docWprowadzenie
download 
Reklamacja Transkrypt
Wprowadzenie
Metoda foresight’u technologicznego zastosowana do oceny przyszłości energetycznej Europy w projekcie EurEnDel Anna Oniszk-Popławska, Europejskie Centrum Energii Odnawialnej, Polska; Bonacina Monica., IEFE – Uniwersytet Bocconi, Włochy; Holst Joergensen Birte, Narodowe Laboratorium Risoe, Dania; Daniela Velte, Prospektiker, Hiszpania; Timon Wehnert, IZT, Niemcy Słowa Kluczowe. Foresight technologiczny, studium delfickie, wizje społeczne, europejski system energetyczny Podsumowanie. EurEnDel jest realizowany w ramach 5 Programu Ramowego Badań i Rozwoju Technologicznego, Dyrektoriatu Badań Naukowych Komisji Europejskiej. Projekt jest pierwszym przeprowadzonym na europejską skalę badaniem, wykorzystującym metodę delficką do przewidywania przyszłości sektora energetycznego. W projekcie szacowane są długoterminowe tendencje rozwoju technologii energetycznych, ich potencjał oraz spodziewane społeczne skutki zastosowania danej technologii, w perspektywie czasowej 30-u lat. Liberalizacja sektora energii, rosnące znaczenie badań naukowych prowadzonych na skalę międzynarodową, jak również szybki rozwój technologiczny wymagają większej integracji i spójności strategii innowacyjnych prowadzonych na terenie Unii Europejskiej. Wyniki projektu wykorzystane zostaną do sformułowania przyszłych priorytetów prac badawczych realizowanych w Komisji Europejskiej. Poniższy dokument prezentuje metodologię foresight’u technologicznego, jak również początkowe wyniki projektu. 1. Wprowadzenie Centralnym punktem projektu EurEnDel jest dwuetapowe badanie metodą delficką przeprowadzone głównie wśród ekspertów europejskich. Metodologia zaproponowana w niniejszym projekcie, została uznana za odpowiednią dla potrzeb przeprowadzenia forsight’u technologicznego. Badanie pomoże zintegrować europejską wizję zrównoważonego rozwoju w obszarze zagadnień technologicznych oraz społecznoekonomicznych. EurEnDel stara się znaleźć odpowiedź na pytanie, w jaki sposób czynniki technologiczne oraz społeczno-ekonomiczne wpływają na szybkość, siłę wdrażania strategii innowacyjnych. Zgromadzona wiedza umożliwi sformułowanie prawdopodobnej przyszłej struktury europejskiego systemu energetycznego i określi niezbędne zadania prowadzące do zapewnienia długoterminowej konkurencyjności systemów energetycznych i polepszenia jakości życia w Europie. 1 Czym jest foresight technologiczny? Foresight jest zdefiniowany jako wykorzystanie uporządkowanej, kolegialnej wiedzy na temat przyszłości oraz budowanie wizji średnio- i długo-terminowych w celu wpłynięcia na kształt podejmowanych w danym czasie decyzji i zachęcenia do podejmowania wspólnych działań (Keenan & Miles 2002). Metody foresight’u dostarczają narzędzi umożliwiających wzmocnienie wzajemnych relacji pomiędzy instytucjami, tak, a system wymiany wiedzy i informacji był bardziej swobodny i efektywny. Następujące elementy są nieodzownymi elementami foresight’u: • Proces kolegialny, sam proces pracy w zespole jest równie ważny jak uzyskane wyniki (Kuhlman i in., 1999), • Proces identyfikuje ważne, wschodzące technologie, które są istotne dla poprawy warunków ekonomicznych oraz jakości życia społeczeństwa (Halal i in., 1997), • Proces dostarcza narzędzi użytecznych podczas wyznaczania priorytetów w dziedzinie badań i rozwoju w celu dopasowania rynku podaży istniejących technologii w przyszłości do przyszłych potrzeb, jednak uwzględniając ograniczone możliwości finansowania (Martin & Johnston, 1999). 2 Uzasadnienie projektu EurEnDel Zadania projektu realizowane są w następującej kolejności: • Ustalenie, przy pomocy rozmaitych metod foresight’u, ram badawczych i określenie zawartości kwestionariusza delfickiego, EurEnDel – Metoda; styczeń 2004 r. 1 • Opracowanie scenariuszy przyszłości łączących w sobie elementy technologiczne i społecznoekonomiczne na podstawie uzyskanych rezultatów badania delfickiego, • Sformułowanie rekomendacji dla przyszłych priorytetów badań i rozwoju w rozszerzonej Unii Europejskiej. Pierwszy etap badania obejmował opracowanie kwestionariusza delfickiego, tj. ankiety internetowej przeznaczonej dla ekspertów i badającej ich opinię na temat, miejsca oraz sposobu realizacji oczekiwanych kolejnych etapów rozwoju technologicznego w sektorze energetycznym, jak również odnośnie prawdopodobieństwa wystąpienia powiązanych poszczególnych wizji społeczno-ekonomicznych. Wspomniany kwestionariusz składa się z dwóch części: 1. Klasyczne tezy delfickie dotyczące rozwoju technologii, 2. Pytania dotyczące zagadnień społeczno-ekonomicznych (wizje społeczne). W każdej części posłużono się innymi metodami w celu zdefiniowania i określenia zakresu merytorycznego kwestionariusza. Poniżej opisano dokładniej kolejne etapy badania EurEnDel. 