Stare Fotografie

GMINA GOSTYNIN
LESZEK ZUGAJ
„Przeszłość jest to dziś, tylko cokolwiek dalej...”
Cyprian Kamil Norwid Przeszłość
GMINA GOSTYNIN
– OD PRADZIEJÓW DO WSPÓŁCZESNOŚCI
Mieszkańcy Gminy Gostynin i Rataje już w 1987 roku protestowali przeciw łączeniu terenów miejskich i wiejskich w jedną jednostkę administracyjną. Lata 1988-1990
nie zmieniły nastawienia społeczności wiejskiej okolic Gostynina. Nadal byli oni
przeciwni zmianom wprowadzonym wbrew ich opiniom. Po 1989 roku można
było pełniej wyrażać swoje postulaty i wnioski. Na podstawie rozporządzenia Rady
Ministrów z początkiem 1992 roku nastąpił rozdział Gminy i Miasta. Nie nastąpiło
już jednak odrodzenie gminy Rataje. Mieszkańcy okolic Gostynina postanowili utworzyć jedną Gminę.
– OD PRADZIEJÓW
DO WSPÓŁCZESNOŚCI
LESZEK ZUGAJ
GMINA GOSTYNIN
– OD PRADZIEJÓW
DO WSPÓŁCZESNOŚCI
LESZEK ZUGAJ
GMINA GOSTYNIN
– OD PRADZIEJÓW
DO WSPÓŁCZESNOŚCI
GOSTYNIN 2014
Copyright © by Gmina Gostynin, 2014
Wydanie pierwsze, Gostynin 2014
Projekt graficzny okładki:
Marcin Cieślicki
Skład, druk:
Agencja Wydawnicza DKprint
www.dkprint.pl
Wydawca:
Gmina Gostynin
Na okładce:
zdjęcia z Kroniki Rataje i ze zbiorów pani Elżbiety Włodarczyk
oraz fragment mapy jeneralnej województwa mazowieckiego
ułożonej wg najlepszych źródeł przez Juliusza Colberga, Warszawa 1826
Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa
inwestująca w obszary wiejskie.
Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej
w ramach Osi 4 Leader, działanie: Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju
dla małych projektów, tj. operacji, które nie odpowiadają warunkom przyznania
pomocy w ramach osi 3 ale przyczyniają się do osiągnięcia celów tej osi.
Publikacja wydana przez Gminę Gostynin.
Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich
na lata 2007-2013 – Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoj Wsi.
4
CZĘŚĆ I
HISTORIA GMINY GOSTYNIN
OD PIERWSZYCH WZMIANEK
DO CZASÓW WSPÓŁCZESNYCH
PODZIAŁY PAŃSTWOWE
I USTRÓJ LOKALNY WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA
Mazowsze stanowiło jedną z dzielnic dawnej Polski. Była to kraina mniej
zagospodarowana, leżąca na peryferiach państwa, które stanowiło pierwotnie
prywatną własność książąt z dynastii Piastów.
Liczne wojny spowodowały wytworzenie się stałej grupy wojów – wojowników, którym przewodził książę. Zagrożenia zewnętrzne wytworzyły także
potrzebę tworzenia miejsc obronnych – grodów. Gród stawał się centrum
plemienia. Takim grodem dla współczesnej Gminy był prawdopodobnie Sochaczew.
Wszyscy mieszkańcy kraju zobowiązani byli płacić specjalny podatek
w naturze na stałą drużynę książęcą; żywność, odzież i inne. Rycerze cały
czas przebywali w grodzie głównym – stolicy lub w innych grodach. Nie mieli
żadnych obowiązków, oprócz walki. O wszelkie ich wygody i ich rodzin dbał
książę, czyli w praktyce cała ludność.
W grodzie król lub książę wyznaczał swojego przedstawiciela – naczelnika. Naczelnik stał na czele danej drużyny wojów. Każdy gród miał swoje
osady służebne, składające się z miejscowej ludności oraz z ludności obcej,
która w następnych pokoleniach miała się spolszczyć. Byli to często jeńcy
5
wojenni. Być może taką osadą były Pomorzanki – zasiedlone pierwotnie przez
pojmanych ludzi z Pomorza.
Podatki w mniejszych grodach i wsiach rozdzielała starszyzna rodowa.
Wszystko ówcześnie: ziemia, ludzie było własnością księcia (lub króla). Cały
system zorganizowany był w ten sposób, aby zapewnić utrzymanie dla księcia
i jego wojów.
Ustrój grodowy stanowi najstarszą naszą administrację państwową. Nie
troszczy się ona o nic więcej, jak tylko o obronę wojskową państwa, jest tedy
właściwie administracją wojskową. Zajmuje się gospodarstwem wyłącznie
dla wojska. Państwo ówczesne nie zajmuje się potrzebami społeczeństwa poza
kwestją obrony od zewnętrznych nieprzyjaciół; na państwie ówczesnem nie
ciąży żaden inny obowiązek. Skutkiem tego nie posiada też ono żadnych praw
w żadnej dziedzinie życia zbiorowego poza kwestjami wojennemi – pisał dawny
historyk.1 Na przykład nie ścigano zabójców, tym zajmowali się członkowie
rodu zabitego. Mieli oni bowiem prawo zemsty.
To pierwotne państwo piastowskie rozpadło się w czasach księcia Mieszka II (1025–1034). Ludność zbuntowała się przeciwko dużym obciążeniom
na rzecz państwa. Nastał czas kilkuletniej anarchii. To właśnie wtedy dzielnica mazowiecka odpadła od Polski i zarządzana była przez samozwańczego
księcia Masława, lecz w połowie tego stulecia przyłączono Mazowsze ponownie do państwa pierwszych Piastów.
Jedność kraju przywrócił książę Kazimierz Odnowiciel. Musiała jednak
nastąpić zasadnicza reforma. Członkowie drużyny książęcej otrzymali od
tej pory nadania ziemskie wraz z podległą sobie ludnością i sami musieli się
utrzymać, a w przypadku wojny mieli obowiązek służyć pod rozkazami księcia. Nazywało się to nadaniem „na prawie wojskowym” (jure militari). Wytwarzała się warstwa rycerska, z której powstała z czasem warstwa szlachty.
Książę przekazywał poszczególne wsie lub grunty na rzecz swoich rycerzy,
część darował także Kościołowi. Pozostałe dobra pozostały w jego ręku.
Pan danej wsi (rycerz, biskup, przedstawiciel panującego) był pełnoprawnym i nieskrępowanym właścicielem gruntów. Mógł też swobodnie usuwać
chłopów z gruntu. Początkowo nie było dziedziczenia własności ziemi chłopskiej. Część chłopów wywodząca się z jeńców była niewolnikami.2
Koneczny F., Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno 1924.
Korta W., Historia Śląska do 1763 roku, Warszawa 2003, s. 124.
1
2
6
Od wczesnego średniowiecza rozwijał się książęcy Gostynin. W XIII wieku gród ten stał się samodzielnym okręgiem administracyjnym z własnym
kasztelanem3, wyłączając tym samym nowy okręg z rozległej kasztelani sochaczewskiej.4
Gród kasztelański nie mógł się rozwijać bez otoczenia przez wsie rolnicze. W tamtym okresie musiało już funkcjonować kilka lub kilkanaście osad
wokół Gostynina. Ustanowienie grodu kasztelańskiego świadczyło o pewnym
stopniu zagospodarowania okolicy. Mimo to lasy i bagna dominowały w tym
terenie aż do XIX stulecia.
Kasztelania gostynińska, według danych z początku XIV, wieku sięgała
na północy po Wisłę, na wschodzie po rzekę Bzurę na południe obejmowała
Kutno i tereny na północ od Żychlina. Na zachodzie natomiast kończyła się
w pobliżu Białotarska.5
Po 1138 roku nastąpił w Polsce okres rozbicia dzielnicowego. Państwo rozpadło się na szereg rywalizujących ze sobą księstw, w tym księstwa mazowieckiego.
Do pierwszej połowy XIII wieku Mazowsze stanowiło bardziej lub mniej zintegrowany z Polską właściwą obszar, dopiero rządy księcia Konrada Mazowieckiego
(1194–1247) spowodowały wyodrębnienie księstwa mazowieckiego. W następnych latach to księstwo podlegało także różnym mniejszym podziałom i okresowo także zjednoczeniu. Gostynin wraz z ziemią gostynińską był ważną częścią
księstw mazowieckich. W tytulaturach książąt występowała również ta ziemia.
Od XIV wieku nastąpiło zjednoczenie większości dzielnic polskich w jedno silne państwo – Koronę Królestwa Polskiego. Książęta mazowieccy próbowali cały czas zachować niezależność. Warto wspomnieć, że przez teren
współczesnej Gminy przebiegała przez długie lata granica państwowa. Okręg
parafialny Białotarska częściowo wchodził w skład dzielnicy kujawskiej, którą
od początku XIV wieku włączono już do Polski.
Dość słabe księstwa mazowieckie nie były w stanie przeciwstawić się
rosnącej potędze Polski. W 1462 roku ziemi gostynińska została włączona
(inkorporowana) do Korony Królestwa Polskiego.6 Rozpoczął się nowy etap
historii tych ziem.
3 Pacuski K., Dzieje Gostynina do roku 1462 na tle dziejów Mazowsza płockiego i rawskiego, [w:] Dzieje
Gostynina od XI do XXI wieku, Gostynin 2010, s. 64.
4 Tamże, s. 81.
5 Tamże, s. 94.
6 Szczepański J., Gostynin i ziemia gostynińska w latach 1462–1793, [w:] Dzieje Gostynina i ziemi gostynińskiej, pod red. M. Chudzyńskiego, Warszawa 1990, s. 166.
7
POCZĄTKI OSADNICTWA WOKÓŁ GOSTYNINA
Osadnictwo wczesnośredniowieczne skupiało się głównie w Wielkopolsce, Małopolsce i Kujawach. Mazowsze z racji niezbyt urodzajnych gleb,
dużych obszarów bagiennych i leśnych nie było atrakcyjnym obszarem do zamieszkania. Na brak wczesnośredniowiecznego osadnictwa wskazuje także
niewiele śladów w nazwach miejscowości charakterystycznych dla osad typu
służebnego, takich jak: Kuchary, Świniary, Jadowniki itp.
Do najstarszych miejscowości współczesnej Gminy należy prawdopodobnie Białotarsk, w średniowieczu zwany Białytarżek. Było to tradycyjne
miejsce spotkań ludności rozległych wtedy miejscowych puszcz. Tutaj mieszkańcy wymieniali się przedmiotami, żywnością i powstał naturalny wczesnośredniowieczny targ. Prawdopodobnie już w XII wieku powstała tutaj
parafia pod wezwaniem św. Krzyża. Pierwsze poświadczenie istnienia wsi
i parafii pochodzi z 1249 roku. Właśnie w Białotarsku zatrzymał się w swojej
podróży książę mazowiecki Siemowit I. Wystawił wtedy dokument nadający
wieś Dąbrowa (Dąbrówka) na rzecz kościelnej kapituły płockiej.7 Właśnie te
miejscowości (Białotarsk i Dąbrówka) należą do najstarszych, udokumentowanych na tym terenie Gmin.
Wczesnośredniowieczne rodowody posiadają też inne miejscowości: Pomorzanki – dawniej Pomorzany, które prawdopodobnie powstały już w XII
wieku za czasów księcia Bolesława Krzywoustego8, Białe – pierwsze wzmianki
pochodzą z 1240 roku9 oraz Rębów. W 1279 roku książę Bolesław II nadal biskupowi poznańskiemu wieś Rębowo w parafii Białotarsk. Biskupowi poznańskiemu bardzo zależało na tej wsi, ponieważ właśnie przez nią podróżował
z Poznania w głąb swoich diecezji podczas wizyt gospodarskich czy religijnych. Była to jedna ze stacji postojowych na jego trasie.10
Czas rozwoju osadnictwa był czasem przerywany przez wojny i najazdy.
W 1263 roku miał miejsce najazd Prusów, również na te okolice.11
Główna sieć osadnicza współczesnej Gminy powstała w XIV i XV stuleciu. W tym okresie powstały Baby12 (od XVI wieku Baby Większe i Mniejsze),
Pacuski K., Dzieje Gostynina..., s. 60.
Tenże, Pacuski K., Możnowładztwo i rycerstwo ziemi gostynińskiej w XIV i XV wieku. Studium z dziejów
osadnictwa i elity władzy na Mazowszu średniowiecznym, Warszawa 2009, s. 332.
9
Nazwy miejscowe Polski, pod red. K. Rymuta, tom I–VIII, Warszawa 1996–2018, tom I, s. 193.
10
Pacuski K., Dzieje Gostynina..., s. 90.
11
Tamże, s. 77.
12
Tenże, Możnowładztwo..., s. 47.
7
8
8
Osiny13, Piotrów14, Rogożewek15, Sałki16, Górki17, Wrząca18, Zaborów19, Sieraków20 i Sierakówek21, Sokołów22 i Leśniewice.23
Powyższe miejscowości związane były z majątkami rycerskimi. Powstały
też liczne wsie królewskie: Skrzany24, Rataje, Lucin, Kozice i inne.25
Wiek XIV to czas rozwoju Gostynina. Budowano tutaj zamek, powstały
stajnie dla koni, winnice, sady. Założono także folwark książęcy we wsi Rataje.26 Do budowy zamku gostynińskiego powołano nie tylko „ludzi królewskich”,
ale także okolicznych rycerzy podlegających księciu. Rycerze ci byli zobowiązani także do warty przy grodzie książęcym i różnych posług (na przykład
wysyłano ich z listami). Takie funkcje prawdopodobnie pełnili rycerze z drobnoszlacheckich wsi: Baby, Leśniewice27, Pomorzany i Sałki.28
PRAWO POLSKIE I PRAWO NIEMIECKIE
W XII i XIII wieku w związku z rozwojem gospodarczym zagospodarowywano nieużytkowane obszary gruntów. Wymagało to nowych osadników.
Należało ich często zachęcić do zagospodarowania nowych terenów i zamieszkania ich. Nowe wsie lokowano, czyli zakładano, na tak zwanym prawie polskim. Były to normy prawa zwyczajowego. Na przykład określono wielkość
czynszów i danin w zależności od wielkości gospodarstwa. Ludność chłopska przez to zyskała pewną stabilizację przed zachłannością możnowładców.
Chłopi na prawie polskim posiadali dziedziczne prawo własności. Mogli
nawet sprzedawać grunt pod warunkiem zgody miejscowego pana. Panom
przysługiwało prawo usunięcia chłopa z gruntu, ale za odszkodowaniem.
Tamże, s. 63 i 330.
Tamże, s. 123.
15
Tamże, s. 58.
16
Tamże, s. 352.
17
Tamże, s. 269–271.
18
Tamże, s. 181.
19
Tamże, s. 176.
20
Tamże, s. 62.
21
Tamże.
22
Tamże, s. 64.
23
Tamże, s. 275.
24
Tamże, s. 356.
25
Tenże, K., Dzieje Gostynina..., s. 115–116.
26
Tamże, s. 102.
27
Pacuski K., Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 275.
28
Tenże, Dzieje Gostynina do roku..., s. 102.
13
14
9
Dla nowo założonych wsi udzielano czasowego zwolnienia od powinności.
Ten czas zwano lgotą lub wolą. Czasem nowym osadnikom dawano także
pomoc w postaci inwentarza i zboża.29 Pośrednikiem między panem a chłopami był tak zwany włodarz. Był to z reguły najzamożniejszy mieszkaniec
wsi. Wsie na prawie polskim nie posiadały samorządu. Sądownictwo pełnił
pan wsi, mając czasem do pomocy ławników spośród chłopów. Chłopom
przysługiwało prawo odwołania do sądów wyższej instancji, sądów państwowych.30
Wszystkie wsie wokół Gostynina początkowo rządziły się prawem polskim. W XIV i XV wieku prawo polskie już nie wystarczało do przyciągnięcia nowych osadników. Do Polski od zachodu wkraczał nowy typ organizacji
wsi, znaczenie nowocześniejszy. Był to tak zwane prawo niemieckie. Był to
wzorzec ustroju wsi stosowany w Niemczech i ustanawiany na polskiej wsi.
W odróżnieniu od wsi na prawie polskim takie osady miały lepsze możliwości rozwoju. Nie musiało się to wiązać z osadnictwem niemieckim. We wsi
na prawie niemieckim chłopi mieli ściśle określone prawa i obowiązki, dzierżawili ziemię, opłacając głównie czynsz. Mieli prawo wychodu, czyli prawo
odejścia ze wsi po spełnieniu pewnych obowiązków. Na czele wsi stał sołtys
(zwany też wójtem) posiadający to stanowisko na prawach dziedzicznych.
Sołtys miał prawo zakładania karczem i jatek rzeźniczych. Przysługiwało mu
prawo do 1/6 części z czynszów i 1/3 z opłat sądowych. Samorząd wiejski
wyrażał się głównie w samorządowym sądownictwie. Mieszkańcy wsi sami
wybierali ławników sądowych, którzy pod przewodnictwem sołtysa sądzili
głównie sprawy cywilne podległej im ludności. Był to sąd wiejski zwany też
ławą wiejską31. Ważne było to, że wsie na prawie niemieckim wyłączone były
z prawa polskiego, czyli nie podlegały pod jurysdykcję wojewodów i kasztelanów. Sądy wiejskie pod przewodnictwem wójta zajmowały się wyłącznie
obrotem nieruchomościami, testamentami, umowami przedślubnymi, pożyczkami, podziałem mienia i tego typu sprawami.32
W tamtych odległych czasach po raz pierwszy padają takie nazwy jak
„wójt”, „sołtys”, „ławnicy”. Te określenia będą później przeniesione do bardziej
współczesnych rozwiązań ustrojowych. Osadnictwo na prawie niemieckim
wiązało się z wolnością osobistą niezależnie od pochodzenia. Ziemia była
Korta W., Historia Śląska..., s. 124.
Tamże.
31
Zarys historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce, tom I, Warszawa 1964, s. 409.
32
Szczepański J., Gostynin i ziemia gostynińska..., s. 182.
29
30
10
dziedziczną własnością osadnika. Wielkość gospodarstwa określano w łanach, po polsku zwano je włóką. Było to około 16–17 ha.33
Istnieje wiele dokumentów poświadczających stosowanie prawa niemieckiego w okolicy Gostynina. Dotyczyło to zarówno wsi prywatnych, jak
i królewskich. Prawo niemieckie używano już przy lokowaniu, założeniu wsi,
lub też w późniejszym czasie przenoszono wsie z prawa polskiego na niemieckie.
W prywatnych wsiach prawo niemieckie zastosowano we wsiach: Rogożewo34 i Sokołów.35 We wsiach królewskich korzystano z niego w następujących miejscowościach: Kozice36, Mysłownia37 i Skrzany38. Również we wsiach
kościelnych stosowano prawo niemieckie. Tak było na przykład w Rębowie
(tutaj występowało prawo średzkie – odmiana prawa niemieckiego).39
DOBRA KRÓLEWSKIE WOKÓŁ GOSTYNINA
Do tej pory okolice Gostynina są dość zalesionym regionem. Niegdyś
lasów tych było dużo więcej i stanowiły one część Puszczy Gostynińskiej.
W lustracji dóbr królewskich z 1564 roku zanotowano: Jest ku Gostyninu puszcza wielka, której jest 4 mile w objazd, jest w niej drzewo rozliczne, ale sośniny
więcej. Jest drzewo godne do budowania wszystkiego, do czamrów na tarcice,
do barci, ale wielkie drzewo przerzedzono, niektóre wygajono do pił, drugie rozdano (...).40 Wszystko za sprawą słabego nadzoru nad puszczami królewskimi.
Chłopi i szlachta masowo wycinali puszczę królewską. W Puszczy Gostynińskiej było 14 jezior: Lucieńskie, Konotopa41, Przytomno42, Milikow, Chojenki
Większe, Chojenki Mniejsze, dwa jeziora zwane Usianka, dwa jeziora zwane Lubaty43, Kobylica, Czarne, Kocioł, jeziorko pod zamkiem za piekarnią.
Oprócz tych jezior przy zamku gostynińskim było 7 stawów. Jeziora i stawy
35
36
37
38
39
40
41
42
43
33
34
Korta W., Historia Śląska do 1763 roku, Warszawa 2003, s. 125.
Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 58.
Tamże, s. 64.
Tamże, s. 352.
Tamże, s. 275.
Tamże, s. 356.
Tamże, s. 381.
Szczepański J., Gostynin i ziemia gostynińska..., s. 173.
Na południowy-wschód od wsi Lucień.
Na północ od wsi Wrząca.
Przy dawnej granicy z Kujawami.
11
cechowały się dużą ilością ryb. Dochody z łowienia ryb były znaczną częścią
dochodów starostwa gostynińskiego.44
W 1435 lub 1436 roku książę Siemowit V ożenił się z księżniczką oświęcimską Małgorzatą. W 1440 roku książę przeznaczył swojej żonie dzielnicę
oprawną45 w postaci ziemi gostynińskiej. W dokumencie tym szczegółowo
opisano wsie i dobra książęce w tej ziemi. Były to między innymi: miasto
Gostynin oraz wsie Rataje, Lucin, Kozice, Strzelce, Skrzany i inne.46 Na podstawie tego dokumentu mamy wykaz ówczesnych wsi królewskich wokół
Gostynina.
Wsie królewskie skupione były na południe od Gostynina. Należały one
do starostwa gostynińskiego, czyli zarządzał nimi starosta z Gostynina. Były
to: Kozice, Rataje (dziś w granicach Gostynina), Mysłownia, Lucień, Strzelce,
Skrzany, Niedrzewie, Niedrzaków, Rozlazłów.
Jako że skarb państwa polskiego często świecił pustkami, panujący dzierżawili majątki królewskie na rzecz możnej szlachty, uzyskując natychmiast
wpłaty od dzierżawców. W 1564 roku wydzierżawił je Adam Drzewiecki, w następnych latach Krzysztof Lasocki47 – pełnili oni jednocześnie urząd starosty.
W 1630 roku dochody z Gostynina i folwarków w Kozicach, Ratajach i Skrzanach przejął starosta gostyniński Konstanty Plichta. Pozostałe wsie starostwa
dzierżawili Mikołaj Giżycki i Krzysztof Stokowski dworzanin króla Zygmunt
III Wazy.48
Dobra królewskie traktowano jako „państwowe”. Wszystko zależało od gospodarza – starosty. Jedni starostowie dbali o wsie królewskie, innym przyświecała tylko myśl szybkiego wzbogacenia się. Jednak prawa mieszkańców
tych wsi były lepiej chronione niż we wsiach prywatnych. Z drugiej strony
dobra królewskie często były niszczone w trakcie wojen i rozruchów wewnętrznych. Zdarzało się bowiem, że wojska królewskie same wybierały należny im żołd właśnie z wsi królewskich.
Tamże.
Na wypadek swojej śmierci.
46
Pacuski K, Dzieje Gostynina do roku..., s. 115–116.
47
Szczepański J., Gostynin i ziemia gostynińska..., s. 176.
48
Tamże, s. 177.
44
45
12
DOBRA KOŚCIELNE
Dobra kościelne zajmowały najmniejsze obszary wokół Gostynina.
Na północy była to zaginiona dziś wieś Popowino nad jeziorem Białym. Kilka
wsi znajdowało się na zachodnich krańcach. Były to: Białotarsk – ośrodek
parafialny oraz Rębów i Dąbrówka.
MAJĄTKI SZLACHACKIE
Większość obszarów wokół Gostynina, już od czasów XIV i XV stulecia,
należało do rycerzy - szlachty. Część z nich była własnością możnych rodów
rycerskich. Na przykład do takich majątków należał dawny Sokołów. Stanisław zwany Gradem, dziedzic Sokołowa w XV wieku, należał do głównych
możnowładców Mazowsza.49 Do możniejszej szlachty przynależały też wsie:
Górki50, Piotrów51, Sieraków i Sierakówek.52
Było też kilka skupisk drobnej szlachty. Właśnie drobna szlachta stanowiła wyróżnik dawnego Mazowsza. W całej ziemi gostynińskiej było około
40 osad zamieszkałych przez drobną szlachtę. Zwano ją szlachtą zagrodową.
Miejscowi rycerze mieli pełne prawa publiczne, jeżeli posiadali na własność
chociaż kawałek gruntu. Uprawiali jednak samodzielne swoje skrawki ziemi.
Ich życie niewiele różniło się warunków życia sąsiednich wsi chłopskich. Posiadali jednak świadomość pochodzenia i dzięki pracowitości, sprytowi, mogli uzyskać bogactwo i znaczenie. Majątki drobnoszlacheckie często ulegały
podziałom na mniejsze części tworząc tak zwane „okolice szlacheckie”, zespół
maleńkich wiosek wywodzących się z jednego dużego obszaru osadniczego.
Do takich wsi w XVI wieku należały Baby Górne i Dolne, okolica szlachecka
Pomorzany (dziś Pomorzanki), które w tamtym okresie dzieliły się na: Mieczki, Bydlne i Wielkie. Istniała również okolica szlachecka Leśniewice dzieląca się w XVI stuleciu na: Antonice oraz Leśniewice Małe i Wielkie. Właśnie
Leśniewice najdłużej zachowały charakter drobnoszlachecki, aż do czasów
XX wieku. Jeszcze dziś można w Gminie spotkać mieszkańców o nazwisku
Leśniewscy – wywodzących się z drobnej szlachty mazowieckiej.
49 Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 64.
