Zrównoważona rewitalizacja terenów miejskich URBACT II

URBACT II KAPITALIZACJA, KWIECIEŃ 2015
Zrównoważona rewitalizacja terenów miejskich
URBACT II
Publikacja ta stanowi część większej inicjatywy pn. Kapitalizacja, sformułowanej w ramach
programu URBACT na lata 2014-15, w intencji przedstawienia miastom europejskim dotychczasowej wiedzy na temat miast oraz opisów dobrej praktyki w zakresie:
- Nowej gospodarki miejskiej
- Miejsc pracy w miastach dla młodych
- Innowacji społecznych w miastach
- Programów zrównoważonej rewitalizacji terenów miejskich
Tematy te zostały opracowane przez cztery grupy robocze URBACT, złożone z takich podmiotów (interesariuszy) wielodyscyplinarnych z całej Europy, jak praktycy gospodarki miejskiej i
specjaliści URBACT, przedstawiciele europejskich uczelni, programów europejskich i organizacji międzynarodowych, pracujących w przedmiotowej dziedzinie.
Darinka Czischke, Conor Moloney, Catalina Turcu
Poprawa środowiskowo zrównoważonej rewitalizacji miast
Darinka Czischke jest adiunktem na Wydziale Architektury i Środowiska Urbanistycznego w Delft University of
Technology (Holandia) oraz koordynatorem Zespołu URBACT pn. „Zrównoważona rewitalizacja terenów miejskich”
Conor Moloney jest Kierownikiem Działu Zrównoważonych Miejscowości angielskiej firmy BioRegional
Catalina Turcu jest wykładowcą Zrównoważonego Rozwoju Miast w Bartlett School of Planning, University College Londyn
Wielkie, zielone wyzwanie dla miast
Skoro w europejskich miastach i jednostkach miejskich przekraczających 5.000 mieszkańców
mieszka ok. 359 mln ludzi, to Europa jest najbardziej zurbanizowanym kontynentem. Życie w
mieście ma wiele zalet takich, jak większe szanse na lepszą pracę, różnorodność i dynamika
miejskiego życia czy inne korzyści społeczne i ekonomiczne. Miasta duże i małe są także lokomotywami wzrostu regionalnego i krajowego. Jednak te same zalety, które czynią miasta
pożądanymi dla życia i inwestowania, stwarzają liczne problemy dla zrównoważonego funkcjonowania miasta.
Przeludnienie, hałas, niska jakość powietrza, korki uliczne, odpady i emisje przemysłowe to
zaledwie kilka z wielu objawów współczesnych wzorców miejskiej produkcji i konsumpcji.
Miasta stają obecnie przed wielkimi wyzwaniami w zakresie jakości życia i wachlarza możliwości, jakie środowiska miejskie mogą zaoferować swoim mieszkańcom. Możemy mówić o
trzech głównych grupach wyzwań, stających przed zrównoważoną rewitalizacją miast: środowiskowe (zmiany klimatu, emisja dwutlenku węgla i użytkowanie zasobów), społeczne
(nierówność, spójność i zdrowie) oraz instytucjonalne (samorządność i zróżnicowanie geograficzne).
1
Rzeczywistość zmian klimatycznych stawia szczególne wyzwania przed miastami. Powodzie,
fale upałów, susze i inne ekstremalne zjawiska pogodowe wpływają fizycznie na dzielnice
miast i infrastrukturę miasta, a następnie na zdrowie i śmiertelność populacji miejskich. Mogą również wpływać pośrednio na miejskie społeczności i gospodarkę w wyniku zniszczenia
kluczowego majątku komunalnego i powstawania obaw o przyszłość, które w sumie podważają pewność inwestowania zarówno w kapitał społeczny, jak i finansowy.
Nierówności społeczno-ekonomiczne powinny także być postrzegane, jako wielkie wyzwanie
dla zrównoważonej rewitalizacji miasta. W kontekście globalnym rosnące konkurowanie o
energię i zasoby może się połączyć ze skutkami zmian klimatycznych, co wywrze nieproporcjonalny wpływ na najbiedniejszych i najsłabszych. Jest to równie prawdziwe w odniesieniu
do Europy, a szczególnie europejskich miast, gdzie nierówności pogłębiają się w wyniku licznych zjawisk demograficznych i ekonomicznych, a w szczególności starzenia się społeczeństwa (kiedy coraz więcej osób starszych nie jest w stanie radzić sobie ze skutkami zmian środowiskowych) czy wzrastającej różnorodności etnicznej i rosnącej liczby ludzi popadających
w biedę i (lub) wykluczenie społeczne. Tego rodzaju sytuacje są ze sobą powiązane i w sumie
dają różne konfiguracje słabości środowiska w danym mieście.
Wyzwania instytucjonalne dla zrównoważonego rozwoju miejskiego są powiązane z napięciami pomiędzy podejściem odgórnym w technice i kierowaniu rewitalizacją miasta oraz oddolnym formułowaniem potrzeb, oczekiwań i inicjatyw środowiskowych. Powszechnie akceptuje się, że w społeczeństwach demokratycznych procesy rewitalizacji miast powinny stosować podejścia oparte na działaniach samorządnych, angażujących licznych interesariuszy
(zainteresowane podmioty), w tym mieszkańców i inne grupy i społeczności obywatelskie.
Jednak zbyt często zauważamy niekończące się konflikty pomiędzy tym, czego chcą społeczności lokalne dla swojego otoczenia, a planami zarządu miasta. Ponadto interesy korporacyjne deweloperów komercyjnych również pogarszają sytuację, co może tworzyć wieloletnie
blokady procesu podejmowania decyzji, albo sytuacje, w których jedna strona wygrywa, a
druga przegrywa.
Zespół „Zrównoważonej rewitalizacji terenów miejskich” URBACT zbadał tego rodzaju problemy i udokumentował niektóre z rozwiązań, jakie zastosowały miasta europejskie dla rozwiązania tych problemów poprzez działania skupione na środowisku. Szczególny akcent postawiliśmy na fizyczne interwencje na szczeblu lokalnym w miastach dużych i małych oraz
rozpatrywaliśmy innowacyjne działania charakteryzujące się niską emisją dwutlenku węgla i
wysoką wydajnością energetyczną, sprawdzając także szersze relacje społecznego i instytucjonalnego wymiaru zrównoważonego rozwoju.
O czym mówimy, kiedy mówimy o „zrównoważonej rewitalizacji miast”
Zanim przejdziemy do tematu, dobrze byłoby wyjaśnić, co rozumiemy pod hasłem „zrównoważona rewitalizacja”. Chociaż okazało się, że nie jest możliwe przyjęcie jednolitej definicji
„zrównoważonego rozwoju miejskiego” albo „zrównoważonego rozwoju miasta”, to większość kręgów polityki gospodarczej i akademickich zgadza się, że terminy te obejmują cztery
podstawowe filary: ekonomiczny, środowiskowy, społeczny i instytucjonalny (zob. Rys. 1).
Podobnie członkowie programu URBACT posługują się terminem „zrównoważone podejście
zintegrowane” dla opisania integracji różnych wymiarów zrównoważonego rozwoju lokalnego. Przyjmując te cztery aspekty, jako ogólne ramy problemu, nasz Zespół programowy rozpatruje „zrównoważony rozwój miejski” od strony filaru środowiskowego; stąd środowisko-
2
wy, zrównoważony rozwój miasta, z uwzględnieniem jednak powiązań z filarem społecznym,
instytucjonalnym i ekonomicznym.
Rys. 1. Graniastosłup zrównoważonego rozwoju miasta
1
2
5
3
4
Źródło: Turcu, C., 2010, na podstawie Valentin & Spangenberg, 1999
1.
2.
3.
4.
5.
ŚRODOWISKO MIEJSKIE (ochrona / zabezpieczenie)
SPOŁECZNY KONTEKST miasta (spójność / sprawiedliwość / równość)
GOSPODARKA MIASTA (rozwój / wzrost gospodarczy)
SAMORZĄDNOŚĆ W MIEŚCIE (upodmiotowienie mieszkańców / integracja)
ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ MIASTA
Rewitalizacja miast jest raczej sposobem na reorganizację i unowocześnienie istniejących rejonów niż planowaniem nowej urbanizacji (Puppim de Oliveira i Balaban, 2013). Rewitalizacja
miast dotyczy przede wszystkim odnowy centrum miasta, obszarów poprzemysłowych, dawnych przedmieść, a także powojennych (po 1945 r.) dzielnic mieszkaniowych, przeżywających
okresy upadku ze względu na liczne i kompleksowe problemy. Czynniki leżące u podstaw
przyjmowania polityki i programów rewitalizacji obejmują presję ze strony wielkich krótkolub długoterminowych problemów ekonomicznych, deindustrializację, zmiany demograficzne, niedoinwestowanie, przestarzałą infrastrukturę, kwestie bezrobocia strukturalnego lub
cyklicznego, pozbawienie praw politycznych, napięcia etniczne lub społeczne, degradację fizyczną i zmiany fizyczne na terenie miasta. Zwykle programy rewitalizacji miast obejmują
ekonomiczne, społeczne i fizyczne/środowiskowe środki odnowy, stosowane na obszarach
poddanych interwencji. W podstawowym formacie rewitalizacja miast przyczynia się do
wdrożenia zrównoważonego rozwoju poprzez „odzysk” gruntów i budynków, redukcję odpadów z rozbiórki i zmniejszenie zużycia nowych materiałów budowlanych, a także zmniejszenie popytu na zabudowę przedmieść i zwiększenie intensyfikacji i spoistości istniejących obszarów miejskich (Turcu, 2012). Z tego względu zrównoważoną rewitalizację miast rozumiemy jako rewitalizacyjne działania, politykę i procesy w ramach miasta, które rozwiązują
powiązane ze sobą problemy techniczne, przestrzenne i społeczno-ekonomiczne w celu
zmniejszenia wpływu tych problemów na środowisko, zmniejszenia ryzyka dla środowiska
oraz poprawy jakości środowiska w systemie miasta, standardue życia i zalet miasta.
Działania środowiskowe w rewitalizacji miast są powiązane z kompleksowymi kontekstami
ekonomicznymi, polityczno-gospodarczymi, społecznymi, kulturalnymi i geograficznymi. W
3
naszym Zespole twierdzimy, że dla odniesienia sukcesu działania środowiskowe nie tylko
powinny być technicznie skuteczne, lecz także powinny odpowiadać na liczne warunki zrównoważonego rozwoju, rozwiązując wyżej wymienione czynniki kontekstowe na skalę lokalną,
a także muszą być wyskalowane tak, aby przynosiły konieczny skutek dla zapewnienia zrównoważonego rozwoju w skali globalnej. Ponadto postulujemy, iż tego rodzaju szczególna sytuacja miast musi być uwzględniona dla oceny względnych zasług czy powodzenia konkretnych działań w określonym kontekście, a wyniki zależą w dużym zakresie od różnych punktów wyjścia.
Wyróżniamy tu miasta rozwijane „progresywnie” (w sposób ciągły) i „stopniowo” (etapami)
dla wskazania poziomu, na którym znajduje się miasto w trakcie poprawy środowiskowo
zrównoważonego rozwoju za pomocą działań rewitalizacyjnych. W tej publikacji zilustrujemy
wspomniane punkty, analizując przykłady miast, a w szczególności poprzez wnioski płynące z
dwóch analiz przypadków opracowanych w naszym Zespole, z których każdy reprezentuje
inny rodzaj analizowanego miasta: Hamburg jest przykładem miasta rozwijanego progresywnie, a Wilno rozwijanego stopniowo. Analizujemy różne rodzaje wyzwań i metod oraz czynniki sukcesu i niepowodzenia w każdym z tych miast, w ramach podejmowanych w nich wysiłkach na rzecz rewitalizacji środowiskowej.
