicznych w krajowym
przemyśle spożywczym nastąpiło umocnienie ich związków z dużymi zagranicz-
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce…
47
nymi sieciami handlowymi (hipermarketami), które w segmencie spożywczym
przechwytują coraz większą część rynku,
– realizowane przez inwestorów zagranicznych inwestycje w przemyśle
spożywczym nie pozostały bez wpływu na firmy krajowe, ich restrukturyzację
i modernizację,
– zwiększyła się tym samym konkurencja podmiotów krajowych i zagranicznych na rynku, która wymusza procesy efektywnościowe, a zwłaszcza rozwijanie
nowych form zarządzania, handlu i marketingu,
– mimo wysokiego poziomu inwestowania w przemysł przetwórczy zagranicznych inwestorów, mniejszy postęp osiągnięto w modernizacji wstępnego przetwórstwa produktów rolnych,
– w takich dziedzinach, jak: przemiał zbóż, produkcja cukru, wstępne przetwórstwo warzyw i owoców, przetwórstwo mleka, a także przetwórstwo odpadów,
szczególnie pochodzenia zwierzęcego, występują opóźnienia w dostosowywaniu
zakładów do weterynaryjnych i sanitarnych standardów Unii Europejskiej.
4. Wnioski
Do dalszego rozwoju inwestycji bezpośrednich w Polsce przyczynić się mogą
w konsekwencji następujące działania:
– stabilne i przyjazne przepisy prawne mające na celu wyeliminowanie wielu
przeszkód w prowadzeniu działalności gospodarczej,
– poprawa koniunktury gospodarczej kraju w ramach realizowanych programów gospodarczych służących dostosowaniu Polski do integracji europejskiej,
– stworzenie korzystnych warunków do rozwoju inwestycji zagranicznych
w sferze produkcyjnej,
– wspieranie inwestycji greenfield tworzących nowe miejsca pracy i przyczyniających się do rozwoju regionów – udział tych inwestycji wyniósł w 2001 r. 3%
wartości nowych inwestycji,
– przyciągnięcie kapitału zagranicznego do regionów słabo rozwiniętych, co
wymaga rozwoju infrastruktury, a także większej aktywności władz lokalnych,
– prowadzenie aktywnej polityki promocji Polski za granicą, działania w tej
mierze są niewystarczające, mimo istnienia Państwowej Agencji Inwestycji
Zagranicznych,
– zmiana wizerunku Polski poprzez zaprezentowanie Polski jako kraju otwartego dla zagranicznych inwestorów, w którym obowiązują korzystne regulacje
systemowe, sprzyjające jego lokowaniu.
Ocena bezpośrednich inwestycji zagranicznych w polskim przemyśle rolnospożywczym wskazuje, że inwestycje te były konieczne z punktu widzenia stanu
i stopnia rozwoju naszego przemysłu spożywczego. Stanowiły one dodatkowy
48
Danuta Golik
strumień środków zwiększający dostosowanie naszego przemysłu do wymagań
Unii Europejskiej. Jakkolwiek inwestycje te nie zostały zrealizowane równomiernie (marginalnym zainteresowaniem inwestorów objęto przemysł winiarski,
przetwórstwo runa leśnego, dziczyzny, przemysł spirytusowy i gorzelniczy), zadaniem podstawowym w tej dziedzinie jest zwiększenie zainteresowania inwestorów
w wymienionych branżach i zachęcenie ich do lokowania kapitału. Trzeba zwrócić
przy tym uwagę na dbałość o ochronę interesów krajowej bazy surowcowej, rynku
i budżetu państwa, której często brakowało przy sprzedaży zakładów inwestorom
zagranicznym. Równocześnie należy zapobiegać procesowi transferu zysków
za granicę przed opodatkowaniem, zwłaszcza w wysoko rentownych branżach
przemysłu, gdyż wpłynęłoby to niekorzystnie na polską gospodarkę. Wymaga to
skutecznej kontroli służb skarbowych, które w dalszym ciągu nie są odpowiednio
do tego przygotowane.
Literatura
Drożdż J., Kierunki i poziom inwestowania w przemyśle spożywczym, „Przemysł Spożywczy” 2002, nr 5.
Garlińska G., Nie stracić szansy, „Nowe Życie Gospodarcze” 2002, nr 18. Dodatek.
Makowiecki M., Koniunktura dla małych, „Nowe Życie Gospodarcze” 2002, nr 20.
Olszewska B., Rola zagranicznych inwestycji bezpośrednich w gospodarce polskiej
w okresie transformacji [w:] Rozwój gospodarki polskiej i rosyjskiej. Stan i perspektywy, pod red. S. Kiełczewskiego i B. Olszewskiej, Prace Naukowe Akademii
Ekonomicznej we Wrocławiu, nr 920, Wrocław 2002.
Pilarska C., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce. Korzyści i zagrożenia
w kontekście integracji Polski z Unią Europejską [w:] Proces dostosowania gospodarki polskiej do kryteriów członkowskich Unii Europejskiej, pod red. S. Lisa, AE
w Krakowie, Małopolska Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Krakowie, Kraków–Tarnów 2000.
Urban S., Rola przemysłu rolno-spożywczego w kształtowaniu jakości życia współczesnych
Polaków [w:] Rola agrobiznesu w kształtowaniu jakości życia, pod red. S. Urbana,
Prace Naukowe AE we Wrocławiu, Wrocław 2001, nr 901.
Zięba S., Miejsce i rola inwestycji zagranicznych w polskim przemyśle rolno-spożywczym,
„Przemysł Spożywczy” 2002, nr 1.
Foreign Direct Investment in Poland with Particular Emphasis
on the Competitiveness of Food Industry
This article addresses the issue of foreign direct investment in Poland with particular
emphasis on investments in the food industry. The author discusses the size and scope of
actual foreign direct investments in the food industry and the role of direct investment in
the growth of competitiveness of the Polish food industry.