50 Tamże, s. 269–271.
51 Tamże, s. 123.
52 Tamże, s. 60.
13
Na podstawie dostępnych źródeł możemy dokładnie przedstawić stan
osadnictwa okolic Gostynina w XVI wieku. Poniższa mapa przedstawia miejscowości funkcjonujące już w tamtym okresie:
Osadnictwo wokół Gostynina w XVI wieku – według nazw ówczesnych
(opracowanie własne)
Fragment spisu podatkowego województwa brzesko-kujawskiego
(Źródła Dziejowe Polski, Wielkopolska tom II, Warszawa 1883, s. 18)
14
Fragment spisu podatkowego województwa mazowieckiego
(Źródła Dziejowe Polski, tom XVI Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystyczny opisana przez Adolfa Pawińskiego, tom V Mazowsze, Warszawa 1895, s. 193 i 195).
15
UPRZEMYSŁOWIENIE OKOLIC GOSTYNINA
Początki przemysłu, czyli działalności niezwiązanej z rolnictwem, w okolicy Gostynina sięgają czasów XV i XVI wieku. W tym okresie notowane są
już liczne młyny na miejscowych rzekach i strumieniach. Przodowało w tym
starostwo gostynińskie, które nadzorowało te młyny. Przywileje młynarskie
wydawał osobiście król. Na rzece Skrwie, na południe od Zaborowa Starego,
istniał już w XVI wieku młyn o nazwie Piekiełek. Prawdopodobnie w pobliżu
dzisiejszego przysiółka Haliczków, stanowił własność prywatną.53 W następnych wiekach brak jest danych o młynie w tym miejscu. Nieco dalej na północ
funkcjonował młyn Ciołek – także własność prywatna.54 Ten młyn działał aż
do XX wieku, prawdopodobnie z przerwami. Na północ od Sierakówka funkcjonował notowany w XVI wieku młyn prywatny Cierpich.55 W następnych
latach brak jest o nim wiadomości.
Dalej w dole rzeki Skrwa działał królewski młyn Rączka.56 Młynarstwo
w tym miejscu rozwijało się także w następnych stuleciach. Młyn ten prawdopodobnie w następnych wiekach zmienił nazwę na Reszka i działał do XX
wieku. Wokół Gostynina funkcjonowało dużo więcej królewskich młynów.
Należały do nich: Gaśno, w pobliżu wsi o tej samej nazwie57, Sochora58 , Rabiej, w pobliżu Mysłowni59, Ziejka (na wschód od Nagodowa)60. Prawdziwym „ośrodkiem przemysłowym” aż do połowy XVII wieku stanowił Lucień.
Funkcjonowały tutaj młyny, ale także tartak i folusz (maszyna do wykańczania sukna).61
Oprócz powyższych młynów królewskich działały też inne młyny prywatne. Takim ośrodkiem młynarstwa były średniowieczne i późniejsze Górki.62
Liczne młyny od czasów XVI wieku, a może nawet wcześniejszych, funkcjonowały w okolicy dzisiejszej wsi Skoki. Były to młyny prywatne: Żelazny,
Mniszek, Skoki i Pasek.63
Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, Warszawa 1973.
Tamże.
55
Tamże.
56
Tamże.
57
Lustracje województwa rawskiego 1564 i 1570 roku, Warszawa 1959, s. 91. (Dalej jako Lustracje dóbr królewskich, 1564).
58
Tamże, s. 92.
59
Mazowsze w drugiej połowie...
60
Tamże.
61
Lustracje dóbr królewskich 1564, s. 110.
62
Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 269–271.
63
Mazowsze w drugiej połowie...
53
54
16
Oprócz młynarstwa są też ślady istnienia przemysłu metalowego. Pozostałością tych czasów jest nazwa miejscowości Ruda na północnych krańcach
Gminy. Istniał tam w XVI wieku zakład przetopu rud darniowych pozyskiwanych z miejscowych bagien. Do wykuwania żelaza używano siły kół młyńskich.64
W XVII wieku większość powyższych młynów upadła lub znacznie ograniczyła działalność. W drugiej połowie XVIII wieku wiele z nich wznowiło
działalność, czasem powstały nowe. W tym okresie funkcjonował młyn prywatny Bierzewice.65 W Gaśnie działał także młyn i dodatkowo tartak66, istniał
młyn Sochora67, Ruda68, Lucień, Reszka (prywatny).69
USTRÓJ LOKALNY OD XV DO XVIII WIEKU
W 1462 roku ziemi gostynińska została włączona (inkorporowana) do Korony Królestwa Polskiego. W dniu 14 grudnia tego właśnie roku król Kazimierz Jagiellończyk odebrał na zamku w Gostyninie przysięgę na wierność
od rycerstwa i mieszczan ziemi gostynińskiej. Jednocześnie mieszkańcy tej
ziemi zostali zrównani z prawami i obowiązkami Korony. Szlachta ziemi gostynińskiej została zwolniona z podatków książęcych i płaciła odtąd tylko po
2 grosze podatku z uprawianego łana ziemi. Dodatkowo miejscowa szlachta
zyskała prawa udziału w sejmikach szlacheckich i elekcjach królewskich. Powołano sąd ziemski dla szlachty ziemi gostynińskiej (sprawy cywilne) i królewskiego starostę.70
Ziemia gostynińska wraz z ziemiami rawską i sochaczewską tworzyły
nowe województwo rawskie w ramach Korony Królestwa Polskiego. Białotarsk i część parafii białotarskiej (np. Gulewo) wchodziły w skład województwa brzesko-kujawskiego. Granica między województwami brzesko-kujawskim i rawskim przebiegała wzdłuż rzeki Bzura Południowa, dzieląc na
przykład miejscowość Górki na dwie części.71
64 Lustracje dóbr królewskich, 1564, s. 93.
65 Regestr Diecezjów Franciszka Czaykowskiego czyli właściciele ziemscy w Koronie w latach 1783-1784,
Warszawa 2006, s. 459.
66 Lustracja województwa rawskiego, 1789, wydała Z. Kędzierska, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk
1971, s. 203.
67 Tamże, s. 188.
68 Lustracje dóbr królewskich, 1564, s. 93.
69 Regestr Diecezjów..., s. 459.
70 Szczepański J., Gostynin i ziemia gostynińska w latach..., s. 166.
71 Osmałek M., Białotarsk – szkic do historii kościoła i parafii, Rocznik Gostyniński, tom I, s. 216.
17
Ziemia gostynińska liczyła 1933 km2 i podzielona była na dwa okręgi
sądowe zwane powiatami: gostyniński i gąbiński. Powiat gostyniński liczył
794 km2 i 128 miejscowości. Ziemia gostynińska posiadała własnego kasztelana mianowanego przez króla, który zasiadał w senacie oraz wybierała posłów
na sejm za pośrednictwem sejmiku ziemskiego.72
Od XVI wieku w Rzeczpospolitej panował ustrój zwany później demokracją szlachecką. Szlachta jednak była warstwą niezwykle rozbitą ekonomicznie. Wszystko z powodu ogromnej liczebności stanu. Praktycznie co dziesiąty
mieszkaniec kraju był szlachetnie urodzony. Szczególnie liczna była szlachta
mazowiecka.
Każdemu szlachcicowi posiadającemu grunt, nawet ubogiemu, jeżeli
tylko potrafił udowodnić szlachectwo, przysługiwały pełne prawa publiczne.
Miał on prawo piastować urzędy w Rzeczpospolitej, wybierać króla na sejmach elekcyjnych (od 1572 roku). Mało tego, mógł teoretycznie sam zostać
wybrany królem! Przodkowie Jana III Sobieskiego czy Augusta Stanisława
Poniatowskiego wywodzili się wszak z drobnej szlachty.
Miejscowa szlachta, wraz ze szlachtą ziemi sochaczewskiej, zbierała się
w Gąbinie na sejmikach ziemskich. Na sejmikach decydowano o wszystkich
aspektach życia lokalnego, wybierano posłów na sejm i słuchano ich relacji z obrad (sejmik elekcyjny i relacyjny), na sejmikach deputackich wybierano sędziów
do Trybunału Koronnego (od 1578 roku król zrzekł się najwyższego sądownictwa nad szlachtą). Sejmik wybierał też kandydatów na wakujące urzędy ziemskie,
których potem zatwierdzał król (w większości przypadków była to formalność).
Istniały też sejmiki gospodarskie. Do kompetencji sejmiku gospodarskiego należały sprawy wojskowe, czyli zaciąg wojska ziemskiego (lokalnego),
umacnianie fortec, organizowanie popisów pospolitego ruszenia.73 W polu
zainteresowań sejmików gospodarskich leżały też sprawy finansowe, łączyły
się one ściśle z wojskowością. Sejmiki interesowały się też: kursami monet,
wagami, naprawą dróg, zapewnieniem spławności rzek, sytuacją sanitarną
miast.74 Właściwie sejmiki gospodarskie zajmowały się wszelkimi sprawami,
z jakimi stykał się samorząd szlachecki. Miały one też władzę – nadzór nad
mieszkańcami tego terenu, którzy nie byli szlachcicami (miasta, wieś, Żydzi)75.
Tamże.
Lityński A., Szlachecki samorząd gospodarczy w Małopolsce (1606–1717), Katowice 1974, s. 66–71.
74
Gierowski J. A., Szlachecki samorząd województw i ziem XVI–XVIII wiek, [w:] „Acta Universistatis Wratislaviensis”, 1988, seria Historia, t. 66, s. 158.
75
Tamże, s. 153
72
73
18
Istniała hierarchia urzędników ziemi gostynińskiej. Została ustalona
w 1611 roku i występowali w następującej kolejności: podkomorzy, starosta
grodowy, chorąży, sędzia ziemski, stolnik, podczaszy, podsędek, podstoli,
cześnik, łowczy, wojski większy, pisarz ziemski, miecznik, wojski mniejszy,
skarbnik.76
Z większością z nich nie wiązały się żadne rzeczywiste funkcje, jedynie
symboliczne. Należy podkreślić, że hierarchia ta była czysto honorowa i w żadnym przypadku nie oznaczała wzajemnego podporządkowania urzędów.77
Ze sprawą urzędów polskich wiązała się ściśle przestrzegana tytulatura. Uchybić komuś w tytule choćby przez omyłkę lub nieświadomość równało się obrazie;
nierzadko między szlachtą dochodziło na tym tle do użycia szabel.78
Wyjątkową pozycję wśród miejscowych urzędników zajmował starosta
gostyniński. Do 1611 roku obsadę tego urzędu dowolnie określał król. Następnie stał się on urzędem ziemskim, czyli starostę wybierała szlachta danej
ziemi, a król go tylko zatwierdzał. Do jego obowiązków należało sprawowanie
w imieniu króla administracji oraz zarządzanie jako królewszczyznami (majątkami królewskimi). Było to zajęcie dochodowe, ponieważ nadwyżki finansowe szły do jego kieszeni. To właśnie on zarządzał w imieniu króla licznymi
majątkami królewskimi wokół Gostynina.
Starosta stał na czele władz grodzkich stanowiących osobną hierarchię.
Najważniejszą funkcją starosty było wykonywanie sądownictwa z zakresu
czterech artykułów grodzkich (starościńskich): podpalenie, napad na drodze
publicznej, najście na dom, zgwałcenie, czyli sprawy karne. Posiedzenia tego
sądu odbywały się co sześć tygodni na tak zwanych rokach grodzkich. Sąd
składał się ze starosty jako przewodniczącego składu oraz podstarościego, sędziego grodzkiego i pisarza grodzkiego.
Starosta posiadał prawo miecza, czyli obowiązek wykonywania na swym
terenie wyroków sądów każdej instancji, jeżeli nie były one respektowane
przez strony. Posiadał funkcje policyjne, pilnując porządku na swym terenie,
a szczególnie na drogach publicznych. Starosta jako ramię królewskie w danej ziemi brał aktywny udział w obiegu dokumentów (uniwersały, listy), które
przychodziły z kancelarii królewskiej, a on rozsyłał je do urzędników i dygnitarzy na swoim terenie.
Topolski J., Polska w czasach nowożytnych (1501–1795), Poznań 1999, s. 181.
Góralski Z., Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa 1983, s. 185.
78
Tamże, s. 55.
76
77
19
Szlachta posiadała własne sądownictwo cywilne (sądy ziemskie) niezależne od króla. Miejsca obrad sądów ziemskich, które zbierały się cyklicznie
na tak zwane roki (kilka razy w roku) stawały się siedzibami powiatu. Powiat
stanowił bowiem okręg sądów ziemskich. Taki sąd ziemski zbierał się w Gostyninie od połowy XVI stulecia aż do końca funkcjonowania Rzeczpospolitej.
Sądy ziemskie obejmowały swą jurysdykcją szlachtę osiadłą.79 Sędziów tego
sądu (sędziego, podsędka i pisarza ziemskiego) mianował król. W razie opróżnienia urzędu sędziowskiego król musiał wybrać spośród czterech kandydatów
przedstawionych na każde wakujące stanowisko przez dany sejmik. Sędzią mógł
zostać tylko osiadły szlachcic z danego terytorium.80 Nominacja królewska docierała do ziemi poprzez urząd grodzki. Sędzia elekt składał przysięgę przed wojewodą, kasztelanem lub na rokach ziemskich.81 Był to urząd dożywotni. Spośród tego
grona fachowością najczęściej wyróżniał się pisarz ziemski, który musiał posiadać
zarówno wykształcenie prawnicze, jak i władać łaciną. Sędzia i podsędek najczęściej byli amatorami, a znajomości prawa uczyli się w trakcie praktyki sądowej.82
W niespokojnych czasach drugiej połowy XVII wieku sądy ziemskie przeżywały kryzys. Urzędy ziemskie wakowały. Sejmiki nie zawsze były w stanie przedstawić kandydatów na opróżnione urzędy. Podobnie było w początkach XVIII wieku.
Sejmik w małym miasteczku (rysunek P. Norblina)
Borucki M, Temida Staropolska, Warszawa 1979, s. 18–19.
Tamże, 23.
81
Źródła Dziejowe Polski, tom XVI Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystyczny opisana przez
Adolfa Pawińskiego, tom V Mazowsze, Warszawa 1895, Pawiński A., s. 393.
82
Borucki M, Temida..., s. 24.
79
80
20
PODZIAŁY KOŚCIELNE W DAWNEJ POLSCE
Podziały kościelne na dawnym obszarze współczesnej Gminy są dość
skomplikowane, wynika to z faktu, że teren gminy położony był na styku
trzech dawnych diecezji; płockiej, poznańskiej i włocławskiej. Początkowe
granice tych diecezji nie były dokładnie wyznaczone. Cały czas wielkie obszary kraju pokrywały lasy i tereny bezludne. Większość terenu współczesnej
Gminy należała w przeszłości do starej diecezji płockiej, która swoimi korzeniami sięga początków państwa polskiego. Był to jedyny fragment diecezji
płockiej położony po tej stronie Wisły.83
Do najstarszych ośrodków parafialnych na terenie gminy należą Gostynin oraz Białotarsk, który początkowo należał prawdopodobnie do diecezji
płockiej. Ich dzieje sięgają czasów wczesnego średniowiecza.
Kolejną powstałą parafią na tym obszarze był Solec. Parafia rozpoczęła działalność na przełomie XIV i XV wieku. Obszar nowej parafii został
wyodrębniony ze starszej parafii Białotarsk.84 Nieco później powstała parafia Sokołowo, był to rok 1404. Ta parafia weszła w skład diecezji płockiej.85
Do parafii białotarskiej i sokołowskiej swoje roszczenia zgłaszał biskup włocławski i w 1444 roku doszło do porozumienia biskupów włocławskiego
i płockiego, które rozgraniczyło dokładnie obszary obydwu diecezji. Dokument sporządzony w Gostyninie w dniu 16 kwietnia 1444 roku ostatecznie
potwierdził przynależność parafii Białotarsk do diecezji włocławskiej. Natomiast parafia sokołowska pozostała w diecezji płockiej.86 To właśnie wtedy
ustalono podział parafialny, który przetrwał aż do XX wieku.
Na południe od parafii Sokołów i Gostynin rozciągały się obszary diecezji
poznańskiej z ośrodkami parafialnymi w Strzelcach i Trębkach. Przynależały do nich małe fragmenty współczesnej gminy (Sieraków w parafii Strzelce
oraz Skrzany, Skoki i Mniszek w parafii Trębki). Pozostały obszar współczesnej
Gminy podzielony był między parafie: Gostynin, Białotarsk, Solec i Sokołowo.
Z historią miejscowych parafii łączą się też początki szkolnictwa. Od czasu
Synodu Piotrkowskiego w 1589 roku aż do 1864 roku, to parafie i proboszczowie odpowiedzialni byli za kwestie kształcenia elementarnego. Według nakazów wspomnianego wyżej Synodu w każdej parafii powinna istnieć szkoła
85
86
83
84
Pacuski K, Ziemia gostynińska…, s. 68.
Osmałek M., Solec z dziejów parafii i kościoła, „Rocznik Gostyniński”, s. 107–108.
Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 64.
Tamże, s. 217.
21
parafialna. W przypadku biednych parafii, której nie stać było na zatrudnienie nauczyciela, powinien uczyć proboszcz, wikariusz lub organista.87 Możemy przypuszczać, że w parafiach Gostynin, Białotarsk, Sokołów
i Solec także istniały takie szkoły. Szkoły działały jednak tylko okresowo,
wszystko z powodu biedy ówczesnych parafii. Nauka ograniczała się do czytania, pisania, prostych rachunków i religii. Wszystko zależało od funduszy
i zdolności organizacyjnych proboszczów.
WIEŚ GOSTYNIŃSKA I HISTORIA REGIONU DO XVIII WIEKU
W XVI wieku sieć osadnicza była już ukształtowana. W tym okresie
powstały ostatnie miejscowości składające się na sieć osadniczą tych okolic:
Strzałki i Ruszków.
Dzięki lustracjom dóbr królewskich wiemy dość sporo o uprawie ziemi
w tamtym okresie. Pola dzieliły się z reguły na trzy części, stosowano bowiem
trójpolówkę. Jedną część obsiana była oziminami, druga zbożami jarymi, trzecia leżała odłogiem i stawała się pastwiskiem. W następnym roku zmieniano
kolejność pól. Podstawą gospodarstwa wiejskiego był folwark. Folwarki z reguły były to duże „przedsiębiorstwa rolne” z własnymi polami, maszynami,
stodołami, chlewami itd. W folwarkach pracowali chłopi (kmiecie), którzy zobowiązani byli do tego poprzez system pańszczyzny. Istniała też grupa stałych
pracowników – wyrobników, robotników rolnych. Przy uprawie roli używano pługa z żelaznym lemieszem, ale także radła i sochy. Jako siłę pociągową
używano koni lub wołów. Zboże zbierano przy pomocy sierpów i kos. W lustracjach wspomina się także o motykach, siekierach i nożycach do strzyżenia
owiec. Uprawiano zboża: żyto, pszenicę, owies, proso oraz groch, len, konopie.88
Pola folwarczne przynosiły większe plony niż gospodarstwa chłopskie.
Stosowano głęboką orkę, oczyszczano pola z chwastów, powszechnie używano bron. Ziemię lepiej nawożono, ponieważ hodowano duże ilości bydła. Dodatkowo do użyźniania pól stosowano szlam z licznych stawów i jezior wokół
Gostynina. Wydajność z jednego hektara na gruntach folwarcznych wynosiła
około 8 q żyta, 8 q jęczmienia i około 6 q owsa.
Jemielity W., Parafialne szkoły elementarne w guberni augustowskiej (1815–1848), [w:] Rocznik Białostocki,
tom XII, s. 234.
88
Szczepański J., Gostynin i ziemia gostynińska..., s. 177.
87
22
W dokumentach z tamtego okresu często spotyka się określenie „sady”
i „ogrody”. Były to ówczesne ogródki, w których uprawiano kapustę, marchew, pasternak i chmiel.
Zwierzętami pociągowymi były wspomniane wyżej konie i woły. Hodowano także krowy, owce i świnie.89
Wieś gostynińska tego okresu była głównie drewniana. Dotyczyło to zarówno wsi chłopskich, jak i szlacheckich. Typowy dworek szlachecki z tamtego okresu podzielony był na dwie części; pańską i czeladną, oddzielone
szeroką sienią, w której odbywały się spotkania towarzyskie. W części pańskiej znajdowała się duża izba stołowa, bawialna oraz komnaty sypialne i alkierzyki. Okna były duże, ale zamiast szkła stosowano błony rybie.90
Zagrody kmiece (chłopskie) na całym Mazowszu zwane były siedliskami.
Domy mieszkalne składały się tylko z jednej duży izby. Do niej przylegało
mniejsze pomieszczenia sień i kuchnia z kominem i piecem. W razie braku
oddzielnego pomieszczenia na kuchnię, piec znajdował się w sieni. Do głównej izby przylegała też komora – spiżarnia.91
W skład siedliska (zagrody) kmiecej wchodziły też: spichlerz, stodoła,
chlewy i obory. Budynki te często łączone były pod jednym dachem. Budowano je z drewna i gliny. Kryte były strzechą. Całe siedlisko otaczano płotem.
Przy siedliskach funkcjonowały także ogródki warzywne, sady i pastwiska.
Chłopi (kmiecie) nie posiadali na własność ziemi, jednak mieli dość spore
prawa użytkowania gruntów, również dziedziczne. W zamian byli zobowiązani do świadczeń na rzecz swojego pana – właściciela gruntu. Był to czynsz pieniężny i daniny w naturze. Na przykład w dobrach starostwa gostynińskiego
płacono z jednego łana ziemi po 22 grosze oraz 8 korców owsa. Przekazywano
to w dniu 11 listopada (dzień św. Marcina). Obok czynszu pieniężnego i daniny w owsie chłopi posiadali też inne obowiązki. Stosowano daniny w postaci
kogutów, gęsi, jaj, siemienia lnianego i konopi. Wokół Gostynina oddawano
z każdej włóki po 2–4 koguty, 1 gęś, 20–30 jaj, kitę gotowanych konopi, donicę
siemienia lnianego.92 Nie były to wszystkie powinności. Bardzo ważne były
prace na rzecz pana. Od 1421 roku na Mazowszu stosowano powszechnie
1 dzień w tygodniu robocizny kmiecej na polach folwarcznych (pańskich).
W następnych wiekach obowiązki ludności kmiecej wzrastały. W tygodniu
Tamże, s. 178.
Tamże, s. 178.
91
Tamże, s. 178.
92
Tamże.
89
90
23
ludność tu musiała pracować po kilka dni. We wsiach królewskich w tym
okresie było to 3–4 dni w tygodniu.93
Darmowa praca na polach folwarcznych nie była jedynym obowiązkiem.
Chłopi zobowiązani byli także do podwód, czyli przewożenia przedmiotów
lub osób według wskazań dworu. Stosowano także tak zwaną stróżę, czyli
nocne stróżowanie (pilnowanie) majątku pańskiego. Kmiecie oddawali też
dziesięcinę na rzecz Kościoła. Był to obowiązek przekazania co 10. snopa
zboża. Urzędnicy kościelni sami je wyznaczali lub też przekazano je w postaci
czynszu pieniężnego.
Kmiecie, czyli chłopi, byli grupą rozwarstwioną. Obok osiadłych pełnoprawnych kmieci, którzy uprawiali od pół do włóki ziemi, byli też ogrodnicy
i zagrodnicy. Ci ostatni to chłopi nieużytkujący gruntów, ewentualnie tylko
małe skrawki. Pracowali na polach folwarcznych, najmując się do pracy za
miejsce do spania i żywność.
Już w drugiej połowie XVI wieku system gospodarczy wsi obowiązujący
do tej pory zaczął się załamywać. Lustracje dóbr królewskich z tego okresu
wspominają czasem o opuszczonych gospodarstwach. Przyczyniły się do tego
przemarsze wojska i zarazy przez nie roznoszone, wzrost obciążeń pańszczyzną, co powodowało zbiegostwo chłopów na przykład na Ukrainę. Grunty
chłopskie nie dawały spodziewanych plonów z powodu zbyt niskiego nawożenia. Chłopi nie posiadali odpowiedniej liczby zwierząt gospodarskich.
Lustracje dóbr królewskich z 1617 roku przedstawiają już bardzo poważny kryzys na wsi mazowieckiej. Topniała liczba kmieci i zagrodników.94 Opuszczone
grunty chłopskie przejmował folwark, który potrzebował wtedy więcej rąk
do pracy i zwiększał wymiar pańszczyzny. Chłopi jeszcze bardziej ubożeli,
nie mając możliwości pracy na swoich polach. Prowadziło to dalszego załamywania się dotychczasowego systemu gospodarczego. Dobrym przykładem
jest wieś Mysłownia koło Gostynina. W 1617 roku lustratorzy królewscy zapisali: iż przez powietrze i częstego żołnierza najduje się włók tak wiele pustych,
tedy część z nich, co lepszych, obrócono na folwark, część zaś choiną zarosło.95
Był to dopiero początek kryzysu. Najgorsze dopiero miało nadejść.
Początków kryzysu można dopatrywać się we wcześniejszych latach.
Rozpoczął się proces upadku wsi zorganizowanych na prawie niemieckim.
Tamże, s. 179.
Tamże, s. 182.
95
Tamże.
93
94
24
Samorządowa wieś nie przystawała do realiów ustroju ekonomicznego,
w którym szlachta domagała się coraz większych obszarów pod pola folwarczne oraz pracy chłopów. Eksport zboża do Europy Zachodniej był podstawą gospodarki kraju. Już w 1423 w Warcie król Władysław Jagiełło zezwolił
szlachcie na wykup sołectwa od „buntowniczego sołtysa”. W 1518 roku król
Zygmunt Stary zrzekł się prawa do sądzenia sporów między szlachtą, biskupami a ich poddanymi. Wieś traciła swoje samorządowe uprawnienia, malały
dawne uprawnienia i następowała pauperyzacja. W 1629 roku w państwie
polskim wprowadzono nowy system podatkowy, zastępując dawne poradlne
(po 2 grosze z łana w dobrach szlacheckich). Nowym podatkiem było podymne płacone przez szlachtę, mieszczan i chłopów. Początkowo stosowano różne
formy zbierania tego powszechnego podatku, dopiero w 1775 roku ustalono
że płacono go od każdego komina na dachu.