3 Ustalenie ram badawczych i określenie zawartości kwestionariusza delfickiego Oprócz klasycznych tez delfickich dotyczących rozwoju technologii w projekcie występuje również drugi równie ważny element: wizje społeczno-ekonomiczne. Obie perspektywy (społeczno-ekonomiczną i technologiczną) należy uwzględniać już w początkowej fazie projektu. Wpływ zagadnień społeczno-ekonomicznych na sektor energetyki jest łatwiejszy do zrozumienia, jeśli badanie rozpocznie się od analizy popytu na energię. Stąd, podczas początkowego zdobywania informacji oraz tzw. „burzy mózgów” skupiono się na czynnikach, wywierających wpływ na popyt na energię w Europie (UE25) do roku 2030. Strona podażowa była rozpatrywana głównie w ujęciu zaspokojenia przewidywanego przyszłego popytu na energię, który może się różnić od aktualnego. Drugim niezbędnym elementem było stworzenie wspólnych ram dla poszczególnych obszarów analizy kluczowych elementów, w celu: 1.określenia kluczowych czynników dla przyszłego rozwoju europejskiego systemu energetycznego, mając na uwadze specyfikę popytu i podaży na energię, 2.przeprowadzenia analizy innych, istniejących już wcześniej i przeprowadzonych na poziomach krajowych badań delfickich traktujących o rozwoju technologicznym, 3.zrozumienia hierarchii ważności poszczególnych trendów technologicznych oraz społecznoekonomicznych. Określenie zakresu “Burza mózgów”: Czynniki determinujące popyt na energię w Europie w roku 2030: 15 “Obszarów problemowych” Sformułowanie możliwych czynników kluczowych w każdym z obszarów problemowych (przegląd materiałów źródłowych) Ocena innych krajowych studiów delfickich i badań foresight’u Analiza Strukturalna (Cross – Impact): Identyfikacja czynników determinujących Trendy rozwoju technologicznego Uczestnicy projektu Uczestnicy projektu + Eksperci zewnętrzni Propozycja tez delfickich Rysunek 1 Metodologia opracowywania tez delfickich kwestionariusza EurEnDel Wszystkie zastosowane metody (identyfikacja obszaru badania+analiza rezultatów wcześniejszych studiów+analiza strukturalna) zostały wykorzystane przy formułowaniu końcowych tez delfickich, jednakże EurEnDel – Metoda; styczeń 2004 r. 2 uzyskane wyniki, podczas kolejnych warsztatów, jeszcze raz przedłożono do wglądu i oceny ekspertów zewnętrznych. 1.1. Formułowanie obszarów problemowych badania Opracowanie kwestionariusza rozpoczęto od identyfikacji 15 obszarów problemowych, dotyczących strony popytowej, podażowej, jak również trendów politycznych i społeczno-ekonomicznych, mogących mieć istotny wpływ na przyszłą strukturę systemu energetycznego. Obszary te przedstawia Tabela 1 poniżej. Każdy z uczestniczących w projekcie instytutów badawczych zdefiniował, w każdym z 15 obszarów tematycznych, minimum 3 możliwe czynniki kluczowe, posiłkując się własnym doświadczeniem w tym zakresie, jak również dostępną literaturą. Ten krok zaowocował określeniem 44 zmiennych kluczowych (w ramach 15 obszarów tematycznych), które zostały następnie przedłożone do oceny ekspertom zewnętrznym i przedyskutowane podczas zorganizowanych warsztatów. Obszar Popyt na energię w przyszłości – prognozy wzrostu zapotrzebowania na tle poprawy efektywności wykorzystania Transport i mobilność Migracje ludności Rozwój sieci energetycznych Odnawialne źródła energii Zmienne Wzrost zapotrzebowania na energię elektryczną Konkurencyjność technologii poszanowania energii Stały wzrost sektora transportowego Dalsza indywidualizacja, dywersyfikacja form podróży i transportu Większa efektywność wykorzystania paliwa we wszystkich środkach transportu Powolne wprowadzanie czystych paliw do transportu Syndrom opuszczonych terenów wiejskich Rosnące przedmieścia Dostep do rezerw i systemów magazynowania gazu w Europie Zdecentralizowana sieć energii elektrycznej Ogólnoeuropejskie usługi sieciowego przesyłu energii elektrycznej Nakłady inwestycyjne dla technologii odnawialnych źródeł energii Badania i rozwój odnawialnych źródeł energii System wsparcia prawnego dla odnawialnych źródeł energii Narodziny ekonomi wodoru Rozwój technologii magazynowania Nośniki energii i technologie magazynowania Wyczerpywanie się zasobów kopalnych Wojna o ropę Energia nuklearna Gra sił na rynku energii Ryzyko przerw w dostawie gazu Wydobycie hydratów1 Ulepszenia w technologii fiziji Podwojenie okresu życia istniejących elektrowni atomowych Technologia fuzji Dynamika koncentracji rynkowej sieci elektroenergetycznych: od narodowych monopoli do współzawodnictwa europejskiego Wpływ zmieniającej się struktury właścicielskiej: koszty i korzyści prywatyzacji usług publicznych Globalizacja ekonomii a społeczeństwa narodowe: zmiany w równowadze geopolitycznej 1 Hydraty - bezbarwne, przezroczyste bryły wyglądem przypominające lód, występujące na dnie wszystkich oceanów zawierają więcej energii niż wszystkie razem wzięte zasoby paliw kopalnych na Ziemi. O istnieniu tych osobliwych "tworów" wiedziano już dosyć dawno, jednak dopiero w ostatnich dziesięcioleciach zaczęto prowadzić nad nimi badania. Hydraty należą do grupy związków klatkowych, zwanych klatratami (łac. clatratus - zamknięty w kapsułce) i składają się z cząsteczek gazu "obudowanych" cząsteczkami wody. Owymi gazowymi cząsteczkami (moglibyśmy nadać im nazwę "goście") mogą być: metan (CH4), dwutlenek węgla (CO2), siarkowodór (H2S), więzione w sieci krystalicznej innej substancji (nazwijmy ją "gospodarzem"), np. wody. Uwolnienie "gości" z dwunastościennych "klatek" nastąpić może w wyniku rozpuszczenia lub stopienia otaczających je kryształów, czyli struktury wspomnianych "gospodarzy". Hydrat - związek utworzony w szczególnych warunkach (temperatura kilku stopni i wysokie ciśnienie) - jest ciałem stałym, stabilnym jednak tylko do czasu wzrostu temperatury lub spadku ciśnienia (lub zajścia obu tych zjawisk jednocześnie - wówczas rozpada się, tworząc cząsteczkę