otwarty dostęp - Konferencja Rektorów Akademickich Szkół Polskich

Komisja KRASP ds. Nauki i Innowacji
Komisja KRASP ds. Infrastruktury Informacyjnej
Seminarium
„OTWARTY DOSTĘP”
POLITECHNIKA WARSZAWSKA, 15 KWIETNIA 2010 R.
ZAŁOŻENIA I PROGRAM
„Otwarty dostęp” - Seminarium
__________________________________________________________________________________________
Spis treści
0
O dokumencie ............................................................................................... 3
1
Przeznaczenie dokumentu ........................................................................... 3
2
Otwarty dostęp – krótka charakterystyka................................................. 4
3
Seminarium ................................................................................................... 6
Cel ...................................................................................................................... 6
Uczestnicy .......................................................................................................... 6
Data, miejsce, czas trwania ............................................................................... 6
Program seminarium ......................................................................................... 7
4
Wstępne rekomendacje................................................................................ 8
4.1. Tematy do dyskusji...................................................................................... 8
4.2. Wstępne rekomendacje ............................................................................... 8
5
Linki............................................................................................................. 10
Załącznik ............................................................................................................ 11
2
„Otwarty dostęp” - Seminarium
__________________________________________________________________________________________
0
O dokumencie
Dokument ten zawiera założenia i propozycję programu warsztatu dotyczącego tzw.
otwartego dostępu i związanych z nim zjawisk istotnych dla organizacji i praktyki życia akademickiego w Polsce, zarówno w warstwie badawczej, jak również w obszarze
nauczania.
Dokument został przygotowany przez M. Muraszkiewicza i J. Stępniak, Politechnika
Warszawska.
1
Przeznaczenie dokumentu
Dokument jest przeznaczony dla uczestników Seminarium „Otwarty dostęp”, planowanego na 15 kwietnia 2010 r., z udziałem członków Komisji KRASP ds. Nauki i Innowacji i Komisji KRASP ds. Infrastruktury Informacyjnej.
3
„Otwarty dostęp” - Seminarium
__________________________________________________________________________________________
2
Otwarty dostęp – krótka charakterystyka
Poniżej, za Wikipedią, http://pl.wikipedia.org/wiki/Otwarty_dost%C4%99p,
podano krótką charakterystykę koncepcji „otwartego dostępu”.
Logo Open Access
zaprojektowane przez
Public Library of Science
Otwarty dostęp (ang. Open Access, "OA") - termin oznaczający wolny, powszechny, trwały i natychmiastowy dostęp dla każdego do cyfrowych form zapisu danych i treści naukowych oraz edukacyjnych.
Pierwotnie pojęcie to zostało ukute dla tych czasopism naukowych, które zdecydowały się całkowicie otworzyć w Internecie dostęp do zawartych w nich publikacji naukowych, współcześnie jednak pojęcie to zostało rozszerzone na udostępnianie wszelkich publikacji na podobnych zasadach
Warunkiem uznania określonej publikacji w Internecie za otwarcie dostępną
jest to, aby każdy kto ma gdziekolwiek dostęp do tej sieci mógł tę publikację
swobodnie czytać, kopiować, przechowywać, drukować, wykorzystywać praktycznie i dołączać do swojej bazy danych.
Otwarty dostęp nie jest równoznaczny z domeną publiczną, gdyż twórcy publikacji nie muszą się zrzekać swoich praw autorskich i mogą stawiać różnego
rodzaju warunki udostępniania swojej twórczości, o ile tylko nie ograniczają
one wcześniej wspomnianej wolności do swobodnego korzystania z niej.
Od strony prawnej publikowanie treści na zasadach otwartego dostępu oznacza
zazwyczaj objęcie ich jedną z licencji typu copyleft. Licencje te stanowią rodzaj
umowy między autorami i potencjalnymi czytelnikami, zezwalając im na
wszystko co mieści się w pojęciu otwartego dostępu, jednak narzucające różnego rodzaju obowiązki takie jak np: dołączanie do kopii tekstu informacji o
źródle i autorach, udostępnianie kopii na tych samych zasadach co oryginał,
czy nakaz jednoznacznego zaznaczania, że treść kopii została znacząco zmodyfikowana w stosunku do pierwowzoru.