W 1655 roku wybuchła wojna ze Szwecją zwana „potopem szwedzkim”.
Dla całej Polski miała ona katastrofalne skutki, które można porównać tylko z wojnami XX wieku. Ziemia gostynińska z racji centralnego położenia
w państwie odczuła to bardzo wyraźnie. Latem 1655 roku pobliski Łowicz
stał się miejscem stacjonowania dużego garnizonu szwedzkiego. Szwedzi rozpoczęli na masową skalę wybieranie żywności i paszy dla koni. Powodowało
to opór ludności wiejskiej. Już we wrześniu i październiku 1655 roku mieszkańcy okolic Gostynina rozpoczęli walkę partyzancką z oddziałami Szwedów.
W latach 1655–1658 niejednokrotnie maszerowały tędy wojska: szwedzkie,
polskie, brandenburskie oraz austriackie (1657). Zawsze wiązało się to z rekwizycjami, pożarami i chorobami. W marcu 1657 roku maszerował tutaj
słynny Stefan Czarniecki.96
Przemarsze wojskowe spowodowały ruinę. W Gostyninie po wojnie
szwedzkiej naliczono zaledwie 20 domów. Pobliski Lucień został doszczętnie
spalony. Nie ocalał nawet jeden dom. Mieszkało tam tylko kilka ubogich rodzin zagrodników.97 Podobnie było w Mysłowni.98 Bardzo duże straty odnotowały także Rembów, Gulewo i Skrzany.
Cała wieś licząca 1–2 domy nie była niczym niezwykłym. Długo trwało
odrodzenie osadnictwa. Tylko jedna większa miejscowość zaginęła całkowicie. Była to kościelna miejscowość Popowino nad jeziorem Białym.
Tamże, s. 187.
Tamże, s. 188.
98
Tamże.
96
97
25
Polska bardzo powoli dźwigała się ze zniszczeń. System gospodarczy nie
sprzyjał szybkiej odbudowie. Szlachta, chcąc wynagrodzić sobie straty, jeszcze
więcej naciskała na wzrost darmowej pracy chłopskiej.
Na proces upadku gospodarczego wsi nałożyły się jeszcze niszczycielskie
wojny. Wytworzył się nowy system gospodarczy zwany gospodarką folwarczno-pańszczyźnianą. Dominacja szlachty doprowadziła do regresu cywilizacyjnego kraju.
Jednak nawet w tym ciężkim dla wsi okresie istniały pewne formy samorządu. Nazywano je prawem gromadzkim. „Gromadę” tworzyła cała ludność
danej wsi. Na czele gromady stał wybierany przez nią wójt lub sołtys. Miał on
do pomocy ławników i dziesiętników. Ludność wiejska w tym czasie formalnie
była poddana danemu panu, ale jako całość gromada stanowiła pewną siłę,
z którą pan musiał się liczyć i respektować jej uprawnienia zwyczajowe. Ustalanie czynszów i danin na rzecz starosty należało do wspólnych porozumień
gromady i starosty. Wśród mieszkańców wsi – gromady – istniały różne kategorie chłopów: kmiecie, dzierżawiący grunty dziedzicznie oraz zagrodnicy,
chałupnicy i komornicy, stanowiący różne kategorie chłopów, od posiadających dożywotnio kawałek gruntu, poprzez dzierżawiących grunt dożywotnio,
po robotników rolnych. Gromada wiejska stanowiła też własne sądownictwo
pod przewodnictwem ławy wiejskiej. Na tak zwanych sądach „rugowych” wybierany przez gromadę ławnik musiał oddawać rug, co oznaczało, że stawał się
oskarżycielem publicznym we wszystkich przestępstwach popełnianych przez
mieszkańców gromady od czasu ostatniego sądu. Stosowano kary pieniężne
lub chłostę. Za zabójstwo stosowano karę śmierci przez ścięcie. Za zdradę pana
lub gromady – odebranie gruntu. Karę oznaczała ława wiejska, a dziedzic ją
zatwierdzał lub łagodził.99 Samorząd gromadzki dobrze się sprawdzał w stosunkach między mieszkańcami danej wsi. Każde zbiorowisko potrzebowało
reguł działania. Różnie to bywało w stosunkach między gromadą a panem.
Jak wspomniano wyżej król zrzekł się uprawnień sądowych w dobrach
prywatnych i kościelnych. W dobrach królewskich nadal posiadał takie prawa. Mieszkańcom wsi królewskich przysługiwała możliwość złożenia skargi na działalność starosty do sądów referendarskich (w Warszawie). Czasem
sądy referendarskie stawały po stronie wsi, którym urzędnicy narzucali zbyt
duże obciążenia. Tak było na przykład w Kozicach w 1592 roku.100
Koneczny F., Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno 1924.
Księgi referendarskie, tom I, Warszawa 1910, s. 20.
99
100
26
Lata 80-te i 90-te XVII wieku to czas polepszenia sytuacji gospodarczej
całego kraju oraz Zachodniego Mazowsza. Niestety zdarzały się także rabunki
żołnierskie i epidemie.101
W początkach XVIII wieku wybuchła kolejna wojna zwana III wojną północną. Rzeczpospolita oficjalnie nie wzięła w niej udziału, jednak to na jej terytorium przeprowadzono główne działania wojenne. Spowodowało to wzrost
zubożenia ludności. W 1703 roku przez powiat gostyniński w kierunku północnym przemaszerowały oddziały wojskowe. W grudniu 1705 roku załoga szwedzka w Płocku oblegana była przez Rosjan. Zimą 1707 przemaszerowały tędy wojska rosyjskie. W tym samym roku ludność została zdziesiątkowana przez zarazę.102
Wiele wsi w okolicach Gostynina było zupełnie opuszczonych. Bywało, że dana
wieś wyludniła się całkowicie i zarosła lasem. Tak było na przykład z Rembowem.103
Wieś gostynińska znowu została spustoszona. Dwory lepiej radziły sobie w takich sytuacjach, gospodarstwa chłopskie dużo gorzej. Tym bardziej,
że znowu wzrosły obciążenia ludności chłopskiej.104 Dwór dodatkowo żądał
nowych obowiązków: tłoków, straży, podwód, czynszów.105
W latach 1715–1716 kraj wstrząśnięty został wojną domową. W następnych latach zapanował pokój, jedynie co jakiś czas grasowały tutaj wojska rosyjskie. Państwo polskie słabe i bezbronne nie umiało sobie z tym poradzić.106
W 1764 roku wybrano na króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego. W kilka lat później szlachta sprzeciwiła się jego planom i rozpoczęła
walkę partyzancką przeciw jego stronnikom i wspierającym króla wojskom rosyjskim. Powstańcy zwali się konfederatami barskimi. Na ziemi gostynińskiej
także znaleźli się zwolennicy konfederacji. Należał do nich starosta gostyniński
Franciszek Ksawery Mikorski, który stoczył bitwę z Rosjanami pod Kutnem
23 czerwca 1769 roku. Rosjanie zdołali opanować sytuację w tej części Mazowsza w roku następnym.107
Po klęsce konfederatów kilkudziesięciu miejscowych szlachciców zesłano na Syberię. Efektem walk konfederacji barskiej (1768–1772) był I rozbiór
Polski.108
Szczepański J., Gostynin i ziemia gostynińska..., s. 188.
Tamże, s. 190.
103
Osmałek M., Solec z dziejów parafii..., s. 115.
104
Tamże.
105
Tamże.
106
Szczepański J., Gostynin i ziemia gostynińska..., s. 209.
107
Tamże, s. 209.
108
Tamże.
101
102
27
Lata 70-te i 80-te XVIII wieku to czas odrodzenia gospodarczego i kulturalnego. Lustracje dóbr królewskich starostwa gostynińskiego wskazują na
powstanie nowych młynów109 i osad. Niekiedy było to związane z osadnictwem niemieckim. Przez ostatnie 200 lat nie zakładano nowych wsi. W końcu XVIII wieku powstawały. Były to na przykład dwie miejscowości Bielawy
założone na wschodnich i zachodnich krańcach współczesnej Gminy, Budy
Kozickie110, Wyrobki Lucieńskie i Lisica.111
W latach 1788–1792 obradował w Warszawie sejm zwany Wielkim.
Szlachtę gostynińską reprezentował kasztelan gostyniński Sobolewski. Wybrano także posłów z ziemi gostynińskiej Józefa Mikorskiego i Dionizego
Łączyńskiego. Był to czas odrodzenia narodowego. Powstały komisje porządkowe cywilno-wojskowe zajmujące się ważnymi sprawami dla lokalnej społeczności. Naprawiano na przykład zaniedbane drogi ziemi gostynińskiej.112
Była to ostatnia próba odrodzenia państwa. Niestety nasi sąsiedzi nie pozwolili na to. Wkrótce potem rozpoczął się czas rozbiorów.
Fragment mapy województwa rawskiego z końca XVIII wieku (autor Karol de Perthees)
111
112
109
110
Lustracja województwa rawskiego, 1789, s. 203.
Tamże, 192.
Regestr Diecezjów..., s. 459.
Szczepański J., Gostynin i ziemia gostynińska..., s. 211.
28
WIEK XIX
W OKOLICACH GOSTYNINA113
113
PRZEŁOM XVIII i XIX WIEKU (1793–1806)
Ambitny plan reform państwa, którego ukoronowaniem było uchwalenie
Konstytucji 3 Maja w 1791 roku, zakończył się klęską. Przeciwnicy reform
zawiązali Konfederację Targowicką i przy pomocy Rosji w 1792 roku, opanowali kraj. Latem tego roku Mazowsze zostało zajęte przez wojska rosyjskie.
Stacjonowały one także w Gostyninie.114
Zawiązała się lokalna Konfederacja Targowicka pod przewodnictwem Walentego Ciechomskiego i Stanisława Łączyńskiego, która nałożyła kontyngenty
na rzecz armii rosyjskiej. Na przykład od listopada 1792 do stycznia 1793 roku,
należało dostarczyć 620 kg słoniny, 823 tony siana i mnóstwo innych produktów. Dodatkowo jednak Rosjanie sami skupowali żywność lub też zabierali ją
siłą. Okupanci stacjonowali do początków 1793 roku. Następnie w myśl porozumień prusko-rosyjskich o II rozbiorze Rzeczpospolitej ten obszar Mazowsza
miał przypaść Prusom i wkroczyły tutaj wojska pruskie (luty 1793).115
Rzeczpospolita jeszcze formalnie istniała, lecz jej granice były już mocno
okrojone.
W maju 1793 roku, w Poznaniu miała miejsce uroczysta przysięga
przedstawicieli poszczególnych powiatów wobec państwa pruskiego. Ziemia
Wiek XIX traktuję jako całość od końca XIX wieku do 1918 roku.
Szczepański J., Od zaboru pruskiego do powstania listopadowego (1793–1831), [w:] „Dzieje Gostynina
i ziemi gostynińskiej”, pod red. M. Chudzyńskiego, Warszawa 1990, s. 212.
115
Tamże.
113
114
29
Gostynińska została oficjalnie włączona do Królestwa Prus. Przyłączono ją
do prowincji Prusy Południowe, którą podzielono na dwa departamenty:
poznański i piotrkowski. W skład tego drugiego wchodził także powiat gostyniński.116 Sporym oparciem dla władz pruskich były osady olęderskie zamieszkałe głównie przez ewangelickich Niemców.
W początkach 1794 roku w Krakowie rozpoczęło się powstanie kościuszkowskie. Wojska polskie, upadającego już państwa, sprzeciwiły się dominacji Rosji i Prus. Ziemie II zaboru pruskiego także powstały. Miejscowy zryw
antypruski zwano powstaniem wielkopolskim. Do walki przystąpiła uboga
i średniozamożna szlachta, niższe duchowieństwo i chłopi. Rozpoczęły się
walki partyzanckie z wojskami pruskimi. Na przełomie sierpnia i września
[1794] płk [pruski] Schekely jak burza przeszedł przez ziemię gostynińską,
niszcząc po drodze i rabując dwory, kościoły i klasztory, czym zasłużył sobie
na surowe potępienie, nawet u współczesnych mu Niemców.117 Powstanie wielkopolskie zaczęło zamierać, lecz naczelnik insurekcji – Tadeusz Kościuszko
wysłał tu dywizję Jana Henryka Dąbrowskiego. We wrześniu 1794 roku zajął
on ziemię gostynińską, wypierając Prusaków. Wydano odezwę do kolonistów
niemieckich (Do obywatelów i mieszkańców ziemi polskiej wyznania augsburskiego zwyczajnie Holedrami zwanych). Została odczytana we wszystkich
szkołach i zborach niemieckich. Miało to przeciwdziałać akcji niemieckiej,
która straszyła Polakami. W październiku 1794 roku generał Dąbrowski powrócił pod Warszawę, ratując upadające powstanie kościuszkowskie. Miejscowi powstańcy bronili się rozpaczliwie jeszcze do końca roku. Rosjanie,
Prusacy i Austriacy zajęli cały teren państwa polskiego.118
Na ziemi gostynińskiej rozpoczęły się represje wobec powstańców i ich
zwolenników. Śledzeniem i karaniem zajęła się specjalna komisja z siedzibą
w Toruniu. Każdy przypadek traktowano indywidualnie. Starano się sprawdzić,
kto wstąpił do powstania dobrowolnie, a kto został wcielony. Uczestnikom
powstania wymierzano kary więzienia, grzywny oraz konfiskaty majątku.
Na szczęście nie skazywano na kary śmierci.119
Po stłumieniu powstania i przeprowadzeniu III rozbioru Polski w 1795
roku, Prusacy zreorganizowali administrację państwa. Prowincję Prusy Południowe podzielono na nowe departamenty, rejencje, powiaty i inspekcje
Tamże, s. 213.
Tamże, s. 215.
118
Tamże.
119
Szczepański J., Od zaboru..., s. 218.
116
117
30
podatkowe. Utworzono powiat gostyniński z siedzibą w Gąbinie stanowiący
część departamentu warszawskiego, rejencji płockiej i łęczyckiej inspekcji podatkowej.120
Powiat gostyniński leżał w strategicznym miejscu. Tędy przebiegały
szlaki drogowe łączące pruską już Warszawę z centrum państwa pruskiego.
Nowe władze bardzo skrupulatnie wymierzyły i oszacowały podbity kraj. Według nich na ziemi gostynińskiej znajdowało się 248 wsi, 5002 gospodarstw
chłopskich, 91 folwarków szlacheckich oraz 33 folwarki rządowe.121 Do tych
ostatnich należały takie majątki jak: Kozice, Skrzany, Lucień, Rataje, Skrzany,
Mysłownia, czyli dawne majątki królewskie oraz wsie kościelne; Białotarsk
Rembów i Dąbrówka, dawne majątki kościelne przejęte przez władze pruskie.
Przeprowadzono także spis koni i wołów, których naliczono odpowiednio 5150 i 8573. Woły były wolniejsze w pracy, ale dużo tańsze od koni. Konie natomiast były wolniejsze od współczesnych, ale silniejsze i nadające się
dalekich podróży.122 Ludność powiatu gostynińskiego hodowała 12 717 krów,
które jednak dawały dużo mniej mleka niż obecnie. Świń naliczono w 1802
roku, 15 717 sztuk. Hodowano także owce. Prusacy zauważyli także znaczne
ilości barci pszczelich.123
Mimo upływu lat nadal stosowano powszechnie trójpolówkę. Uprawiano żyto, jęczmień, owies, grykę, groch i proso. Dominowało jednak powszechnie żyto.124
Większość ludności mieszkała na wsiach i utrzymywała się z uprawy roli.
Lata okupacji pruskiej to wzrost fiskalizmu. W dawnej Rzeczpospolitej ludność wiejska znała rozbudowane daniny i czynsze, natomiast szlachta
i Kościół cieszyły się wieloma przywilejami. Teraz wszystko się zmieniło. Początkowo Prusacy ściągali zaległe sumy podatkowe z czasów powstańczych.
Wprowadzono do obiegu talary pruskie. Według patentu króla pruskiego
z 1797 roku podatki nałożono w zależności od dochodów i rodzaju zatrudnienia. Do tej pory płacono podatek zwany podymnym, od każdego komina na
dachu, nie wnikano, ile osób mieszka w danym domu. Teraz każdy mieszkaniec został zobligowany do płacenia podatków, które wzrosły kilkukrotnie.125
Tamże, s. 219.
Tamże.
122
Tamże.
123
Tamże.
124
Tamże, s. 220.
125
Tamże.
120
121
31
OSADNICTWO OLĘDERSKIE (NIEMIECKIE)
Osadnictwo niemieckie zwane „olęderskim” rozpoczęło się w okolicach
Gostynina w XVIII wieku. We wschodnich prowincjach niemieckich notowano nadwyżki ludności, natomiast w wielu rejonach Rzeczpospolitej znajdowały się wielkie, niemal bezludne, obszary do zagospodarowania. Tak było
na przykład na Mazowszu w rejonach nadwiślańskich, pełnych bagien i lasów.
Sprzyjała temu polityka państwa polskiego.
W 1767 roku polski sejm konfederacyjny uchwalił zachęty do osiedlenia
się cudzoziemców na terenach Polski. W 1775 roku ustawa sejmowa nadała
im szereg uprawnień. Osadnicy posiadali gwarancję ze strony państwa niezależności osobistej (w odróżnieniu od ludności polskiej – chłopskiej) i prawa
do własności budynków i inwentarza. Niemieccy osadnicy zyskali prawo do
dowolnego poszukiwania odbiorców na swoje produkty. Ludność ta zwolniona była od służby wojskowej.126
Nowych osadników w tym regionie zwano olędrami, ponieważ pierwsi obcy osadnicy w terenach nadwiślańskich, jeszcze z czasów XVII wieku,
pochodzili z Holandii i zwano ich właśnie olędrami. Wyspecjalizowani byli
w zagospodarowywaniu terenów podmokłych, bagiennych.127 Olęder w XVIII
i XIX wieku nie oznaczała tylko narodowości, lecz pewien model gospodarowania i organizacji społecznej.128
Jednych i drugich łączyło pochodzenie z odległych krain, podobny język, kultura oraz wyznanie – różne odmiany protestantyzmu, w odróżnieniu
od miejscowych katolików. Niemieccy osadnicy przyjmowali także sposoby
gospodarowania na podmokłych terenach od holenderskich poprzedników.
Kolonistów osadzano na podstawie kontraktów, które właściciel gruntów
zawierał z osadźcą, czyli przedstawicielem grupy kolonistów. Koloniści byli
ludźmi wolnymi, to znaczy nie podlegali pańszczyźnie i innym obowiązkom
względem dworu. Kontrakty zawierano początkowo na kilkanaście lat, potem
coraz częściej na kilkadziesiąt (głównie 40). Obowiązkiem osadników było
płacenie czynszu. Kolonista nabywał w ten sposób prawo wieczyste do dzierżawionej ziemi. Jeżeli właściciel ziemi decydował się na zmianę dzierżawcy
musiał dać odszkodowanie za wzniesione budynki. Kolonista w przypadku
Szubska-Bieroń E, Osadnictwo niemieckie na ziemi gostynińskiej w XVIII i XIX wieku, „Rocznik Gostyniński”, tom I, s. 255.
127
Tamże, s. 256.
128
Szałygin J, Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego na Mazowszu, Warszawa 2004, s. 19.
126
32
chęci zmiany miejsca zamieszkania, musiał znaleźć następcę na swoje miejsce. Gospodarstwo dziedziczone było przez potomków kolonisty. Po zasiedleniu nowi koloniści uzyskiwali prawo zwolnienia od czynszu na okres 5–7
lat. W tym czasie mieli obowiązek zbudowania domów, wykopania rowów
melioracyjnych i wykarczowania gruntów.129
Niemieccy osadnicy żyli z hodowli bydła mlecznego oraz sadownictwa.
Sprzyjały temu rozległe łąki nad Wisłą stanowiące naturalne pastwiska. Uprawiali także jabłonie i śliwy, których owoce suszono i sprzedawano w Warszawie. Czasem dochody z tej gałęzi gospodarki były dość znaczne. Niektórzy
koloniści prowadzili także starannie uprawiane winnice. Tak było na przykład
w Skrzanach.130
Niemieckich osadników wyróżniała inna kultura współżycia. Wybierali
oni spośród siebie własny zarząd danej wsi, własnych sołtysów. Funkcjonował sąd wiejski, którego skład (sołtys i dwaj ławnicy) zatwierdzał właściciel
gruntu. Władze sądowe i władze wiejskie wybierane były co roku przez ogół
mieszkańców.131 Postępowali niezwykle solidarnie, wspierając się w tym, jednak obcym dla nich, kraju. Pomagano sobie w różnych sytuacjach życiowych.
Na przykład w przypadku, gdy ktoś nie mógł zapłacić umówionych wcześniej
opłaty na cele wspólne, pozostali mieszkańcy wsi solidarnie składali się na tą
część. Często kilka wsi uzgadniało ze sobą sposoby pomagania sobie w razie
pożarów. Wiele spraw było uregulowanych lokalnymi regulaminami. Ustalano kary dla odstępujących od zasad. Niemieccy osadnicy wyróżniali się także czystymi i zadbanymi zagrodami. Ich domy były często ozdobione. Wielu
z nich szukało dodatkowych dochodów w rzemiośle. Niemieccy osadnicy
wprowadzali na te obszary zupełnie nowe metody gospodarowania, kultury
rolnej, podnosząc poziom ekonomii rolniczej.132 Musiało to wpływać także na
polskie, sąsiednie gospodarstwa.
Początki osadnictwa niemieckiego (olęderskiego) w tej okolicy to lata 80te XVIII wieku. Objęło ono karczowiska leśne. W takich miejscach szczególne ważna była solidarność ludności niemieckiej. Jednej rodzinie dość trudno
było wykarczować spory obszar lasu i zagospodarować się na nim. Osiedleńców sprowadzał przywódca danej grupy osadników, który zawierał umowę
z właścicielem gruntu. Pochodzili oni głównie z Pomorza. Na przełomie
131
132
129
130
Tamże, s. 12
Tamże, s. 257.
Szczepański J., Gostynin i ziemia..., s. 191.
Szubska-Bieroń E, Osadnictwo niemieckie..., s. 258.
33
XVIII i XIX wieku w ten sposób zagospodarowano 12 śródleśnych karczowisk. Osadnicy zamieszkali na terenach należących do właścicieli Sierakowa133
oraz na obszarach królewskich podległych staroście gostynińskiego. Tak właśnie powstał przysiółek Bielawy w pobliżu wsi Choinek.134
Największy napływ osadników w okolicy Gostynina miał miejsce po II
rozbiorze Polski (1793) i był organizowany przez państwo pruskie. Była to
„wielka kolonizacja”. Zajmował się tym specjalnie powołany urzędnik mianowany przez króla pruskiego. Król pruski osobiście nadzorował ten proces.
Rozpoczęto wyszukiwanie terenów pod kolonizację. Rejon Gostynina nadawał się do tego idealnie. Istniały już pewne tradycje osadnictwa niemieckiego.
Po drugie sporo było tutaj zalesionych lub bagiennych nieużytków, dodatkowo ten teren od czasów XVI wieku był dosyć słabo zaludniony. Był jeszcze
jeden ważny powód. Istniały bowiem w tym rejonie spore obszary dawnych
dóbr królewskich, które przeszły na własność państwa pruskiego. Była to skoordynowana akcja Prus, które wyróżniały się sprawną machiną biurokratyczną. W ciągu kilku lat zdołano odnaleźć i osiedlić tutaj całkiem sporą grupę
Niemców. Zamieszkiwali także w większych majątkach ziemskich należących
do Polaków. Ci musieli zgadzać się na takie rozwiązania. Ich pozycja była
dużo słabsza niż w dawnej Rzeczpospolitej.135
W rejonie Gostynina osiedlano Niemców z Pomorza i Szwabii (na południe od Gostynina). Pierwsi osadnicy otrzymywali umowę wstępną z agencji
pośrednictwa w ich miejscu zamieszkania. Otrzymywali pieniądze na opłacenie podróży oraz czas do pierwszych żniw. Uzyskiwali zwolnienia podatkowe
na 10 lat, zwolnienie od służby wojskowej i dodatkowo sprzęt gospodarstwa
domowego i zwierzęta.136
W takich wsiach funkcjonował sąd wiejski, którego skład (sołtys i dwaj
ławnicy) zatwierdzał właściciel gruntu. Władze sądowe i władze wiejskie wybierane były co roku przez ogół mieszkańców.137
Na przełomie XVIII i XIX wieku powstało bardzo wiele nowych miejscowości związanych z osadnictwem niemieckim: Bolesławów, Marianów Lucieński,
135
136
137
133
134
Tamże, s. 263.
Lustracja województwa rawskiego 1789, s. 192.
Szubska-Bieroń E, Osadnictwo niemieckie..., s. 263.
Tamże, s. 260.
Szczepański J., Gostynin i ziemia gostynińska..., s. 191.
34
Bielawy, Blumemfeld138 , Donnersruh139 , Friedelslust140 , Heineleben141, Legardy, Georgental, Marianów Lucieński,142 Nagodów, Nowa Wieś.
Osadnicy z Niemiec zamieszkali też w Sierakowie, powstały też Holendry
Sierakowski, Stanisławów Skrzański. Zakładano zbory ewangelickie i szkoły
niemieckie. W 1798 roku szkoły funkcjonowały w miejscowościach Kiełpieniec i Sierakowskie Holendry. W dwa lata później szkół było już dużo więcej.143
Koloniści otrzymali wiele udogodnień i przywilejów.144
Osadnicy ci zupełnie inaczej gospodarowali niż miejscowi polscy chłopi.
