31 Widywałem już przesłuchiwanych w telewizji. Pamiętałem czło

31 Widywałem już przesłuchiwanych w telewizji. Pamiętałem czło

W
k r a j u
m ę ż c z y z n
31
Widywałem już przesłuchiwanych w telewizji. Pamiętałem człowieka, który miał własną fabrykę tkanin w Trypolisie. Został oskarżony o to, że jest burżujem i zdrajcą. Ubrany był w jasnoszary włoski
garnitur, który lśnił lekko w świetle reflektorów. Siedział sztywno na
krześle, jakby cierpiał. Stałem tuż za progiem, tak że nie dało się mnie
zobaczyć. Baba i Musa siedzieli na kanapie, mama obok nich na fotelu.
Musa powiedział cicho do baby:
– Specjalnie oszczędzają twarz. Założę się, że jego ciało to jeden
wielki siniak.
Nagle w kroczu mężczyzny nie wiadomo skąd pojawiła się ciemna
plama i ciągle rosła. Pierwszy to zobaczyłem. Podbiegłem do telewizora i dźgnąłem ją palcem.
– Wyjdź stąd! – wrzasnął baba.
Podbiegłem do mamy i tam stanąłem.
– Marsz do swojego pokoju! – polecił ojciec.
– Daj spokój – odparła mama.
– Nie powinien tego oglądać! – wrzeszczał.
– To także jego ojczyzna – odrzekła cicho, odwracając się do telewizora.
Ojciec wypadł z pokoju. Patrzyliśmy, jak mężczyzna usiłuje zakryć
mokrą plamę rękoma, wiercąc się na krześle.
Ale patrzeć, jak aresztują ustaza Raszida, to co innego. Wiele już
razy słyszałem, że nikt się przed nimi nie uchroni, ale kiedy ich zobaczyłem, kiedy zobaczyłem, jak to się dzieje, że tak szybko, że nie ma
już co się spierać, sprzeciwiać, to rozbolał mnie brzuch. Mama później
powiedziała na mój widok:
– Wyglądasz, jakbyś zobaczył ducha.
Wyjaśniłem jej, co widziałem, na co ona podniosła rękę do czoła
i westchnęła:
– Biedna Salma.
Zabrała mnie do łazienki i umyła mi buzię.
– Nie powinieneś był na to patrzeć. Następnym razem biegnij prosto
do domu.
Potem zrobiła mi zupę i herbatę, jakbym miał grypę.
…
Ktoś, jakiś zdrajca, drukował ulotki krytykujące naszego Wodza
i komitety rewolucyjne. Przyszli nocą i rzucili je na nasz próg jak
32
H i s h a m
M a t a r
gazety. Mówię, że ktoś, ale musiały to być setki, może nawet tysiące
ludzi. Chłopcy i ja czatowaliśmy na zmianę w nadziei, że zobaczymy
któregoś z tych zdrajców. Wyobrażaliśmy sobie, że oni wszyscy chodzą
na czarno, są zamaskowani i bardzo szybcy. Ali twierdził, że widział
jednego. Masud huknął go w łeb i rzekł:
– Jeśli jeszcze raz nazmyślasz w takich sprawach, to powiem babie.
Wszyscy się bali tych ulotek i starali się na oczach sąsiadów drzeć
je na drobne kawałki. Inni, na przykład mama, wnosili je do domu.
Patrzyła, jak palą się w zlewie, a popioły spłukiwała zimną wodą. Raz
podsłuchałem, jak mówiła do cioci Salmy:
– Wszystkim nam narobią kłopotów.
Kiedy spytałem, co ma na myśli, westchnęła i odparła, że nic.
Innym razem stała sztywno na dworze, na chodniku, słuchając, jak
Umm Masud wygaduje na „zdrajców”. „Dżafar bardzo się denerwuje
z powodu tych ulotek” – gderała. Mama rozmawiała z Umm Masud
zupełnie inaczej i wydawało się, że jest pełna zrozumienia i podziela jej
uczucia. Marszczyła czoło, kręciła głową i zgadzała się ze wszystkim,
co Umm Masud mówiła.
– Niech Bóg im wybaczy, nie wiedzą, jak wspaniała dla naszego
kraju jest rewolucja.
Rankiem zanim zabrano ustaza Raszida, tak się z chłopakami nudziliśmy, że wzięliśmy ulotki, które nocą zostawili zdrajcy, i przerzucaliśmy je przez mury ogrodów, a wtedy one oficjalnie już się znajdowały
w domu tych ludzi, w środku. Zrobiliśmy to tylko na sąsiednich ulicach, gdzie nikogo nie znaliśmy. Do ich leciutkich papierowych ciałek
przywiązywaliśmy małe kamyki i ciskaliśmy nimi przez wysokie
mury, jak granaty na filmach wojennych. Ten występek nas ożywił,
ale wkrótce znowu dopadła nas nuda, więc wróciliśmy na swoją ulicę
i zaczęliśmy się przygotowywać do meczu piłki nożnej.