Wokół koncepcji otwartego dostępu powstało kilka instytucjonalnych inicjatyw,
mających wspierać i promować tę koncepcję.
Jedną z pierwszych była zorganizowana przez Open Society Institute w grudniu
2001 konferencja, która zakończyła się ogłoszeniem Budapest Open Access
Initiative, swego rodzaju manifestu definiującego i promującego pojęcie otwartego dostępu, pod którym podpisało się 13 osób reprezentujących kilkanaście
organizacji naukowych z Europy i USA.
Sądząc po stale wzrastającej liczbie czasopism naukowych na liście Directory of
Open Access Journals koncepcja otwartego dostępu do treści naukowych i edukacyjnych staje się coraz bardziej popularna [obecnie ponad 5 000 tytułów]
Kamienie milowe inicjatywy open access
4
„Otwarty dostęp” - Seminarium
__________________________________________________________________________________________
2002 Budapest Open Access Initiative [ponad 500 instytucji wspierających]
2003 Bethesda Statement on Open Access Publishing
http://www.biomedcentral.com/openaccess/bethesda/ 2004 OECD Declaration on Access to Research Data From Public Funding
http://www.oecd.org/dataoecd/9/61/38500813.pdf
2008 – zalecenia dotyczące prac realizowanych z 7 PR
2008 European University Association (recommendation)
http://www.eua.be/index.php?id=396
Organizacje wspierające ruch open access:
EnablingOpenScholarship (EOS) http://www.openscholarship.org/jcms/j_6/accueil
SPARC (SPARC Europe http://www.sparceurope.org/ )
Otwarte Zasoby Edukacyjne (ang. Open Educational Resources – OER
2002 — inicjatywa UNESCO
2007 — Deklaracja kapsztadzka
Koalicja Otwartej Edukacji http://koed.org.pl/
Repozytorium — instytucjonalna, narodowa lub dziedzinowa składnica uporządkowanego, długoterminowego przechowywania zasobów dydaktycznych i
piśmiennictwa naukowego. Jego celem jest archiwizacja (wieloletnie zachowanie) i zapewnienie bieżącego, łatwego, otwartego dostępu do zasobów, w tym
w szczególności do prac publikowanych w źródłach komercyjnych.
1991 pierwsze otwarte archiwa publikacji z zakresu nauk ścisłych — arXiv.org
— Cornell University: finansowanie przez National Science Foundation dostęp
do ponad 589 tys. publikacji posadowione z (Los Alamos National Laboratory)
http://arxiv.org/
DART –Europe — portal udostępniający pełnotekstowe rozprawy doktorskie —
ponad 130 tys. rozpraw z 230 uczelni z 16 krajów Europy
Ogółem działa ok. 1600 repozytoriów zarejestrowanych w:
OpenDOAR — Directory of Open Access Repositories
http://www.opendoar.org/index.html
ePrints — Registry of Open Access Repositories — http://roar.eprints.org/
Książka pt. “Przewodnik po otwartej nauce wydana przez Uniwersytet Warszawski w 2009 roku, zawiera sumaryczny materiał faktograficzny dotyczący
zagadnień otwartego dostępu w środowisku akademickim w Polsce i na świecie.
Krótki wyciąg z niej podano w załączniku do niniejszego dokumentu.
5
„Otwarty dostęp” - Seminarium
__________________________________________________________________________________________
3
Seminarium
Cel
Celem seminarium jest :
−
zapoznanie się uczestników ze stanem i kierunkami rozwoju ruchu otwartego
dostępu w nauce i edukacji,
−
przeanalizowanie zmiany modelu repozytoriów instytucjonalnych oraz dostępu
do czasopism naukowych z systemu subskrypcji do modelu otwartego oraz
form promocji polskiego piśmiennictwa naukowego na świecie,
−
przedyskutowanie możliwości i metod szerszego udziału polskich szkół wyższych w ruchu otwartego dostępu,
−
opracowanie wstępnych rekomendacji dotyczących dalszych działań na rzecz
organizowania i wspierania ruchu otwartego dostępu w polskiej nauce i edukacji.