Na przykład ziemię otrzymywali w jednym kawałku, nie zaś w trójpolówce
(w różnych działach) jak to było w dawnym prawie niemieckim. Każdy z osadników otrzymywał grunty podobnej jakości. Poszczególne działy oddzielone
były rowami odwadniającymi. Wielkość gospodarstwa dochodziła do 15 ha.
W ramach dzierżawionej ziemi wydzielano tereny gromadzkie, na których budowano szkołę, zbór, karczmę czy cmentarz. Cmentarze lokowano
raczej z dala od zabudowań. Gospodarstwa miały kształt kwadratu lub prostokąta. Budynki lokowano pośrodku gospodarstwa i stąd budownictwo było
z reguły rozrzucone na dużym terenie. Osadnicy budowali wały, rowy odwadniające, sadzono wierzby i topole. Domy stawiano na sztucznie usypanych wzgórzach. Te pagórki miały być na tyle duże, aby ochronić dom przed
nadmiernym zalaniem.145
Charakterystyczną cechą zabudowy wsi niemieckich była zagroda jednobudynkowa. Pod jednym dachem mieścił się budynek mieszkalny, obora ze
stajnią, stodoła, kurnik. Takie budownictwo wywodziło się tradycyjnego budownictwa z Fryzji. Dopiero w drugiej połowie XIX wieku zaczęto budować
zagrody złożone z budynków niepołączonych dachami. Domy stawiano frontem do nurtu rzeki oraz do drogi biegnącej wzdłuż cieku wodnego. Siedliska
usytuowane były w pobliżu głównej drogi i połączone z nią drogą dojazdową,
też często sztucznie podwyższoną. W zagrodach wielobudynkowych powstałych w XIX wieku dom usytuowany był kalenicą do rzeki, a budynki gospodarcze szczytem do niej. Dziedziniec gospodarczy lokowano od strony pola.146
Dziś część Bielaw.
Dziś Zwoleń.
140
Dziś Bolesławów.
141
Dziś Podgórze.
142
Dziś Miałkówek.
143
Tamże.
144
Szczepański J., Od zaboru pruskiego do powstania listopadowego..., s. 230.
145
Szałygin J, Katalog zabytków osadnictwa..., s. 24.
146
Tamże.
138
139
35
Budynki złożone były z dwóch części; mieszkalnej i gospodarczej, niezależnych komunikacyjnie. Domy budowano na linii wschód-zachód. Wnętrze
części mieszkalnej było dwutraktowe i dwuosiowe. Składało się z czterech pomieszczeń, dwóch kuchni i dwóch izb. Centralną część mieszkania na styku
wszystkich pomieszczeń zajmował piec. Występowanie dwóch kuchni związane było z zamieszkiwaniem domu przez dwa pokolenia. Wszystkie pomieszczenia zaopatrzone były w duże prostokątne okna. Część mieszkalna zawsze
była podpiwniczona.147
Pierwsza połowa XIX wieku to czas rozwoju osadnictwa niemieckiego na
terenach wokół Gostynina.
KSIĘSTWO WARSZAWSKIE 1807–1815
W 1806 roku państwa pruskie oraz rosyjskie toczyły wojny z napoleońską Francją. Wojska pruskie i rosyjskie raz po raz doznawały spektakularnych klęsk. W listopadzie 1806 roku armia francuska wkroczyła na obszary
zachodniego Mazowsza.148 W grudniu pojawiły się kolejne duże oddziały
wojsk francuskich. Doszło do gwałtownych walk przy przeprawie wiślanej
pod Płockiem. Po raz drugi pojawił się tutaj generał Jan Henryk Dąbrowski
– sprzymierzeniec Francji, który wzywał Polaków do walk u boku Francji.149
Przez następne miesiące rejon Gostynina stanowił obszar zaplecza wojskowego dla Francji. Francuzi domagali się żywności i paszy dla koni.150 Czasem traktowali ten kraj jako podbitą zdobycz. Z drugiej strony Napoleon
– Cesarz Francuzów dał Polakom nadzieję. Na mocy traktatu w Tylży z czerwca 1807 roku powstało Księstwo Warszawskie – podległe Francji państwo
stanowiące namiastkę niepodległej Polski. Na grunt polski przeszczepiono
pewne nowoczesne instytucje. Księstwo Warszawskie zyskało nowoczesną
konstytucję (lipiec 1807 roku). Chłopi zyskali na przykład wolność osobistą.
Do tej pory o ich losie decydował pan wsi.
Kraj podzielono na departamenty i powiaty. Powstał powiat gostyniński z siedzibą w Gąbinie (od 1808 roku) wchodzący w skład departamentu
Tamże.
Szczepański J. Gostynin od zaboru pruskiego do powstania listopadowego, [w:] Dzieje Gostynina od XI
do XXI wieku, Gostynin 2010, s. 176.
149
Tamże, s. 176.
150
Tamże, s. 177.
147
148
36
warszawskiego. Powiaty zarządzane były przez podprefektów. Na czele powiatu gostynińskiego stał Ignacy Marceli Walewski.151
Wiosną 1809 roku młode państwo – Księstwo Warszawskie toczyło wojnę
z Austrią. Na teren powiatu wkroczyły wojska austriackie, które rozpoczęły
grabież podbitego kraju.152 Wojska austriackie doznały klęski. Bitwa rozegrała
się między innymi w lasach na północ od Gostynina. Austriacy zostali ostatecznie pobici i Księstwo Warszawskie zyskało nowe terytoria.153
Podczas funkcjonowania Księstwa Warszawskiego przeprowadzono dość
rewolucyjne w Polsce zmiany w administracji lokalnej. Na mocy dekretu księcia warszawskiego z 23 lutego 1809 roku utworzono gminy wiejskie. Każda wieś
stanowiło osobną gminę. Posiadały one pewne formy samorządu, ale pod ścisłą kontrolą właścicieli ziemskich, którzy sprawowali również obligatoryjnie
urząd wójta. Jeden wójt mógł pełnić urząd wójtowski w różnych wsiach należących do niego. Na czele wsi stanął sołtys. Wsie posiadały także organy
przedstawicielskie – rady zbierające się dwa razy w roku. Były to dość rewolucyjne zmiany. Wieś polska stała się częścią administracji kraju.154
Wiosną 1812 roku powiat gostyniński był terenem przemarszu wojsk idących na Rosję. Były to oddziały francuskie, polskie, włoskie i z różnych państw
niemieckich. Marsz wojsk bawarskich dał się we znaki ludności cywilnej.155
Latem i jesienią 1812 roku armia napoleońska odnosiła sukcesy w głębi
Rosji. Wraz z nastaniem zimy wszystko się zmieniło. Wielka Armia musiała
wycofać się do Polski w wyniku ciężkiej zimy. W styczniu 1813 roku w rejonie Gostynina pojawiły się resztki dumnej armii. W lutym pojawiły się okupacyjne wojska rosyjskie. Wszystkie przemarsze wojskowe zawsze oznaczały
rekwizycje i cierpienia ludności cywilnej.156
KRÓLESTWO POLSKIE 1815–1830
W latach 1813–1815 trwała okupacja wojskowa rosyjska. Napoleon Bonaparte po klęskach w bitwach pod Lipskiem (1813) i Waterloo (1815) został
Tamże, s. 179.
Tamże.
153
Tamże, s. 180.
154
Dekret z 23 lutego 1809 roku („Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego”, tom I, s. 201–209)
155
Szczepański J. Gostynin od zaboru pruskiego do powstania..., s. 188.
156
Tamże, s. 189.
151
152
37
ostatecznie rozgromiony i zakończył się okres dominacji Francji w Europie.
W 1815 roku na mocy porozumień Kongresu Wiedeńskiego powstało Królestwo Polskie pod berłem cara Rosji. Było to autonomiczne państwo z własną
administracją i wojskiem. Dawne departamenty przemianowano na województwa. Powstało zatem województwo mazowieckie, dzieląc się na obwody,
a te na powiaty. Powołano obwód gostyniński z powiatem gostynińskim.
Pozostawiono gminny ustrój wiejski. Według Konstytucji Królestwa Polskiego wójt to było ostatnie ogniwo administracji krajowej. Do obowiązków
wójta należało: tamować rozpowszechnianie czynów obrażających moralność,
prowadzić statystykę ludności, zasiewów zboża i bydła, rozkwaterować przyrzeczoną w przychodzie ilość wojska, wydawać zaświadczenia i paszporty, zapobiegać próżniactwu i żebractwu, zatrzymywać dezerterów, przystawiać powołanych
rekrutów do wojska, przestrzegać, aby osoby przybywające do gminy wykazywały się właściwymi zaświadczeniami, utrzymywać protokoły odebranych rozkazów rządowych i w ogóle czynić zadosyć wszystkim poleceniom władz.157
W swych czynnościach wójt posługiwał się pieczęcią urzędową. Był odpowiedzialny za zastępcę i sołtysów powołanych przez siebie na wsiach. Każda wieś, osiedle i część wsi, jeżeli liczyło przynajmniej 10 dymów158, stanowiły
odrębną gminę. Kilka lub kilkanaście wsi należących do jednego właściciela
mogło stanowić jedną gminę. Wsie należące do różnych właścicieli i stanowiące odrębne gminy mogły być połączone w jedną gminę. Ówczesny wójt
miał obowiązek prowadzenia aż 50 różnych ksiąg, od akt cudzoziemców po
akta broni myśliwskiej. Często dziedzice majątków wyręczali się zastępcami.
Aby być zastępcą wójta, należało przedstawić dokumenty: metrykę chrztu,
świadectwo sądu poprawczego, deklarację zrzeczenia się uczestnictwa w tajnych organizacjach, świadectwo zamieszkania na terenie kraju, życiorys.
Wójtowie lub zastępcy w każdej wsi mieli do pomocy sołtysów.159
Kolejne kilkanaście lat (1815–1830) to czas względnego rozwoju gospodarczego po licznych wojnach przełomu XVIII i XIX wieku. W tym okresie
powstało wiele nowych wsi na wykarczowanych gruntach leśnych. Rozwijały
się też osady niemieckie, bowiem władze sprzyjały temu władze Królestwa
Polskiego.
Mencel T., Gmina dominalna w Królestwie Polskim przed uwłaszczeniem [w:] „Gmina wiejska i jej samorząd”, red. H. Brodowska, Warszawa 1989, s. 109.
158
Dymami dawniej określano jeden dom, jedno ognisko domowe, jeden dym – jedna rodzina.
159
Tamże, s. 118–119.
157
38
POWSTANIE LISTOPADOWE
W listopadzie 1830 roku w Warszawie rozpoczęło się powstanie listopadowe zainicjowane przez patriotyczną młodzież ze szkół wojskowych.
W trakcie powstania okolice Gostynina znalazły się poza terenem głównych działań wojennych. Mimo że działania wojenne rozgrywały się daleko stąd,
to wielu mieszkańców wzięło w nich udział. W kościołach gostynińskich ogłoszono z ambon uniwersały rządu powstańczego. 10 grudnia 1830 roku w Gąbinie
miało miejsce zebranie obywateli powiatu gostynińskiego. Akces do powstania
zgłosiła szlachta ziemi gostynińskiej. W miastach i wsiach powołano oddziały
Straży Bezpieczeństwa oraz Gwardii Ruchomej. Ich zadaniem było strzeżenie
ładu i porządku publicznego. Jednocześnie była to rezerwa rekrutacyjna dla oddziałów liniowych. W Gostyninie Straż Bezpieczeństwa zwano Strażą Obywatelską, natomiast Gwardia Ruchoma zwała się Gwardią Narodową.160
Dowódcą Gwardii Narodowej był Michał Grabowski. Oddział liczył w sumie 2 600 ludzi, podzielony na dwa bataliony. Na przełomie maja i czerwca
500 żołnierzy z tutejszej Gwardii Narodowej przeszło do regularnych oddziałów. W Gostyninie zlokalizowano magazyny żywnościowe.
28 marca 1831 roku w urzędzie municypalnym (miejskim) w Gostyninie
odbierano przysięgę od mieszkańców miasta, wsi i dworów z okolicy.161 Zgłosiło się 161 osób. Przeważała ludność polska, tylko kilku Niemców zdecydowało się na złożenie przysięgi. Niektórzy Niemcy wręcz opuścili ten teren.162
Początkowo wojska polskie wygrywały walki powstańcze, jednak błędy
dowódców i ich niewiara w zwycięstwo przyczyniły się do klęsk. W czerwcu
1831 roku wojska rosyjskie zajęły północne Mazowsze, w tym pobliski Płock.
Ziemia gostynińska z odległego zaplecza stała się miejscem przyfrontowym.
Przeprawy przez Wisłę broniła Straż Bezpieczeństwa, w tym żołnierze z powiatu gostynińskiego. Rosjanie nie zdecydowali się na przeprawę w okolicy
Płocka i dopiero w następnym miesiącu wkroczył na teren obwodu gostynińskiego. Błędy dowództwa przyczyniły się do kolejnych klęsk wojsk powstańczych. 28 lipca 1831 roku Rosjanie zajęli Gostynin. Weszli do miasta od
strony wsi Skoki i Nowa Mysłownia.163 Z Gostynina wycofały się uprzednio
wojska polskie i polska administracja.
160
Szczepański Janusz, Gostynin od zaboru pruskiego..., s. 213.
161
Tamże, s. 215.
162Tamże.
163
Tamże, s. 220.
39
Z ambon kościołów w Gostyninie i sąsiednich kościołów odczytano tym
razem odezwę feldmarszałka Rosji Iwana Paskiewicza wzywającą mieszkańców do powrotu do domów i obiecując im bezpieczeństwo.164
Mapa jeneralna województwa mazowieckiego ułożona według najlepszych źródeł
przez Juliusza Colberga, Warszawa 1826 (fragment)
LATA 1831–1863
Wieś gostynińska odczuła działania wojenne. Gazety pisały: Choroby panujące w ich [rosyjskich] obozach, cholerę roznoszą na wszystkie strony. Są wsie,
gdzie nieprzyjaciel przebywał, a gdzie mało co pozostało ludności. Pozostawione
w tyle obozowiska, zapełnione są zawsze trupami, z których okropne wyziewy
Tamże, s. 222.
164
40
na około się rozszerzają. W wielu miejscach musiano całe pola i zboża w okolicy obozów spalić. Nieprzyjaciel dopuszcza się systematycznych zniszczeń. Pola
wycinają, niszczą, kartofle wykopują.165 Był to czas przed żniwami. Chłopom
okolicznych wsi rekwirowano zboże i siano. Przez następne lata mieszkańcy
Białotarska, Dąbrówki, Rataj i Leśniewic prosili gostynińskiego proboszcza
o zwolnienie ich z obowiązku oddawania dziesięciny.166
Działania wojenne z 1831 roku, epidemia cholery oraz upadek gospodarczy przyczyniły się do znacznego spadku liczby mieszkańców tych okolic. Powiat gostyniński należał do najbardziej poszkodowanych na całym Mazowszu
podczas epidemii cholery.167
W pierwszej połowie XIX wieku w tych okolicach miały miejsce także liczne powodzie. Zanotowano je w latach: 1809, 1813, 1839, 1844, 1845
i 1853.168
Po powstaniu listopadowym wiele majątków w obwodzie gostynińskim
skonfiskowano za zaangażowanie w powstanie. Były to na przykład dobra
Bielice należące do Karola Bardzińskiego, Zaborów Nowy należące do Teodora Zaborowskiego, Sokołowo Nepomucena Bardzińskiego, Zaborów Stary
– Walentego Zaborowskiego, Białe Adolfa Łączyńskiego, Belno i Pomorzany
Leszczyńskiego.169 Z czasem niektórzy z nich odzyskali swoje dobra.
Ustanie działań wojennych nie przyczyniło się do polepszenia sytuacji
tutejszej ludności. W tym trudnym czasie należało wyżywić i zorganizować
kwatery dla licznych wojsk rosyjskich. Chłopi i dwory mieli też obowiązek
dostarczania podwód. Dodatkowo Rosjanie rozpoczęli pobór do wojska carskiego. Wcześniej Polacy służyli w wojsku polskim, teraz brano rekrutów do
armii rosyjskiej. Służba tam była niezwykle ciężka, mogła trwać nawet 20 lat.
Niewielu wracało.170 Co roku kilkuset młodych mężczyzn wysyłano do wojska w centralnych guberniach Cesarstwa.
Po powstaniu listopadowym miały miejsce liczne zmiany administracyjne. Wiązało się to z likwidacją odrębności Królestwa Polskiego. W 1837 roku
województwa zostały zlikwidowane i zastąpione przez gubernie – wzorem
Rosji. Powstała zatem gubernia mazowiecka. Natomiast w 1842 roku dawne
Tamże.
Tamże, s. 222.
167
Tamże, s. 222.
168
Tamże, s. 266.
169
Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 1773–1867, Warszawa 1929, s. 22.
170
Chudzyński M., Gostynin i powiat gostyniński w latach 1832-1864, [w:] „Dzieje Gostynina od XI do XXI
wieku”, Gostynin 2010, s. 225.
165
166
41
obwody przemianowano na powiaty, a te na okręgi – bez większego znaczenia. Władze powołały powiat gostyniński z siedzibą w Kutnie.
W 1859 roku władze przeprowadziły ważną reformę ustroju gminnego.
Od tej pory gmina musiała składać się z przynajmniej 50 dymów pod zarządem jednego wójta. Jeżeli jeden właściciel ziemski miał co najmniej 50 dymów
i posiadał kwalifikacje, to zostawał wójtem. Mniejsze majątki ziemskie mogły być połączone w jedną gminę. Właściciele ziemscy sami wybierali spośród siebie wójta i przedstawiali do zatwierdzenia przez Komisję Rządową
do Spraw Wewnętrznych. Jeżeli przedstawiony kandydat nie miał kwalifikacji, właściciele musieli przedstawić inną osobę. W razie kłopotów ze znalezieniem kandydata, wójta wyznaczała Komisja Rządowa na koszt właścicieli.
Do pomocy wójt miał radnych wybranych przez mieszkańców zatwierdzonych przez naczelnika powiatu. Od 1859 roku sołtysów wybierali już sami
mieszkańcy.
ROZWÓJ PRZEMYSŁU
Okres XIX wieku to szybki rozwój przemysłu. W powiecie gostynińskim
tradycyjnie rozwijało się cukrownictwo. Do przodujących cukrowni należały
Sieraków w Sierakowie i Urszulin w Belnie.171
Rozwijało się także gorzelnictwo. Przy wielu folwarkach działały gorzelnie produkujące alkohol z ziemniaków.172 Dzięki nim gwałtowanie wzrastała
uprawa ziemniaków. Ciekawostką jest fakt funkcjonowania browaru i fabryki wódek i likierów w Rogożewie. Browar był niewielki, natomiast fabryka
wódek i likierów należała do największych tego typu zakładów w powiecie
gostynińskim. W tym samym majątku działała też niewielka fabryka octu.173
Tak jak przed wiekami okolice Gostynina znane były z licznych młynów.
Te tradycje sięgały czasów XV i XVI stulecia. Młyny funkcjonowały w tym
okresie w Dąbrówce przy miejscowy folwarku.174 Także w Gaśnie już od kilkuset lat kultywowano tradycje młynarskie.175 Podobnie było w Górkach.176,
Tamże, s. 295.
Tamże. .
173
Tamże.
174
Słownik Geograficzny..., tom I, s. 933.
175
Skorowidz miejscowości..., Lucień.
176
Tamże. Słownik Geograficzny..., tom II, s. 713.
171
172
42
funkcjonował ciągle młyn Sochora, Żelazny. Ośrodkami młynarskimi pozostawały: Mniszek177, Brzozówka i Skoki.178
Tradycje przemysłowe sięgające XV i XVI stulecia kontynuowano w Lucieniu. W XIX stuleciu notowano tutaj gorzelnię, cegielnię, młyn wodny. Eksploatowano pokłady torfu i kamienia wapiennego.179
Do większych ośrodków przemysłowych należał też majątek Piotrów.
W końcu XIX wieku wykazywano tam młyn wodny, wiatrak oraz cegielnię.180
Znaczniejszym ośrodkiem przemysłowym był także folwark Osiny. Notowano tutaj młyn i wiatrak.181 Także Solec był ośrodkiem przemysłowym. Funkcjonowała smolarnia, młyn (Jordanów) i browar.182
Liczne były miejsca związane z eksploatacją lasów. W takich ośrodkach
wyrabiano węgiel drzewny, smołę. Zachowały się nazwy topograficzne wskazujące na okoliczności powstania tych miejscowości. Na północ od Krzywia
znajdują się miejscowości Nowa Huta i Smolarnia. Na eksploatację lasów
wskazuje nazwa wsi Polesie w pobliżu Kozic. Na zachodnich krańcach gminy
wielokrotnie powtarza się nazwa „huta” związana z hutnictwem – przerobem
drewna na węgiel drzewny. Są to Babska Huta, Huta Zaborowska. Powyższe
miejscowości dotyczą dawnej gminy Rataje.
Przez cały okres XIX wieku systematycznie spadał obszar lasów. Ogromne połacie lasu wycinano na pola uprawne i w związku z potrzebami przemysłu. Dość duże obszary leśne zachowały dobra Lucień.183
Rozwój przemysłu pociągnął za sobą rozwój dróg i możliwości zarobkowania przez chłopów przy transporcie towarów do i z zakładów przemysłowych.
POWSTANIE STYCZNIOWE
Już od 1861 roku cały teren Królestwa Polskiego ogarnęło wrzenie rewolucyjne. Liczne były demonstracje i uroczystości patriotyczno-religijne.
Zmian domagała się także polska wieś. W konspiracji przygotowywano plan
zbrojnego powstania. W dniu 22 stycznia 1863 roku powstanie wybuchło.
Tamże, tom VI, s. 554.
Skorowidz miejscowości..., s. 34.
179
Słownik Geograficzny..., tom V, s. 461.
180
Tamże, tom VIII, s. 212.
181
Tamże.
182
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego..., tom XI, s. 44.
183
Chudzyński M., Gostynin i powiat gostyniński w latach 1832–1864..., s. 294.
177
178
43
W rejonie Gostynina zyskało duże poparcie wśród wielu ziemian i inteligencji. Gostynin został opuszczony przez wojska carskie. Powstańcy jednak
nie zajęli miasta. Trwały walki partyzanckie w oparciu o liczne tereny leśne.
W pierwszych dniach powstania na stronę powstańców przeszedł oddział
wojskowy pod dowództwem Emeryka Syrewicza – Polaka w służbie rosyjskiej. Oddział ten w dniu 28 stycznia 1863 roku, w pobliżu Jeziora Białego, napadł na kozaków rosyjskich transportujących jeńców. Syrewicz i jego oddział
walczyli do grudnia 1863 roku.
W dniu 7 marca 1863 roku pomiędzy wsiami Krzywie i Chojenek miała miejsce potyczka wojsk powstańczych pod dowództwem Łakińskiego
i Rosjan pod wodzą Hagenmajstra. W potyczce Rosjanie stracili 3 żołnierzy,
6 zostało rannych.184 Oddział ten liczący około 700 powstańców stanowił
znaczą siłę w powiecie. 12 marca stacjonował w folwarku Lucień, gdzie zaatakowali ich Rosjanie w dwóch kolumnach. Powstańcy nie wytrzymali ataku
i cofali się w kierunku Gostynina. W miejscowości Gaśno zostali przyparci do jeziora, gdzie wydarzała się tragedia. Wielu powstańców zginęło
w wodach jeziora.
W następnych miesiącach walki w powiecie gostynińskim nie były już
tak intensywne. Do potyczki doszło jeszcze we wrześniu 1863 roku pod Sokołem.
W trakcie powstania istniała polska podziemna administracja, która
zbierała nawet podatki. Skarbnikiem rządu powstańczego w powiecie gostynińskim był Feliks Higersberger właściciel kilku majątków w okolicach Gostynian (Skrzany, Rataje, Piotrów). Jego wnuk opisuje zdarzenie z tamtych
czasów usłyszane od przodków. Pewnego razu Higersberger przewoził kasę
powstańczą. Jechał bryczką zaprzężoną w konie, którymi powoził stangret.
Kiedy przejeżdżali przez las, między Skrzanami i Gostyninem, zatrzymał ich
patrol kozacki. Dowódca patrolu oświadczył Feliksowi, iż jest on aresztowany, dowódca zsiadł z konia i usiadł w bryczce obok Higersbergera z pistoletem w ręku. Kozacy jechali z przodu sto czy dwieście metrów przed bryczką.
W pewnym momencie Feliks Higserberger sięgnął po tabakę, którą wtedy
powszechnie zażywano i sypnął oficerowi w oczy. Ten nawet nie krzyknął
i Feliks zepchnął go z bryczki, uciekając wraz ze stangretem w boczną drogę.
Kozacy nie interweniowali. Prawdopodobnie oficer nawet nie przyznał się,
Tenże, Powstanie styczniowe, [w:] Dzieje Gostynina i ziemi gostynińskiej, pod red. M. Chudzyńskiego,
Warszawa 1990, s. 326.
184
44
że został w ten sposób potraktowany. Rosjanie nie wyciągnęli żadnych konsekwencji wobec Higersbergera.185
Mimo zaangażowania Polaków powstanie nie miał szans na przetrwanie.
Siły rosyjskie były zbyt duże. Jesienią 1863 roku powstanie zaczęło zamierać.