gazu (metanu, dwutlenku węgla, siarkowodoru) i wody. EurEnDel – Metoda; styczeń 2004 r. 3 Ceny i podatki na energię Stosunki społeczne Przyszłość rynku pracy Trendy demograficzne Rozwój technologiczny Priorytety i ograniczenia środowiskowe Zmienna dodana w procesie konsultacji Dynamika wzrostu cen Zmienność cen Perspektywy ogólnoeuropejskich podatków energetycznych Zmieniający się style życia: indywidualne masowe produkty Wybór konsumenta jako manifestacja poglądów politycznych Spostrzeganie ryzyka technologicznego w społeczeństwie Powiększająca się różnica pomiędzy dochodami różnych grup społecznych w Europie Wirtualne firmy w globalnej gospodarce Zmniejszenie się liczebności populacji Starzejące się społeczeństwa Technologie materiałowe: Sztucznie ulepszone materiały pod względem jakości powierzchniowej, wytrzymałościowej, obróbki biochemicznej, przetwarzania sygnałów Technologia przekazywania informacji i pomiarowa: zintegrowany, zautomatyzowany system generowania, analizy i przekazywania danych Technologie zrównoważone: czyste technologie przemysłowe, które systematyzują, automatyzują i uwzględniają czynniki oddziaływania na środowisko. Wpływ czynników klimatycznych Polityczne wsparcie dla rozwoju zrównoważonego Aktywne uczestnictwo społeczeństwo w działaniach związanych z ochroną środowiska Ekologia jako główny nurt polityczny Aktywa osierocone Tabela 2 Obszary problemowe zdefiniowane w projekcie EurEnDel 1.2. Analiza wyników wcześniejszych prac Analiza rezultatów wcześniejszych studiów delfickich i wyników innych foresight’ów technologicznych pomogła w: 1) sformułowaniu ww. 15 obszarów tematycznych, 2) identyfikacji „sprzeczności” pomiędzy wynikami wcześniejszych badań delfickich prowadzonych na szczeblach krajowych 3) identyfikacji „kwestii otwartych”, które nie zostały w wystarczającym stopniu zbadane w innych studiach. Przegląd literatury oparto na analizie wyników 17 przeprowadzonych do tej pory studiów foresight’u, w tym również prowadzonych metodą delficką, co doprowadziło do wyodrębnienia 599 możliwych tez delfickich. Kwestie, które prawie w ogóle nie zostały poruszone podczas przeprowadzonych studiów na poziomie krajowym, to: 3. Migracja ludności 4. Rozwój sieci energetycznych 9. Gra sił na rynku energetycznym 10. Ceny i podatki na energię 11. Przyszły kształt stosunków społecznych 12. Przyszłość rynku pracy 13. Trendy demograficzne Tam, gdzie dostępne były porównywalne informacje, możliwe było naszkicowanie map rozwoju technologicznego w celu uzyskania jasnego obrazu oczekiwanych trendów. Jedna ze wspomnianych map (dla obszaru tematycznego: odnawialne źródła energii) przedstawia Rysunek 2. EurEnDel – Metoda; styczeń 2004 r. 4 Przyszłość odnawialnych źródeł energii lata 2003 OZE w Europie 2010 2020 2030 2040 2050 Wzorcowe gminy w 100% zasilane przez OZE Zwiększone zużycie w 2010 r: 12% konsumpcji energii OZE Na świecie Istniejące instalacje OZE na świecie 2010: 10% konsumpcji energii Konkurencyjność OZE: dojrzałe i w pełni konkurencyjne technologie Udział w produkcji energii elektrycznej Duży wpływ 33% światowej energii z OZE 50% światowej energii z OZE Zmniejszenie nakładów inwestycyjnych: Biomasa i odpady: 10-15% El. wiatrowe na lądzie: 15-25% El. wiatrowe na morzu: 20-30% Fotowoltaika: 30-50% Elektrownie termiczne słoneczne: 30% lub więcej Geotermalne: 10% Wodne: 10% Układy do 10% z dużych elektrowni wodnych kogenercji: 75100% w Danii Rysunek 2 Przykład mapy rozwoju technologicznego – obszar tematyczny: odnawialne źródła energii Dla potrzeb niniejszego projektu opracowano 11 map technologicznych, które dostępne są na stronie internetowej projektu: http://www.izt.de/eurendel/background_information/evaluation_foresight_studies/index.html. 1.3. Analiza Strukturalna Analiza Strukturalna Wpływów (Cross-Impact) to metoda rozwinięta przez grupę naukowców, do oceny wzajemnego oddziaływania licznych grup różnorodnych zmiennych. Dzięki zbadaniu istniejących związków pomiędzy zestawem pozornie niezwiązanych ze sobą zdarzeń i trendów, można zwiększyć wewnętrzną spójność całego kwestionariusza delfickiego (Gordon 1994, Whiteley i in. 1990). Kluczowe czynniki zostały zidentyfikowane podczas warsztatów z udziałem ekspertów zewnętrznych, kiedy to użyto specjalistycznego programu komputerowego do Analizy Strukturalnej Wpływów (CrossImpact) – tj. narzędzia MicMac, stworzonego przez francuski CNAM (Arcade i in. 1994). Analiza 15 obszarów (tj. 43) zmiennych została przeprowadzona przy pomocy narzędzia komputerowego MicMac, którego koncepcja opiera się na algebraicznej zasadzie logiki Bolle’a. Podobnie jak inne metody analizy wpływów (Cross-Impact), służy ona określeniu związków pomiędzy danym zestawem zmiennych w celu wyodrębnieniu czynników kluczowych. Zaletą zastosowania narzędzia MicMac jest możliwość wyznaczenia czynników niebezpośrednio wywierających wpływ, a w szczególności tych, które mogą łatwo umknąć uwadze analityka (Coates 2000). Narzędzie to jest często używane na początkowym etapie prac nad studiami przyszłości w celu zdefiniowania spójnych ram procesu oraz przy budowie scenariuszy. Po przedyskutowaniu i zdefiniowaniu przez ekspertów wzajemnych zależności pomiędzy poszczególnymi zmiennymi systemu, matryca wygenerowana przez program MicMac pomogła pogrupować różne zmienne i wyznaczyć te, które