Uczestnicy
Rektorzy państwowych szkół wyższych w Polsce i ich współpracownicy, przedstawiciele PAN oraz MNiSzW.
Data, miejsce, czas trwania
Data:
15 kwietnia 2010 r.
Godzina rozpoczęcia
11:00
Czas trwania:
3 godziny
Miejsce:
Politechnika Warszawska, Sala Senatu
6
„Otwarty dostęp” - Seminarium
__________________________________________________________________________________________
Program seminarium
Godzina
Temat
Prelegent/moderator
11:00
Otwarcie warsztatu
prof. W. Kurnik,
Politechnika Warszawska
11:10
Otwarty dostęp – bariery i wyzwania
E. Bendyk,
Tygodnik „Polityka”
11:30
Modele otwartego komunikowania w nauce i edukacji: scenariusze dla Polski
prof. M. Niezgódka,
Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego Uniwersytetu Warszawskiego
11:50
Przekształcenie czasopisma do modelu
open access na przykładzie Acta Palaeoto-
doc. dr hab. Jarosław Stolarski
[Instytut Paleobiologii PAN]
logica Polonica
12:10
Przerwa na kawę/herbatę
12:25
Polskie czasopisma open access i repozytoria – stan obecny
Jolanta Stępniak
12.45
Dyskusja, wnioski, rekomendacje
Moderator:
prof. M. Muraszkiewicz
13:50
Podsumowanie i zamknięcie warsztatu
prof. T. Krzyżyński,
Politechnika Koszalińska
14:00
Obiad
7
„Otwarty dostęp” - Seminarium
__________________________________________________________________________________________
4
Wstępne rekomendacje
4.1. Tematy do dyskusji
Proponuje się następujące zagadnienia do dyskusji:
− modele dostępu, prawa własności intelektualnej,
− zasady finansowania,
− sprawy organizacyjne, promocja,
− doświadczenia Polski i innych krajów (dobre praktyki),
− zasoby dla edukacji,
− wpływ open access na rankingi i ocenę pracowników.
Powyższa lista nie wyczerpuje tematów do dyskusji, która będzie miała charakter otwarty.
4.2. Wstępne rekomendacje
Działając na rzecz rozwoju inicjatywy otwartej nauki i edukacji, w tym w szczególności rozwoju repozytoriów i przyspieszenia procesu przekształcania czasopism naukowych wydawanych w środowisku szkół wyższych w formę otwartą zebrani rekomendują:
1. Wystąpienie KRASP do Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego o wspieranie działań
na rzecz otwartych zasobów naukowych m.in. przez:
a. skierowanie dotacji na wydawanie czasopism naukowych przede wszystkim na
te wydawnictwa, które działają w formule otwartej lub które zapoczątkowały
proces przekształcenia,
b. przyznanie awansem, na okres 2-3 lat, punktacji czasopismom, które spełniają
określone warunki merytoryczne i funkcjonują w formule open access, tak aby
ułatwić ich promocję w środowisku naukowym oraz zapewnić ich konkurencyjność,
c. podejmowanie działań organizacyjnych na rzecz rozbudowy repozytoriów i
szerokiego udostępniania zasobów dla edukacji.
2. Wystąpienie KRASP do instytucji, organizacji, stowarzyszeń naukowych i wydawnictw o wspieranie finansowe i organizacyjne inicjatywy otwartego dostępu do zasobów naukowych tworzonych w Polsce.
Potrzebny jest apel do m.in. NCBiR, FNP, SIGMA NOT o podobne wystąpienia.
8
„Otwarty dostęp” - Seminarium
__________________________________________________________________________________________
Ponadto zebrani rekomendują pilne powołanie przez KRASP grupy roboczej specjalistów
do opracowania strategii i planu działań bezpośrednich dotyczących implementacji modelu otwartych zasobów naukowych i edukacyjnych w środowisku szkół wyższych i instytucji naukowych w kraju.