LATA 1864–1905
Powstanie styczniowe zakończyło się klęską. Dało to pretekst Rosji do
wzmożonego nacisku rusyfikacyjnego. Od 1871 roku język rosyjski był już
obowiązkowy we wszystkich szkołach, także elementarnych. Ze szkół usuwano Polaków i zastępowano ich Rosjanami. Tym językiem posługiwano się
także w kancelariach urzędów gmin.186
Ludność została zmuszona do świętowania świąt rosyjskich. W kościołach katolickich odczytywano modlitwy za rodzinę carską. Dodatkowo
wszystkie akta parafialne spisywano w języku rosyjskim.187
Lata 60-te XIX stulecia to przełomowy okres w życiu wsi Królestwa Polskiego. Władze carskie w rok po wybuchu powstania przystąpiły do uwłaszczenia ziemi dworskiej, aby w ten sposób odciągnąć chłopów od walki. Ziemia
dworska użytkowana przez chłopów stała się ich własnością. W każdej wsi
przystąpiono do wymierzania gruntów. Powstały Tabele Likwidacyjne osobne
dla poszczególnych miejscowości, w których dokładnie określono ilość gruntów należących do każdego gospodarza. Powstały szczegółowe mapki gruntów. Chłopi musieli spłacić otrzymaną ziemię, ale otrzymywali ją na własność.
Zmieniło to zupełnie stosunki własnościowe na polskiej wsi. Pełnoprawnymi
gospodarzami wsi stali się odtąd posiadacze gruntów. Wieś została oddzielona
od dworu i folwarku stając się rzeczywistym podmiotem stosunków ekonomicznych. Każdy gospodarz mógł sprzedać lub podzielić swój majątek. Z dworem łączyła wieś tylko sprawa serwitutów, czyli wspólnie użytkowanych lasów
i łąk. Z czasem i tą sprawę rozwiązane poprzez podział wspólnot.
W ciągu kilku lat (od 1859 roku) do uwłaszczenia gruntów dworskich obszar ziemi będący w rękach chłopskich wzrósł z 20 do 30%. W latach 70. XIX
wieku było to już 35% ogólnej powierzchni powiatu. Ponad połowa gruntów
http://www.welecja.pl/50, Stefan_Higersberger.
Chudzyński M., Gostynin i powiat gostyniński od 1864 roku do odzyskania niepodległości, [w:] Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku, Gostynin 2010, s 287.
187
Tamże, s. 288.
185
186
45
nadal należała do szlachty.188 W następnych latach ten udział stopniowo malał. Folwarki kurczyły się pod wpływem parcelacji majątków na rzecz drobnych właścicieli – kolonistów. Wśród wielkich majątków wyróżniał się Lucień
liczący ponad 5500 mórg (dawne z 1884 roku).189 Innym dużym majątkiem
były Rataje własność rodziny Higersbergerów. Folwark Rataje w 1881 roku
liczył 1081 mórg.190 Duże gospodarstwa sprowadzały maszyny rolnicze z Niemiec, Anglii i Holandii. Używano pierwszych żniwiarek i siewników.191
Uwłaszczenie ziemi dworskiej spowodowało intensyfikację produkcji
rolnej w dotychczasowych majątków. Obok tradycyjnej uprawy zbóż postawiono także na hodowlę, produkcję przemysłową, uprawę buraków cukrowych itp.192 Stosowano coraz nowocześniejsze maszyny rolnicze. Sierp został
wyparty przez kosy zwane holenderskimi.193
Również gospodarstwa chłopskie musiały intensywnie wykorzystywać
swoje zasoby. Wiązało się to z szybkim wzrostem ludności. Wykorzystywano
wszystkie ugory i nieużytki. Rozpowszechniła się melioracja gruntów. Okolice Gostynina znane były z hodowli bydła. W XIX wieku hodowano bydło
na dużą skalę w Lucieniu i Belnie.194 Rozwijało się także mleczarstwo. W Sierakowie powstała mleczarnia.195 Nastąpił rozwój hodowli trzody chlewnej.
Zaczęto budować w tym celu chlewnie, wcześniej ich nie stosowano. Przeważnie trzodę chlewną hodowali chłopi, także bezrolni.196 Kontynuowano
także hodowlę owiec. Przodowali w tym właściciele Lucienia.197 Hodowano
także drób. Wyróżniali się w tym koloniści niemieccy. Hodowla i sprzedaż
drobiu dostarczała drobnych sum pieniędzy na artykuły pierwszej potrzeby.198
W niewielkim stopniu rozwijało się sadownictwo. W 1882 roku w całym
powiecie gostynińskim pod sadownictwo przeznaczano tylko 308 mórg na obszarach dworskich i 163 morgi na terenach włościańskich (chłopskich).199
Obok zmian ekonomicznych wieś gostynińska doznała także zmian administracyjnych. Ukaz carski z 1864 roku zupełnie zmienił ustrój gminny
Tamże, s. 289.
Tamże, s. 290.
190
Tamże.
191
Tamże, s. 292.
192
Tamże.
193
Tamże, s. 292.
194
Tamże, s. 292.
195
Tamże, s. 293.
196
Tamże.
197
Tamże, s. 293.
198
Tamże, s. 293.
199
Tamże.
188
189
46
na polskiej wsi. Po raz pierwszy gmina miała charakter samorządowy i została oddzielona od władzy właścicieli ziemskich (dziedziców). Władze preferowały na urzędach gminy ludzi chłopskiego pochodzenia. Gminę tworzyły
zarówno grunty włościańskie (chłopskie), jak i dworskie (folwarki).
Ukaz carski wprowadzający ustrój samorządu gminnego został podpisany w dniu 19 lutego (2 marca) 1864 roku.200 Od tej pory każda gmina składała
się z wiosek, kolonii, folwarków i dworów, niezależnie od podziałów własności dworskiej. Utworzono gromady wiejskie na czele z sołtysem i zebraniem
gromadzkim.
Jak wspomniano wyżej w 1864 roku nadano nowy ustrój gminom funkcjonującym od 1859 roku. Ich granice początkowo pozostawały bez zmian.
Najważniejsze było to, że nowe gminy zbiorowe były wyłączone z pod władzy
właścicieli ziemskich.
W 1866 roku przystąpiono w Królestwie Polskim do reformy administracji państwa. Miało to na celu unifikację tego kraju z Cesarstwem Rosji.
Z początkiem 1867 roku zreorganizowano podział na gubernie. Dawna gubernia warszawska zyskała nowe granice. Podzielono ją także na nowe powiaty. Wśród powołanych powiatów był także powiat gostyniński z siedzibą
w Gostyninie.
Wraz z reformą „gubernialno-powiatową” przeprowadzono nowy podział na gminy wiejskie w ramach guberni i powiatów. Mniej więcej z dwóch
gmin, z czasów 1859 roku, powołano jedną nową gminę. Zmiany zostały
ogłoszone z końcem 1866 roku (19/31 grudnia) i weszły w życie z początkiem
1867 roku.
W ramach powiatu gostynińskiego powołano gminy wiejskie: Lucień,
Białe, Łąck, Ciechomice, Dobrzyków, Solec, Rataje, Skrzany, Szczawin-Kościelny, Czermno, Dobrów, Kamień, Zyck, Słubice, Sanniki, Pacyna, Kiernozia i Duninowo.
Ówczesny powiat gostyniński był dużo większy niż obecny. Na obszarze współczesnej Gminy Gostynin powołano gminy: Lucień, Rataje, Solec
i Skrzany. Niektóre z powyższych gmin funkcjonowały zaledwie parę lat i zostały przez władzę w początku lat 70. XIX stulecia zlikwidowanych. Taki los
spotkał gminę Solec, jej obszar włączono do gminy Rataje, przez co powstała
bardzo duża gmina Rataje.
Dziennik Praw Królestwa Polskiego, 1864, tom 62.
200
47
Fragment mapy administracyjnej z początku XX wieku
Nadano nowy ustrój gminom, który obowiązywał w pewnych zakresach
aż do 1933 roku.
Organem uchwałodawczym gminy było zebranie gminne. W zebraniu
gminnym mogli brać udział wszyscy pełnoletni gospodarze bez względu
na wyznanie. Należało mieć na terenie gminy przynajmniej 3 morgi gruntu,
aby uczestniczyć w obradach. W zebraniu gminnym udziału nie brali: sędziowie pokoju, duchowni, urzędnicy policji powiatowej oraz osoby pozostające
pod nadzorem policji. Do uprawnień zebrania gminnego należało:
– wybór wójta gminy, ławników, pisarza i innych urzędników gminnych,
– uchwały we wszelkich interesach gospodarczych i innych dotyczących całej gminy,
– przeznaczenie środków opiekuńczych i na urządzenie szkół gminnych,
– ustanowienie działań i rachunków osób z wyboru w gminie pracujących,
– rozporządzanie nieruchomym majątkiem całej gminy,
– wybór pełnomocników do załatwiania spraw gminy,
– wyrzeczenie we wszelkich takich przypadkach, w których na zasadzie
ogólnego prawa lub innych postanowień zajdzie potrzeba wyrażenia zgody całej
gminy lub wypowiedzenia się. 48
Do ważności uchwał zebrania gminnego potrzebna była obecność
przynajmniej połowy uprawnionych. Uchwały zapadały jednomyślnie lub
większością głosów, a w przypadku równości decydował głos wójta. Każdy
uprawniony miał jeden głos.
Według ukazu carskiego gmina dzieliła się na gromady. Gromada składała się z włościan jednej wsi lub kolonii posiadających w niej prawo własności
lub jakąkolwiek nieruchomość. Takim gospodarzom przysługiwało prawo
głosu na zebraniach gromadzkich. W zebraniach nie mogli uczestniczyć pracownicy folwarczni oraz robotnicy rolni. Zebranie gromadzkie zwoływał wójt
lub sołtys. Mogli w nim uczestniczyć pełnoletni właściciele nieruchomości
na terenie gromady. Od 1880 roku mogły w nich także uczestniczyć kobiety
– właścicielki gruntów.
Zebranie gminne wybierało sołtysa, rozporządzało mieniem wspólnym
(gromadzkim) oraz naradzało się w sprawach całej gromady.
Władza wójta rozciągała się na wszystkich mieszkańców gminy. Był on
zobowiązany:
– donosić zwierzchności o samowolnie wydalających się z gminy i o popełnionych w gminie nieporządkach,
– donosić zwierzchności policyjnej o wszelkich nadzwyczajnych w gminie
wypadkach jak pożary, wylewy wód, choroby epidemiczne itp.,
– zabezpieczać ślady przestępstw, dochodzić i zatrzymywać winowajców,
– wykonywać wyroki sądów,
– zwoływać i zamykać zebranie gminne,
– wnosić sprawy pod jego obrady,
– mieć nadzór nad urzędnikami i sołtysami,
– czuwać nad wypełnieniem rządowych i gminnych powinności oraz wojskowego zaciągu,
– mieć dozór nad gruntami opuszczonymi w gminie,
– przestrzegać rzetelności miar i wag w publicznych miejscach sprzedaży,
– opiekować się ubogimi, sierotami i dotkniętymi kalectwem lub chorobą.
W ukazie carskim zapisano: wójt winien się naradzać z ławnikami i sołtysami i wzywać ich do wspólnego z sobą działania, a w szczególności w tych
sprawach, które dotyczą ogólnego zagospodarowania i dobra gminy.
Wójt miał prawo ukarać każdego w swojej gminie za wykroczenia policyjne najwyżej dwudniowym aresztem lub karą pieniężną do wysokości 1 rubla
z zamianą na dwudniową robotę publiczną. Wójt miał prawo kontrolować
49
świadectwa osób przejeżdżających przez gminę i czasowo na jej terenie przebywających.
Urzędnicy gminni składali przysięgę przed naczelnikiem powiatu. Pobierali
wynagrodzenie i byli wolni od świadczeń w naturze i służby wojskowej. Jeżeli wójt
przez dwie kadencje sprawował „należycie” urząd, mógł zwolnić od służby wojskowej syna lub krewnego. Była to poważna zachęta dla wójtów. Wójt posługiwał
się pieczęcią i podlegał naczelnikowi powiatu, przez którego mógł być ukarany.
Sołtys był pomocnikiem wójta i wykonywał jego polecenia. Każda wieś
lub kolonia stanowiła oddzielną gromadę wiejską z wybieranym spośród
mieszkańców sołtysem.
Prowadzeniem ksiąg gminnych zajmował się pisarz gminny. Sprawował
swoje obowiązki pod nadzorem wójta. Pisarz pociągany był do odpowiedzialności za brak dokładności w treści podjętych uchwał.
Urzędów w gminie (wójt, pisarz, sołtys) nie mogły sprawować osoby poniżej
25 roku życia, niechrześcijanie, osoby bez stałego miejsca zamieszkania, skazani
za przestępstwa oraz osoby pozostające pod dozorem policji lub sądu. Umiejętność czytania i pisania nie była konieczna, aby zostać urzędnikiem gminnym,
z wyjątkiem pisarza. Kadencja urzędowania wójta i sołtysów trwała trzy lata.
Wójt miał do pomocy ławników wybieranych przez zebranie gminne.
Od 1876 roku ławnicy byli tylko urzędnikami sądowymi, w gminie powoływano w ich miejsce pełnomocników gminnych bez potrzeby ich zatwierdzenia. Pełnili oni swe funkcje bezpłatnie.
Władze carskie generalnie chciały na urzędach wójtów widzieć chłopów,
odsuwano szlachtę i ziemian. Wójt i sołtysi łączyli władzę samorządową oraz
państwową. Wypełniali różne czynności zlecone przez władze powiatowe.
Chodziło głównie o podatki i funkcje porządkowe. Nieraz zlecone zadania
wypełniały cały czas wójtów czy sołtysów.201
Gminy wiejskie początkowo były też po części organem sądowniczym
dla miejscowej ludności, powstały sądy gminne na czele z wójtem i ławnikami. Od wyroków takiego sądu nie było odwołania.202
W większych osadach wiejskich ustanowiono straż ziemską. Była to służba
porządkowa, w rodzaju policji. Od końca XIX wieku przeważali w niej Rosjanie.
Była to instytucja szczególnie znienawidzona przez polską ludność.203 Szumski J., Chłopi a gmina w guberni łomżyńskiej, „Studia Łomżyńskie”, tom IV, s. 40. Tamże, s. 41.
203
Chudzyński M., Gostynin i powiat gostyniński od 1864 roku do odzyskania..., s. 293.
201
202
50
Mężczyzn powołano do wojska. Służbę skrócono do 6 lat, ale i tak była
to służba niezwykle uciążliwa. O poborze do wojska decydowało losowanie.
Służba obejmowała mężczyzn od 20 do 24 lat bez względu na stan cywilny.
Istniała możliwość wykupienia się od tego obowiązku i z tego też powodu
w wojsku służyła głównie najbiedniejsza ludność. Zdarzało się także, że poborowi uciekali za granicę, głównie do USA, aby uniknąć służby. Polakówżołnierzy wysyłano do centralnych guberni Rosji.204
Na wsiach przeważała zabudowa drewniana. Dachy pokryte były słomą.
Takie zabudowania często padały ofiarą pożarów. Tym bardziej, że ochotnicze
straże pożarne, to czas dopiero XX wieku. Powoli wkraczało budownictwo
murowane. Było to dosyć drogie i tylko najzamożniejsi gospodarze mogli sobie na to pozwolić.205
Plagą wsi były także epidemie. W 1894 roku powiat gostyniński nawiedziła epidemia cholery. Brak danych, ile osób zmarło na wsi gostynińskiej na
tę chorobę. W samym Gostyninie było to kilkadziesiąt osób.206
Przełom XIX i XX wieku to kolejna faza osadnictwa w okolicach Gostynina. Nie zawsze wiązało się to niemieckim osadnictwem. Na przykład Aleksandrynów, Julianów, Trajbudki, Ruszków, Huta Nowa, Babska Huta, Czarne
Holendry, Rumunki, Rybne, Osada, Lipa, Marianka, Stanisławów Sierakowski, Ogończyków, Antoninów, Marianka, Rumunki, Rybne, powstały jako
polskie kolonie.
Były też kolonie polsko-niemieckie, na przykład Anielin, Stefanów.
Powstały tutaj także kolonie niemieckie: Justynków, Janów, Nurwice, Polesie, Marianów Sierakowski, Stefanów. Postęp niemieckiej kolonizacji umożliwiał wykup ziemi z rąk polskich gospodarzy. Tylko w latach 1897–1907
Niemcy nabyli od Polaków aż 20 000 mórg ziemi.207
SZKOLNICTWO PRZEŁOMU XIX i XX WIEKU
Po 1864 roku to państwo przejęło pieczę nad szkolnictwem powszechnym. W każdej gminie powstawała jedna lub kilka szkół opłacanych przez
rodziców, ale organizowanych przez gminy pod nadzorem państwa. Poziom
Tamże, s. 288.
Tamże, s. 311.
206
Tamże.
207
Tamże, s. 266.
204
205
51
nauczania był bardzo niski. Nauczyciele w większości posiadali bardzo słabe
przygotowania i wykształcenie do pracy z dziećmi. Wielu nauczycieli było
pochodzenia rosyjskiego. Po powstaniu styczniowym język rosyjski stał się
obowiązkowym przedmiotem. Od 1885 roku był to już język wykładowy niemal wszystkich przedmiotów, oprócz religii i języka polskiego. Od 1900 roku
zabroniono nauki języka polskiego w szkołach elementarnych. Właśnie ten
nakaz był jednym z powodów rozruchów na wsi w 1905 roku, które objęły
cały kraj.208
Rok szkolny trwał do początków sierpnia do połowy czerwca, w praktyce
było nieco inaczej, ponieważ chłopi posługiwali się dziećmi przy pracach polowych. W efekcie nauka trwała rocznie około 4 miesięcy.
Do 1905 roku w Królestwie Polskim nie istniał obowiązek szkolny. Większość ludności wiejskiej to byli analfabeci.209 W roku 1905 zawiązała się Polska
Macierz Szkolna, która organizowała polskie szkolnictwo na terenach zaboru
rosyjskiego. W 1907 roku organizacja została zdelegalizowana. Odrodziła się
w trakcie I wojny światowej.210
POCZĄTEK XX WIEKU 1905–1914
W początkach 1905 roku całe Imperium Rosyjskie ogarnęło wrzenie
rewolucyjne. Na wsi polskiej ludność najbardziej odczuwała nacisk rusyfikacyjny. Większość chłopów nie umiała pisać i czytać nawet w języku polskim, natomiast w urzędzie i szkołach posługiwano się językiem rosyjskim.
Stwarzało to mnóstwo problemów i stało się zarzewiem wrzenia rewolucyjnego. Strajki szkolne w imieniu dzieci pod przewodnictwem rodziców stały
się powszechne w całym Królestwie Polskim, także w powiecie gostynińskim.
Wszędzie żądano wprowadzenie języka polskiego, jako języka wykładowego w szkołach powszechnych. Do tego dochodziły żądania wprowadzenia
języka polskiego do administracji gminnej. Tak było wiosną 1905 roku.211
W kościołach ostentacyjnie śpiewano polskie pieśni patriotyczne. Bojkotowano urzędników rosyjskich, szczególnie strażników ziemskich. Jesienią 1905
roku w powiecie gostynińskim zorganizowano strajki pod domami strażników
210
211
208
209
Tamże, s. 321.
Tamże, s. 321.
Tamże, s. 326.
Tamże, s. 334.
52
ziemskich. Podczas tych demonstranci szydzili, wyśmiewali, gwizdali
i wykrzykiwali różne hasła od adresem urzędników.212 Jesienią 1905 roku wybuchła druga fala strajków szkolnych spowodowane było to faktem, że po przerwie letniej wznowiły działalność szkoły powszechne i nauczyciele dalej uczyli
w języku rosyjskim. Zdarzało się, że ludność sama wprowadzała język polski
do szkół i urzędów. Usuwano siłą nauczycieli rosyjskich. Polacy, którzy byli
nauczycielami, sami lub pod presją rodziców wprowadzali ten język do szkół.213
Również administracja gminna była pod dużą presją ludności żądającej
wprowadzenia języka polskiego. Gminy niekiedy musiały ugiąć się przed polską ludnością.
Także sądownictwo gminne (sądy pokoju) spisujące akta po rosyjsku
były zmuszane do wprowadzenia języka polskiego. Niekiedy sami sędziowie
wprowadzali język polski. Tak było w Gostyninie, gdzie Stefan Higersberger
sam zaprowadził nowy język urzędowy do sądu powiatowego. Spotkały go za
to liczne kary ze strony rosyjskiej administracji.214
Rosjanie walczyli z oporem wsi przy pomocy aresztowań i kar. Jednak
wrzenie rewolucyjne ogarnęło cały kraj i trudno było z tym walczyć. Dodatkowo Rosja prowadziła wojnę z Japonią, którą przegrała. Trudno było zapanować nad zrewoltowanym całym Imperium. W końcu 1905 roku w większości gmin powiatu gostynińskiego protokoły zebrań gminnych spisywano
już po polsku. Również w szkołach gminnych prowadzono lekcje w języku
polskim. To samo dotyczyło sądów. Było to wielkie zwycięstwo Polaków, niestety krótkotrwałe.
Oprócz strajków i manifestacji dochodziło także do walk przypominających partyzantkę. W początkach 1906 roku kilkunastu uzbrojonych bojowników napadło na urząd gminy w Ratajach pod Gostyninem. Z kasy
gminnej zrabowano 4 000 rubli. Podobne oddziały napadały na urzędy
pocztowe, sklepy.215 W podobnym oddziale w tym okresie działał na przykład Józef Piłsudski.
Wiosną 1906 roku władze carskie przystąpiły do bardziej energicznych
działań. W teren wysłano duże siły wojska. Rozpoczęto wyłapywanie „partyzantów”, liderów strajków szkolnych i osób zaangażowanych we wprowadzanie języka polskiego do urzędów gminy i sądów. Rozpoczęto przywracanie
214
215
212
213
Tamże, s. 338.
Tamże, s. 340.
Tamże, s. 341.
Tamże, s. 341.
53
języka rosyjskiego we wszystkich instytucjach. Posypały się jeszcze większe
kary, aresztowania i represje.216 Między listopadem 1905 roku a lutym 1906
w powiecie gostynińskim aresztowano prawie 100 osób, w większości chłopów. Dodatkowo aresztowano 15 nauczycieli.217
Władze carskie musiały ugiąć się przed masowością ruchu polskiego.
Wprowadzono język polski jako wykładowy do szkół. Pozostawiono także
naukę języka rosyjskiego. Jednak sądy i urzędu gmin nadal stosowały tylko
język rosyjski.218
Jednym z osiągnięć tamtego czasu była zgoda władz na powstawanie
instytucji kulturalno-oświatowych i gospodarczych o charakterze polskim.
Na wsiach powstawały kółka rolnicze.
W przededniu I wojny światowej powiat gostyniński przeżywał spore
trudności gospodarcze. Uważa się, że gospodarka powiatu przeżywała stagnację.219 Następował zastój w przemyśle i rolnictwie. Kryzys dotknął wielkie majątki ziemskie. Dodatkowo problemem była przyroda. W latach 1901,
1904 i 1910 ten region dotknęły susze. W 1903 roku powódź. Natomiast lata
1912 i 1913 były niezwykle mokre. Zmniejszało to plony i dochody rolników.
Według informacji z tamtych lat więcej było sprzedających ziemię niż kupujących.220
Powstające w tym okresie polskie instytucje społeczno-oświatowe i gospodarcze natrafiły na trudny okres i działały słabo. Tuż przed I wojną światową
powiat gostyniński ogarnięty był zupełną stagnacją gospodarczą. Skutkiem
tego była masowa emigracja do Stanów Zjednoczonych, głównie mieszkańców wsi.221
218
219
220
221
216
217
Tamże, s. 341.
Tamże, s. 342.
Tamże, s. 342.
Tamże, s. 344.
Tamże, s. 344.
Tamże, s. 345.
54
Bazewicz J. K. Atlas geograficzny Ilustrowany Królestwa Polskiego, Warszawa 1907,
powiat gostyniński.
I WOJNA ŚWIATOWA
Z wybuchem wojny w lipcu 1914 roku wielu w Polsce łączyło spore nadzieje. Po raz pierwsi nasi zaborcy stanęli naprzeciw siebie. Jednak ta wojna
miała rozegrać się na terytorium Polski. 31 lipca 1914 roku ogłoszono mobilizację do wojska rosyjskiego. Dosyć zła sytuacja gospodarcza jeszcze się
pogłębiła.222 Był to spory wstrząs dla wsi gostynińskiej. Zaczynały się właśnie
żniwa, gdy duża cześć ludności została powołana do wojska. Odbiło się to
na zbiorach. Do wojska powołano lekarzy i felczerów, co pozbawiło ludność
cywilną opieki zdrowotnej.223
Działania wojenne w tym terenie rozpoczęły się w połowie października
1914 roku. Pięć dywizji IX armii niemieckiej nacierało na Warszawę. Kontratak
Tamże, s. 345.
Tamże, s. 346.
222
223
55
rosyjski z okolic Modlina i Warszawy odrzucił atak niemiecki. Działania wojenne miały miejsce także w listopadzie 1914 roku.224 Tym razem Niemcom
poszło lepiej i 17 listopada 1914 roku wojska niemieckie zajęły Gostynin.
Bardzo duże zniszczenia zanotowano we wsiach: Solec, Sokołów, Białotarsk
i okolicach.225
Na szczęście straty wśród ludności nie były tak wielkie.226
Rozpoczęła się okupacja niemiecka trwająca do listopada 1918 roku.
W tych ciężkich chwilach w całym okupowanym kraju powstały gminne komitety obywatelskie zajmujące się organizacją ładu i porządku. Dodatkowo
należało zadbać o kwestie zaopatrzenia w żywność i podstawowe materiały.227
Było to bardzo potrzebne, ponieważ wojska niemieckie zarekwirowały
chłopom większość inwentarza: bydło, konie, świnie i nawet ptactwo domowe. Spowodowało to wielkie zubożenie ludności wiejskiej.228 Mimo tego zobowiązano ludność wiejską do oddawania kontyngentów na rzecz Niemców
w postaci zboża i mięsa. Wprowadzono kartki żywnościowe i kartki na opał.