Gargaresz była nowo wybudowaną dzielnicą i oprócz głównych
tras, łączących ją z centrum miasta, większość ulic nie została tu jeszcze
nazwana ani pokryta asfaltem. Na naszą mówiliśmy Morwowa, bo
rósł tu kiedyś sad morwowy. Ostatnie takie drzewo zostało obok nas,
w ogrodzie ustaza Raszida i cioci Salmy.
Słońce stanęło w zenicie. Usłyszeliśmy trzaski głośnika naszego
meczetu. W oddali nad niskimi domami ulicy widzieliśmy minaret
podobny do ołówka. Potem nadpłynął głos Szajcha Mustafy.
W
k r a j u
m ę ż c z y z n
33
Oznaczyliśmy słupki bramki kamieniami i pustymi plastikowymi
butelkami, pospieraliśmy się o połowy i w końcu gra się rozpoczęła.
Kilka minut później zobaczyliśmy pędzący ku nam samochód. Wzbijał
pył, jakby był jedynym stworzeniem na świecie. Lśnił bielą w słońcu.
Na jego widok przestaliśmy grać i podbiegliśmy do jezdni, zostawiając
toczącą się piłkę.
Zatrzymał się przed domem Karima. Ten zamarł, jakby serce mu
wpadło do butów. Z samochodu wysiadło czterech mężczyzn, drzwi
zostawili szeroko otwarte. Wyglądał w słońcu jak wielka zdechła ćma.
Trzech mężczyzn wbiegło do domu, a czwarty, który był kierowcą i wydawał się ich szefem, czekał na ulicy. Uśmiechnął się do dwóch grubych
braci, Masuda i Alego. Wtedy nie zauważyłem, że ich zna. Nikt z nas
nigdy wcześniej go nie widział. Miał straszliwą twarz, dziobatą jak
pumeks. Wrócili jego ludzie, prowadząc ustaza Raszida. Nie walczył.
Ciocia Salma szła za nimi, jakby połączona z mężem niewidocznym
sznurem. Dziobaty nagle spoliczkował ustaza Raszida, gwałtownie
i wściekle. Rozległ się dźwięk jak rozdarcie tkaniny, ciocia Salma się
zatrzymała. Drugi kopnął ustaza w tyłek. On to przewidział, bo skoczył
do przodu, zanim cios go dosięgnął. Siła kopniaka zmusiła go do skoku, ale nie towarzyszył mu dźwięk. Na twarzy miał ten swój dziwny,
zakłopotany uśmiech. Nie spierał się ani nie błagał, jakby znane mu
były powody, wszystkie pytania i odpowiedzi. Koszulę miał podartą.
Ale żadnej krwi. To mnie zdziwiło, a później pomyślałem, że gdyby
krwawił – choć trochę – Karimowi byłoby łatwiej, bo my wszyscy na
widok krwawiącego mężczyzny poczulibyśmy szacunek. Ustaz Raszid
spojrzał w naszą stronę, a kiedy jego wzrok napotkał wzrok Karima,
jego twarz się zmieniła. Wyglądał, jakby miał się rozpłakać albo zwymiotować. Potem zgiął się wpół i zaczął kaszleć. Mężczyźni chyba nie
wiedzieli, co zrobić. Spojrzeli po sobie, potem na ciocię Salmę, ta jedną
ręką zakrywała usta, a drugą objęła warkocz, gruby jak lina kotwiczna,
spływający jej przez ramię. Chwycili ustaza Raszida, wrzucili go do
samochodu, trzasnęli drzwiczkami i ruszyli pędem, rozgniatając naszą
bramkę. Nie dojrzałem głowy ustaza Raszida między mężczyznami
siędzącymi z nim na tylnym siedzeniu. Musiał wciąż kaszleć.
Karim postąpił kilka kroków za samochodem. Przez chwilę myślałem, że za nimi pobiegnie. Stał plecami do nas, potem się odwrócił
i poszedł do domu. Ciocia Salma nie ruszyła się na krok, wciąż ściskała
34
H i s h a m
M a t a r
swoje włosy, patrząc w kierunku, w którym odjechał biały samochód,
jakby się zbliżali, jakby w rzeczywistości ustaz Raszid wreszcie wracał
do domu z długiej podróży.
Nikt nie wiedział, dlaczego zabrano ustaza Raszida, ale następnego dnia zaczęły się rozchodzić pogłoski, że był zdrajcą. Umm Masud
przyszła do naszych drzwi, cmoknęła, rozejrzała się i powiedziała:
– Taki los wszystkich zdrajców.