Grupa ta powinna zająć się m.in. następującymi kwestiami:
1. Przyjęciem przez pracowników, doktorantów oraz studentów szkół wyższych jako
standardu zasady publikowania w wydawnictwach typu open access lub repozytoriach
(jeśli publikacja była wydana na zasadach komercyjnych) wyników prac finansowanych ze środków budżetowych, które były wykonywane w uczelniach.
2. Wspierania przez uczelnie zasady publikowania materiałów edukacyjnych w otwartych repozytoriach.
3. Podjęciem przez wydawnictwa szkół wyższych współpracy w zakresie opracowania
jednolitych zasad i wdrożenia elektronicznych narzędzi wspierających proces edytorski i wydawniczy czasopism naukowych z wykorzystaniem oprogramowania typu
open source.
4. Podjęciem przez wydawnictwa i biblioteki szkół wyższych wspólnych działań na
rzecz rekomendowania platform udostępniania otwartych zasobów naukowych oraz
ich integracji z innymi oferowanymi źródłami informacji naukowej.
5. Podjęciem działań na rzecz promocji czasopism działających w formule open-access
oraz ich włączenia w możliwie szerokim stopniu w obszar wymiany myśli naukowej
na świecie.
6. Utworzeniem portalu o roboczej nazwie „Otwarty dostęp do nauki i edukacji”, który
będzie dokumentował i skupiał działalność na rzecz otwartego dostępu w środowisku
naukowym i edukacyjnym w Polsce.
W dalszych pracach należy uwzględnić rekomendacje m.in. KE, OECD, EUA, UNESCO oraz
doświadczenia krajów UE i USA.
9
„Otwarty dostęp” - Seminarium
__________________________________________________________________________________________
5
Linki
1
E. Canessa, M. Zennaro, Science Dissemination using Open Access - kompendium
wiedzy o OA
2
Guides for OA journal publishers
http://oad.simmons.edu/oadwiki/Guides_for_OA_journal_publishers
3
Johannes (Jan) JM Velterop, Guide to Open Access Publishing and Scholarly Societies,
OSI 2005
4
Komunikat Komisji Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-społecznego I Komitetu Regionów w sprawie kreatywnych treści on-line na
jednolitym rynku. Bruksela, dnia 03.01.2008 KOM(2007)836 wersja ostateczne
http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2007:0836:FIN:PL:PDF
5
Barbara Malina (ed.), Open Access Opportunities and Challenges: A Handbook, Published by UNESCO, 2008
6
II Międzynarodowa konferencja „Open Access w Polsce 14-15 stycznia 2010, Toruń
UMK http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/mat21/index.php
7
Prawo autorskie a biblioteka cyfrowa - opinia prawna - Sybilla Stanisławska-Kloc,
EBIB, 2005 nr 9
8
Seminarium "Otwarte Zasoby Edukacyjne", 7 października, 2009 r.
http://e-pedagogiczna.edu.pl/index.php?akcja=art_zobacz&art_id=1&id_news=368
9
Seminarium naukowe „Otwartość w nauce – Open Access i inne modele”, 15 października, 2009 r.