wywierają największy wpływ na system jako całość, patrz Rysunek 3. EurEnDel – Metoda; styczeń 2004 r. 5 Wpływ Determinanty motory i hamulce Cz. kluczowe Cz. regulujące Cele Cz. pomocnicze Rezultaty Cz. autonomiczne Zależność Rysunek 3 Grupowanie czynników kluczowych przy pomocy narzędzia MicMac „Czynniki Kluczowe” (Key variables) to te, które łączą w sobie siłę oddziaływania z dużym stopniem zależności, wskazując, które działania powinny być uznane za priorytetowe w procesie opracowywania Planów Strategicznych. „Czynniki Decydujące” (Determinant variables) to te, które wywierają bardzo silny wpływ na system i stąd mogą zachowywać się jako czynniki napędzające i hamjące, ale są one bardzo trudne do skontrolowania. Wiedza na ich temat jest niezwykle istotna w procesie obserwowania trendów długoterminowych w badaniach nad przyszłością. „Cele” i „Rezultaty”(Targets, Results): ewolucja tych czynników będzie zależeć od tego jak rozwijać się będą pozostałe zmienne w systemie. Niektóre z nich mogą być użyte jako zmienne kontrolne w kwestionariuszu delfickim. „Zmienne Regulujące” i „Narzędzia Pomocnicze” (Regulating variables, Secondary variables) są umiejscowione blisko centrum matrycy i mogą okazać się pomocne do osiągnięcia celów strategicznych, jednakże ich wpływ na całość systemu nie jest decydujący. „Zmienne Autonomiczne” (Autnomous variables) to te, które wykazują najmniejszy wpływ na zmiany zachodzące w systemie jako całości. Jako, że cel projektu EurEnDel jest dość specyficzny, stąd: sformułowanie rekomendacji dla przyszłych strategii badawczych, propozycje tez delfickich koncentrowały się wokół czynników mogących wywierać najistotniejszy wpływ tj. „regulujących”, podczas gdy dwa najsilniejsze czynniki „kluczowe”, związane z procesem podejmowania decyzji politycznych, zostaną zbadane dokładniej na etapie budowania scenariuszy, wraz z „motorami” i „hamulcami”. 1.4. Wizje społeczno-ekonomiczne Analiza Strukturalna Wpływów (Cross-Impact) i ocena poprzednich studiów delfickich stanowią podstawę do wyselekcjonowania klasycznych tez technologicznych, które powinny być zawarte w pierwszej części kwestionariusza delfickiego. Analogicznie, wizje społeczno-ekonomiczne stanowią bazę do opracowania drugiej części kwestionariusza delfickiego. Wizje społeczne są zdefiniowane jako pożądane formy przyszłości. EurEnDel – Metoda; styczeń 2004 r. 6 W procesie formułowania wizji zastosowano podejście „od ogółu do szczegółu”. Wychodząc od ogólnych potrzeb społecznych (np. potrzeb bytowych czy zapotrzebowanie na czyste powietrze) możliwe było zawężenie ich do wizji społeczno-ekonomicznych. Analiza zagadnień społeczno-ekonomicznych może być podzielona na następujące kolejne etapy: 1) Ocena źródeł literaturowych, 2) Warsztaty, których celem było sformułowanie wizji, 3) Opracowanie wizji. Schemat postępowania przedstawia Rysunek 4. Wpływ innowacji na sektor energetyki w okresie 1900-2003 Warsztaty 3 wizje przyszłości sektora energetycznego w roku 2103 3 społeczno-ekonomiczne wizje przyszłości energii w roku 2030: Wybór indywidualny Równowaga ekologiczna Sprawiedliwość społeczna II Część Kwestionariusza Rysunek 4 Proces formułowania wizji społecznych W pierwszej kolejności zebrano różnorodne informacje o potrzebach i dążeniach społeczeństwa. Szczególną uwagę poświęcono trendom, które mogą wywrzeć istotny wpływ na przyszłą strukturę energetyczną. Przeanalizowano również priorytety Unii Europejskiej w zakresie zrównoważonego rozwoju, polityki społecznej, strategii regionalnych, obniżenia współczynnika biedy oraz edukacji. Szkielet schematu wizji społeczno-ekonomicznych został rozwinięty podczas warsztatów przeprowadzonych przy udziale ekspertów zewnętrznych z dziedziny energii i socjologii. Punktem wyjścia była analiza społecznych skutków innowacji energetycznych w minionym stuleciu. Następnie, w sposób analogiczny, określono potrzeby społeczno-ekonomiczne w przyszłości. Po zakończeniu tego etapu, sformułowano trzy wizje przyszłości sektora energetycznego w roku 2103. Ustalenie tak dalekiego horyzontu czasowego było niezbędne, gdyż umożliwiało użycie technik pozwalających na wizualizację przyjętych koncepcji, jak również na rozwinięcie fikcyjnych scenariuszy przyszłości. Ostatecznie, w celu transpozycji wniosków wynikających z powyższych wizji długookresowych metodą backcastingu dokonano interpolacji wyników na rok 2030 (zakres czasowy projektu EurEnDel). Na tym etapie, odpowiednie priorytety polityki Unii Europejskiej, jak również poprzednio zidentyfikowane kierunki rozwoju społeczno-ekonomicznego zostały włączone do trzech podstawowych wizji społecznych: 1) indywidualny wybór, 2) równowaga ekologiczna, 3) sprawiedliwość społeczna . W wizji indywidualnego wyboru w 2030 roku wolność osobista jest najważniejszą wartością społeczną. W rezultacie czego politycy dużą uwagę poświęcają zapewnieniu wolności wyboru. Przejrzystość cen i wolność rynkowa zapewniają kupującym możliwość wyboru produktów usług wg własnych upodobań i preferencji. Portfolio usług i produktów jest szerokie- od zaspokojenia podstawowych potrzeb po niskich kosztach do EurEnDel – Metoda; styczeń 2004 r. 7 usługi i produkty gwarantujące wysoką jakość np. wyspecjalizowane produkty ekologiczne po wysokiej cenie. Konsekwencją przyjęcia takiego scenariusza dla sektora