Baba słyszał już wcześniej, jak Umm Masud plotkuje: twierdziła, że
żebrak Bahlul jest bogatszy niż my wszyscy razem wzięci, że piekarz
Madżdi nie sprzedaje wyłącznie „niewinnego chleba” – tak to właśnie
ujęła – lecz także coś o nazwie grappa, co jest nie tylko haram*, ale
i nielegalne w naszym kraju. Takimi plotkami baba się nie przejmował, w zasadzie nawet go czasami bawiły, ale ustaz Raszid był jego
przyjacielem. Często chodzili na spacery nad morzem, kiedy słońce
chyliło się ku zachodowi. I wiele razy rozmawiali cicho w gabinecie
baby, gdzie czasami dołączał do nich Naser. Nosiłem im kawę. Mama
pukała dwukrotnie, po czym otwierała przede mną drzwi. Wchodziłem
powoli, balansując tacą, i natychmiast uderzało mnie ostre, wypełnione
dymem papierosowym powietrze. Przy nim przenikliwa woń kardamonu i gumy arabskiej, unosząca się znad kawy, wydawała się niemal
przyjemna. „Nie rozlej” – tak często brzmiały ostatnie słowa mamy,
zanim otworzyła drzwi do tych sekretnych spotkań.
Szybko się nauczyłem, że najlepiej patrzeć przed siebie. Sztuka polegała na tym, żeby nie bać się tego rozlania, albo chociaż nie bać się go
jawnie. Ale na początku wchodziłem z opuszczoną głową, wpatrzony
w trzy czarne kałuże kawy na srebrnej tacy, mówiąc swoim rękom, żeby
były pewne, gdy kątem oka dostrzegałem po lewej stronie kolana dwóch
mężczyzn siedzących w wygodnych, pokrytych motylami fotelach, a po
prawej brązowy, drewniany bezkres biurka baby. Stawiałem bezpiecznie
tacę na biurku, a baba mówił: „Dobra robota, Sulejmanie”. Podnosiłem
na niego wzrok i czasami słyszałem, jak strzyka mi w szyi. Ich rozmowa
zawieszała się w chwili, gdy mama pukała do drzwi, niecierpliwie czekali, aż wyjdę. „Zamknij drzwi” – mówił baba, ale potem często w ostatniej
chwili wołał mnie z powrotem. „Opróżnij to, proszę” – podawał mi po* Haram (arab.) – w islamie kategoria uczynków, rzeczy i pokarmów niedozwolonych.
W
k r a j u
m ę ż c z y z n
35
pielniczkę pełną niedopałków i spalonych zapałek. A kilka tygodni przed
zabraniem ustaza Raszida postawiłem tacę na biurku baby i zobaczyłem
łzy w jego oczach. Czytał coś. Ustaz Raszid i Naser siedzieli w milczeniu
i przyglądali się mu. Podszedłem do niego. Trąciłem go i spytałem:
– Kto się zasmucił, baba?
Ustaz Raszid podniósł rękę z uśmiechem.
– Obawiam się, że to ja, Sulejmanie.
Zmieszałem się. Dlaczego ustaz Raszid miałby sprawiać babie przykrość? Naser zakasłał. Baba położył mi rękę na głowie i schrypniętym
głosem rzekł:
– Nikt mnie nie zasmucił, Sluma. Właśnie czytałem… – Spojrzał na
kartkę w dłoni. – To takie piękne. Będziemy musieli to opublikować –
rzekł, podając kartkę Naserowi. On zaś złożył ją dwukrotnie i wsadził
do kieszeni koszuli.
Nigdy wcześniej nie widziałem, żeby baba płakał. Nie mogłem
pojąć, dlaczego płakał od czytania.
Kiedy baba usłyszał, jak Umm Masud cmoka i mówi „Taki los
wszystkich zdrajców”, nie mógł milczeć.
– To kłamstwo – rzekł głosem wezbranym od gniewu. – Kłamstwo,
które władze rozpuszczają, żeby usprawiedliwić znikanie niewinnych.
Umm Masud wpatrywała się w swoje palce, porównując długość
paznokci.
– Ale przecież wcale nie muszą tego robić. Zawsze się znajdzie jakiś
ochotnik, żeby z wielkim zapałem wyręczyć ich w tym kłamaniu. I to
z taką łatwością, tak machinalnie… – Mama pociągnęła go za rękaw.
– Zostaw – rzucił. Patrzył na Umm Masud spod zmrużonych powiek.
– Chwasty! – Wymawiając to słowo, przekręcił dłoń, jakby dokręcał
śrubę, jakby to słowo miało unieruchomić w kącie Umm Masud. –
Chwasty, jak plotki, nie potrzebują pomocy, same się rozpleniają. –
Twarz baby poczerwieniała. Przeraził mnie jego stan, bo choć często
był poważny, bardzo rzadko się wściekał.
Umm Masud dalej przyglądała się swoim palcom, uśmiechając się
teraz porozumiewawczo, jakby potwierdziło się wreszcie jakieś jej
stare podejrzenie.
Ustaz Raszid powiedział kiedyś babie, że ich żony są jak dwie zagubione siostry, które w końcu się odnalazły. Od chwili gdy się poznały –