Co robi Europa na rzecz zapewnienia zrównoważonego rozwoju miejskiego
Wysiłki i innowacje, jakie miasta podejmują dla rozwiązywania wspomnianych problemów
powinny być umacniane i promowane przez opracowywanie całego wachlarza strategii, programów i inicjatyw w przedmiotowych dziedzinach na szczeblu UE. Jak można wywnioskować z treści Tabeli 1 i 2, zarówno instytucje UE, jak i sieci współpracy działające na szczeblu
europejskim pracują od dziesięciu lat na rzecz wspierania środowiskowego zrównoważenia
naszych regionów i obszarów miejskich.
Promowanie zrównoważonego rozwoju miast jest kluczowym elementem Europejskiej Polityki Spójności i procesem ciągłym. W 2007 r. europejscy ministrowie odpowiedzialni za
rozwój miast podpisali Kartę Lipską na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju Miast Europejskich.
W Karcie tej kraje członkowskie zapisały po raz pierwszy wspólną wizję europejskich miast
zrównoważonego rozwoju i położyły fundamenty pod zintegrowaną politykę miejską. Od
tamtej pory opracowano liczne, szczegółowe dokumenty polityki miejskiej i dokumenty strategiczne oraz podjęto działania w tym kierunku. Obecna Polityka Spójności UE (2014-20) stara się wzmocnić spójność terytorialną poprzez skupienie się na zrównoważonym rozwoju
miast. Można go osiągnąć dzięki wydzielaniu 5% wartości środków Europejskiego Funduszu
Rozwoju Regionalnego (ERDF) na rzecz zrównoważonego rozwoju miast, powołaniu platform
rozwoju miast dla promocji budowania zdolności realizacyjnych i wymiany doświadczeń, a
także ustaleniu wykazu miast, w których będą wdrażane zintegrowane działania na rzecz
zrównoważonego rozwoju miasta. Ponadto proponuje się nowy temat, tzn. łączenie programów wiejskich i miejskich, szczególnie przez budowanie partnerstwa wiejsko-miejskiego.
Komisja Europejska określiła ogólną definicję „zintegrowanego podejścia” do zrównoważonego rozwoju miast: „Różne wymiary życia w mieście – środowiskowy, ekonomiczny, społeczny i kulturalny – są ze sobą splecione, a sukces w rozwoju miasta można osiągnąć tylko
przez stosowanie zintegrowanego podejścia. Środki na fizyczną odnowę miasta muszą być
łączone ze środkami promującymi edukację, rozwój gospodarczy, włączenie (aktywizowanie)
wszystkich grup społecznych i ochronę środowiska. Ponadto rozwój mocnego partnerstwa
pomiędzy mieszkańcami, organizacjami społeczeństwa obywatelskiego, miejscową gospo4
darką i różnymi szczeblami władz jest warunkiem niezbywalnym” (Komisja Europejska,
2014).
Europa 2020 to strategia UE na rzecz dziesięciu lat wzrostu gospodarczego i nowych miejsc
pracy, wprowadzona w 2010 r. Oprócz głównego celu, jakim jest pokonanie kryzysu, z którego stopniowo wychodzą gospodarki europejskie, strategia stara się skupić na wadach europejskiego modelu wzrostu i stworzyć warunki dla wzrostu inteligentnego, zrównoważonego i
sięgającego do wszystkich grup społecznych. UE przyjęła pięć głównych celów, jakie chce
osiągnąć do końca 2020 r. Dotyczą one zatrudnienia; badań i rozwoju; klimatu i energii, edukacji; włączenia (aktywizowania) wszystkich społeczności i zmniejszenia obszarów biedy. W
tych ramach kolejną kluczową inicjatywą na rzecz zrównoważonego rozwoju jest „Horyzont
2020”, instrument finansowy wdrażający „Unię Innowacji”, która jest flagową inicjatywą
Strategii Europa 2020, mającą na celu umocnienie globalnej konkurencyjności Europy. „Horyzont 2020” jest największym w historii Programem Badań i Innowacji UE, wyposażonym w
środki o wartości prawie 80 mld euro, dostępne w ciągu ponad siedmiu lat (2014-20), nie
mówiąc o towarzyszących inwestycjach prywatnych, jakie z pewnością przyciągnie wspomniany fundusz. Zrównoważony rozwój mówiąc ogólnie, a w szczególności środowiskowe
zrównoważenie, należą do kluczowych priorytetów w zakresie finansowania ze środków „Horyzontu 2020”.
Co ta publikacja daje miastom
Artykuły zamieszczone w naszej publikacji pokazują różnorodne spojrzenia na kluczowe podejścia stosowane przez miasta dla rozwiązania wspomnianych problemów. Z perspektywy
fizycznej stosuje się różne modele przestrzennej organizacji urbanistycznej, reprezentujące
odmienne poglądy na problemy środowiskowe i ich rozwiązywanie. Np. niektórzy twierdzą,
że przejście w kierunku większego zagęszczenie miasta zapewniłoby większe możliwości interakcji społecznych i warunki, w których mieszkańcy mogliby lepiej prosperować. Promujący
ten pogląd rzecznicy „miasta zwartego” (kompaktowego, funkcjonalnego, ze zwartą zabudową) proponują, aby miejskie systemy organizacji życia były bardziej zrównoważone środowiskowo niż systemy wiejskie czy podmiejskie. Jednak zastosowanie koncepcji „miasta
zwartego” do rozwoju miasta nie jest powszechnie akceptowane. Istnieje próg zagęszczenia
miasta, poza którym skutki negatywne mogą przeważać nad pozytywnymi aspektami życia
ludzi w bliskiej odległości. Im bardziej miasta stają się zwarte, tym większy jest ich poziom
kompleksowości i stąd muszą być lepiej konfigurowane, projektowane i zarządzane w celu
łagodzenia potencjalnych skutków zagęszczenia. Alternatywne podejścia mówią o bardziej
ekspansywnych rozwiązaniach, o mniejszej gęstości zaludnienia, które zapewniają większy
dostęp do jakościowo lepszych krajobrazów i siedlisk, tworząc możliwość lokalnego generowania energii, produkowania własnej żywności i udostępniają otwarte przestrzenie dla aktywności rekreacyjnej. I znów ta koncepcja tworzy istotne wyzwania dla europejskich miast
w kategoriach planowania, projektowania urbanistycznego i organizacji samorządu. W tej
publikacji przyglądamy się możliwościom planowania, jakie różne miasta stosują, kiedy muszą decydować o priorytetach rewitalizacji (strategiczne lokalizacje projektów), jak realizować tego rodzaju projekty (np. gęstość populacji, zapewnienie komunikacji miejskiej i ochrona obszarów zielonych itp.), a także w jaki sposób rewitalizacja przyczyni się do wzrostu
zrównoważenia środowiskowego danego obszaru i miasta, jako całości. Na podstawie studiów przypadków i przykładów z konkretnych miast przyglądamy się także innowacjom w
technologiach dla projektowania i rewitalizacji środowiska miejskiego, w tym metodom tworzenia map energii (rodzaj, ilość, jakość energii dostępnej na danym terenie) i planowania
5
urbanistycznego, korzystania z inteligentnych technologii i założeń zieleni miejskiej, które
mają na celu zwiększenie reakcji władz na powyższe problemy.
Jednak rozwiązania techniczne nie wystarczą dla osiągnięcia zrównoważonej rewitalizacji
miast. Ten cel wymaga połączenia często sprzecznych ze sobą propozycji, zgłaszanych na
różnych szczeblach i przez różne sektory dla osiągnięcia spójności i rozwiązań długoterminowych. Aby osiągnąć taki zamiar, struktury samorządności miejskiej, w tym współpraca
międzysektorowa (ponad podziałami merytorycznych wydziałów urzędów) i kanały partycypacji mieszkańców, muszą mieć nowoczesny kształt, zgodny z nową rzeczywistością innowacji społecznych i zasadami współtworzenia zabudowanego środowiska. Ponadto na poziomie
społecznym i kulturalnym musi odpowiednio ulec zmianie postępowanie ludzi wobec środowiska, co oznacza zmianę mentalności. Będziemy tu analizować konkretne działania i procesy, jakie różne miasta przyjęły i (lub) mogłyby przyjąć dla dokonania tego rodzaju skutecznych zmian.
Nadeszła pora, by zrobić coś dla usprawnienia procesów środowiskowo zrównoważonej rewitalizacji miast. Mamy nadzieję, że przykłady i koncepcje przedstawione w tej publikacji zainspirują czytelników i władze miast do sprostania omawianym wyzwaniom!
Więcej informacji
Najnowsze analizy zrównoważonej rewitalizacji miejskich obszarów:
http://urbact.eu/capitalisation-and-dissemination
Tabela 1. Główne, europejskie programy, strategie i inicjatywy w dziedzinie zrównoważonego rozwoju miast
Siódmy Program
działań na rzecz
środowiska (EAP)
Wprowadzony przez Komisję Europejską w 2013 r., Siódmy Program działań na rzecz środowiska (EAP) określa prace strategiczne w zakresie tworzenia polityki środowiskowej w
oparciu o dziewięć celów, jakie należy osiągnąć do 2020 r. Program ma na celu pomóc w
ustaleniu wspólnego rozumienia głównych wyzwań środowiskowych, przed jakimi staje
Europa oraz określić, co należy zrobić dla ich skutecznego rozwiązania. Ochrona i ulepszanie kapitału przyrodniczego, promowanie większej efektywności korzystania z zasobów i
przyspieszenie przejścia na źródła o niskiej emisji dwutlenku węgla to kluczowe cechy tego
Programu, który także stara się reagować na nowe i pojawiające się ryzyka środowiskowe
oraz pomaga chronić zdrowie i dobrobyt obywateli UE. Wyniki realizacji programu powinny promować zrównoważony wzrost i tworzenie miejsc pracy, aby wprowadzić Unię Europejską na ścieżkę osiągnięcia lepszych i zdrowszych terenów dla życia. W celu polepszenia
zrównoważonego rozwoju miast UE Siódmy EAP ustala cel, aby do 2020 większość miast
UE wdrożyła politykę zrównoważonego planowania i projektowania urbanistycznego.
Strona internetowa: http://ec.europa.eu/environment/newprg/
Strategia tematyczna w sprawie
środowiska miejskiego
Strategia tematyczna w sprawie środowiska miejskiego, przyjęta przez Komisję Europejską
w 2006 r., wynikała z Szóstego Programu działań na rzecz środowiska Komisji. Ma na celu
promowanie bardziej zintegrowanego podejścia do zarządzania miastem i wspierania
władz miasta w wysiłkach na rzecz osiągnięcia założonego celu. Osobny dział strony internetowej Komisji podaje zalecenia i informacje na temat zintegrowanego zarządzania środowiskiem.