energetycznego jest opracowanie „usług na miarę”, zaspakajających indywidualne potrzeby, w tym: usługi kompleksowe dla przedsiębiorstw energetycznych jak i wyspecjalizowane, indywidualne rozwiązania. W wizji tej zakłada się wysokie zapotrzebowanie na tanią energię, umożliwiającą zaspokojenie podstawowych potrzeb. Standardowe usługi dla mas są dostępne po niskiej cenie, szczególnie w przypadku terenów miejskich, rozwiniętych ekonomicznie. W przemyśle, ze względu na silną konkurencję istnieje zapotrzebowanie na duże ilości taniej energii. Pewność dostaw rozumiana jako stabilność, elastyczność systemu jest wysoko ceniona, jako że przerwy w dostawach spowodowałyby znaczne ograniczenie swobody konsumentów. Jednakże zagwarantowanie stałości dostaw w godzinach szczytu jest usługą kosztowną. Firmy, które charakteryzują się wysokim i specyficznym zapotrzebowaniem na energię w rozumieniu pewności dostaw mają do wyboru albo podpisywanie drogich umów na rezerwę dodatkowej mocy albo wykorzystanie generacji rozproszonej na własne potrzeby (często kogeneracji). Ponieważ niektórzy klienci zainteresowani są „zieloną energią” wykształcają się specyficzne rynki niszowe dla energetyki odnawialnej. Tanie i łatwe podróżowanie oraz dewiza „każdy może pojechać gdzie chce” prowadzi do wzmocnienia sektora transportowego oraz w rezultacie do wzrostu zapotrzebowania na energię. W wizji równowagi ekologicznej życie w zgodzie z naturą to slogan, który najlepiej określa wartości społeczeństwa europejskiego w roku 2030. Zachowanie środowiska naturlanego jest najważniejszą doktryną polityczną, zarówno na poziomie lokalnym (jakość powietrza, kwaśne deszcze etc.) jak i globalnym (zmiany klimatyczne, bioróżnorodność etc.). Zasada „zanieczyszczający płaci” jest ściśle przestrzegana. Wyższe koszty za rozwiązania uzasadnione z ekologicznego punktu widzenia są powszechnie akceptowane przez konsumentów. Prowadzi to o „zielenienia” producentów. Zgodnie z zachowawczą zasadą ochrony zasobów emisja zanieczyszczeń zostaje dramatycznie ograniczona. Obieg produktów i surowców w procesach przemysłowych jest z zamknięty. Istnieje silny impuls dla rozwoju technologii o małym oddziaływaniu na środowisko. Wyboru źródeł energii dokonuje się biorąc przede wszystkim pod uwagę możliwe oddziaływanie na środowisko. W rezultacie odnawialne źródła energii odgrywają znaczącą rolę w zaopatrzeniu na energię. Odnawialne źródła energii są wykorzystywane zgodnie ze swoim regionalnym potencjałem. W związku z powyższym na rynek dostarczana jest energia zarówno ze źródeł scentralizowanych jak i rozproszonych. W rezultacie dążenia do zredukowania ryzyka obciążenia środowiska monopole energetyczne nie są głównymi dostarczycielami energii, przeciwnie źródła energii są zróżnicowane. W okresie przejściowym pozwala to na włączenie do systemu energetycznego źródeł, które nie są odnawialne, ale które charakteryzują się niskim stopniem szkodliwości oddziaływania na środowisko. Inwestycje związane z poszanowaniem energii pozwoliły na znaczne zmniejszenie zużycia energii. W połączeniu z działaniami mającymi wpływ na stronę popytową umożliwiło to znaczący wzrost odnawialnych źródeł energii w całkowitym bilansie energetycznym. Brak równowagi pomiędzy podażą a popytem na energię niwelowany jest przez znaczną poprawę systemów magazynowania energii (zarówno krótko jak i długoterminowego), przyczyniają się do tego również ogólnoeuropejskie giełdy energii. W wizji sprawiedliwości społecznej osiągnięcie najlepiej rozumianej sprawiedliwości społecznej jest najważniejszą wartością, którą kierują się społeczeństwa europejskie w roku 2030. Polityka europejska skupia się na zminimalizowaniu nierówności w dochodach oraz w zwalczaniu zjawiska bycia poza nawiasem społeczeństwa. Powiększenie się Unii Europejskiej o dodatkowe państwa stwarza nagłą potrzebę stworzenia równowagi społecznej w Europie. W celu promocji solidarności społecznej wewnątrz oraz pomiędzy regionami decydenci europejscy ustalili silne ramy zasad współżycia społecznego, które pozwalają na opracowanie rozwiązań regionalnych. W sektorze prywatnym stosuje się zasadę odpowiedzialności społecznej. Świadomy społecznie przemysł wnosi swój wkład w utrzymanie zatrudnienia i zapewnienie stabilnego wzrostu gospodarczego. Społeczeństwo wyraża zgodę na sprawiedliwy podział kosztów i przyjęcie zasad równości społecznej. Inwestorzy w sektorze energetycznym biorą pod uwagę stworzenie lokalnych miejsc pracy. Wybór technologii energetycznych dokonywany jest w sposób, który wspiera wzrost miejsc pracy przyczyniających się do zniwelowania różnic w dochodach. Produkcja energii zależna jest od lokalnych surowców i potrzeb. Prowadzi to do zróżnicowania systemów dostaw energii. Prawo stwarza wszystkim uczestnikom rynku równe szanse, równocześnie podejmując działania mające na celu wzmocnienie EurEnDel – Metoda; styczeń 2004 r. 8 regionalnej wartości dodanej. System energetyczny jest wysoce zdecentralizowany. Technologie wytwarzania energii (energia elektryczna i ciepło) nie tylko są zarządzane lokalnie, ale i mają lokalnych właścicieli. Wcześniejsi konsumenci energii stali się jednocześnie, producentami. Bilansowanie popytu i podaży dokonuje się dzięki zdecentralizowanym sieciom. Prawodawstwo pozwala na łatwy i równy dla wszystkich konsumentów, dostęp do