Ludność głodowała, szerzyły się choroby.229 Żandarmeria niemiecka strzegła
porządku, nie pozwalając na handel i strzegąc ścisłego wypełniania zarządzeń
niemieckich.230
Kościoły ograbiono z dzwonów, nawet rekwirowano klamki. Na porządku dziennym były rekwizycje produktów żywnościowych.231
Władze niemieckie rozpoczęły likwidację oznak rosyjskich rządów. Napisy i szyldy przemalowano w języku polskim i niemieckim. Nastąpiły zmiany
w podziale administracyjnym. Powstał powiat gostynińsko-kutnowski z siedzibą w Kutnie.232
Sytuacje pogarszał kryzys gospodarczy. Fabryki i zakłady przemysłowe
zaprzestały działalności lub prawie jej nie prowadziły. W ten sposób powiększało się grono bezrobotnych. Straty notowały rzemiosło i handel.233 Władze
regulowały wiele aspektów życia, nawet ceny na towary i usługi. Handel prawie nie istniał. Rosło bezrobocie i drożyzna.
Tamże, s. 347.
Tamże, s. 347.
226
Tamże, s. 348.
227
Tamże.
228
Tamże, s. 349.
229
Tamże, s. 349.
230
Tamże, s. 349.
231
Tamże, s. 352.
232
Tamże, s. 349.
233
Tamże, s. 352.
224
225
56
Do pozytywnych wydarzeń tego okresu zaliczyć można rozszerzenie polskiego szkolnictwa. Niemcy pozwalali na rozwój szkół z polskim językiem
wykładowym. Szkoły te opłacali rodzice. Były to często spontaniczne decyzje danej społeczności wiejskiej. W każdej większej wsi powstawały polskie
szkoły. Polskie szkolnictwo koordynowała Polska Macierz Szkolna odrodzona
w 1916 roku.234 Prezesem powiatowego oddziału PMS był Roman Higersberger z Rataj, wiceprezesem Anna Apanowicz z Leśniewic.235 Był to również
czas rozwoju szkolnictwa średniego (gimnazja) w miastach oraz rozwój skautingu. W tym okresie młodzież szkolna nasiąkła patriotyzmem.
W początkach listopada 1918 roku było już wiadomo, że władza niemiecka załamała się. Niemcy ogarnęła rewolucja. To właśnie patriotyczni gimnazjaliści samorzutnie wzięli udział w rozbrajaniu wojsk niemieckich.236
Tamże, s. 360.
Tamże.
236
Tamże.
234
235
57
II RZECZPOSPOLITA
Po ponad 100 latach, w listopadzie 1918 roku, Polska odzyskała niepodległość. Był to trudny czas. Przejście frontu wojennego w 1915 roku i lata okupacji
niemieckiej nie sprzyjały rozwojowi gospodarczemu. Dodatkowo młode państwo walczyło na wielu frontach o swoje granice. Największe działania zbrojne
prowadzono z bolszewicką Rosją. Latem 1920 roku Bolszewicy zagrozili samemu istnieniu państwa polskiego. Ich wojska znalazły się pod Warszawą.
Mimo że Gostynin i okolice znalazły się poza terenem walk, to jednak powiatowi wyznaczono dostarczenie 4360 par butów z cholewami, 4360 spodni
wełnianych, 2180 koców itd. Do wojska wcielono wielu młodych ludzi, ale też
duża była grupa ochotników. W tym niemal wszyscy maturzyści. Był wśród
nich Bronisław Marciniak (ur. 1900) zamieszkały w Sierakówku, uczeń gostynińskiego gimnazjum. Walczył w bohaterskiej obronie Płocka. Do Armii
Ochotniczej zaciągnęli się także członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej
i członkowie PSL „Wyzwolenie”.
W dniach 18 i 19 sierpnia 1920 roku zagrożenie dla Gostynina pojawiło
się z powodu zajęcia przez bolszewików Płocka. Na szczęście był to maksymalny zasięg działań zbrojnych tej wojny.237 W walkach poległ Feliks Stefan
Higersberger (ur. 1890 w Piotrowie) syn właścieli majątku Białotarsk. Poległ
w bitwie pod Chołojowem 13 sierpnia 1920 roku na Ukrainie.238
Walczak Ewa, Gostynin w latach międzywojennych (1918–1939), [w:] Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku,
Gostynin 2010, s. 370–371.
238
Tamże, s. 371.
237
59
Na szczęście zagrożenie bolszewickie zostało zażegnane i Polska mogła
obudowywać swoją państwowość. Powiaty utworzono w czasach zaboru rosyjskiego nadal funkcjonowały. Również gminy powiatu gostynińskiego kontynuowały działalność, zmieniono tylko ich ustrój. Na mocy dekretu Naczelnika
Państwa z 27 listopada 1918 roku gmina, tak jak poprzednio, pozostała formą
samorządu zbiorowego, w jej skład wchodziły gromady wiejskie – sołectwa.
Nadal główną instytucją gminy pozostało zgromadzenie gminne, jednak odtąd mogli w nim uczestniczyć wszyscy pełnoletni obywatele gminy (w tym
także kobiety) bez względu na stan majątkowy. Nowym organem była rada
gminy wybierana przez zgromadzenie gminne na okres 3 lat. Składała się
z 12 członków oraz 6 zastępców (w razie śmierci lub wygaśnięcia mandatu do
rady wchodził automatycznie zastępca z największą liczbą głosów). Rada przygotowywała wnioski i budżet, zarządzała majątkiem i funduszami gminnymi,
kontrolowała urzędników gminnych i wójta. Raz w roku rada gminy przedstawiała wyniki swojej działalności na forum zebrania gminnego. Wybory do rad
gminnych zarządzał starosta. Na czele rady gminy stał wójt wybierany przez
zgromadzenie gminne. Wójtowie i sołtysi byli jednocześnie funkcjonariuszami państwowymi i przedstawicielami władzy samorządowej. Zarządzenia dotyczące wyborów wójta, radnych i sołtysów wydawał starosta powiatowy. Wójt
reprezentował gminę na zewnątrz. Zawierał umowy w jej imieniu.
Wójt miał do pomocy aparat urzędniczy – urząd gminy, który składał
się z kilku urzędników: sekretarza (zwanego też pisarzem gminnym), jego
pomocników (było ich zazwyczaj dwóch) oraz woźnego.
Pisarza gminnego zatrudniano w porozumieniu ze starostwem. To właśnie on ponosił prawie cały ciężar pracy biurowej w gminie. Przez jego ręce
przechodził praktycznie każdy dokument. Sekretarz musiał mieć odpowiednie wykształcenie – najczęściej średnie.
Poszczególne wsie tworzyły tak zwane gromady wiejskie, czyli wspólnoty samorządowe mieszkańców jednej wsi. Organem gromady były zebrania wiejskie oraz sołtys. Sołtys reprezentował wieś, zbierał wszelkie podatki
gminne, przekazywał ogłoszenia gminne i powiatowe, czasem pracował
w charakterze listonosza. Raz w tygodniu w urzędzie gminy miała miejsce
odprawa sołtysów, na której omawiano ważne sprawy gminy, przekazywano
zarządzenia władz zwierzchnich.
Jak wspomniano wyżej wokół Gostynina funkcjonowały trzy gminy:
Lucień, Rataje i Skrzany.
60
Gmina Lucień podczas spisu powszechnego z 1921 roku liczyła 561 domów i 3981 mieszkańców. Wśród nich notowano 3357 katolików, 615 ewangelików i 7 prawosławnych i 2 osoby „badaczy Pisma Świętego”. Pod względem
narodowościowym notowano 3681 Polaków, 298 Niemców i 2 Rosjan.239
Według danych z 1921 roku w skład gminy Lucień wchodziły miejscowości: Anajewo wieś, Antoninów wieś, Bielawy wieś, Bierzewice wieś, Bolesławów wieś, Budy Korzeńskie wieś, Czarty wieś, Dobre wieś, Drzewce osada,
Emiljanów wieś, Gaśno osada młyńska, Gaśno wieś, Jaworek wieś, Karpy
wieś, Korzeń Szlachecki wieś, Kościuszków wieś, Legarda wieś, Leszczyn
wieś, Lucień cegielnia, Lucień folwark, Lucień osada leśna, Lucień Nowy wieś,
Lucieńskie Budy wieś, Lucieńskie Wyrobki wieś, Majdany wieś, Miałkówek
wieś, Michałów osada, Murowanka osada, Mysłownia Nowa wieś, Mysłownia Stara wieś, Niskie wieś, Nowa Wieś wieś, Nowa Wieś A wieś, Nowe wieś,
Ottówka wieś, Pagórek wieś, Podgaj wieś, Podgórze wieś, Podlasie wieś, Przybranów wieś, Przyskok wieś, Rogożew folwark, Rogożew Nowy wieś, Rogożewek wieś, Sochora wieś, Stefanów wieś, Szymanów wieś, Władysławów wieś,
Wyrobki Gostynińskie wieś, Zwoleń wieś.240
Gmina Rataje podczas spisu powszechnego z 1921 roku liczyła 931 domów i 27 budynków mieszkalnych oraz 7590 mieszkańców. Wśród nic było
7067 katolików, 451 ewangelików, 14 adwentystów, 6 prawosławnych, 44 osób
wyznania mojżeszowego (Żydzi) oraz 8 „sobotników”. Pod względem narodowościowym 7328 osób podało narodowość polską, 218 niemiecką, 40 żydowską i 4 rosyjską.241
W skład gminy Rataje wchodziło ówcześnie 79 miejscowości: Aleksandrów wieś, Antoniewo wieś, Baby Dolne wieś, Baby Górne wieś, Belno folwark, Belno wieś, Białotarsk wieś, Bielawy leśniczówka, Bielawy wieś, Budy
Kozickie wieś, Chojenko leśniczówka, Chojenko wieś, Ciołek osada młyńska, Czarne Holendry wieś, Dąbrowa wieś, Dąbrówka folwark, Dąbrówka
wieś, Górki folwark, Górki wieś, Górki A wieś, Gulewo wieś, Huta Babska
wieś, Huta Nowa (Huta Szklana) wieś, Huta Ratajska wieś, Huta Zaborowska
wieś, Jastrząbek wieś, Jastrzębia Nowa wieś, Jastrzębia Stara wieś, Jordanów osada, Józefków wieś, Konstancja wieś, Kozice wieś, Kozłówek osada, Krzywie wieś, Lubaty wieś, Lubaźne wieś, Marjanka wieś, Miradze wieś,
Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej, nakładem GUS, Warszawa 1925, woj. warszawskie.
Tamże.
241
Tamże.
239
240
61
Nagodowo wieś, Niecki folwark, Niecki wieś, Nurwice wieś, Ogończyków
wieś, Ostrowiny wieś, Piotrów folwark, Polesie wieś, Polesie Nowe wieś,
Pomorzanki folwark, Pomorzanki wieś, Prylin wieś, Rataje folwark, Rataje
wieś, Rembów Rządowy wieś, Rembów Sołdacki wieś, Rumunki wieś, Rybne
wieś, Smolarnia osada, Sokołów folwark, Sokołów wieś, Solec folwark, Solec
wieś, Sosnowiec wieś, Stanisławów wieś, Teodorów osada, Wesoła-Wrząca
wieś, Wojnowo osada, Wrząca wieś, Zaborów Nowy folwark, Zaborów Nowy
wieś, Zaborów Stary folwark, Zaborów Stary wieś, Zaborów Stary-Parcele
wieś, Ziejka wieś, Zieleniec wieś, Zuzinów folwark, Zuzinów wieś, Żelatka
wieś, Żurawieniec wieś.242
Gmina Skrzany w 1921 roku liczyła 457 domy i 4004 mieszkańców.
Wśród nich 3236 osób podało wiarę katolicką, 767 ewangelicką i 1 prawosławną. Pod względem narodowościowym 3776 osób podało narodowość
polską i 228 niemiecką.243
W skład gminy wchodziły następujące miejscowości (dane z 1921 roku):
Adolfów wieś, Anielin wieś, Bratoszewo folwark, Brzozówka osada młyńska,
Dendyja wieś, Drogoszewo osada, Feliksów wieś, Góry wieś, Halinów wieś,
Hulanka osada, Jankowo wieś, Justynków wieś, Kleniew kolonia, Koniec wieś,
Leśniewice Wielkie folwark, Leśniewice Wielkie wieś, Leśniewskie Budy wieś,
Lipa wieś, Lisica folwark, Lisica wieś, Marjanów wieś, Moczydła folwark,
Nowa Wieś wieś, Oko wieś, Osada wieś, Osiny folwark, Osiny wieś, Piechota
osada młyńska, Poręby osada, Przerwa osada młyńska, Reszka osada młyńska, Ruda osada młyńska, Ruszków wieś, Sałki wieś, Sierakowskie Holendry
wieś, Sieraków folwark, Sieraków wieś, Sierakówek folwark, Sierakówek wieś,
Skrzany folwark, Smolarnia osada, Stanisławów Sierakowski wieś, Stanisławów Skrzański wieś, Strzałki folwark, Strzałki wieś, Techmany wieś, Waliców
osada, Wąbrowa wieś i Zosin kolonia (49 miejscowości).244
Miejscowości Kiełpieniec i Łokietnica należały do sąsiedniej gminy
Szczawin, natomiast Antoninów, Białe, Gorzewo i Klusek, należały do gminy
Duninów.
Ta przynależność zachowana została do 1954 roku.
Według danych z 1931 roku (II spis powszechny) gmina Lucień obejmowała 68,6 km2 obszaru i liczyła 4331 mieszkańców. Gmina Rataje liczyła
Tamże.
Tamże.
244
Tamże.
242
243
62
116,4 km2 oraz 7390 mieszkańców. Gmina Skrzany liczyła 64 km2 oraz 3837
mieszkańców.
W 1925 roku doszło do pewnych zmian w granicach gmin wokół Gostynina. Gmina Rataje została z dniem 1 lipca 1925 roku uszczuplona o miejscowości: wieś Rataje Stare, folwark Rataje, które włączono do obszaru miasta
(gmina miejska) Gostynin.245
Gmina Skrzany w tym samym dniu została pomniejszona o folwarki: Adolfowo i Bratoszewo, które włączono do obszaru miasta (gmina miejska) Gostynin.246 Gmina Lucień została z dniem 1 lipca 1925 roku zmniejszona o osadę
Drzewce, którą włączono do obszaru miasta (gmina miejska) Gostynin.247
Powyżej prezentowana jest mapa administracyjna z 1933 roku. Gmina
Lucień posiadała na swoim terenie enklawę należącą do miasta Gostynin. Był
to rozległy obszar lasów. Z czasem ten obszar włączono do gminy Lucień.
Gmina Rataje miała swoją siedzibę w Kozicach, gmina Lucień w Rogożewku,
natomiast gmina Skrzany w Sierakówku. Takie różnice w nazwie gminy i siedzibie władz były wówczas powszechne.
Dz.U. 1925 nr 26 poz. 177
Tamże.
247
Tamże.
245
246
63
W latach 20. XX wieku Wójtem gminy Rataje był Marcin Brylski, który
wiele zasłużył się przy budowie kościoła w Białotarsku.248 Z jego osobą wiąże
się też fakt odwiedzin gminy Rataje przez prezydenta RP Ignacego Mościckiego. To właśnie Wójt Marcin Brylski witał dostojnego gościa w Solcu w dniu
29 maja 1930 roku (patrz Solec).249
Lata 20-te XX wieku były dość ciężkie dla samorządów gminnych. Wszyscy dopiero uczyli się demokracji lokalnej po latach zaborów. Dodatkowo dużym problemem w początku lat dwudziestych była szalejąca inflacja.
Wiele danych o życiu gospodarczym w gminach Rataje i Lucień dostarcza
Księga Adresowa Polski z 1929 roku. Przedstawia ona stan gospodarczy z lat
20. XX wieku. Niestety brak jest danych odnośnie gminy Skrzany.
Według tych danych w gminie Rataje w latach 20. XX wieku do posiadaczy ziemskich należeli: Jerzy Bardziński posiadający folwarki Sokołów i Zaborów Stary, w sumie 874 ha), ten sam do spółki z Kazimierzem Witkowskim
posiadał także majątek Belno liczący 213 ha. Folwark Zaborów Nowy liczący
462 ha należał do Elżbiety i Bolesława Domaszewskich. W Piotrowie 459 ha
posiadał Stefan Higersberger. W Pomorzanach Nieckach dziedziczył Konstanty Kazimierowicz (132 ha). Folwark Tomaszany należał do Franciszka
Kosteckiego. W Górkach folwark liczący 141 ha należał do Jakuba Łaskiego.
W Zaborowie Nowym dziedziczył Stefan Plewiński (255 ha). Właścicielem
Solca był Klemens Ruszkowski (206 ha). W Górkach (177 ha) i Jastrzębiu
(175 ha) dziedziczył Antoni Strzelecki.250
Wykaz pozostałych przedsiębiorstw w gminie Rataje:
Nazwisko i imię
właściciela
Rodzaj
przedsiębiorstwa
Miejsce działalności
(siedziba)
Głębiński Franciszek
Galanteria
Sokołów
Bardziński Jerzy
Gorzelnia
Zaborów Stary
Różańska S.
Jadłodajnia
Sokołów
Szymczak M.
Kołodziejstwo
Sokołów
Bieniewicz F.
Kowalstwo
Sokołów
Góral J.
Kowalstwo
Sokołów
Osmałek M., Białotarsk..., s. 239.
Pękalski M., Aneks do „Dziejów Gostynina i ziemi gostynińskiej”, zainspirowany książką o takim samym
tytule, Jelenia Góra 2008 (maszynopis), b.p.
250
Księga Adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem Dla Handlu, Przemysłu, Rzemiosła i Rolnictwa 1929, Warszawa 1930.
248
249
64
Krajewski Z.
Kowalstwo
Białotarsk
Lewandowski
Kowalstwo
Sokołów
Skolimowski A.
Kowalstwo
Zaborów Nowy
Wiechliński W.
Kowalstwo
Zaborów Nowy
Bresler A.
Eksploatacja lasów
Zaborów Stary
Łukaszewska Z.
Zakład mleczarski
Białotarsk
Ziółkowski Franciszek
Zakład mleczarski
Dąbrówka
Olkiewicz J
Młyn wodny
Ciołek
Wasiak T.
Młyn motorowy
Białotarsk
Giętka J.
Rymarz
Białotarsk
Kotarski J.
Rzeźnik
Białotarsk
Tokarski F.
Rzeźnik
Sokołów
Jagiełło Br.
Wyrób serów
Sokołów
Browarski K.
Sklep spożywczy
Rataje
Budzyński J
Sklep spożywczy
Zaborów Nowy
Kotarska F.
Sklep spożywczy
Dąbrówka
Kucharski Cz.
Sklep spożywczy
Rataje
Myszkowska M.
Sklep spożywczy
Sokołów
Pałczyński J.
Sklep spożywczy
Białotarsk
Karłowski J.
Sklep spożywczy
Sokołów
Stefaniak J.
Szewc
Sokołów
Grodzicki S.
Wiatrak
Jastrzębia Stara
Kaczmarek I.
Wiatrak
Niecki
Lachowicz M.
Wiatrak
Dąbrówka
Rajski Br.
Wiatrak
Sokołów
Różańska R.
Wyszynk trunków
(restauracja)
Sokołów251
251
Do posiadaczy ziemskich w gminie Lucień należeli: Gustaw Hitz posiadający 54 ha w Rogożewku oraz Helena i Kazimierz Łysakowscy posiadający
2424 ha majątku Lucień.252
Tamże.
Tamże.
251
252
65
Inne przedsiębiorstwa w gminie Lucień to:
Nazwisko i imię
właściciela
Rodzaj
przedsiębiorstwa
Miejsce działalności
(siedziba)
Brostowski Sz.
Handel drzewem
Lucień
Łysakowski
Gorzelnia
Lucień
Kasa pożyczkowo-oszczędnościowa „Korzenianka”
Lucień
Kasa Spółdzielcza
Korzeń Szlachecki
Janiszewski F.
Artykuły kolonialne
(zagraniczne)
Miałkówek
Urbański R.
Artykuły kolonialne
(zagraniczne)
Zwoleń
Głodowski J.
Kowalstwo
Emilianów
Misal A.
Kowalstwo
Kościuszków
Rękawicki F.
Kowalstwo
Emilianów
Wasilewski B.
Kowalstwo
Gaśno
Zakład Mleczarski
– spółdzielnia
Korzeń Szlachecki
Mantaj K.
Młyn wodny
Gaśno
Nowogórski Stanisław
Młyn wodny
Lucień
Rejchert A.
Młyn wodny
Bierzewice
Polińska Krystyna
Olejarnia
Lucień
Lis J.
Sklep spożywczy
Lucień
Świtalski A.
Sklep spożywczy
Miałkówek
Zieliński R.
Sklep spożywczy
Lucień
Wiankowski J.
Szewc
Wyrobki Gostynińskie
Brzostowski Sz.
Tartak
Lucień
Lanhopf Ad.
Wiatrak
Kościuszków
Liske A.
Wiatrak
Emilianów
Charmel J.
Wiatrak
Lucień
Kamentz J.
Wyszynk trunków
(restauracja)
Rogożewek253
253
Życie polityczne gmin wokół Gostynina zdominowane było przez ruch
ludowy. Szczególnie popularne było PSL „Piast” i PSL „Wyzwolenie”. Od 1931
roku zjednoczony ruch ludowy reprezentowało Stronnictwo Ludowe.
Tamże.
253
66
Duży wpływ na powodzenie ruchu ludowego w tym terenie miał Andrzej Czapski pochodzący ze wsi Rataje (ur. 1891). Działał początkowo w PSL
„Piast”, następnie w PSL „Wyzwolenie”. Należał do ścisłego grona kierownictwa partii i kierował strukturami powiatowymi. Od 1928 roku zasiadał w Sejmie. Na zorganizowane przez niego wiece ludności przychodziło po kilkaset
ludzi.254 W powiecie działało wielu innych aktywistów ludowych i to właśnie
ludowcy posiadali największe wpływy w tym terenie.255 Partie chłopskie pozostawały w opozycji do rządów sanacyjnych (1926–1939). W czerwcu 1926
doszło nawet do starć chłopów z powiatu gostynińskiego z policją. Zginęło
trzech uczestników starcia, a wielu zostało rannych.256
W latach 30. XX wieku w życiu politycznym okolic Gostynina największą
rolę odgrywał nadal ruch ludowy. Również po wojnie ludowcy posiadali tutaj
silne struktury.
W 1933 roku dokonano wielu zmian w funkcjonowaniu gmin wiejskich
w Polsce. Według nowej ustawy gminnej257 z 23 marca 1933 roku zniesiono zebranie gminne, czyli zgromadzenie ogółu gospodarzy z terenu gminy.
Uprawnienia zniesionego organu przekazano częściowo radzie gminnej.
Mimo to według nowych przepisów rada gminy miała mniejsze uprawienia.
Namiastką zniesionego zebrania gminnego było zebranie gromadzkie.
Wprowadzono, bowiem nowy formalny podział gmin na gromady wiejskie,
które obejmowały jedną lub kilka wsi. Zebranie gromadzkie zbierało się pod
przewodnictwem sołtysa lub jego zastępcy (podsołtysa). Zebranie gromadzkie podejmowało uchwały dotyczące danej gromady, wybierało sołtysa i jego
zastępcę na 3-letnie kadencje. Gromada wiejska posiadała od tej pory własny
budżet. W nowym ustroju gminnym utworzono nieznany wcześniej organ
– zarząd gminy. Przejął on część uprawień dawnej rady gminy. Zarząd gminy
funkcjonował na czele z wójtem i podwójcim. W skład zarządu wchodziło też
dwóch lub trzech ławników.
Na czele urzędu gminy stał sekretarz. Jako jedyny musiał mieć on odpowiednie kwalifikacje. Mianował go i zwalniał starosta powiatowy. Sekretarz
protokołował posiedzenia rady gminy i miał głos doradczy na radzie. Sekretarz był kierownikiem urzędu gminy. Wójt był zwierzchnikiem całej gminy
Walczak Ewa, Gostynin w latach międzywojennych (1918–1939), [w:] Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku,
Gostynin 2010, s. 375.
255
Tamże, s. 380.
256
Tamże, s. 381.
257
Dziennik Ustaw nr 35, z dnia 13 maja 1933 roku, poz. 294.
254
67
i aparatu urzędniczego. Miał prawo reprezentowania gminy i podpisywania
umów w jej imieniu. Dokumenty, w których były zobowiązania finansowe
gminy, należało opatrzyć podpisem jeszcze jednego członka zarządu gminy.
Wójt był reprezentantem administracji rządowej w terenie, wykonywał także
zadania zlecone przez rząd.