Strona internetowa:
http://ec.europa.eu/environment/urban/thematic_strategy.htm
Ramy referencyjne miasta zrównoważonego
(RFSC)
W 2008 r. w Marsylii zebrali się ministrowie odpowiedzialni za rozwój miast, by zadecydować o stworzeniu RFSC, jako narzędzia praktycznego wdrażania wspólnych celów zrównoważonego rozwoju oraz treści Karty Lipskiej. RFSC ma na celu zapewnienie wspólnych
ram dla zrównoważonego rozwoju miast, promując korzyści płynące z tworzenia polityki
6
Mapa
drogowa
dla Europy efektywnie korzystającej z zasobów
Strategia
zrównoważonego rozwoju UE
Strategia Europa
2020
(Europa
efektywnie korzystająca z zasobów)
INTERREG
IV
(2007-2013) i INTERREG EUROPE
(2014-2020)
Program URBACT
zintegrowanego rozwoju miasta. Pokazane tam narzędzia starają się zapewnić porozumienie w ramach miasta i pomiędzy miastami za pomocą wspólnego formatu, jaki można
także dostosować do indywidualnych potrzeb miasta. Program ten zachęca także do prowadzenia dialogu i wymiany doświadczeń, w ramach i pomiędzy miastami europejskimi,
na temat polityki i przykładów najlepszej praktyki zrównoważonego rozwoju miast. Zapisane do Programu miasta mogą korzystać z RFSC dla rozwijania i poprawy bieżących strategii i projektów dla wyciągania wniosków płynących z doświadczeń innych miast europejskich. Przedmiotowe narzędzia mogą stosować politycy, planiści, kierownicy projektów,
interesariusze i mieszkańcy. Program opiera się na czterech kluczowych filarach zrównoważonego rozwoju („Gospodarka, Społeczeństwo, Środowisko i Samorządność”) i obejmuje szeroki wachlarz tematów, w tym mieszkalnictwo, tereny zielone, komunikację publiczną i bezrobocie młodzieży. Aby najlepiej wykorzystać to, co oferuje RFSC, miasta i zarządy
miast mogą także starać się o status „RFSC City” lub „Ambassador City”. Strona internetowa: http://www.rfsc.eu/
Komisja Europejska opracowała dokument typu „mapa drogowa”, mający na celu przekształcenie gospodarki europejskiej w system zrównoważony do 2050 r. i pomaganie w
osiągnięciu statusu Europy, jako kontynentu efektywnie korzystającego ze swoich zasobów. Proponuje zwiększenie produktywności zasobów i oddzielenie wzrostu gospodarczego od użytkowania zasobów środowiskowych i skutków ich użytkowania. Strona internetowa:
http://ec.europa.eu/environment/resource_efficiency/about/roadmap/index_en.htm
W lipcu 2009 r. Komisja rozpoczęła Przegląd strategii zrównoważonego rozwoju EU2009.
Podkreślając, iż w ostatnich latach UE wprowadziła zasady zrównoważonego rozwoju do
szerokiego zakresu polityki gospodarczej (szczególnie dla potrzeb zwalczania zmian klimatycznych i promowania źródeł o niskiej emisji dwutlenku węgla). Komisja także uznała, że
nadal w wiele obszarach istnieją niezrównoważone trendy gospodarcze i stąd należy intensyfikować przedmiotowe wysiłki. Przegląd dokonuje inwentaryzacji środków polityki
UE, stosowanych w obszarze objętym Strategią SDS UE i komentuje przyszłość SDS UE i jej
relacje
ze
Strategią
Lizbońską.
Strona
internetowa:
http://ec.europa.eu/environment/eussd/
Flagowa inicjatywa pn. „Europa efektywnie korzystająca z zasobów” stanowi część Strategii Europa 2020, a więc stałego wzrostu UE dla osiągnięcia gospodarki inteligentnej, włączającej wszystkich i zrównoważonej. Inicjatywa ta wspiera przejście w kierunku zrównoważonego wzrostu poprzez efektywne korzystanie z zasobów i gospodarkę opartą na niskiej emisji dwutlenku węgla. Strona internetowa: http://ec.europa.eu/resource-efficienteurope/
INTERREG IVC zapewnia fundusze na rzecz współpracy międzyregionalnej w całej Europie.
Program ten został wdrożony w ramach celu Wspólnoty Europejskiej w zakresie współpracy terytorialnej i sfinansowany przez Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego
(ERDF). Program Operacyjny został zaakceptowany we wrześniu 2007 r., a okres realizacji
INTERREG IVC mieścił się w latach 2007-2013. Omawiany Program opierał się na Programie INTERREG IIIC na lata 2002-2006. Współpraca międzyregionalna trwa w latach 2014
do 2020 pod nazwą INTERREG EUROPE. Pierwsze wezwanie do składania projektów ogłoszono w marcu 2015 r. Strona internetowa: http://www.interreg4c.eu/interreg-europe/
Program URBACT poświęcony jest europejskiej wymianie i nauce. Promuje zintegrowany i
zrównoważony rozwój miast. URBACT umożliwia miastom współpracę na rzecz opracowywania rozwiązań dla wielkich problemów miast, potwierdzając kluczową rolę miasta w
radzeniu sobie z coraz bardziej kompleksowymi zmianami społecznymi. Pomaga także
miastom w rozwijaniu pragmatycznych rozwiązań, nowych i zrównoważonych, oraz integrujących aspekty gospodarcze, społeczne i środowiskowe. URBACT umożliwia miastom
wymianę przykładów dobrej praktyki i wniosków wyciąganych przez fachowców z różnych
dziedzin, a zaangażowanych w politykę gospodarczą miast w całej Europie. URBACT działa
w 550 miastach i 29 krajach oraz posiada 7.000 aktywnych, lokalnych interesariuszy.
URBACT jest finansowany wspólnie przez Unię Europejską (ERDF) i kraje członkowskie UE.
Pierwsze wezwanie do tworzenia sieci współpracujących miast ogłoszono w marcu 2015 r.
Strona internetowa: http://urbact.eu/
7
LIFE+
Finansowanie
zrównoważonego
rozwoju miasta w
następnej
fazie
LIFE+ – DG ENV
LIFE+ to instrument finansowy Unii Europejskiej wspierający projekty ochrony środowiska
i przyrody w całej Unii oraz w niektórych krajach kandydujących i sąsiednich. Od 1992 r.
Program LIFE współfinansuje ok. 2.750 projektów o wartości 1,35 mld euro. W kolejnej
fazie finansowania ochrony środowiska (2014 do 2020), zwanej LIFE+, DG Environment
proponuje sfinansowanie do 15 projektów na wielką skalę (po 10 mln euro każdy), w które są zaangażowane co najmniej dwa miasta. Regulacja LIFE (Instrument Finansowy dla
Ochrony Środowiska), opublikowana 20 grudnia 2013 r., ustala budżet na kolejny okres
finansowania, 2014-2020, w wysokości 3,4 mld euro w cenach bieżących. Wezwanie do
składania wniosków o środki z LIFE Action Grants ogłoszono w 2015 r. Otwarcie Projektów
zaplanowano
na
czerwiec
2015
r.
Strona
internetowa:
http://ec.europa.eu/środowiska/life/about/index.htm
Tabela 2. Wybrane podmioty i sieci współpracy na rzecz zrównoważonego rozwoju miejskiego na szczeblu europejskim i międzynarodowym
Nazwa
organizacji
CECODHAS
Housing Europe
CEMR
(Rada Gmin i Regionów Europy)
Łączy krajowe
związki władz
lokalnych i regionalnych z 41 krajów i przez nich
reprezentuje
wszystkie szczeble samorządów
terenowych:
gminy, powiaty i
województwa.
Energy Cities
Europejski związek gmin na rzecz
przemian w korzystaniu z energii
Zasięg
geograficzny
UE
UE
UE
Rodzaj podmiotu
i jego dziedziny
Sieć wykonawców mieszkań komunalnych, społecznych i spółdzielczych.
- Mieszkania społeczne i finansowo dostępne
- Włączenie (aktywizowanie) wszystkich grup społecznych
- Wysoka wydajność energetyczna domów
Strona internetowa: http://www.housingeurope.eu/
Dziedziny współpracy:
- Efektywne korzystanie z zasobów i środowiska
- Gospodarka odpadami
- Zaopatrzenie w wodę
- Jakość powietrza
CEMR należy także do Konwentu Prezydentów Miast, w którym głównie
odpowiada za relacje z podmiotami wspierającymi Konwent, tzn.
związkami władz samorządowych różnych szczebli, zobowiązującymi się
do zapewnienia wsparcia politycznego, administracyjnego lub technicznego dla sygnatariuszy. Około 20 członków CEMR należy do podmiotów
wspierających Konwent.
Strona internetowa: http://www.ccre.org/
Główne cele:
- Wzmocnienie roli i specjalizacji miasta w dziedzinie zrównoważonej
energii.
- Reprezentowanie interesów miasta i wpływanie na politykę i propozycje składane przez instytucje UE w dziedzinie energii, ochrony
środowiska i polityki miejskiej.
- Rozwijanie i promowanie inicjatyw miejskich poprzez wymianę doświadczeń, przekazywanie technologii (know-how) i wdrażanie
wspólnych projektów.
W 2012 r. Energy Cities zainicjowały proces mający na celu tworzenie i
omawianie propozycji na rzecz przyspieszenia zmian w korzystaniu z
energii przez miasta europejskie. Propozycje te opierają się na podejściach innowacyjnych, nowych ideach i przełomowych praktykach. Zapewniają praktyczne odpowiedzi i wiążą dzisiejsze działania z długoterminową wizją miast o niskim zużyciu energii przy wysokiej jakości
życia wszystkich mieszkańców.
Strona internetowa: http://www.energy-cities.eu/
8
EUROCITIES
Sieć wielkich europejskich miast.
Jej członkowie to
samorządy pochodzące z wyboru, gminne i powiatowe.
UE
ICLEI Europe
Związek gmin na
rzecz wszelkich
procesów polityki
gmin dla zrównoważonego
rozwoju w Europie.
UE
Konwent
Prezydentów
Miast
(burmistrzów i
wójtów)
UE
Forum EUROCITIES Environment wspiera miasta w ich wysiłkach na
rzecz poprawy środowiska i współpracy dla osiągnięcia celów zrównoważonego rozwoju przez wymianę wiedzy i fachowego doświadczenia.
Forum prowadzone jest obecnie przez miasto Birmingham i przyjęło
następujące priorytety na 2014 r.:
- Gospodarka zrównoważona, efektywnie korzystająca z zasobów
- Zdrowe środowisko
- Zmiany klimatyczne
Strona internetowa: http://www.eurocities.eu/
ICLEI zajmuje się na terenie Europy następującymi tematami:
- Bioróżnorodność
- Adaptacja do zmian klimatycznych
- Zmniejszanie skutków zmian klimatycznych
- Zarządzanie zrównoważonym rozwojem
- Samorządność gminna i miejska
- Zrównoważone przetargi publiczne
- Energia
- Woda
- Mobilność (komunikacja)
- Zrównoważone imprezy
- Budowanie potencjału umiejętności poprzez platformę szkolenia
internetowego dla władz gminnych i interesariuszy, zaangażowanych w procesy zrównoważonego rozwoju miast.
- „Zielony klimat miasta”: próba integracji efektywnego korzystania z
zasobów, zmniejszanie skutków i adaptacja do zmian.
- Rozpoznawanie różnych faz rozwoju miasta: „miasta nowe” i „miasta rozwinięte”
Strona internetowa: http://www.iclei-europe.org/
Dobrowolne zobowiązanie się miast do osiągania i przekraczania celów
UE w zakresie zmniejszenia emisji CO2 o 20% do 2020 r. W szczególności sygnatariusze Konwentu zobowiązują się do opracowania planów
działania w tej dziedzinie i monitorowania wyników. W Konwencie
uczestniczy ponad 5.000 przedstawicieli władz gminnych, powiatowych
i regionalnych. Biuro Konwentu Prezydentów Miast składa się z pięciu
sieci europejskich: CEMR, Energy-Cities, Climate-Alliance, EUROCITIES, i
Fedarene.