technologii, zasobów, informacji oraz sieci elektroenergetycznej. W celu promowania równego podziału kosztów społecznych duży nacisk kładzie się na minimalizację lokalnego ryzyka związanego z wykorzystaniem danej technologii (wypadki, emisje zanieczyszczeń). Nowe technologie, które mogą być ryzykowne są spostrzegane przez opinię publiczną jako bardziej niebezpieczne, niż wynikałoby to ze statystyk. Oznacza to brak przyzwolenia społecznego dla rozwoju technologii, które przyczyniają się do katastrof (technologie atomowe, tankowce na ropę) oraz innych technologii, które charakteryzują się negatywnym oddziaływaniem na poziomie lokalnym (zanieczyszczenie substancjami toksycznymi, odory etc.) Wizje zawierają elementy prognoz energetycznych oraz poruszają kwestie, aktualnie dominujące debatę dotyczącą zrównoważonego rozowju w Europie: kierunki rozwoju ekonomicznego, ekologicznego oraz społecznego. Jako, że każda z powyższych wizji kładzie nacisk na jeden obszar zagadnień społecznoekonomicznych, wydaje się możliwe, że ich realizacja będzie możliwa przy pomocy zupełnie odmiennego zestawu technologii. 1.5. Kwestionariusz 3.1.1 I część kwestionariusza Kwestionariusz składa się z dwóch podstawowych części jak również pytań dodatkowych (takich jak płeć, wiek, oraz kraj zamieszkania respondentów). Część I zawiera 19 klasycznych tez delfickich, dotyczących technologii energetycznych, nt. których respondenci proszeni są o dostarczenie następujących informacji: 1) Poziom doświadczenia w rozpatrywanej dziedzinie, 2) Horyzont czasowy danej tezy, 3) Wpływ danej tezy na zwiększanie poziomu dobrobytu (zdefiniowanego jako wzrost ekonomiczny gospodarki europejskiej wyrażonej w PKB na osobę), 4) Wpływ tezy na środowisko (zdefiniowane jako ochrona środowiska naturalnego, biologicznej różnorodności), 5) Wpływ tezy na poziom życia (zdefiniowane jako znaczący postęp dla większości społeczeństwa w dziedzinie zdrowia oraz bezpieczeństwa, edukacji, zatrudnienia, wydatków przeznaczanych na potrzeby bytowo-gospodarcze czy dostępu do rekreacji), 6) Wpływ tezy na bezpieczeństwo energetyczne (zdefiniowanego jako gwarancja dostaw paliw w celu uniknięcia w Europie przerw w dostawach energii oraz stopień niezależności Europy od polityki zewnętrznej oraz konfliktów w tej dziedzinie), 7) Działania potrzebne do zwiększenia możliwości prawdopodobieństwa zaistnienia tezy respondenci są proszeni o wskazanie więcej niż jednego działania, 8) Komentarze: respondenci są proszeni o umieszczenie dodatkowych komentarzy na temat danej tezy. W pierwszej części kwestionariusza zamieszczono następujące tezy delfickie: Technologie popytowe 1. Budynki o niskim zapotrzebowaniu na energię z inteligentnymi systemami zarządzania energią stanowią ponad 50% nowobudowanych budynków. 2. Zapotrzebowanie na energię przez przemysł zmniejszy się o 50% w przeliczeniu na jednostkę produktu dzięki nowatorskim procesom produkcyjnym. EurEnDel – Metoda; styczeń 2004 r. 9 Transport 3. Samochody zasilane ogniwami fotowoltaicznymi osiągną 20% udziału w europejskim rynku samochodowym, 4. Biopaliwa osiągną więcej niż 25% udziału w zapotrzebowaniu transportu drogowego na paliwo, 5. Udoskonalone systemy logistyki, wykorzystujące technologie informatyczne i telekomunikacyjne spowodują wzrost udziału transportu kolejowego do 15% w europejskim przewozie ładunków (1990: 11%, obecnie 8%), 6. 6a) Wodór wytworzony z różnych źródeł energii wykorzystywany jako nośnik energii stanowi znaczącą część systemu energetycznego (w transporcie oraz w instalacjach stacjonarnych), 6b) Wodór wytworzony z odnawialnych źródeł energii wykorzystywany jako nośnik energii stanowi znaczącą część systemu energetycznego (w transporcie oraz w instalacjach stacjonarnych). Magazynowanie i dystrybucja energii 7. Zaawansowane technologie magazynowania energii są w powszechnym użyciu w instalacjach wykorzystujących odnawialne źródła energii, 8. Rozbudowa terminali odbioru skroplonego gazu (LNG) oraz zaawansowanych systemów rurociągów pozwalają na 10-o krotne zwielokrotnienie importu gazu do Europy, 9. Rozpowszechnione wykorzystanie materiałów nadprzewodnikowych w transformatorach i generatorach, Wytwarzanie energii elektrycznej 10. Systemy generacji rozproszonej (<10 MW) pokrywają ponad 30% udział w Europejskim rynku dostaw energii (obecnie: 14%), 11. Wielkie międzynarodowe sieci elektroenergetyczne najwyższych napięć pozwalają na produkcję energii w oparciu o lokalne odnawialne źródła energii (słoneczne elektrownie termalne z Północnej Afryki, biomasa z Europy Środkowej i Wschodniej), Energetyka atomowa 12. Technologia utrzymania plazmy w reakcji syntezy termojądrowej (fuzja) jest w powszechnym użyciu 13. Technologie nuklearne zapewniające bezpieczeństwo bierne są w powszechnym użyciu, Energetyka odnawialna 14. Źródła energii odnawialnej pokrywają ponad 25% Europejskich dostaw energii (obecnie 6%), 15. Ogniwa fotowoltaiczne mają ponad 5% udział w europejskim rynku energii elektrycznej, 16. Technologie wykorzystania energii oceanicznej (np. pływów, prądów, fal morskich) są w powszechnym użyciu, 17. Biomasa wykorzystywana w ogrzewaniu centralnym i sieciowym jest w powszechnym użyciu, 18. Wyłapywanie i sekwestracja dwutlenku węgla pochodzącego ze spalania w elektrowniach wykorzystujących paliwa konwencjonalne jest w powszechnym użyciu. 