http://www.aktualnosci.pan.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=217:
seminarium-naukowe-otwarto-w-nauce--open-access-i-innemodele&catid=33:biece&Itemid=40
10 Susan D'Antoni, Otwarte Zasoby Edukacyjne: Plan działania, Refleksje międzynarodowej społeczności, tłum. Agnieszka Kostera, Jarosław Lipszyc, Elżbieta Siewicz
[2008]
11 Wikipedią, http://pl.wikipedia.org/wiki/Otwarty_dost%C4%99p,
12 Zasady tworzenia bibliotek cyfrowych - Marek Nahotko, EBIB, 2006 nr 4
10
„Otwarty dostęp” - Seminarium
__________________________________________________________________________________________
Załącznik
Otwarta nauka
Jolanta Stępniak
Biblioteka Główna
Politechnika Warszawska
Komunikacja naukowa
Informacja o prowadzonych pracach naukowych
rozwój nauki
• najważniejsze źródła (Impact Factor)
• czasopisma recenzowane
ocena pracowników
• liczba cytowań (zależność od dostępności publikacji)
• współczynnik Hirscha
rankingi jednostek naukowych
• G-Factor – ocena jednostek na podstawie liczby linkowań ze
stroną domową z instytucji do innych renomowanych instytucji
naukowych
Zmiany
Warunki technologiczne
Internet, bezpośrednia wymiana informacji
1991 otwarte archiwa publikacji z zakresu nauk
ścisłych (Los Alamos)
Warunki ekonomiczne
1995/2000 wzrost cen czasopism komercyjnych
ograniczenia w dostępie do zasobów naukowych
ze względów ekonomicznych
11
„Otwarty dostęp” - Seminarium
__________________________________________________________________________________________
Inicjatywy / deklaracje [1]
2002 Budapest Open Access Initiative
• Self- Archiving - repozytoria dziedzinowe,
instytucjonalne, krajowe – dla udostępniania artykułów
zamieszczanych w komercyjnych czasopismach
• Open Access Journals – czasopisma recenzowane o
wysokiej wartości naukowej, w tym liczne czasopisma z
mierzalnym współczynnikiem IF, dostępne bez
ograniczeń
2003 Bethesda Statement on Open Access
Publishing
Inicjatywy / deklaracje [2]
2004 OECD Declaration on Access to
Research Data From Public Funding
Inicjatywy narodowe 2005 UK, Holandia,
2008 – zalecenia dotyczące prac
realizowanych z 7 PR Pr
Wymóg pełnego udostępniania zasobów w okresie
6-12 miesięcy
EnablingOpenScholarship (EOS) an
organisation for universities and
research institutions worldwide
Inicjatywy / deklaracje [3]
2008 European University Association
(recomendation)
Wszystkie uniwersytety europejskie powinny
stworzyć instytucjonalne repozytoria i narzucić
wymóg umieszczania w nich wszystkich artykułów
z chwilą publikacji. Teksty te powinny stać się
wolno-dostępne w najkrótszym możliwym czasie.
12
„Otwarty dostęp” - Seminarium
__________________________________________________________________________________________
Open Access
Zmiana myślenia o udostępnianiu informacji
naukowej
szybkość i swoboda przepływu informacji
powszechność dostępu
przyszłość czasopism recenzowanych
Zmiana zasad finansowania
źródła i modele finansowania (autor, sponsor,
częściowa subskrypcja, dostęp z opóźnieniem)
Zmiany prawne (licencje Creative Commons)
Czasopisma Open Access
Istnieje ok. 5000 czasopism OA – pełny spis
Directory of Open Access (www.doaj.org )
73 tytuły czasopism polskich
10-15% recenzowanych rocznie artykułów
ukazuje się w formie Open Access
Badania wskazują, że umieszczenie artykułu
w Internecie powoduje wzrost cytowań o
kilka procent
Repozytoria / archiwa
Zamieszczają prace naukowe publikowane w
komercyjnych wydawnictwach na zasadach
określonych przez wydawcę (preprint, postprint,)
Projekt Sherpa/Romeo – prawa określone przez wydawców
dla udostępniana publikacji w repozytoriach
Otwarte oprogramowanie
Repozytoria dziedzinowe
Repozytoria instytucji / krajowe
Obligatoryjność / fakultatywność
13
„Otwarty dostęp” - Seminarium
__________________________________________________________________________________________
Inne zasoby
Zasoby edukacyjne
Koalicja Otwartej edukacji
Podręczniki akademickie (skrypty), materiały z
wykładów
Dane naukowe (eScience)
Dane bezpośrednio pozyskiwane w badaniach
Dane porównawcze [benchmarking ]
Polska
Brak modelu i źrodeł finansowania czasopism Open
Access
Federacja Bibliotek Cyfrowych – ponad 40 instytucji
(głównie biblioteki, ale również ICM)
325 tys. tytułów, głównie źródła historyczne, publikacje dla
których wygasły prawa autorskie
Repozytoria
Instytut Medycyny Prac Łódź (wspólnie z Pol. Łodzką i
Colegium Medicum UJ)
Wydział Elektryczny Politechniki Wrocławskiej,
Katedra Lingwistyki Formalnej UW
Przygotowano na podstawie:
Przewodnik po otwartej nauce, Warszawa,
UW [2009]
14