Cele:
- Informowanie lokalnych władz zainteresowanych przystąpieniem do
tej inicjatywy;
- Działanie, jako platforma wymiany przykładów dobrej praktyki;
- Wspieranie wdrażania zobowiązań sygnatariuszy, np. poprzez działania na rzecz budowania potencjału umiejętności (warsztaty techniczne, szkolenia w zakresie finansów itp.);
- Koordynowanie kontaktów pomiędzy zaangażowanymi stronami,
np. europejskimi instytucjami i inicjatywami, albo interesariuszami
zaangażowanymi w Konwent na szczeblu krajowym lub regionalnym
(województwa, powiaty, agencje ds. energii, związki władz lokalnych
i regionalnych itp.);
- Ułatwianie współpracy w sieciach.
Strona internetowa: http://www.conventofmayors.eu
9
Nils Scheffler, Catalina Turcu
Zarządzanie zrównoważonym miastem
Nils Scheffler jest właścicielem firmy URBAN EXPERT i Wiodącym Ekspertem Sieci URBACT Markets
Catalina Turcu jest wykładowcą Zrównoważonego Rozwoju Miast w Bartlett School of Planning, University College Londyn
Problem: sprzeczne programy na szczeblu miasta
W dziedzinie rewitalizacji miast interesy i programy różnorodnych interesariuszy życia miejskiego są albo zbieżne, albo najczęściej ze sobą sprzeczne. W szczególności kwestie środowiska często dzielą mieszkańców na tych, którzy promują pewną politykę lub projekty i na tych
którzy sądzą, że odbywa się to ich kosztem – są to zwykle grupy mieszkańców. W ostatnich
latach koncepcja samorządności została przystosowana do tworzenia polityki lokalnej i miejskiej, jako sposobu na grupowanie wielu stron, reprezentujących różne interesy i intencje. Poczyniono wysiłki, aby pokonać konflikty i znaleźć rozwiązania satysfakcjonujące wszystkie
strony, a więc odejść od procesu odgórnego podejmowania decyzji w stronę procesu bardziej
poziomego, z koordynacją wielu interesariuszy i w oparciu o współpracę.
Miasta w całej Europie muszą coraz częściej radzić sobie z nowymi formami samorządności,
np. ruchami na rzecz środowiska i protestami społecznymi, np. w kontekście degradacji środowiska, presji budownictwa na tereny zielone i siedliska przyrody, zużywania zasobów i zaśmiecania środowiska miejskiego. Tego rodzaju wyzwania kwestionują tradycyjne modele
samorządności miejskiej i podkreślają potrzebę nowych, innowacyjnych trybów funkcjonowania samorządności w mieście. Niektóre z nowych rozwiązań wydają się pojawiać w europejskich miastach, dzięki procesom upodmiotowienia mieszkańców, zapewniania partycypacji wszystkich zainteresowanych stron i innowacyjnemu korzystaniu z kapitału społecznego i
instytucjonalnego w miastach.
Europejskie miasta pokazały już cały wachlarz rozwiązań w zakresie samorządnego prowadzenia procesów rewitalizacji miast. Dwa przykłady tego omówiono w Ramkach 1 i 2. Miasto
Hamburg wybrało założenie przedsiębiorstwa komunalnego dla zainicjowania rewitalizacji
Wilhelmsburga, natomiast Wilno skupiło się na partnerstwie pomiędzy gminą oraz albo z odnośnymi interesariuszami w przypadku Parku Architektury (tereny poprzemysłowe poddane
rewitalizacji), albo z organizacjami lokalnych wspólnot i mieszkańców, jak w przypadku Trójkąta Zirmunai (istniejące, wielkie osiedle mieszkaniowe poddane rewitalizacji).
Branża kreatywno-kulturalna może być wykorzystana w modelu samorządności, jako narzędzie do forowania rewitalizacji miast (zob. przykłady w Sieci URBACT „Creative Clusters”),
szczególnie w przypadku odnawiania zabytkowych dzielnic miast. Miasto Berlin wprowadziło
model samorządności w ramach programu „Miasto integracji społecznej” przez zaangażowanie podmiotów z różnych dziedzin i wszelkiego rodzaju interesariuszy dla poprawy standardu
żucia i warunków mieszkaniowych w dzielnicach społecznie zaniedbanych. Strategia ta
obejmuje współpracę ponad podziałami merytorycznymi, stosowanymi w strukturze organizacyjnej urzędu miasta, oraz zintegrowany plan działania, ustalający nowe struktury dla kierowania operacjami zarządzania osiedlami. Nowa struktura kierowania umożliwia współpracę pomiędzy wszystkimi istotnymi czynnikami i interesariuszami, poszerzając w ten sposób
zakres polityki lokalnej.
10
Ramka 1. Miasto Hamburg: przedsiębiorstwo komunalne
W Hamburgu powołano spółkę komunalną dla realizacji projektów
zrównoważonej rewitalizacji Wilhelmsburga, zaniedbanej dzielnicy
miasta, w czasie trwania Międzynarodowej Wystawy Budownictwa IBA Hamburg 2007-2013. Spółka funkcjonowała jako „Zespół
Pomyśl i Zrób” (Think-Do-Tank, jest to rozwinięcie terminu Think
Tank, określającego organizacje opiniotwórcze), funkcjonujący
poza oficjalna strukturą urzędu miasta, który odpowiadał za angażowanie interesariuszy. Dla zapewnienia pewnego poziomu kontroli publicznej i wsparcia
powołano radę nadzorczą IBA, tzn. komitet koordynacyjny i rada nadzorcza IBA powołały
ekspertów z całego świata, którzy nadzorowali procesy stosowane w IBA. Miejscowi mieszkańcy byli angażowani przede wszystkim do komisji partycypacji społecznej, złożonych z
mieszkańców i polityków pochodzących z rejonu IBA. Warto zauważyć, że tego rodzaju
struktura samorządności wynikała z siły i funkcjonowania aktywnego ruchu obywatelskiego,
który miał na celu poprawę warunków życie w dzielnicy.
Budżet spółki IBA Hamburg Ltd. przewidywał na siedem lat 190 mln euro z funduszy publicznych, zwykłego budżetu Hamburga (90 mln euro na IBA, 100 mln euro na infrastrukturę
publiczną w Wilhelmsburgu). Fundusze zmobilizowały inwestycje prywatne i inne publiczne.
Inwestycje prywatne, jakie przyciągnęła IBA, osiągnęły ostateczną wartość 700 mln euro, a
do tego wartość inwestycji publicznych osiągnęła 300 mln euro. Fundusze publiczne zachęciły do wdrażania indywidualnych projektów, finansowanych także z ESF i ERDF poprzez Region Federalny Hamburg, władze Landu (regionu) oraz z funduszy klimatycznych UE.
Ramka 2. Miasto Wilno: partnerstwo
Samorząd Wilna poszukuje nowych sposobów angażowania
mieszkańców i właścicieli mieszkań własnościowych w realizację programu rewitalizacji osiedla zwanego „Trójkątem Zirmunai”. Jako członek Sieci URBACT RE-Block (http://urbact.eu/reblock), miasto powołało Lokalną Grupę Wsparcia (LSG), złożoną
z przedstawicieli wydziałów urzędu miasta, polityków, mieszkańców, organizacji społecznych i przedsiębiorców z okolicy.
Główna grupa 25 osób aktywnie przygotowuje Lokalny Plan Działania (LAP) dla rewitalizacji
Trójkąta Zirmunai. Jednym z istotnych celów jest zachęcanie mieszkańców do modernizacji i
utrzymywania terenów wokół budynków.
Działania angażujące i zachęcające mieszkańców i właścicieli mieszkań i domów do partycypacji obejmują np. możliwość przejęcia przez mieszkańców gruntu wokół bloków do współużytkowania. Władze gminy zamieściły w Internecie mapę obrazującą efektywność energetyczną budynków. Pomaga to lokatorom monitorować swoje budynki i uzyskiwać informacje, zanim zdecydują się na zakup mieszkania w danym bloku. W przypadku projektowania
przestrzeni publicznych mieszkańcy będą uczestniczyć w definiowaniu założeń projektu i
formułować potrzeby swojej społeczności. W późniejszej fazie planuje się bardziej aktywną
partycypację społeczności lokalnej, np. konkursy urządzania ogródków między blokami w
poszczególnych rejonach dzielnicy, albo konkurs na najbardziej efektywny energetycznie
budynek.
Dobra samorządność w mieście jest postrzegana jako warunek wstępny zrównoważonego
rozwoju miasta (Evans et al., 2005; Healer et al., 2002) i szerzej zrównoważonej rewitalizacji
11
miasta. Program „Samorządność i zrównoważony rozwój człowieka (1997) UNDP i Biała Księga Samorządności w Europie (2001) wprowadziły pięć zasad „dobrej samorządności”, które
po pewnej edycji pojawiają się w wielu publikacjach. Można je ująć w pięciu szerokich tematach (zob. Ramkę 3).
Ramka 3. Pięć zasad „dobrej samorządności” (UNDP)
Otwartość i uczciwość
Każdy powinien mieć równe szanse; należy sprawiedliwie stosować zasady państwa prawa.
Partycypacja czyli uznanie drugiej strony i jej prawo głosu
Każdy powinien mieć prawo głosu w procesie podejmowania decyzji; różnice interesów powinny być przedmiotem negocjacji.
Odpowiedzialność
Decyzje powinny być transparentne i podlegać zasadom odpowiedzialności publicznej.
Efektywność czyli wyniki działania
Wyniki i skutki działania powinny spełniać potrzeby i w najlepszy sposób zużywać zasoby.
Spójność czyli kierunek
Decyzje powinny uwzględniać długi okres i ujęcie całościowe.
Z perspektywy samorządności wieloszczeblowej można czasem rozpoznawać napięcia pomiędzy „pionową” i „poziomą” integracją miejskiej samorządności w stosunku do powyższych pięciu zasad. Pionowa integracja samorządności odnosi się do integracji pomiędzy różnymi (przestrzennymi i administracyjnymi) szczeblami władz, instytucji, a polityką zakresu
władzy, np. szczeblem gminnym, miejskim, powiatowym, wojewódzkim i krajowym. Miasta
należące do Sieci URBACT ESIMeC doszły do wniosku, że samorządność, szczególnie pod
względem ujawniania przywódców i angażowania interesariuszy, przynosi wielką różnicę w
osiąganiu potencjalnych wyników w trakcie realizacji działań i wdrażania rozwiązań (ESIMeC
II, Impreza Ponadkrajowa 1, Sabadell, 19 i 20 marca 2014; http://urbact.eu/esimec-ii). Jednak dowody sugerują, że osiąganie poziomej integracji samorządności w wydziałach urzędu
miasta nie jest w praktyce łatwe.
Poziomą integrację samorządności można rozumieć z dwóch różnych perspektyw. Jedna odnosi się do angażowania społeczeństwa obywatelskiego (organizacje pozarządowe, firmy i
ogólnie mieszkańcy miasta) w procesy podejmowania decyzji i wdrażanie decyzji wspólnie z
administracją publiczną. Druga perspektywa odnosi się do koordynacji i integracji różnych
wydziałów urzędu miasta w celu zapewnienia spójności i nadania kierunku zrównoważonej
rewitalizacji miasta. Jednak wspólna praca różnych wydziałów urzędu często powoduje trudności w przełamywaniu podziałów sektorowych (wydziałowych) i (lub) merytorycznych. Chociaż ten aspekt poziomej integracji samorządności został względnie zaniedbany w dyskusjach
na temat polityki miasta, to sposoby skutecznej współpracy międzysektorowej (tj. ponad merytorycznymi granicami wydziałów urzędu), pomagające lub zakłócające środowiskowo
zrównoważoną rewitalizację miasta, stanowią szczególnie istotną kwestię w naszym studium
przypadku na temat Wystawy IBA w Hamburgu. Ponadto umiejętność pracy urzędników
miejskich ponad podziałami została rozpoznana, jako kluczowy aspekt uwalniający większą
synergię pomiędzy wdrażaniem nowych gospodarek miejskich, co się dzieje we wszystkich
miastach europejskich, a procesami rewitalizacji środowiska (zob. wywiad z Luísem
Carvalho w tej publikacji). Tak wiec sądzimy, że strategicznie ważkie znaczenie ma zwracanie
szczególnej uwagi w pozostałej części tego artykułu na ten aspekt poziomej integracji.