19. Wodór produkowany na drodze biologicznej jest praktycznie wykorzystywany. Następnie, w formie funkcji uzupełniającej, respondentom dano możliwość dodania do listy technologii energetycznych przedstawionych w tezach, nieoczekiwanych zdarzeń o ogromnym wpływie na system, tzw. „Jokerów”. „Jokery” są rozumiane jako technologiczne przełomy, posiadają niewielkie szanse zdarzenia, jednakże w razie zaistnienia, mogą wywrzeć istotny wpływ na strukturę całego systemu energetycznego. EurEnDel – Metoda; styczeń 2004 r. 10 Jokery zidentyfikowane przez ekspertów w trakcie badania delfickiego to: 1. Nadprzewodnictwo w temperaturze otoczenia 2. Zimna fuzja2 3. Energia z kosmosu 3.1.2 II część kwestionariusza W Części II, zawierającej 3 wizje społeczno-ekonomiczne (wizja indywidualnego wyboru, wizja równowagi ekologicznej, wizja sprawiedliwości społecznej), zadano zestaw pytań dotyczących nt.: • Znaczenia specyficznych technologii w poszczególnych wizjach społecznych, • Znaczenia instrumentów społeczno-ekonomicznych i politycznych w każdej z wizji. Wstępna analiza odpowiedzi na pytania dotyczące wizji społeczno-ekonomicznych wykazała, że: - najważniejsze zagadnienia, które we wszystkich trzech wizjach zajmują wysoką pozycję to poszanowanie energii, zarządzanie technologiami podaży oraz energetyczne wykorzystanie biomasy. - znaczące różnice w spostrzeganiu ważności poszczególnych technologii występują pomiędzy wizją wyboru indywidualnego a pozostałymi dwoma wizjami. Przykładowo biomasa oraz technologie wiatrowe mają mniejsze zanczenie, a na przykład import gazu zmiennego zajął o wiele wyższą pozycje w tej wizji niż w pozostałych dwóch wizjach. 1.6. Budowa bazy danych zespołu eksperckiego Wybranie uczestników badania wiązało się z dostarczeniem ok. 3 500 nazwisk ekspertów do bazy danych. Selekcja i identyfikacja wykwalifikowanych respondentów jest kwestią o znaczeniu kluczowym dla wyników badania. Jako, że sektor energetyczny jest niezwykle upolityczniony, ważnymi kryteriami wyboru były: • Zróżnicowanie geograficzne: eksperci z Krajów Członkowskich Unii Europejskiej, krajów kandydackich oraz z innych. • Zróżnicowanie wg miejsca zatrudnienia: technologia, biznes i rynek, sektor publiczny, i inne. • Zróżnicowanie doświadczeń zawodowych:. Ekspertów podzielono wg kategorii: badania i rozwój, jednostki publiczne, przemysł, doradztwo oraz organizacje pozarządowe inne, Partnerzy programu EurEnDel zidentyfikowali ekspertów w następujący sposób: • Wybór z istniejących baz danych ekspertów w poszczególnych instytucjach, • Identyfikacja autorów publikacji o tematyce energetycznej, • Możliwość nominacji ekspertów na stronie internetowej projektu (http://www.izt.de/eurendel/), • Brakujących ekspertów zidentyfikowano dzięki poszukiwaniom (Internet, baza teleadresowa, rozmowy telefoniczne) prowadzonych wśród dziennikarzy zajmujących się energetyką, polityków, w stowarzyszeniach i agencjach rządowych. Ogółem wybrano ekspertów, spośród których 74% pochodziło z 15 krajów członkowskich Unii Europejskiej, 14% z krajów kandydujących, natomiast pozostałe 12% - z innych części świata. Eksperci wykazują się różnorodną wiedzą jak i doświadczeniem zawodowym. 2 Zimna fuzja- reakcja syntezy jądrowej rzekomo zachodząca podczas elektrolizy ciężkiej wody z wykorzystaniem elektrod palladowych. O jej "odkryciu" doniósł w 1989 M. Fleischmann i B.S. Pons. W wielu laboratoriach na całym świecie próbowano powtórzyć ich eksperyment, w wielu wydawało się nawet, że obserwuje się reakcję fuzji. Jednak najbardziej renomowane zespoły badawcze przeprowadzające najbardziej starannie eksperymenty nie zaobserwowały dotychczas żadnego prawdziwego efektu zimnej fuzji. Istnienie zimnej fuzji nie jest jednak zupełnie wykluczone z punktu widzenia teoretycznego. EurEnDel – Metoda; styczeń 2004 r. 11 2 tura 1 tura 4% 2% 6% UE 15 4% 3% 6% UE 10 14% 13% Inne kraje kandydujące Inne kraje zrzeszone Reszta świata 74% 74% Rysunek 5 Podział ekspertów uczestniczących w badaniu delfickim wg kraju3. 1 tura 2 tura 9% 9% Technologia Biznes 26% 48% 23% Sektor publiczny 55% Inne 13% 17% Rysunek 6 Podział ekspertów uczestniczących w badaniu delfickim wg miejsca zatrudnienia 1 tura 2 tura 8% 13% 30% 8% Nauka 11% 34% Przemysł Doradztwo 18% 18% Sektor publiczny 31% Organizacje pozarządowe i in. 29% Rysunek 7 Podział ekspertów uczestniczących w badaniu delfickim wg doświadczenia zawodowego 3 Inne kraje kandydujące: Bułgaria, Rumunia, Turcja, kraje zrzeszone: Islandia, Izrael, Lichtenstein, Norwegia i Szwajcaria EurEnDel – Metoda; styczeń 2004 r. 12 1.7. Kwestionariusz Badanie EurEnDel przeprowadzone zostało drogą elektroniczną, przy użyciu programu Inquisite – narzędzia szeroko stosowanego w różnego rodzaju badaniach (zob. www.inquisite.com). Kwestionariusz w postaci elektronicznej został umieszczony w Internecie i tam miał zostać wypełniony, jednakże dostępny był również w formie pliku tekstowego lub pdf, z przeznaczeniem dla respondentów posiadających ograniczony dostęp do Internetu. Procedura zaproszenia do udziału w badaniu była następująca: grupa respondentów otrzymała zaproszenie pocztą elektroniczną, w wiadomości znajdował się również adres strony internetowej, na której umieszczono kwestionariusz. Kwestionariusz można otworzyć jedynie wpisując hasło, otrzymane również