Zgodnie z nowymi rozwiązaniami prawnymi należało podzielić gminy na
gromady (współczesne sołectwa). W 1933 roku wojewoda warszawski podzielił
gminę Lucień na 25 gromad: Anajewo, Antoninów, Budy Lucieńskie, Bierzewice,
Bielawy, Bolesławów, Czarty, Dobre, Emilianów, Gaśno, Jaworek, Kościuszków,
Kazimierów, Legarda, Miałkówek, Mysłownia Nowa, Mysłownia Stara, Niskie,
Ottówka, Podgórze, Podlasie, Rogożewek, Stefanów, Władysławów, Zwoleń.258
Gmina Rataje została podzielona na 33 gromady: Aleksandrynów, Antoniewo, Baby Górne, Baby Dolne, Belno, Białotarsk, Budy Kozickie, Choinek,
Dąbrówka, Gulewo, Górki, Huta Zaborowska, Huta Nowa, Józefków, Jastrzębia Stara, Jastrzębia Nowa, Kozice, Krzywie, Marjanówka, Nagodów, Niecki,
Polesie, Rataje Nowe, Rybne, Rębów, Stanisławów, Sokołów, Solec, Wrząca,
Zieleniec, Zaborów Stary, Zaborów Nowy, Zuzinów.259
Gmina Skrzany została natomiast podzielona na gromady (15): Anielin,
Feliksów, Halinów, Lipa, Leśniewice, Marjanów, Osiny, Osada, Ruszków Nowy,
Stanisławów Skrzański, Skrzany, Sierakówek i Sieraków Wielki, Sałki, Strzałki.260
W drugiej połowie lat 30. XX wieku niezwykle uaktywniła się politycznie
ludność niemiecka. Powstał Niemiecki Związek Ludowy w Polsce. Związek
domagał się zwiększenia liczby godzin języka niemieckiego w szkołach, organizowano zajęcia kulturalne dla Niemców.261
Lata 30. XX wieku były duże lepszym okresem rozwoju samorządu gminnego, mimo że w wielu gminach władze państwowe (sanacyjne) narzucały
swoich wójtów i ograniczały czasem demokrację. Stabilizacja gospodarcza
i rozwój ekonomiczny wpłynął na możliwość większych inwestycji. Budowano
brukowane drogi (głównie szarwarkiem), sadzono drzewa, z tego okresu pochodzi wiele murowanych szkół. Był to także czas zorganizowania się licznych
ochotniczych straży pożarnych, kółek rolniczych i organizacji społeczno-politycznych typu „Strzelec”, kół Przysposobienia Wojskowego, Wychowania
Fizycznego i wielu innych.
Warszawski Dziennik Urzędowy, 1933, nr 14, poz. 136.
Tamże.
260
Tamże.
261
s. 383.
258
259
68
Latem 1939 roku społeczeństwo okolic Gostynina wyrażało swoje zaniepokojenie sytuacją międzynarodową. W regionie mieszkało około 10% ludności niemieckiej, wśród której popularne były hasła hitlerowskie. Wiosną
tego roku wielu młodych Niemców wyjechało do Rzeszy wstępując do wojska
lub bojówek hitlerowskich. Wielu Niemców, pozostałych w Polsce, pogardliwie wyrażało się o Polakach i państwie polskim. Wywołało to zaniepokojenie
władz powiatowych.262 Polacy coraz bardziej czuli zbliżającą się wojnę. Organizacje młodzieżowe spotykały się na ćwiczeniach, zbierano składki na Fundusz Obrony Narodowej, organizowano patriotyczne msze święte.263
W końcu sierpnia ludność polska masowo włączyła się w akcję kopania
rowów przeciwczołgowych, budowano schrony.264
Chudzyński M., Powiat gostyniński we wrześniu 1939 roku, „Rocznik Gostyniński”, tom I, s. 102.
Tamże, s. 103.
264
Tamże.
262
263
69
II WOJNA ŚWIATOWA
WRZESIEŃ 1939
1 września 1939 roku wojska niemieckie wtargnęły na terytorium Polski.
Rozpoczęły się bombardowania polskich miast.
Jak wspomina Marian Pękalski, żyjący w tym czasie w Solcu, wielu udzielił się nawet nastrój euforii. Młodzi ludzie wychowani na „Trylogii” uważali,
że Polska jest potęgą i wkrótce pokona Niemców. Przystąpienie do wojny Anglii
i Francji przyjęto z wielką radością.265
W pierwszych dniach września polskie władze rozpoczęły na szerszą skalę aresztowania prohitlerowskich obywateli polskich narodowości niemieckiej
w okolicy Gostynina. Rezerwiści z okolic Gostynina zasilili batalion marszowy
37 pułku piechoty z Kutna.266
5 września pojawiły się w tych stronach wycofujące się oddziały polskie.
Były to oddziały Armii Modlin i Brygada Kawalerii pod dowództwem generała Władysława Andersa. Oddziały niemieckie próbowały uchwycić przyczółki przy przeprawie przez Wisłę w okolicy Płocka.267 12 września 1939 roku
Pękalski M., Aneks do „Dziejów Gostynina i ziemi gostynińskiej”, zainspirowany książką o takim samym
tytule, Jelenia Góra 2008 (maszynopis), b.p.
266
Chudzyński M., Powiat gostyniński we wrześniu 1939 roku, „Rocznik Gostyniński”, tom I, s. 102. Tamże,
s. 104–105.
267
Szubska -Bieroń Elżbieta, II wojna światowa i lata okupacji hitlerowskiej (1939–1945) w Gostyninie,
[w:] „Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku”, Gostynin 2010, s. 447.
265
71
rozpoczęło się forsowanie Wisły pod Płockiem głównymi siłami niemieckimi.
Niemcy wkraczali też od zachodu.268
Marian Pękalski wspomina: Zaczęli się pojawiać uciekinierzy. Początkowo
nieliczni, a potem już tłumnie – pieszo, konnymi wozami, ciągnąc za sobą gospodarski inwentarz. Nadlatywały także jakieś (może nasze) samoloty. Kiedy jednak
zaterkotały z nich do uciekających strzały, już było jasne – nie nasze. Uciekinierzy
opowiadali straszne rzeczy, trudno w nie było uwierzyć. Bo jak to, biją naszych,
nasze wojska w odwrocie, zamieszanie.269 Wypełnione tysiącami ludźmi drogi
zaczęły być bombardowane przez lotnictwo niemieckie, tak było 7 i 8 września.270
W połowie września trwały już walki o Gostynin. 14 września w Skrzanach rozlokował się sztab 27. Dywizji Piechoty z generałami M. Karaszewiczem-Tokarzewskim, który następnie przeniósł się do Gostynina.271
Jak wyglądały walki obronne w Solcu wspomina przytaczany już Marian Pękalski. Rano (15 września) zaroiło się od wojska – żołnierze, działka,
przeciągano jakieś linie telefoniczne. Niespodziewanie, gdzieś blisko, zaczął
terkotać karabin maszynowy. Wtedy rodzice i my dzieci, załadowaliśmy na
wóz wszystko co się dało i pojechaliśmy do najbliższego sąsiada Słowińskiego i tam, jak starsi uradzili, pozostaliśmy, przygotowując schron. To był już
uprzednio wykopany dół, gdzie miało być schowane zboże. Teraz przykryliśmy go drewnianymi klocami i ziemią – tu mieliśmy zostać– co będzie to będzie. Wczesnym popołudniem w obejściu, sadzie i na polach pana Słowińskiego pojawili się żołnierze. Między stertami, kilkadziesiąt metrów przed
naszym schronem ustawili i okopali CKM. Kilka razy nadlatywał samolot
i krążył nad polami. Strzelanina i artyleryjskie wybuchy zbliżały się i nasilały. Żołnierze polecili nam schowanie się w schronie. (...) Po południu zaczęło
się robić coraz gorzej. Zaczęliśmy rozróżniać pewne prawidłowości. Trochę ciszy, nadlatywał samolot, krążył, odlatywał – i kanonada. Ziemia z przykrycia
schronu sypała się nam na głowy. W nadchodzącym zmroku w wejściowym
otworze schronu rozbłyskiwały wybuchy, waliło się na niedalekiej łączce ścięte
pociskiem drzewo, karabin między stertami strzelał długie serie. Wyglądaliśmy
– paliły się zabudowania dworskie Solca, widać było inne pożary. (...).272 Walki
miały miejsce także w innych miejscach okolic Gostynina.
270
271
272
268
269
Tamże, s. 448.
Pękalski M., Aneks do „Dziejów Gostynina i ziemi..., b.p.
Chudzyński M., Powiat gostyniński we wrześniu..., s. 104–105.
Tamże, s. 110–120.
Pękalski M., Aneks do „Dziejów..., b.p.
72
W Sokołowie na cmentarzu parafialnym znajduje się mogiła zbiorowa
żołnierzy Wojska Polskiego poległych w dniu 16 września 1939 roku podczas
obrony tych ziem.273
W dniach 15–16 września 1939 roku wojska polskie opuściły teren
współczesnej Gminy. Wysadzono most na rzece Skrwie, zniszczono połączenie telekomunikacyjne. Władzę objęły niemieckie wojska. Był to tymczasowy
wojskowy zarząd niemiecki.274
ADMINISTRACJA POD OKUPACJĄ NIEMIECKĄ
Niemcy i ZSRR na przełomie września i października 1939 roku zajęły cały
teren dawnej II Rzeczpospolitej. Wschodnie obszary Polski wcielono do ZSRR,
zachodnie obszary poddano okupacji niemieckiej. Część włączono bezpośrednio do Rzeszy, z reszty utworzono tak zwane Generalne Gubernatorstwo.
Początkowo powiat gostyniński został włączony do poznańskiego okręgu wojskowego zarządzanego przez Artura Greisera. Pod koniec października powiat
gostyniński wcielono do prowincji niemieckiej o nazwie Kraj Warty (Reichsgen
Wartheland) i stał się oficjalnie częścią III Rzeszy.275 Liczne tutaj kolonie niemieckie stwarzały „szansę” na zgermanizowanie tego obszaru.
Prowincja Kraj Warty została podzielona na trzy rejencje: inowrocławską, poznańską i kaliską. Stosowano oczywiście niemieckie nazwy. Rejencje
dzieliły się na powiaty. Pozostawiono powiat gostyniński (Landkreis Waldrode)276 w nieco zmienionych granicach. Powiat ten sąsiadował od wschodu ze
Generalną Gubernią, od północy z prowincją Prusy Wschodnie, od zachodu
i południa z powiatami Kraju Warty; kutnowskim i włocławskim.277
Siedziba powiatu mieściła się w miejscu, w którym dziś funkcjonuje
Urząd Gminy Gostynin i Urząd Miasta.278 Kierował nim starosta – landrat.
Od 2 października 1939 roku wprowadzono do obiegu marki niemieckie.
Oszczędności ludności polskiej złożone w bankach zostały zarekwirowane.279
Bigus Jolanta, Rejestr miejsc pamięci narodowej w Gostyninie i powiecie gostynińskim, „Rocznik Gostyniński”, tom III, s. 477.
274
Szubska-Bieroń Elżbieta, II wojna światowa i lata okupacji hitlerowskiej..., s. 454.
275
Chudzyński M., Powiat gostyniński..., s. 122.
276
Początkowo jako Gasten.
277
Szubska-Bieroń Elżbieta, II wojna światowa i lata..., s. 458.
278
Tamże, s. 459.
279
Tamże, s. 469,
273
73
Licznym ograniczeniom poddano polski handel i przemysł. W większości te
przedsiębiorstwa przeszły w ręce niemieckie. Majątki ziemskie znacjonalizowano i oddano w zarząd niemiecki. Tak było na przykład w Solcu, Sierakówku i innych miejscowościach.
Wprowadzono system reglamentacji towarów żywnościowych, z czasem
również przemysłowych (mydło, proszek do prania, obuwie itp). Niektóre towary typu: masło, jajka, owoce nie były dostępne dla Polaków i Żydów.
Prawo niemieckie było niezwykle restrykcyjne. Było to od 1933 roku
„państwo stanu wyjątkowego”. Ludność była nieustannie kontrolowana. Ludność polską, jako potencjalnie niebezpieczną, traktowano wyjątkowo surowo.
Przemieszczenie się swobodne ludności między obszarem III Rzeszy (powiat
gostyniński) i Generalną Gubernią (okolice Warszawy) była zakazana. Nawet
między powiatami niemieckimi nie było możliwości wolnego poruszania się.280
Burzyło to stosunki rodzinne, gospodarcze.
Fragment mapy z 1942 roku. Widoczna granica między III Rzeszą i Generalną Gubernią.
Tamże, s. 459.
280
74
Niemcy zaprowadzili tutaj swoje porządki prawne, likwidując wszelkie
ślady polskości. Szyldy sklepowe, nazwy miejscowości, nawet wszystkie ulice
zyskały nowe, niemieckie nazwy.281 Tuż po wejściu na te tereny masowo niszczono zbiory biblioteczne.282
Polskie sądownictwo, administracja i policja zostały zlikwidowane.
Wszelkie stanowiska obsadzano wyłącznie Niemcami. Duża część miejscowych Niemców ochoczo przystała do tworzenia nowej rzeczywistości. Podpisywali oni listy narodowe, co dawało im status volksdeutscha. Dawało im
to możliwość awansu społecznego i przejęcia majątku po Polakach i Żydach.283
Niemcy pozostawili okręgi gminne: Rataje, Skrzany i Lucień. Początkowo
pozostawiono Polaków na podrzędnych stanowiskach. Z czasem zupełnie ich
wyrugowano ze urzędów zastępując Niemcami. W trakcie wojny wójtem gminy Rataje był niejaki Mucke, jego zastępca Karosa.284 Wójtem gminy Skrzany
został Niemiec Hartner, sekretarzem gminy Erwin Urgast.285
LOS LUDNOŚCI CYWILINEJ
W Generalnej Guberni, na terenach wiejskich, po spełnieniu żądań
niemieckich dotyczących kontyngentów, wielu rolników mogło cieszyć się
względnym spokojem. Masowe wysiedlenia spotkały tylko Zamojszczyznę.
Na terenach włączonych do III Rzeszy było zupełnie inaczej. Polacy nie mogli się czuć bezpiecznie. Ich majątek w każdym momencie mógł zostać wywłaszczony, a oni sami wysiedleni.
W Gostyninie ogłoszono że wszyscy Polacy mają się kłaniać umundurowanym Niemcom, Żydzi natomiast nie mogli korzystać z chodników.286
To był dopiero początek. Rozpoczęły się aresztowania. Polacy ginęli bez śladu.
Szczególnym nadzorem poddani byli Polacy należący do przedwojennych elit:
urzędnicy, nauczyciele, przedsiębiorcy, księża. Dodatkowo trudność sprawiała liczna tutaj, zamieszkała od dawna ludność niemiecka. Niemcy ci mogli
w każdej chwili zadenuncjować Polaków, sąsiadów. Pierwszych aresztowań
283
284
285
286
281
282
Tamże, s. 457.
Tamże, s. 508.
Tamże, s. 457.
Osmałek M., Białotarsk..., s. 247.
Szubska-Bieroń Elżbieta, II wojna światowa i lata okupacji hitlerowskiej..., s. 461.
Pękalski M., Aneks do..., b.p.
75
w okolicy Gostynina dokonano już 10 listopada 1939 roku.287 Po brutalnych
torturach część z nich zamordowano 1 grudnia w lesie w pobliżu Woli Łąckiej. Był wśród nich Antoni Krzewicki z Kozic.288 Świadkiem wydarzenia był
mieszkaniec Emilianowa, Ignacy Lewandowski, który zaznaczył zamaskowane przez Niemców miejsce.289 Podobne aresztowania i masowe egzekucje
miały też miejsce w latach następnych. 25 czerwca 1940 roku zamordowano
w masowej egzekucji Władysława Balcerzaka z Zaborowa Starego.290 Powyższe zdarzenia były przez Niemców ukrywane.
Miały też miejsce publiczne egzekucje. W dniu 11 czerwca 1941 roku
aresztowano 105 przypadkowych Polaków wychodzących z kościoła po mszy
w Gostyninie. Rozstrzelano ich publicznie. Byli wśród nich Królikowscy – ojciec i syn z Białotarska.291
Dobrym przykładem jest los parafii wokół Gostynina. Niemcy zakazali
praktyk religijnych w kościołach. Kościoły i plebanie zostały zdewastowane
i okradzione. Ksiądz proboszcz z Białotarska musiał ratować się ucieczką ze
swojej parafii. Wrócił dopiero w lutym 1945 roku.292 Ksiądz z Sokołowa miał
mniej szczęścia. Zginął w obozie koncentracyjnym w 1942 roku.293 Ten sam
los spotkał proboszcza parafii Solec.294
Mieszkańcy Gostynina [i okolic] ginęli tragicznie przez cały czas trwania
wojny i okupacji. Skazywanie na śmierć odbywało się pod błahym pozorem, bez
śledztwa, w biały dzień i nocą (...). Egzekucje, represje, wywożenie do obozów
nasiliły się w czasie trwania wojny ze Związkiem Radzieckim. Zbiorowe egzekucje jako masowa forma eksterminacji mały na celu zastraszenie Polaków
myślących o oporze wobec okupanta. Szczególnie starano się poniżyć godność
żołnierzy, nauczycieli, inteligencji, wykorzystując ich jako tanią siłę roboczą
i zmuszając do pracy fizycznej.295
Polak mógł być pobity, a nawet zabity bez żadnego powodu. Działały także sądy niemieckie, który zajmowały się głównie sprawami gospodarczymi.
Tych było najwięcej. Sprawy sądowe dotyczyły głównie nielegalnego uboju
zwierząt na handel lub potrzeby własne. Było to zakazane i groziły wysokie
Szubska-Bieroń Elżbieta, II wojna światowa i lata okupacji hitlerowskiej..., s. 487.
Tamże.
289
Tamże.
290
Tamże, s. 488.
291
Tamże, s. 489.
292
Osmałek M., Białotarsk..., s. 246–247.
293
Tenże, Sokołów z dziejów kościoła..., s. 141.
294
Tenże, Solec z dziejów parafii i kościoła, „Rocznik Gostyniński”, s. 127.
295
Szubska-Bieroń Elżbieta, II wojna światowa i lata okupacji hitlerowskiej..., s. 490.
287
288
76
kary finansowe lub aresztowanie. Sądy faworyzowały ludność niemiecką, która za te same przestępstwa otrzymywała znacznie łagodniejsze wyroki.296
W rejonie Gostynina symbolem okupacji niemieckiej były wysiedlenia.
Pierwszych wysiedleń dokonano w miejscowościach: Jaworek, Podgórze,
Budy Kozickie, Kozice, Dąbrówka, Solec, Rębów i Baby Górne i Dolne. Dodatkowo w nocy z 12 na 13 lipca 1940 roku spacyfikowano wieś Sieraków.
Takie wysiedlenia trwały także w ciągu kolejnych lat. Polaków przesiedlano
początkowo do Generalnej Guberni, w końcu wojny także do zakładów przemysłowych w głębi III Rzeszy. W przypadku przesiedleń rodzice mogli zabrać
ze sobą dzieci tylko do lat trzynastu, starsze z nich otrzymywały nakaz pracy
i nie mogły być z rodzicami wywiezione. Do opuszczonych gospodarstw sprowadzono osadników z Wołynia. Nowi osadnicy otrzymywali wszelką pomoc
od władze niemieckich.297
Marian Pękalski wspomina, że wysiedlono także mieszkańców wsi Żelatka, Rybne. Przeznaczeni do wysiedlenia mieli 15 minut na spakowanie
dobytku.298
Ci, których nie wysiedlono nie mieli wcale łatwego życia. Niemcy organizowali łapanki do pracy od Niemiec, również w nocy. Wielu mieszkańców
tych okolic nie nocowało w domach w obawie przed wywózką.299
W drugiej połowie 1941 roku ze wschodu przybyła kolejna fala niemieckich osadników. Należało dla nich przygotować nowe miejsce...
Mimo trudnych warunków życia i nieustannego zagrożenia rozwijało się
także tajne szkolnictwo. Oficjalna nauka szkolna była bardzo ograniczona.
Wymagano aby nauczyciele dobrze znali język niemiecki. Nauka obejmowała
język niemiecki i podstawy matematyki. Dodatkowo dzieci zatrudniano przy
pracach porządkowych na rzecz Niemców.300 W 1940 roku naukę szkolną
zawieszono. Budynki szkolne przeznaczono na potrzeby przesiedlanych
Niemców i wojska.301 W powiecie gostynińskim tajne nauczanie prowadziło
kilkudziesięciu nauczycieli.302 Tym, których złapano na tajnym nauczaniu groziły surowe kary. Niektórzy z nich zginęli w obozach koncentracyjnych. Byli
to Jan Waszczak z Rębowa, Ludwik Trojanowski ze Zwolenia i Słomkowski
Tamże, s. 491. .
Tamże, s. 497 i s. 499.
298
Pękalski M., Aneks do..., b.p.
299
Tamże.
300
Szubska-Bieroń Elżbieta, II wojna światowa i lata okupacji hitlerowskiej..., s. 509.
301
Tamże.
302
Tamże, s. 513.
296
297
77
z Sokołowa. Innych wysiedlono do Generalnej Guberni. Byli to między innymi nauczyciele Wanda i Wacław Szewczykowie ze Zwolenia i Irena Górecka
z Podgórza.303
W trakcie okupacji rozwinął się także ruch konspiracyjny. Na początku były spontanicznie organizowane grupy. Przodowali w tym dawni harcerze. Takie pierwsze organizacje opisywał w swoich wspomnieniach Marian
Pękalski z Solca. W tej miejscowości powstała tajna organizacja Komenda
Obrońców Polski. Działała w systemie piątkowym. Znali się tylko komendant i czterej podkomendni. Zapewniało to bezpieczeństwo w razie wpadki.304
Następnie takie organizacje związane były ze Związkiem Walki Zbrojnej i potem z AK (od 1942 roku). Działania konspiracyjne w tym terenie nie
przyjęły charakteru walki zbrojnej. Szczególne warunki terenów wewnątrz
III Rzeszy nie pozwalały na to. Ruch ten przybierał formy działań sabotażowych i dywersyjnych. Dezorganizowano komunikację wojska niemieckiego,
gromadzono broń. Przerzucano ludność polską i żydowską do Generalnej
Guberni. Przewożono artykuły spożywcze. Wśród członków organizacji kolportowano podziemne biuletyny informujące o rzeczywistych wydarzeniach
w kraju i na świecie.305
W dniu 17 stycznia 1945 roku wojska niemieckie cofały się w popłochu.
Nawet tego dnia szef niemieckiego Gestapo w Gostyninie postanowił rozstrzelać aresztowanych Polaków w sądowym więzieniu. Wywieziono kilkanaście
osób ciężarówką za miasto i szef Gestapo osobiście strzelał do ofiar. Dwóch
ostatnich, Brzeziński i Michalski, zdołali uciec i ukryli się Leśniewicach i Gaśnie do chwili wkroczenia Armii Czerwonej.306
305
306
303
304
Tamże, s. 513.
Pękalski M., Aneks do „Dziejów Gostynina..., b.p.
Szubska-Bieroń Elżbieta, II wojna światowa i lata okupacji hitlerowskiej (1939–1945)..., s. 520.
Tamże, s. 429.
78
LATA POWOJENNE
18 stycznia 1945 roku do Gostynina wkroczyły wojska Armii Czerwonej.
Drogi pełne były uciekających wojsk niemieckich oraz grup ludności cywilnej. Wokół Gostynina mieszkało bardzo wielu niemieckich osadników, ich
część postanowiła się ewakuować. Nie wszystkim się udało. Tuż po wycofaniu
się wojsk niemieckich rozpoczęło się spontaniczne wyrównywanie krzywd.
Dochodziło czasem samosądów nad Niemcami i kolaborantami.307 Ludność
niemiecka mieszkająca tutaj od ponad 100 lat w większości wyjechała pod
koniec wojny lub tuż po niej. Zakończyła się epoka osadnictwa niemieckiego
na terenach powiatu gostynińskiego.
Rachunek krzywd był duży. Okupacja niemiecka była tutaj dużo bardziej
brutalna niż w Generalnej Guberni. W trakcie okupacji zginęło kilka tysięcy
Żydów z powiatu gostynińskiego i ponad cztery i pół tysiąca Polaków. Kilkuset zamordowano w publicznych egzekucjach.308
Po wyzwoleniu początkowo rządzili radzieccy komendanci wojenni przypisani do każdej gminy, trwało to kilka pierwszych tygodni. Następnie przekazywano uprawnienia na rzecz władz cywilnych. Jeszcze w styczniu 1945 roku
przybyli tutaj przedstawiciele Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego
z Lublina. Był to samozwańczy rząd polski powołany pod osłoną Związku
Pękalski M., Aneks do „Dziejów Gostynina i ziemi gostynińskiej”, zainspirowany książką o takim samym
tytule, Jelenia Góra 2008 (maszynopis), b.p.
308
Tamże.
307
79
Radzieckiego w lipcu 1944 roku w Lublinie. To właśnie przedstawiciele tego
komitetu, przy pomocy wojsk radzieckich, przejmowali faktyczną władzę
w Polsce. Sprzyjało temu skoncentrowanie dużych grup wojsk radzieckich.
Po kilku tygodniach od wejścia Rosjan tworzono na nowo urzędy gmin na
czele z wójtami. Byli to z reguły ludzie z autorytetem, tolerowani przez wojska
radzieckie.
W pierwszym okresie po wyzwoleniu opierano się na przedwojennych
rozwiązaniach ustrojowych. Przywrócono dawny powiat gostyniński i gminy:
Lucień, Rataje, Skrzany, Duninów i inne. Według danych z lutego 1946 roku
gmina Lucień liczyła 4 077 mieszkańców, gmina Rataje 7 212 mieszkańców,
gmina Skrzany 3 470 mieszkańców.309
Ustanowiony przez Sowietów PKWN w Lublinie wydawał dekrety
w sprawach organizacji obszaru kraju wyzwolonego spod okupacji niemieckiej. W dniu 11 września 1944 roku wydano dekret o organizacji i zakresie
działań rad narodowych – wzorem ZSRR.310 Rady narodowe przejęły funkcje dawnych rad gmin. Tyle jednak, że dawne rady pochodziły częściowo
z wolnych wyborów. Teraz o składzie tego gremium decydowała Polska Partia
Robotnicza i jej sojusznicy. Do rad narodowych delegowano członków partii
politycznych i organizacji społecznych. Nowe władze swobodnie decydowały
o kształcie rad narodowych. Początkowo byli w ich składzie przedstawiciele przedwojennego samorządu, ludzie z autorytetem. Tych szybko usuwano.