12
Urzędnicy i decydenci miejscy są często szkoleni w sposób sektorowy i wąsko specjalistyczny.
W rezultacie są przyzwyczajeni do myślenia szufladkowego, wąsko merytorycznego. Stąd podejście wielodyscyplinarne jest raczej rzadkie. Ciała administracyjne mają tendencję do pracy
w sposób niezależny i fragmentaryczny, przy realizacji względnie jasnych zadań i w ramach
zamkniętych procesów podejmowania decyzji. Zwykle urzędy funkcjonują raczej w układach
hierarchicznych, mających na celu uproszczenie wewnętrznych procesów administracyjnych i
kontrolnych. Np. kwestie środowiskowe są głównie załatwiane w wydziale ochrony środowiska (jeżeli taki w ogóle istnieje), albo w wydziale planowania miasta. Natomiast inne wydziały
zwykle zaniedbują aspekty środowiskowe i nie uwzględniają wpływu swojej polityki na środowisko. Procedury i struktury, które zmuszają do uwzględniania skutków środowiskowych
polityki sektorowej (wydziałowej) często w ogóle nie istnieją.
Rozbijanie myślenia sektorowego
Co można zrobić dla pokonania powyżej opisanych barier? Istnieją co najmniej cztery podejścia, które można zastosować w praktyce dla skierowania urzędu miasta (gminy, powiatu) w
kierunku bardziej poziomej integracji samorządności (Metropolis, 2011). Są to: nowe struktury organizacyjne (jednostki międzywydziałowe), łączenie wydziałów, rotacja pracowników i zachęty czy premie dla osób stosujących formy zintegrowanego myślenia i działania.
Ramka 4. Struktury operacyjne dla integracji międzywydziałowej
W dzielnicy Hamburga Wilhelmsburgu powołano komitet koordynujący, złożony z przedstawicieli różnych instytucji i jednostek, działający ponad podziałami merytorycznymi. Skupiał on głównych decydentów dla omawiania projektów i przyspieszenia procesów podejmowania decyzji. Pomogło to pokonać myślenie szufladkowe i bariery wydziałowe, których
przejawem jest posługiwanie się żargonem technicznym, innym w każdym wydziale merytorycznym urzędów, a także uwzględnić różne zakresy wiedzy zawodowej i priorytety wydziałów. Komitet umożliwiał wzajemne inspirowanie się przedstawicieli różnych jednostek ponad podziałami administracyjnymi w trakcie formułowania polityki na rzecz przedsięwzięcia,
w zakresie porozumiewania się i w czasie realizacji Wystawy IBA. Innym przykładem może
być powołanie grupy sterującej, odpowiedzialnej bezpośrednio przed Prezydentem Miasta,
która będzie koordynować czynności instytucji i wspierać koordynację polityki prowadzonej
przez różne wydziały i jednostki urzędowe. Jednak istotne jest to, aby tego rodzaju układy i
ciała nie zdominowały procesów, ale raczej funkcjonowały, jako „mediatorzy” procesów.
Poniżej będziemy odnosić się do wspomnianych zasad, omawiając praktyczne rozwiązania
dla środowiskowo zrównoważonej rewitalizacji miast.
Modele organizacyjne mają postać ciał międzywydziałowych i międzyjednostkowych, np.
komitetów, komisji, grup sterujących czy zarządów (Ramka 4). Tego rodzaju struktury mają
na celu poprawę porozumiewania się, koordynację i współpracę (po angielsku „trzy razy C”)
w trakcie realizowania procesu rewitalizacji miasta na poziomie gminy oraz skupianie merytorycznych ciał reprezentujących administrację, decydentów i interesariuszy.
W niektórych miastach europejskich podejmowano jeszcze mocniejsze działania strukturalne
w celu zapewnienia zintegrowanej interwencji w funkcjonowanie miasta i dlatego łączono
wszystkie wydziały urzędu miasta. Takie merytoryczne wydziały, jak np. mieszkaniowy,
ochrony środowiska, planowania itp. łączono w jeden (zwany np. Wydziałem Mieszkalnictwa,
Środowiska i Planowania), albo tworzono nową jednostkę na szczeblu urzędu miasta (Department Zrównoważonego Rozwoju Miasta). Celem takiego podejścia jest zbudowanie plat13
formy dla stałej interakcji i współpracy pomiędzy różnymi sektorami polityki miejskiej, a także zapewnienie strategicznego kierownictwa i jednolitości działania na szczeblu urzędu.
Rotacja pracowników (miejsc pracy) zapewnia inną metodę promowania roboczych stosunków pomiędzy różnymi wydziałami na szczeblu urzędu miasta. W takim przypadku pracownicy urzędu otrzymują zachęty w postaci stawiania im celów w zakresie dalszego rozwoju kariery zawodowej i aby te cele osiągnąć pracownicy muszą przechodzić na kolejne stanowiska
pracy w różnych wydziałach. Ułatwia to nawiązywanie roboczych stosunków pomiędzy wydziałami, poprawia i rozwija bazę wiedzy pracowników, zrozumienie różnych aspektów funkcjonowania miasta i w końcu, a nie jest to rzecz ostatnia, ułatwia późniejszą współpracę merytoryczną: pracownicy uzyskują całościowe rozumienie procesu zrównoważonej rewitalizacji
miasta z różnych perspektyw.
Można także stosować zachęty do przejścia na zintegrowane myślenie i działanie, promujące
współpracę międzywydziałową w ramach projektów rewitalizacji miast. Przykładem są tu
budżety celowe na tworzenie wspólnej polityki miasta na rzecz zrównoważonej rewitalizacji
miasta, albo wdrażania projektów rewitalizacji w rejonach zaniedbanych (Ramka 5).
Ramka 5. Budżety celowe i „wyjazdy studyjne”
Inicjatywa „Miasta Społecznego”, realizowana w Berlinie, otrzymała osobny budżet na przygotowanie „wspólnej” polityki w danym zakresie. Budżety celowe były dostępne wyłącznie
wtedy, gdy różne zaangażowane do projektu wydziały i jednostki opracowywały wspólną
strategię i plan działania, albo koordynowały i uzgadniały działania finansowane z budżetu
celowego. Innym przykładem jest tworzenie miejskich sieci współpracy i organizowanie „wyjazdów studyjnych”. Np. urzędnicy z Wilna musieli opanować zasady zintegrowanego myślenia ponad podziałami i realizacji projektu zrównoważonej rewitalizacji miasta zwanego
Parkiem Architektury. W tym celu zorganizowali wyjazd studyjny do IBA Emscher Park w
niemieckim regionie Ruhry. Stałą praktyką, realizowaną w Europie, jest także wizytowanie
niemieckiego Freiburga, dzielnic Nieuw West w Amsterdamie, Ciutat Vella w Barcelonie,
Royal Seaport w Sztokholmie, a także dzielnic Rotterdamu i Turynu. W trakcie takich wizyt
pracownicy urzędu opanowują i poznają naocznie najlepsze praktyki zrównoważonej rewitalizacji miast. Sieć miast URBACT oraz większe sieci typu C40, EUROCITIES i ICLEI również
wspierają zasady zintegrowanego myślenia i działania.
Co mogą zrobić miasta
Z opisanych powyżej metod i przykładów możemy wyciągnąć wniosek, że w celu osiągnięcia
wyższego poziomu integracji procesów samorządowych w trakcie realizowania programów
zrównoważonej rewitalizacji miast istnieją co najmniej cztery kluczowe działania, jakie miasta mogą podejmować:
Zabieganie o wsparcie polityczne
Oprócz „dobrej woli” kierowników wydziałów urzędu miasta, istotnym warunkiem wstępnym dokonania zmian strukturalnych na szczeblu miasta jest uzyskanie całościowego wsparcia politycznego, jak również ze strony zarządu czy prezydenta miasta. Tego rodzaju wsparcie
można sobie zaskarbić poprzez realizację „projektów pilotażowych” w mniejszych rejonach
rewitalizacji, a następnie propagowanie wniosków i opisów dobrej praktyki, które można
przenieść na projekty w większej skali. Np. szwedzkie miasto Växjö w latach 70. XX w. rozpoczęło realizację małych, środowiskowych projektów, typu odnowienie bulwarów nad jezio14
rem czy budowa małych elektrowni dla produkcji energii odnawialnej, zasilających miejską
ciepłownię. W oparciu o sukces małych projektów wzrastało wsparcie polityczne dla takich
koncepcji. Obecnie miasto chwali się posiadaniem mocnej, środowiskowej polityki ponad
podziałami partyjnymi, sięgającej do 2030 r.
Praca w sieci partnerstwa wielu interesariuszy
Udane strategie zrównoważonej rewitalizacji miast opierają się na długoterminowej wizji,
budowanej na mocnym partnerstwie, łączącym polityków, administratorów, firmy komercyjne i przedstawicieli społeczności lokalnych. Tego rodzaju partnerstwo powinno być pod kierownictwem ciał niezależnych, działać transparentnie i odpowiadać przed mieszkańcami. Np.
w przypadku Projektu IBA (2007-2013), realizowanego w Hamburgu, partnerstwo pomiędzy
instytucjami finansowymi, administracją regionalną i lokalną oraz firmą produkującą panele
solarne doprowadziło do współpracy z właścicielami domów dla wykonywania nowoczesnych instalacji energetycznych w domach.
Budowanie potencjału lokalnych umiejętności
Procesy zrównoważonej rewitalizacji miast są kompleksowe i obejmują szeroki wachlarz
wiedzy i udziału różnych fachowców. Miasta powinny inwestować w rozpowszechnianie
wiedzy pomiędzy wydziałami i jednostkami oraz poprawę technologii pracy pracowników
swoich urzędów. Można tego dokonać poprzez wizyty studyjne w innych miastach, przeglądy
rówieśnicze w ramach urzędu czy struktury jednostek miejskich. Miasta powinny także
współdziałać z wszystkimi interesariuszami zaangażowanymi w procesy zrównoważonej rewitalizacji miast i „edukować” ich w zakresie własnej wiedzy. Tak postępowano w szwedzkim
Växjö, gdzie równolegle z rozwojem środowiskowej polityki miasta do 2030 r. przeprowadzono szerokie szkolenia na temat zrównoważonego rozwoju dla 6.000 pracowników urzędów.
Pionowa integracja samorządności
Na koniec wspomnimy, że procesy samorządności miejskiej realizują się na wielu szczeblach.
Dlatego ważne jest, aby miasto zmierzało do integracji jednostek samorządu nie tylko w
układzie poziomym, lecz także pionowym, tj. pomiędzy strukturami: dzielnicami, rejonami,
miastami i regionami. Strategia zrównoważonej rewitalizacji dla jednego rejonu nie będzie
miała szansy powodzenia, jeżeli zakłóci szeroką strategię rozwoju całego miasta. Np. miasta
niemieckie otrzymały wsparcie finansowe na rzecz rozwijania zintegrowanych strategii postępowania wobec zmian klimatycznych i modernizacji produkcji energii w skali całego miasta. Zasady kompleksowej strategii zostały następnie przeniesione i zrealizowane w programach operacyjnych dla mniejszych obszarów.