pocztą e-mail. Wprowadzenie haseł miało na celu ograniczenie dostępu do kwestionariusza osobom innym niż eksperci zaproszeni do badania. E-mail, wysłany przez Narodowe Laboratorium Risoe, zawiera również nazwę rekomendującej instytucji. Poprzednie badania prowadzone na skalę międzynarodową wskazują, że odwoływanie się do znanych międzynarodowych instytucji wywiera spory wpływ na respondentów w procesie podejmowania przez nich decyzji o poświęceniu czasu na uczestnictwo w badaniu (Jass i in. 2003). Badanie przeprowadzono w dwóch turach, kwestionariusz był wypełniany dwukrotnie w odstępie kilku tygodni (2 tury badania) przez tego samego respondenta- jest to standardową procedurą przeprowadzania badania delfickiego. W pierwszej części badania uczestniczyło 669 ekspertów, co odpowiada 19% ogółu zaproszonych ekspertów. Natomiast, w kolejnej, drugiej turze badania uczestniczyło 416 zaproszonych ekspertów, tzn. współczynnik uczestnictwa wyniósł 62%. Obie części badania przeprowadzono w okresie od maja do września 2003 roku, ocena wyników potrwa do czerwca 2004 roku. 4 Podsumowanie i kolejne kroki Najnowsze osiągnięcia technologiczne w krajach członkowskich Unii Europejskiej są poddawane analizie, w celu identyfikacji najbardziej istotnych problemów. W oparciu o analizę wpływów (cross-impact) oraz wnikliwy przegląd krajowych studiów foresight’u wyznaczono najistotniejsze kwestie i umieszczono je w kwestionariuszu jako tezy delfickie, co stanowiło podstawę dla pierwszej części kwestionariusza. Jako przeciwstawienie perspektywie technologicznej, postrzeganej jako czynnik push, zastosowano, poprzez analizę trendów społeczno-ekonomicznych, podejście pull, uwzględniające aspekty społeczno-ekonomiczne. Zagrożenia i szanse związane z rozwojem społecznym, zebrane zostały podczas warsztatów, w celu określenia przyszłych potrzeb społecznych. Wizje społeczno-ekonomiczne, sformułowane jako wizje przeszłości energetycznej Europy, stanowią drugą część kwestionariusza delfickiego. Kwestionariusz powyższy prowadzony był on-line i zawiadomienie o nim rozesłane zostało do ok. 3400 europejskich ekspertów z dziedziny energetyki. Zebrane dane zostały przeanalizowane a następnie odesłane ekspertom, w celu ponownej oceny (2-ga tura badania). Dogłębna ocena wyników obydwu etapów badania będzie przeprowadzona najistotniejszych celu oszacowania najistotniejszych trendów w sektorze energetycznym o ogólnoeuropejskim znaczeniu, wyzwań i możliwych rozwiązań. Wyniki pierwszej części kwestionariusza posłużą do sformułowania scenariuszy technologicznych i rynkowych. Jednocześnie, przeprowadzana została analiza rezultatów innych rodzajów scenariuszy, opartych na modelach ilościowych. Wyniki badań bazujących na perspektywie czynników technologicznych są skonfrontowane zostały z rezultatami drugiej części kwestionariusza, opartej na podejściu społeczno-ekonomicznym. W ostatnim etapie projektu, sformułowano rekomendacje dla polityki badawczej Unii Europejskiej. W skrócie, oczekuje się, że projekt przyniesie spójną i usystematyzowaną ocenę przyszłego rozwoju technologicznego w Unii Europejskiej, jego oczekiwany poziom popularyzacji jak również stojące przed nim szanse i ograniczenia. Literatura 1. Arcade, J., Godet, M., Meunier, F. Roubelat, F. (1994) Analysis with the MICMAC Method & Actors' Strategy with MACTOR Method, AC/UNU Millennium Project Futures Research Methodology 2. Coates, J.F. (2000) From my Perspective. Scenario Planning, Technological Forecasting and Social Change 65, 115-123 (2000). © 2000 Elsevier Science Inc. 3. Eurendel (2003), Eurendel working document. Results of the Cross-Impact Analysis, published on www.eurendel.net. 4. Gordon, T.J. (1994), Cross-Impact Method, AC/UNU Millennium, Project Futures Research Methodology EurEnDel – Metoda; styczeń 2004 r. 13 5. Halal, W.E., Kull, M.D., and Leffmann, A.: Emerging Technologies (1997), What’s Ahead for 2001-2030. The Futurist, Nov.-Dec. 6. Jörss, W.; Jørgensen, B.H.; Löffler, P.; Morthorst, P.E.; Uyterlinde, M.; Sambeek, E. van; Wehnert, T. (2003), De-centralised power generation in the liberalised EU energy markets. Results from the DECENT research project.. Springer-Verlag, Berlin. 7. Kuhlmann, S., Boekholt, P., Georghiou, L., Guy, K., Héraud, J.-A., Laredo, P., Lemola, T., Loveridge, D., Luukkonen, T., Polt, W., Rip, A., Sanz-Menendez, L., and Smits, R. (1999): Improved Distributed Intelligence in Complex Innovation Systems. Final report of the Advanced Science and Technology Policy Planning Network (ASTPP), Karlsruhe. 8. Martin, B.R. (1995), Foresight in Science and Technology. Technology Analysis & Strategic Management, 7(2). 9. Martin, B.R. and Johnston, R. (1999), Technology Foresight for Wiring Up the National Innovation System: Experiences from Britain, Australia and New Zealand, Technological Forecasting and Social change, Vol. 60, No. 1. 10. Miles, I. and Keenan, M. (2002), Practical Guide to re-gional Foresight in the United Kingdom. European Com-mission Directorate for Research K, Unit “Science and Technology Foresight, links with the IPTS”. 11. Whiteley, M. A., Porter, J. D., Morrison, J. L., & Moore, N. (1990). Developing Scenarios: Linking environmental scanning and strategic planning. PLANNING FOR HIGHER EDUCATION, 18(4), 47-60. EurEnDel – Metoda; styczeń 2004 r. 14