15
Catalina Turcu i Conor Moloney
W kierunku postępowania prośrodowiskowego
Catalina Turcu jest wykładowcą Zrównoważonego Rozwoju Miast w Bartlett School of Planning, University College Londyn
Conor Moloney jest Kierownikiem Działu Zrównoważonych Miejscowości angielskiej firmy BioRegional
Dlaczego postępowanie człowieka jest ważne
Wpływowy ekolog Garrett Hardin twierdził, że ludzie działają niezależnie i racjonalnie we
własnym interesie i dlatego generalnie i mimowolnie nadmiernie niszczą istniejące (i ograniczone) zasoby (Hardin, 1968). Nazwał to „Tragedią wspólnoty”. Innymi słowy, postępowanie
jednostki przyczynia się do zużycia zasobów wspólnych i codziennie generuje marnotrawstwo; nawyki nieustannej konsumpcji niszczą środowisko i są z natury niezrównoważone. Jakość środowiska – zarówno naturalnego, jak i zbudowanego przez człowieka – staje się dlatego w znacznym stopniu uzależniona od postępowania człowieka i głęboko w nim zakorzeniona (Stern, 2002; Stern i Vlek, 2009).
Postępowanie prośrodowiskowe, czyli „zielone” lub
ekologiczne, to takie zachowanie, które minimalizuje
szkodzenie środowisku w największym możliwym
stopniu, albo nawet przynosi mu korzyści (Steg i Vlek,
2009). W odniesieniu do środowiska urbanistycznego
zachowanie takie polega na minimalizacji zużycia
energii, zmniejszaniu ilości odpadów i korzystaniu z
komunikacji miejskiej, a także osobiste nawyki zakupowe i aktywne uczestnictwo w organizacjach prośrodowiskowych. Mówiąc prościej, chodzi o „robienie
dobrze i nierobienie źle” środowisku (CushmanRoisin, 2012).
W kilku ostatnich dziesięcioleciach w wielu częściach świata ludzie okazali wolę działania
środowiskowego i angażowania się w ekologiczną konsumpcję dóbr: częściej korzystają z recyklingu i kupują organiczną żywność (Hines et al., 1987; Davies et al., 1995; Schultz at al.,
1995; Dickman i Franzen, 1997; Bentley, 2000; DEFRA, 2007); mają także wyższą świadomość, wykazują mocną troskę o środowisko i wyznają wartości środowiskowe (Arcury i Christianson, 1990) na tle wzrostu obaw i działań politycznych i społecznych. Niemniej jednak,
nawet jeżeli troska o środowisko, wartości środowiskowe i świadomość środowiska zostaną
uznane na szczeblu całego społeczeństwa, to nie są one najczęściej przekładane na postępowanie jednostki. Np. ogólny, skumulowany wpływ stylu życia ludzi na środowisko w krajach
zamożnych jest znacznie większy niż w przypadku mieszkańców krajów biednych, ponieważ
ci pierwsi zużywają znacznie więcej energii (Hurth i Wells, 2007). Ponadto Europejczycy coraz
częściej nabywają artykuły importowane, produkowane przy znacznym zużyciu zasobów w
innych krajach i w ten sposób obciążenie środowiska zostaje przeniesione na inne kontynenty (UNDP, 2013).
Powiązanie naszego postępowania ze środowiskowo zrównoważoną rewitalizacją miast
Prośrodowiskowe postępowanie można rozumieć z różnych perspektyw. Na poziomie jednostki odnosi się to do postępowania zwykłych ludzi w odróżnieniu od „postępowania zbiorowego”, które określa się, jako postępowanie grup ludzi, społeczeństwa obywatelskiego,
ruchów społecznych itp. Różnie się także od „postępowania instytucjonalnego” albo tzw.
16
„kultury organizacyjnej”. Chociaż tego rodzaju różne rodzaje postępowania są ze sobą powiązane, to w tym artykule skupimy się na tym, jak miasta mogą wspierać ludzi dla pokonania barier piętrzących się przed osobistym postępowaniem prośrodowiskowym, a przez to
osiągać lepsze wyniki zrównoważonej rewitalizacji miast.
Co motywuje ludzi do postępowania w sposób prośrodowiskowy? Postępowanie prośrodowiskowe jest uzależnione od wyznawanych osobistych wartości, postaw i norm. Najczęściej
przekładają się one na nasze działania, chociaż nie zawsze. Można to wyjaśnić pojęciem luki
pomiędzy wartościami a ich przestrzeganiem. Pojawia się luka pomiędzy wartościami wyznawanymi przez człowieka (tj. postawami i normami) oraz działaniami człowieka (tj. postępowaniem), kiedy ktoś nie robi tego, co mówi i w co wierzy, że powinien robić. Naszym wyzwaniem jest zacieranie tej luki i promowanie zrównoważonego, prośrodowiskowego postępowania, które oznacza postępowanie nowe, „dobre” (tj. prośrodowiskowe), bez powrotu
do postępowania starego, „złego” (tj. wbrew środowisku), kiedy tylko zachęty do postępowania prośrodowiskowego zmienią się lub wygasną (zob. Ramka 1).
Postępowanie prośrodowiskowe ludzi stanowi kluczowy wynik powodzenia jakiejkolwiek
praktyki środowiskowo zrównoważonej rewitalizacji miasta. Urbanistyka i interwencje z zakresu urbanistycznego planowania miasta mogą albo zachęcać, albo zniechęcać ludzi do podejmowania decyzji przyjaznych dla środowiska. Np. organizowanie komunikacji miejskiej,
budowa dobrze oświetlonych chodników i alei, ścieżek rowerowych i wypożyczalni rowerów
w takich miastach, jak Paryż, Sztokholm, Londyn, Mediolan czy Bruksela, stały się sprawdzonymi metodami zachęcania mieszkańców miasta do akceptowania zrównoważonych form
mobilności.
Ramka 1. Postępowanie prośrodowiskowe: recykling odpadów w miastach
Miasta w całej Europie poczyniły w ostatnim dziesięcioleciu znaczne kroki na rzecz zmiany
postępowania swoich mieszkańców w stosunku do odpadów. Organizuje się regularną obsługę zbierania i utylizacji śmieci, podnosi się świadomość społeczna w tej kwestii, a w niektórych miastach (np. włoskim Sassari czy w Londynie) narzucono kary za niewłaściwe pozbywanie się odpadów lub nieprzestrzeganie zasad recyklingu. Ponadto organizacja zbierania śmieci w wielu miastach zachęca mieszkańców do zwracania pustych opakowań zakupionych wyrobów „na miejscu”, np. butelek po napojach czy opakowań kanapek. Są też dowody na to, że takie możliwości zmniejszają zaśmiecenie miasta. W angielskim Exeter, recykling stał się „normą” dzięki programom, które podkreślały doniosłość społeczną właściwego „wynoszenia śmieci” (Barr, 2003). W duńskich miastach połączenie kaucji za opakowania
do napojów z postawieniem sieci automatów do zwrotu butelek (RVM) spowodowało
zwiększenie zwrottów do 84% puszek, 93% butelek plastykowych i 91% szklanych. Podobne
rozwiązania zastosowała w angielskich miastach firma IrnBru produkująca napoje (Eunomia,
2010). Jednak badania angielskie pokazują, że jeżeli maszyny do recyklingu są niewłaściwie
rozmieszczone, to mieszkańcy przestają z nich korzystać, natomiast Szwedzi robią to nadal bez względu na
trudności, starając się zrozumieć, na czym polega problem. Wskazuje to, iż Szwedzi ogólnie wykazują wyższą świadomość zrównoważonego postępowania prośrodowiskowego w odniesieniu do recyklingu, a niektórzy Brytyjczycy muszą zrobić jeszcze krok naprzód,
pomimo okazywania postaw i wartości prośrodowiskowych.
Automat do zwrotu opakowań i wydawania kaucji (RVM). Źródło: User: Mattes
17
Wypożyczalnie rowerów w Paryżu (Vélib) i Mediolanie (BikeMi).
Źródło: Coyau (po lewej) i jcrakow (po prawej)
Tworzenie rozwiązań alternatywnych, łatwych, atrakcyjnych i tanich może również promować zrównoważone postępowanie prośrodowiskowe . Przez właściwe zaprojektowanie sugestii dla postępowania prośrodowiskowego w naszych miastach, np. dobrze widocznych automatów do recyklingu, albo wizualizacji zużycia energii na licznikach prądu czy ekranów
monitoringu parametrów środowiska, planiści i urbaniści są w stanie promować postępowanie prośrodowiskowe i zachęcać ludzi do recyklingu i oszczędzania energii w środowisku
miejskim.
Wizualizacja zużycia energii na liczniku elektrycznym. Przykład inteligentnego licznika, funkcjonującego w oparciu o Protokół
otwartej sieci inteligentnej (OSGP), stosowany w Europie, z możliwością zmniejszania obciążenia, zdalnego włączania i wyłączania zasilania oraz połączenia z licznikami gazu i wody.
Źródło: EVB Energy Ltd., Wikimedia Commons
Informacje o zużywaniu energii, malowane na ulicy Tidy.
Źródło: Flemmich Webb, http://www.theguardian.com/environment/
blog/2011/apr/12/energy-use-households-monitor-electricity
Rozumienie barier
Jakie są bariery blokujące postępowanie prośrodowiskowe w miastach? Brak wiedzy i informacji po stronie mieszkańców może wywołać ich sceptycyzm, co do przyczyn i wagi problemów środowiska oraz konieczności określonego postępowania każdej osoby. To z kolei może
powstrzymywać ludzi przed postępowaniem prośrodowiskowym. Wiele miast podjęło szerokie działania dla podniesienia świadomości i przekazywania swoim mieszkańcom wiedzy o
środowisku. Wiemy jednak, że wiedza i edukacja nie wystarczają dla wyrobienia nawyków
postępowania prośrodowiskowego z wielu powodów, nie tylko wspomnianej luki pomiędzy
wartościami a postępowaniem według nich.
18
Charakterystyka osoby (wiek, poziom dochodów, zawód itp.), jej postawa i wyznawane wartości odgrywają ważną rolę w kształtowaniu postępowania człowieka. Ludzie często skupiają
się na własnym komforcie. Wiele osób wierzy, że rozwój nauki rozwiąże problemy środowiskowe, bez konieczności zmiany postępowania jednostki. W trakcie porównywania miast angielskich stwierdzono, że „oddani obrońcy środowiska” należeli raczej do grup o wyższych
dochodach, a posiadanie prywatnego ogródka może skłaniać do uprawy i konsumpcji ekologicznej i zmiany nawyków zakupowych na bardziej ekologiczne (Barr, 2005).
Normy społeczne są wprowadzane i umacniane poprzez praktykę społeczną. Np. niektórzy
mieszkańcy oszczędzają energię i modernizują swoje gospodarstwa domowe tylko dlatego, iż
tak postępują ich sąsiedzi, więc uznają to za „normę”. Ogólnie ludzie mają tendencję do stawiania oporu wszelkim zmianom, jeżeli nie widzą ich u innych osób. Mają przekonanie, że ich
działanie i tak nie zrobi różnicy, skoro inne osoby, władze czy wielkie firmy zatruwające środowisko nie podejmują ekologicznych inicjatyw (Eurobarometer, 2005).
Ludzie mają skłonność do wierzenia, że angażowanie się w postępowanie prośrodowiskowe
nie ma uzasadnienia ekonomicznego. Powołują się na to, że niektóre samorządy często wysławiają wysoko zglobalizowane formy rozwoju gospodarczego, które jednak mogą powodować nawet większy poziom konsumpcji zasobów. Zaprzecza to postępowaniu ekologicznemu mieszkańców i powstrzymuje ich przed takim postępowaniem. Natomiast takie miasta,
jak Sztokholm i Kopenhaga przesunęły nacisk na zielony rozwój gospodarczy u siebie, starając się osiągnąć niską emisją dwutlenku węgla, większą efektywność korzystania z zasobów i
zbudować gospodarkę miasta obejmującą wszystkie grupy społeczne. W końcu bariery instytucjonalne mogą powstawać w wyniku braku usług komunalnych i infrastruktury, koniecznych dla ułatwienia postępowanie prośrodowiskowego, np. programów recyklingu albo komunikacji miejskiej.
Ramka 2. Bariery i motywacje dla postępowania prośrodowiskowego w zrównoważonej
rewitalizacji miast: Trójkąt Zirmunai w Wilnie
W jednym z naszych studiów przypadków na temat wileńskiej dzielnicy zwanej Trójkątem
Zirmunai rozpoznaliśmy wiele barier postępowania prośrodowiskowego. A jednocześnie pojawiły się tam istotne szanse na tego rodzaju zachowania. Większość mieszkańców Trójkąta
Zirmunai mieszka w tanich blokach. Są to głównie emeryci. Ich możliwości działania, jako
zadeklarowanych obrońców środowiska, wykazujących wysoki poziom postępowania prośrodowiskowego trochę różni się od postępowania osób zamieszkałych w zamożnych domach. Z jednej strony starszym mieszkańcom może być trudniej angażować się w modernizację mieszkań, ze względu na ograniczone środki finansowe i oczekiwanie, że to raczej państwo powinno pokryć koszty. Może to prowadzić do kształtowania się społecznej normy
sprzeciwu wobec modernizacji, tzn. mieszkańcy niechętnie wykazują postępowanie prośrodowiskowe czy chęć modernizacji proekologicznej, kiedy nie czynią tak ich sąsiedzi. Z drugiej
strony znajdujemy jednak wyraźne dowody postępowania prośrodowiskowego, np. wielokrotne używanie i recykling opakowań, przez co sami mieszkańcy umacniają formalne metody recyklingu, opracowane dla utylizacji szkła i plastyku, postępując podobnie wobec materiałów budowlanych, opon i urządzeń gospodarstwa domowego. Podobnie prywatni
sprzedawcy owoców i warzyw zapewniają wygodne dostawy tanich i wysokiej jakości świeżych produktów, równolegle do sieciowych supermarketów. Obydwa te przykłady wywołują
liczne i ciekawa pytania. Czy efektywne korzystanie z zasobów można uznać za prośrodowiskowe, nawet kiedy nie jest głównie motywowane troską o środowisko? Czy opisane nieformalne reakcje obywateli na potrzeby i szanse nie są objawem elastyczności społecznej i
19
ekonomicznej, które powinny być powtarzane w innych miastach europejskich, skoro wszyscy doświadczymy w przyszłości skutków bezpośrednich i pośrednich zmian klimatycznych?
Czy istnieje szansa na korzystanie z „nieświadomych” form postępowania prośrodowiskowego dla przekształcenia trudnych problemów w osiągnięcie wysokiej wydajności energetycznej i komunikowanie takich metod w sposób bardziej konstruktywny?
Trójkąt Zirmunai; doraźna zbiórka surowców wtórnych w
Wilnie.
Źródło: Conor Moloney
Trójkąt Zirmunai; stragany z warzywami i owocami w Wilnie.
Źródło: Conor Moloney
Co mogą zrobić miasta
Miasta poszukują rozwiązań dla pokonania barier stojących przed mieszkańcami, starającymi
się postępować prośrodowiskowo. Tego rodzaju rozwiązania opierają się na mechanizmach
„przyciągania i popychania” (termin ten pochodzi z kolejnictwa, gdzie lokomotywa może wagony ciągnąć lub pchać, a mówiąc inaczej, chodzi o stosowanie metod marchewki i kija)
(Ramka 3). Jak się okazało, najbardziej skuteczne rozwiązania to takie, które łączą obydwa
podejścia: zachęty i nakazów oraz uwzględniają określony kontekst i cele miasta, a także warunki ekonomiczne, kulturowe i instytucjonalne, wraz z dominującymi normami społecznymi
mieszkańców. Tak więc dojście do postępowania prośrodowiskowego wśród mieszkańców
wymaga stosowania różnych metod w różnych miastach, a nawet różnych dzielnicach miast
w Europie.
Samorządy lokalne mają kluczową rolę do odegrania w uwolnieniu nawyków postępowania
prośrodowiskowego wśród wszystkich interesariuszy na każdą skalę, od gospodarstwa domowego, poprzez dzielnice i zakłady do całych społeczności.
Będzie to wymagało zastosowania trzech typów środków:
1. Robienie, a nie gadanie: samorząd lokalny musi pokazać, że wdrożył zachowania prośrodowiskowe w swoich działaniach operacyjnych, w tym zaopatrzeniu, zarządzaniu zasobami mieszkaniowymi i realizacją innych usług komunalnych.
2. Tworzenie możliwości: samorząd lokalny musi stosować różne środki prawne, administracyjne, urbanistyczne itp. dla wspierania zachowań prośrodowiskowych mieszkańców.
3. Działania z podtekstem: samorząd lokalny musi włączyć koncepcje prośrodowiskowe do
wszystkich form kontaktów ze społeczeństwem i profilu urzędu. Czynią to takie organizacje, jak np. Fundacja Bloomberga, Zielony Kapitał Europejski, One Planet Brighton & Hove
(Ramka 4).
Tylko miasta mają możliwości wspierania, obsługę i struktury społeczne dla wdrażania
wspomnianych środków. Miasta europejskie mogą stanąć wobec tych wyzwań i wpływać na
zmianę postępowania ludzi w programach środowiskowo zrównoważonej rewitalizacji miast
oraz w naszych zurbanizowanych środowiskach. To da się zrobić!
20
Ramka 3. Wyzwanie Bloomberga: innowacyjne koncepcje a postępowanie mieszkańców
W wyzwaniu rzuconym prezydentom miast przez Fundację Bloomberga w 2014 r. poproszono europejskie miasta o zgłaszanie koncepcji rozwiązywania wielkich problemów społecznych i gospodarczych oraz zwiększania skuteczności samorządów miejskich. Reakcja
przeszła wszelkie oczekiwania: do programu przystąpiło 155 miast z 28 krajów europejskich.
21 miast wpisano na krótką listę, a następnie zaproszono czteroosobowe zespoły (z trzema
urzędnikami miejskimi w każdym) z każdego miasta na dwudniowy „Obóz Koncepcyjny” w
Berlinie. Po obradach 21 miast ponownie złożyło akces, po czym Komisja selekcyjna wybrała
pięć miast-zwycięzców: Barcelonę (nagroda 5 mln euro) oraz Ateny, Kirklees (Wielka Brytania), Sztokholm i Warszawę (nagrody po 1 mln euro). Miasta zgłosiły wiele pomysłów na
rzecz poprawy standardu życia i rozwiązywania wielkich problemów miast, typu bezrobocie,
szkolenie pracowników, energia, otyłość i zaopatrzenie w żywność, starzenie się społeczeństwa czy promocja aktywizowania wszystkich grup społecznych. Nagłośnienie medialne
konkursu Fundacji Bloomberga może się także przyczynić do realizacji wielu pomysłów na
poprawę życia w mieście.
Wiele projektów miejskich Fundacji Bloomberga dotyczyło koncepcji zmiany postępowania
mieszkańców. Np. Bristol zaproponował zmianę postępowania z żywnością i zwalczał izolację społeczną, wspierając społecznie odpowiedzialne stoiska spożywcze w biednych dzielnicach, promujące i (lub) rozwijające produkcję żywności w mieście. Program skupiał się na
promowaniu dobrej żywności i zdrowego odżywiania się, dzięki inicjatywom produkcji żywności, organizowania imprez degustacji potraw, lekcji gotowania i wymianę przepisów oraz
kursy lokalnej produkcji żywności. Kolejnym przykładem jest Kraków, który rzucił mieszkańcom wyzwanie, co do porzucenia jazdy samochodem na rzecz preferowania bardziej zrównoważonych form komunikacji. Miasto wprowadziło całkowicie zintegrowany pakiet usług
komunikacyjnych w mieście. Mieszkańcy dysponują systemem informacji o ruchu środków
komunikacji w czasie rzeczywistym, siecią automatycznej sprzedaży biletów, a także opcjami
przesiadki do pociągów podmiejskich i korzystania z wypożyczalni rowerów.
Autor Ivan Tosics
Członek 12-osobowej Komisji Selekcyjnej i Kierownik Bloku Tematycznego URBACT
Ramka 4. Pokonywanie barier na drodze do postępowania prośrodowiskowego w miastach: metody „przyciągania i popychania”
Metody „przyciągania”
Metody „popychania”
Oparte na informacji: podawanie mieszkańcom danych
i wniosków na temat skutków postępowania człowieka, np. na wyświetlaczach monitorowania zużycia
energii w czasie rzeczywistym, montowanych w odnowionych budynkach czy przez obliczanie oszczędności
finansowych i wyświetlanie emisji CO2 (np. na monitorach energii, licznikach prądu, wyświetlaczach itp.);
prowadzenie kampanii informacyjnych i w celu zwiększenia świadomości ekologicznej itp. (np. One Planet
Living, WWF, Greenpeace, 20:20:20);
Oparte na założeniach: zmienić założenia istniejących technologii, urządzeń i
systemów infrastruktury na „założenia
środowiskowe” w celu umocnienia zachowań prośrodowiskowych; np. poprzez włączanie lamp ulicznych czujnikami ruchu (stosowanie sterowników
zmierzchowych w Holandii, Irlandii i
Niemczech); planowanie tras ruchu „z
tendencją środowiskową” (np. planowanie tras z priorytetem dla komunikacji miejskiej, rowerów i pieszych); systemy automatycznego, podziemnego
transportowania odpadów (np. ENVAC
w Hammarby, Sztokholmie i Helsinkach)
Oparte na działaniach rówieśniczych: zapraszanie
mieszkańców do wspierania, doceniania i stosowania
nowych zachowań, jako przyjętych norm, np. przez
podejmowanie
zobowiązań
21
(http://www.thedonacja.org.uk/), organizowanie dyskusji grupowych (http://carbonconversacjas.org/),
działań w grupach społecznościowych i w forach sąsiedzkich
(http://www.transitiontowntotnes.org/;
http://www.incredible-edible-todmorden.co.uk/);
Oparte na zachętach: nagradzanie mieszkańców za postępowanie prośrodowiskowe finansowo lub w inny
sposób, np. poprzez rabaty, kredyty, premie (np. w
Londynie są zwolnienia z opłaty za ruch drogowy w
centrum dla samochodów o niskiej emisji gazów
(https://www.tfl.gov.uk/modes/driving/congestioncharge/discounts-and-exemptions); Bicester Green
Deal (ocena domów pod względem oszczędności energii z nagrodami w postaci instalacji oszczędnościowych), program realizowany w Bicester przez Radę
Okręgową Cherwell;
(http://www.ecobicester.org.uk/cms/content/bicestergreen-deal-update#.VLOsCCusUgw)
Oparte na wynikach: program promocji wrażliwości na
działania prośrodowiskowe przez bezpośrednie doświadczanie wartości naturalnego życia i globalnych
konsekwencji niezrównoważonego stylu życia, np. poprzez inicjatywy w zakresie produkcji żywności, ochrony zwierząt i ekosystemów, partnerstwa z miejscowościami i ludźmi poważnie poszkodowanymi w wyniku
zmian klimatycznych, zniszczenia siedlisk itp.
22
itp.
Oparte na regulacjach: rozumienie kosztów środowiskowych i zachęcanie ludzi
do zmiany postępowania przez regulowanie rozwoju miasta za pomocą instrumentów podatkowych (np. opłata
za jazdę samochodem w Londynie i
Sztokholmie); wpływanie na handel (np.
obowiązek korzystania z energii i materiałów odnawialnych w Anglii); dofinansowanie (np. taryfy FIT (płacenie za generowanie zielonej energii) w Anglii i
Niemczech, program 100.000 dachów w
Niemczech; program 1.000.000 domów
w Szwecji); regulacje systemu planowania (np. Zasada Mertona w Anglii); regulacje budownictwa, kodeks i przepisy
budowlane; programy certyfikacji zrównoważonego rozwoju budownictwa
(BREEAM, DGNB, LEEDS) itp.
Oparte na legislacji: np. skutki wdrożenia Dyrektyw UE: EEB i EPBD na szczeblu
miasta (np. Świadectwa wydajności
energetycznej i Świadectwa bliskiej zeru
emisja CO2); Rozporządzenie w sprawie
energii słonecznej i termicznej dla Barcelony (np. z przymusem zaopatrywania
w 60% ciepłej wody dzięki energii słonecznej dla wszystkich budynków nowych, odnawianych i zmieniających
funkcję; stosuje się do budynków prywatnych i publicznych, program wdrożony w 2000 r.).
Darinka Czischke, Conor Moloney i Catalina Turcu
Perspektywa: co mogą zrobić władze lokalne,
by wnieść swój udział do środowiskowo zrównoważonej rewitalizacji miast
Darinka Czischke jest adiunktem na Wydziale Architektury i Środowiska Urbanistycznego w Delft University of
Technology (Holandia) oraz koordynatorem Zespołu URBACT pn. „Zrównoważona rewitalizacja terenów miejskich”
Conor Moloney jest Kierownikiem Działu Zrównoważonych Miejscowości angielskiej firmy BioRegional
Catalina Turcu jest wykładowcą Zrównoważonego Rozwoju Miast w Bartlett School of Planning, University College Londyn
Samo wykonywanie swoich obowiązków już nie wystarcza, jeżeli mamy utrzymać jakość naszego życia i konkurencyjność naszych miast w XXI w. Miasta w całej Europie muszą bardziej
zaangażować się, jeżeli ich polityka miejska i działania mają poradzić sobie z wielkim ryzykiem, jakie niesie degradacja środowiska w mieście i poza jego granicami. W tej publikacji
proponujemy miastom zastosowanie pewnych metod odnowy, by rozwiązać napotykane
problemy. Oznacza to osiągnięcie czegoś więcej niż bardziej efektywne korzystanie z zasobów, a mianowicie znaczne zmniejszenie ogólnej konsumpcji dóbr. Jak to się więc przekłada
na proces rewitalizacji miast?
Za pomocą artykułów, studiów przypadków i wywiadów przedstawiliśmy cały wachlarz metod i konkretnych rozwiązań, jakie miasta w różnych częściach Europy stosują w takich kluczowych dziedzinach życia miejskiego, jak energia (np. sięgnięcie dalej niż „prawie zero emisji CO2” czyli produkcja energii bez emisji dwutlenku węgla), transport (np. budowanie systemów zrównoważonej komunikacji miejskiej, promowanie stylu życia bez samochodu i
zmiana wzorów pracy), poprawa ekosystemów miasta (np. zwiększenie i zoptymalizowanie
tworzenia zielonej infrastruktury w ramach projektów rewitalizacji), bardziej efektywne wykorzystywanie zasobów w budownictwie (np. lokalne i zrównoważone pozyskiwanie materiałów) oraz stosowanie i promowanie zrównoważonych systemów produkcji żywności (np.
promocja i ułatwianie upraw i ich konsumpcji w miastach).
Jednak również twierdzimy, że dla uzyskania rzeczywistych zmian działania środowiskowe
nie tylko powinny być technicznie skuteczne, lecz także muszą spełniać wiele warunków nietechnicznych dla zrównoważenia środowiska, a szczególnie warunki społeczne i instytucjonalne. Np., jak wspomniano w wywiadzie z Sekretarz Generalną Housing Europe, skuteczne
wdrożenie renowacji wydajnych energetycznie polega na stosowaniu odpowiednich zachęt
zarówno dla użytkowników, jak i producentów (firm budowlanych, deweloperów, wykonawców itp.). Podkreślaliśmy także korzyści płynące dla miast ze współpracy z mieszkańcami, nie
tylko dla uzyskiwania wsparcia i usprawniania realizacji planów rewitalizacji (zob. studiów
przypadków z Wilna i Hamburga), lecz także jako źródła kreatywności i (społecznych) innowacji (zob. wywiad z François Jégou w tej publikacji).
Podkreśliliśmy potrzebę przyjmowania przez mieszkańców miasta postaw prośrodowiskowych (zob. artykuł „W kierunku postępowania prośrodowiskowego”), jako kluczowego warunku dla zrównoważonych środowiskowo interwencji rewitalizacyjnych. Jednak zmiana postępowania powinna następować także w zarządach miast. Jak pokazał to nasz artykuł na
temat „Zarządzania zrównoważonym miastem”, coraz bardziej kompleksowe i wielodyscyplinarne problemy środowiskowe wymagają od twórców polityki miejskiej na szczeblu miasta
i na innych szczeblach opanowania bardziej skutecznych metod współpracy międzysektorowej (pomiędzy wydziałami i instytucjami). Proponujemy zapoznanie się z serią konkretnych
23
działań prowadzących w tym kierunku. I w końcu wszystkie te środki społeczne i instytucjonalne mogą być znacznie usprawnione przez rutynowe stosowanie projektów pilotażowych
lub „miejskich laboratoriów”, jak to zrobiono w przypadku Wystawy IBA w Hamburgu czy
projektu RE-Block w Wilnie, gdzie zarówno twórcy polityki miejskiej, jak i lokalni interesariusze (głównie mieszkańcy) zostali upodmiotowieni i zachęceni do szerokiego myślenia i zbadania nowych metod i rozwiązań „upiornych” problemów.
Z przykładów zawartych w tej publikacji dowiedzieliśmy się o problemach na drodze finansowania środowiskowo zrównoważonej rewitalizacji miast, które wymagają połączenia różnych źródeł publicznych i prywatnych, bez wyzbywania się „zielonego” celu głównego. W
przypadku Wystawy IBA w Hamburgu inwestycje sektora publicznego odegrały kluczową rolę
w pomnażaniu wartości inwestycji prywatnych w konkretne projekty, które początkowo mogły się wydawać zbyt ryzykowne dla graczy rynkowych. Z drugiej strony w Wilnie ograniczona
dostępność środków publicznych dla inwestycji rewitalizacyjnych – nie mówiąc o podnoszeniu norm środowiskowych – nadała jeszcze większą wagę zaangażowaniu sektora prywatnego w zapewnieniu koniecznych źródeł finansowania. Jak można wywnioskować ze studium
przypadku z Wilna i wywiadu z Rutą Matoniene, władze gminy zabezpieczyły postęp w zakresie realizacji celów środowiskowych poprzez podpisanie szczegółowej umowy z deweloperem, a także sfinansowanie oczyszczenia gruntów i uzbrojenia terenu z funduszy publicznych
– w tym funduszy UE i kredytów z EIB. Te ostatnie instytucje finansowe również istotnie
wspierają modernizację zasobów mieszkaniowych na rzecz zwiększenia efektywnego korzystania z energii.
I w końcu, ale nie jest to rzecz ostatnia, aby uwzględnić różnice geograficzne, historyczne,
ekonomiczne i polityczne w Europie, wyróżniliśmy miasta rozwijane „progresywnie” (ciągle) i
„stopniowo” (etapami). Oznacza to, że miasta mogą się znajdować w różnych stadiach na
swojej drodze do poprawy zrównoważenia środowiskowego w ramach działań rewitalizacyjnych. Podaliśmy dowody pochodzące z dwóch dogłębnych analiz miast, podkreślające szczególne rodzaje problemów i reakcji na nie, mające miejsce w wybranych miastach: w Hamburgu, będącym przykładem „miasta progresywnego” – w wyniku realizacji metod przyjętych
dla Wystawy IBA i tematu „Miasta a zmiany klimatyczne” – oraz Wilna, jako „miasta rozwijanego stopniowo” – stosującego określone procesy dla zrozumienia progresywnego włączenia
elementów środowiskowych do swoich projektów rewitalizacji miast.
Co mogą zrobić miasta
Opierając się na powyższych wnioskach, chcielibyśmy zakończyć prezentację podaniem zestawu siedmiu kluczowych rekomendacji dla miast, by włączyły się do realizacji programów
środowiskowo zrównoważonej rewitalizacji miast:
1. Faworyzowanie metod odnowy w projektach zrównoważonej rewitalizacji miast w celu
(ponownego) połączenia stylu życia w mieście z kwestiami środowiska.
2. Integrowanie rozwiązań technicznych i infrastrukturalnych ze środkami społecznoekonomicznymi w celu skutecznego zlikwidowania obszarów biedy i nierówności.
3. Wdrażanie systemów dla uwzględnienia myślenia i działania wielodyscyplinarnego i ponadwydziałowego w ramach zarządu miasta w celu opracowania rozwiązań całościowych.
4. Proaktywne zabieganie o zaangażowanie się mieszkańców i zachęcanie ich do partycypacji (zamiast samych konsultacji społecznych), nie tylko w celu uzyskania potwierdzenia i
akceptacji polityki miejskiej, lecz także traktowanie wspólnot, jako źródła kreatywności,
innowacji społecznych i realizacji projektów z wiodącym udziałem społeczności.
24
5. Stosowanie projektów pilotażowych albo metody „laboratorium miejskiego” dla współpracy środowiskowej w celu uruchomienia myślenia kreatywnego i innowacyjnego oraz
zbadania nowych metod i powtarzalnych rozwiązań dla rozwiązywania kompleksowych
problemów po wdrożeniu projektów pilotażowych.
6. W przypadku miasta rozwijanego „progresywnie”: usprawnianie procesów przez angażowanie mieszkańców i interesariuszy do rozpatrywania scenariuszy ryzyka, jakie może się
pojawić w przyszłości. Należy poświęcić czas na upowszechnianie wniosków z funkcjonowania tych podmiotów (ich sukcesów i porażek) dla potrzeb miast rozwijanych stopniowo.
7. W przypadku miasta rozwijanego „stopniowo”: poszukiwanie rozwiązań dla konkretnych
sytuacji, przyjmując pożyteczne wnioski płynące z innych sytuacji. Pogłębianie zrozumienia przez wszystkie podmioty skali wyzwań, jakie staną przed nami. Aktywne poszukiwanie okazji do uczenia się od miast progresywnych, ale także od innych miast rozwijanych
stopniowo, które mają do czynienia z podobnymi problemami.
8. Traktowanie zrównoważenia środowiskowego, jako procesu długoterminowego, który
wymaga stałego zaangażowania wszystkich interesariuszy, a mianowicie polityków,
urzędników i mieszkańców.
Powyższe zasady mają charakter ogólny. Mogą je przyjąć władze samorządowe, natomiast
szczególne działania i rekomendacje do polityki miejskiej, odnoszące się do tych zasad, można znaleźć w artykułach zawartych w tej publikacji.
Życzymy powodzenia na drodze realizacji pasjonujących przedsięwzięć!
25