Z czasem pozostali tylko zwolennicy nowych władz. Wola ludności nie miała
większego znaczenia.
Organem wykonawczym gminy pozostał wójt stojący na czele zarządu
gminy. Formalnie pozostawiono nadal samorząd gminny. Podlegał on jednak
coraz większym naciskom ze strony władz.
Ówczesny samorząd gminny zajmował się instytucjami oświatowymi,
kulturalnymi, ochrony zdrowia, dróg lokalnych, gospodarki komunalnej,
transportu. Wiele było do zrobienia, szczególnie w dziedzinie odbudowy infrastruktury, organizacji powojennego szkolnictwa.
Dochody samorządu pochodziły z różnego rodzaju opłat administracyjnych, targowych, za korzystanie z urządzeń komunalnych, a także z pożyczek,
dotacji Skarbu Państwa oraz dodatków do podatków państwowych (głównie
podatek gruntowy).
Powszechny sumaryczny spis ludności z dnia 14 lutego 1946 roku, Warszawa 1947, s. 24
Dz. U. 1944, nr 5, poz. 22.
309
310
80
Jak wspomniano wyżej powrócono do przedwojennych rozwiązań administracyjnych. Były jednak propozycje zmian. W marcu 1948 roku gromada
(sołectwo) Kozice z gminy Rataje wystosowało pismo z prośbą o włączenie
do miasta Gostynina. Rada Miejska przychyliła się do wniosku, jednak władze zwierzchnie nie wyraziły na to zgody. Taka sama sytuacja miała miejsce
z miejscowością Budy Kozickie i tu także władze powiatowe nie zgodziły się
na zmiany.311 Były też plany przyłączenia wsi Bierzewice, Sochora, Legarda
(część), Gaśnego i Pagórka z gminy Lucień oraz Drogoszewa i osad młyńskich
Piechota oraz Brzozówki z gminy Skrzany. Tutaj także zamierzenia te nie doszły do skutku.312
Sytuacja gospodarcza tuż po wojnie była bardzo trudna. System niemiecki uległ załamaniu. Z uwagi na zniszczenia wojenne podtrzymano początkowo system kontyngentów z czasów wojny. Władze miasta Gostynina
wznowiły targi i jarmarki, co przyczyniło się do ożywienia handlu i wymiany
towarowej. Próbowano przeciwstawiać się próbom spekulacji. Do godziny
12 tej w Gostyninie nie wolno było pośrednikom skupować towarów rolnych
od producentów w celu dalszej sprzedaży. Miało to zapobiec drożyźnie.313
W powiecie gostynińskim rozpoczął się proces tworzenia struktur siłowych: Milicji Obywatelskiej i Urzędu Bezpieczeństwa. Wkrótce te instytucje miały złowrogo zapisać się w naszej historii. W reakcji na tworzenie
komunistycznej władzy część społeczeństwa rozpoczęła na nowo konspirację. Pojawiły się także zbrojne ugrupowania. Był to na przykład Ruch Oporu
Armii Krajowej (ROAK). Powiaty gostyniński, sochaczewski i łowicki stały się obszarem działalności oddziału Władysława Dubielaka „Myśliwego”.
Jego oddział wchodził w skład obwodu ROAK „Rybitwa”. Dubielak walczył
już w trakcie okupacji niemieckiej i następnie przeszedł do konspiracji także
pod okupacją radziecką. Prowadził działania zbrojne do stycznia 1947 roku.
Następnie w obliczu coraz większych aresztowań wśród podkomendnych,
ujawnił się wobec władz komunistycznych. Próbował ułożyć sobie życie
w nowej rzeczywistości. Nękany przez organy bezpieczeństwa zbiegł do Berlina Zachodniego, następnie schwytany przez organa NRD został przekazany
Polsce i zamordowany w dniu 27 października 1955 roku na mocy wyroku
sądu PRL.314
313
314
311
312
Osmałek M., Gostynin w latach 1945–1989, [w:] Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku, s. 540–541.
Tamże, s. 541.
Tamże, s. 546.
Tamże, s. 556.
81
Innym oddziałem funkcjonującym w terenie powiatu gostynińskiego był
oddział „Iskry” Adama Dubrawskiego. Dokonywał licznych rozbrojeń posterunków MO i UB. W końcu lat 40. rozwiązał oddział i wyjechał do Wrocławia.
Zabronił swoim ludziom ujawniania się przez władzami komunistycznymi.
Aresztowano go w 1950 roku, skazano na karę śmierci, którą później zamieniono na 15 lat więzienia. Jego żołnierzy także z czasem aresztowano.315
Trzecim oddziałem działającym w tym terenie była grupa Michała Borkowskiego „Włóczęgi”. Początkowo był to podkomendny „Myśliwego”. Z czasem sformował swój własny oddział. Po zaprzestaniu walki ukrywał się przez
dłuższy czas. Aresztowano go w 1954 roku. Skazano na 15 lat więzienia.316
W nowej rzeczywistości politycznej mogły się rozwijać tylko koncesjonowane przez władze organizacje. Należały do nich PPR – Polska Partia
Robotnicza, zorganizowana w Gostyninie w styczniu 1945 roku (komitet
powiatowy). Dla młodzieży powołano Związek Walki Młodych (ZMW).317
To właśnie aktywiści tych organizacji tworzyli powojenne życie społeczno
-kulturalne i „utrwalali władzę komunistyczną”. Ochraniali akcję powojennej reformy rolnej.
W gminach Rataje, Lucień i Skrzany wszystkie majątki ziemskie powyżej 50 ha uległy, wiosną 1945 roku, przymusowej parcelacji. Część gruntów
pozostała w rękach państwa i na tych obszarach powstały Państwowe Gospodarstwa Rolne. Komunistyczni aktywiści uczestniczyli także w nacjonalizacji przemysłu i mobilizacji do Ludowego Wojska Polskiego. Dodatkowo
młodzież z ZMW współtworzyła zbrojny oddział współpracujący z Milicji
Obywatelską.318
W gminach wokół Gostynina uaktywniła się także Polska Partia Socjalistyczna, która posiadała przedwojenne tradycje. Partia ta była początkowo
tolerowana przez komunistów. Ta partia skupiała się na pracy kulturalno
-oświatowej. Z czasem zupełnie zmarginalizowana, została wchłonięta przez
PPR w 1948 roku tworząc PZPR – Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą.
Trzecią siłą polityczną okresu powojennego było PSL – Polskie Stronnictwo Ludowe, powstałe we wrześniu 1945 roku. Niekwestionowanym liderem
tej partii był Stanisław Mikołajczyk – poprzednio premier rządu londyńskiego. Wrócił do kraju, aby przy pomocy demokratycznych wyborów obalić
Tamże, s. 556.
Tamże.
317
Tamże, s. 558.
318
Tamże, s. 558.
315
316
82
system komunistyczny. W kwietniu 1946 roku w powiecie gostynińskim PSL
liczyło już prawie 4 tysiące członków.319
Koncesjonowany system polityczny lat 40. zamykało Stronnictwo Demokratyczne skupiające niewielu członków.
Lata 1945–1947 to czas odbudowy ze zniszczeń wojennych, ale też walka
o władzę w Polsce. Komuniści faktycznie przejmowali pełnię władzy w Polsce,
opierając się na resortach siłowych i mając osłonę w wojskach radzieckich.
Jednak należało przeprowadzić wybory powszechne do Sejmu. Takie były zobowiązania wobec Zachodu. Na potrzeby polityki wewnętrznej także należało
„zalegalizować” swoje rządy.
Na czerwiec 1946 roku ogłoszono tak zwane referendum ludowe.320 Była
to generalna próba nowych, komunistycznych władz, przed wyborami do Sejmu. Chciano w ten sposób zbadać rzeczywiste nastroje społeczne i przetestować metody fałszowania wyborów według wzorców radzieckich. W kampanię
przedreferendalną włączył się aktywnie wójt gminy Rataje Roman Markiewicz
– działacz PSL. Agitował aby głosować na pierwsze pytanie na „nie”.321 Innym
aktywnym działaczem tej partii był Jan Krzewicki z Kozic.
W dniu 15 czerwca 1946 roku w Gostyninie odbył się wielki wiec poparcia dla PSL-u. Była to demonstracja siły tej partii przed referendum. Władze
komunistyczne próbowały zakłócić to zebranie. Niektórzy liderzy zostali tuż
po wiecu aresztowani.322
Do referendum 30 czerwca 1946 roku, według oficjalnych danych, poszło
aż 89% uprawionych z powiatu gostynińskiego. Na pierwsze pytanie na „tak”
głosowało 65%, na drugie pytanie 78,4%, na trzecie pytanie 92,2%.323 Warto
dodać, że referendum przebiegało w atmosferze zastraszania. Wójt gminy Rataje Roman Markiewicz przesiedział je w więzieniu.324
Tuż po referendum nastąpił czas kampanii wyborów do sejmu zaplanowanych na styczeń 1947 roku. Władze komunistyczne były coraz lepiej „przygotowane do wyborów”. Zwalczaniem przeciwników politycznych zajęła się
specjalna komórka przy komitecie PPR w Gostynie powiązana z powiatowym
Tamże, s. 559.
Były trzy pytanie: Czy jesteś za zniesieniem Senatu? Czy chcesz utrwalenia w przyszłej Konstytucji ustroju
gospodarczego, zaprowadzonego przez reformę rolną i unarodowienie podstawowych gałęzi gospodarki
krajowej, z zachowaniem uprawnień inicjatywy prywatnej? Czy chcesz utrwalenia zachodnich granic
Państwa Polskiego na Bałtyku, Odrze i Nysie Łużyckiej?
321
Tamże, s. 560.
322
Tamże, s. 560.
323
Tamże.
324
Pabiniak-Konarska Barbara, Gostynin– szkice z przeszłości, Gostynin 2004, s. 261.
319
320
83
Urzędem Bezpieczeństwa. Rozpoczęły brutalne napady na członków PSL-u.
Takimi byli na przykład Jan Krzewicki z Kozic i Roman Markiewicz z Polesia – wójt gminy Rataje. W nocy z 20 na 21 sierpnia 1946 roku miały miejsce
dramatyczne wydarzenia. Po latach Jan Krzewicki wspominał: Gdy zaczęli
pukać do mojego domu, otworzyłem, ponieważ jednego z napastników poznałem po głosie. Tymczasem oni zaczęli rabować moje mieszkanie, po czym kazali mi, abym wziął konia i zaprowadził ich do Markiewicz, który mieszkał
w oddalonym o dwa km Polesie.325 Na pukanie do domu Markiewicza, jego
żona odpowiedziała, że nikogo nie wpuszcza. Wojskowi zagrozili, że wyważą
okna i rozpoczęli je wyważać. Po wejściu do domu Markiewicz został uderzony kolbą karabinu. Rozpoczął się rabunek. W tym momencie Jan Krzewicki
wykorzystał zamieszanie i rozpoczął ucieczkę. Mimo strzałów w jego kierunku zdołał zbiec. Milicja rozpoczęła obławę na sprawców napadu, która oczywiście nic nie dała. Po dwóch dniach znaleziono zwłoki Romana Markiewicza
– wójta gminy Rataje, zginął od strzału w głowę.326 Taka była rzeczywistość
przed wyborami do sejmu.
W grudniu 1946 roku, na miesiąc przed wyborami, PPR wezwał 30 członków PSL-u z powiatu gostynińskiego na konferencję powiatową. Niektórych
przywieziono wprost z więzienia. Siłą zmuszono ich do rozwiązania powiatowej organizacji PSL-u.327
Wybory ze stycznia 1947 roku „ochraniane” były przez grupy agitatorów
z organizacji młodzieżowych i Ludowego Wojska Polskiego, które zastraszały ludność. W tej sytuacji powiatowa organizacja PSL-u zorganizowała własną straż porządkowa, co władze uznały za tworzenie bojówek, które miały
według komunistów, dokonywać napadów na urzędy gminy i gminne spółdzielnie. Stanowiło to pretekst do kolejnych zatrzymań. Aresztowano między innymi Leona Szymkiewicza z Legardy – członka wojewódzkiego Zarządu PSL-u. W powiecie gostynińskim odebrano prawa wyborcze ponad 700
osobom. Mieli to być „przeciwnicy ustroju i kolaboranci”.328 Według oficjalnych danych w dniu wyborów 19 stycznia 1947 roku za Blokiem Stronnictw
Demokratycznych (PPR, PPS, SL329 i SD330) głosowało 80% głosujących,
Tamże.
Tamże, s. 262.; Jan Krzewicki i wdowa po Markiewiczu poświęcili wiele lat na poszukiwanie i sprawiedliwe
osądzenie sprawców. Niektórzy z nich zostali osądzeniu już w 1959 roku.
327
Tamże.
328
Osmałek M., Gostynin w latach 1945–1989, [w:] Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku, s. 561.
329
Stronnictwo Ludowe – koncesjonowana partia ludowców kontrolowana przez PPR.
330
Stronnictwo Demokratyczne.
325
326
84
PSL poparło 15%. Tuż po wyborach ogłoszono amnestię dla członków podziemia antykomunistycznego. Wielu żołnierzy oddało się w ręce władz. Skończyło się to dla nich tragicznie, jednak podziemie zostało złamane. Wszelkich
przeciwników ustroju zastraszano lub aresztowano.
Nastanie Polski Ludowej zmieniło politykę gospodarczą kraju. Likwidowano własność prywatną i tworzono państwowe lub spółdzielcze przedsiębiorstwa. W państwach „demokracji ludowej” dominowała państwowa
własność ziemi. To samo chciano przeprowadzić w Polsce. Początkowo tworzono nawet atmosferę poparcia dla gospodarstw indywidualnych. W latach
1944–1945 przeprowadzono reformę rolną, która przekazała ziemię dawnych
folwarków w ręce chłopów, powstała cała rzesza niewielkich gospodarstw.
Jednak celem władz państwowych była pełna kolektywizacja rolnictwa.
We wrześniu 1948 roku przystąpiono do kolektywizacji kraju. Zaczęto potępiać publicznie bogatych gospodarzy nazywając ich kułakami. Zachęcano
jednocześnie do tworzenia spółdzielni produkcyjnych.
Od 1950 roku rozpoczęto wielkie inwestycje planu 6-letniego. Na to
wszystko potrzebne były pieniądze. Ustawą z czerwca 1950 roku podniesiono gwałtownie podatki gruntowe na wsi, głównie wobec bogatych gospodarstw. Wprowadzono ponownie obowiązkowe dostawy produktów
rolnych, najpierw zwierząt rzeźnych, potem mleka, zbóż i ziemniaków. Za
przymusowe dostawy płacono rolnikom połowę stawek rynkowych. Miało
to na celu zwiększenie obciążenie wsi i uzyskanie środków na industrializację i przy okazji pognębienie „kułaków”. Według obliczeń w 1946 roku gospodarstwo rolne przeciętnie przekazywało prawie 10% dochodu na rzecz
państwa, w 1952 roku już 23%. Im większe gospodarstwo tym obciążenia
były większe.331
Lata 1950–1954 to najczarniejszy okres w dziejach Polski. Ludność żyła
w nieustannym strachu przed aparatem bezpieczeństwa. Na porządku dziennym były rekwizycje, wizyty komorników, panowała bieda i rozgoryczenie.
Jednocześnie wszechobecna ideologia zachwalała wprowadzane zmiany, jako
wielkie dobrodziejstwa dla wsi polskiej.
Nacisk na tworzenie państwowej i spółdzielczej własności doprowadził
do spadku produkcji rolnej. Władze tłumaczyły to wszystko doktrynalnie.
Nastawiono się na pogłębienie kolektywizacji, co miało poprawić sytuację.332
Landau Z., Roszkowski W., Polityka gospodarcza II RP i PRL, Warszawa 1995, s. 267.
Tamże.
331
332
85
Były to najgorsze lata stalinizmu (1949–1956). Wszystko to spowodowało
spadek inwestycji w gospodarstwach prywatnych, spadała wartość budynków, zmalało pogłowie zwierząt, które zabijano w obawie przed oddaniem
do spółdzielni. Chłopi bronili się przed wstępowaniem do spółdzielni, przywiązanie chłopów polskich do ziemi nie dało się wykorzenić tak szybko,
jak tego chciały władze. Mimo danych statystycznych, które informowały,
że gospodarstwa indywidualne miały najlepsze rezultaty (produkcja globalna
z 1 ha 1 950 roku z gospodarstw prywatnych wynosiła 621 zł, ze spółdzielni
produkcyjnych 517, z PGR 394 zł) władze ignorowały te dane. Doprowadziło
to do regresu i stagnacji rolnictwa w latach 1950–1956.333
Administracja powiatu gostynińskiego w latach 1945–1954 opierała się
na gminach, których korzenie sięgały jeszcze czasów zaborów. Gminy podzielone były na gromady (sołectwa). Według danych z 1952 roku w skład gminy Lucień wchodziły gromady (sołectwa): Antoninów, Bielawy, Bierzewice,
Bolesławów, Budy Lucieńskie, Czarty, Dobre, Emilianów, Gaśno, Helenów,
Jaworek, Kazimierzów, Kościuszków, Legarda, Miałkówek, Mysłownia Nowa,
Mysłownia Stara, Niskie, Podgórze, Podlasie, Rogożewek, Stefanów, Władysławów i Zwoleń (24 gromady).334
W skład gminy Rataje wchodziły ówcześnie gromady: Aleksandrynów,
Antoniewo, Baby Dolne, Baby Górne, Belno, Białotarsk, Budy Kozickie, Choinek, Dąbrówka, Górki, Gulewo, Huta Nowa, Huta Zaborowska, Jastrzębia
Nowa, Józefków, Kozice, Krzywie, Marianka, Nagodów, Niecki, Polesie, Rębów,
Rybne, Sokołów, Solec, Stanisławów, Wrząca i Zaborów Nowy (28 gromad).335
W skład gminy Skrzany wchodziły gromady: Anielin, Feliksów, Halinów,
Leśniewice, Lipa, Marianów, Osada, Osiny, Ruszków Nowy, Sałki, Sieraków
Wielki, Sierakówek, Skrzany, Stanisławów Skrzański i Strzałki.336
Jak wspomniano wyżej tuż po wojnie były próby zmiany granic gmin,
jednak do 1954 roku nastąpiła tylko jedna. Z dniem 13 maja 1952 roku z gminy Skrzany wyłączono obszar leśny Dobra Strzeleckie (106,75 ha) i włączono
je do gminy Sójki w powiecie kutnowskim.337
Samorząd gminny był sprzeczny z ideą państwa komunistycznego. Na
mocy ustawy z 20 marca 1950 roku O terenowych organach jednolitej władzy
335
336
337
333
334
Tamże, s. 269.
Wykaz gromad PRL według stanu z dnia 1 lipca 1952 roku, Warszawa 1952, nr 9.
Tamże, s. 9.
Tamże, s. 10.
Dz. U. 1952 nr 23 poz. 149.
86
państwowej338 zniesiono samorząd terytorialny, pozostawiając okręgi administracyjne gminne. Majątek samorządowy przejęło państwo. Rozwiązano
organy wykonawcze gmin (wójt i zarząd gminy), rady gromadzkie. Ich kompetencje przejęły rady narodowe, w praktyce prezydia rad narodowych.
Z końcem 1954 roku zlikwidowano okręgi zwane gminami. Nie przystawały one do planów tworzenia na wsiach dużych państwowych i spółdzielczych gospodarstw rolnych. Utworzono gromadzkie rady narodowe zwane
gromadami. Gromady miały stać się zalążkiem dużych, kolektywnych gospodarstw rolnych, na kształt radzieckich kołchozów.
Kilka wsi łączono w jedną gromadę na czele z gromadzką radą narodową,
jako organem uchwałodawczym pochodzącym z bezpośrednich, sterowanych
wyborów. Organem wykonawczym było prezydium na czele z przewodniczącym. Organem pomocniczym było biuro prezydium z kilkoma urzędnikami. Uprawnienia gromad były niewielkie. W praktyce zostały sprowadzone
do wykonywania zarządzeń władz powiatowych. Prezydium powiatowej rady
narodowej sprawowało szczegółową kontrolę nad działalnością władz gromadzkich.
Gromady obejmowały kilka wsi, często nie mając na swoim terenie prawie żadnych instytucji użyteczności publicznej z wyjątkiem szkół. Gminne
Spółdzielnie, ośrodki zdrowia, komendy MO itp. pozostawały poza granicami
gromady, skazując gromady na niesamodzielny byt. Taka była rzeczywistość
początku lat 50.
Dz. U. 1950, nr 14, poz. 130.
338
87
LATA 1956–1972
Rok 1956 był przełomowy w naszym kraju. W październiku 1956 roku
do władzy doszedł nowy I-szy sekretarz, Władysław Gomułka. Był także komunistycznym doktrynerem, jednak lata jego rządów odbierano jako wielkie
wytchnienie po latach upokorzeń. Tak też rzeczywiście było.
Władze nie zrezygnowały jednak całkiem z zamierzeń. Sztucznie podtrzymywano nierentowne działające nadal spółdzielnie produkcyjne. Od 1959
roku znowu zaczęto zachęcać chłopów do tworzenia spółdzielni. W 1962
PZPR uchwaliło plan pełnej kolektywizacji wsi do 1980 roku, czego nie ujawniono społeczeństwu.339
Dla wsi polskiej okres po 1956 roku jest często nawet dobrze oceniany
przez świadków. Po latach represji wiele się zmieniło. Władze przestały na
siłę tworzyć spółdzielnie produkcyjne i PGR-. Zmniejszono wymiary obowiązkowych dostaw oraz podatków. Podniesiono ceny skupu. Polepszyło się
zaopatrzenie sklepów, w tym także w materiały budowlane, tak potrzebne na
wsi. Władze państwowe położyły duży nacisk na spółdzielczość mleczarską,
ogrodniczą i kredytową (Spółdzielnie Oszczędnościowo-Kredytowe). Wieś
„zasypano” nawozami sztucznymi, które należało obowiązkowo wykupić340.
Propagowano uprawę warzyw i owoców. Przy biurze gromadzkim rozpoczęła działalność gromadzka służba rolna złożona z agronoma i zootechnika
Landau Z., Roszkowski W., Polityka…, s. 271.
Tamże, s. 270.
339
340
89
gromadzkiego. Władze państwowe położyły duży nacisk na podniesienie kultury rolnej. Na wsiach odbywały się wykłady dla rolników. Przybywały nieraz
tłumy chętnych. Władze postawiły także na szkolenia rolnicze (organizowane
w sezonie jesienno-zimowym). Dużo sił i środków poświęcono słusznej akcji podniesienia poziomu oświaty, czytelnictwa i zwalczania analfabetyzmu.
Na tym polu działały biblioteki gromadzkie.
Nacisk kładziono na powstawanie kółek rolniczych mogących po preferencyjnych cenach kupować maszyny rolnicze. Kółka zakładano niemal
w każdej wsi. Z czasem tworzono Międzykółkowe Bazy Maszynowe mające
na celu stworzenie lepszych usług dla rolników.
Jedynymi tolerowanymi partiami politycznymi na wsi były: Zjednoczone
Stronnictwo Ludowe cieszące się dość dużym poparciem oraz Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Ta druga cieszyła się małą popularnością. Nowych
członków trudno było pozyskać.
W latach 60. nakłaniano także do tworzenia kół gospodyń wiejskich dla
kobiet na wsiach. Nazywano je samorządem wiejskim kobiet. Te organizacje
były często jedynymi organizacjami propagującymi kulturę na wsi i położyły
wielkie zasługi w zachowaniu tradycji i kultury ludowej. Integrowały także
społeczność wiejską.
Dużą wagę przykładano do ochrony przeciwpożarowej. Każde gospodarstwo rolne musiało posiadać przygotowane na wypadek pożaru: wiadra, bosaki itp. Sprawdzały to regularnie specjalne komisje.
Nowością było utworzenie funduszu gromadzkiego – obowiązkowe
składki ludności liczone od przychodowości gospodarstwa. Fundusz nie
wchodził w skład budżetu, wykorzystywano go do budowy i remontu dróg
gromadzkich. W ten sposób zlikwidowano obowiązki szarwarkowe istniejące od średniowiecza. Jednak z drugiej strony propagowano czyny społeczne.
Wiele wsi uczestniczyło w nich rzeczywiście z dużym zapałem, gdyż była to
często jedyna metoda na budowę w danej miejscowości drogi, sklepu czy remizy. Wiele tego typu obiektów powstało właśnie w ten sposób. Był to również
czas ogólnopolskiej akcji „Tysiąc Szkół na Tysiąclecie”341. Szkoły budowano
przy pomocy środków pozyskanych z obowiązkowego Społecznego Funduszu Budowy Szkół. Większość wsi została zelektryfikowana.
1000 lat państwa polskiego.
341
90
Od lutego 1958 roku weszła w życie nowa ustawa o radach narodowych
dająca im większe uprawnienia.342 Rozpoczęto także proces komasacji gromad
w większe jednostki, bowiem większość z nich była kompletnie nieefektywna.
W województwie warszawskim do 1972 roku zlikwidowano większość gromad. Przy tworzeniu gromad propaganda tłumaczyła, że władza będzie bliżej
ludzi. Gdy rozpoczęto scalanie gromad nie było żadnej akcji propagandowej,
więc ludzie odbierali to z nieufnością.
Mimo reform gromady – podstawa podziału administracyjnego wsi, nadal były zbyt małymi jednostkami terytorialnymi. Wiele gromad zależało od
siebie nawzajem. Na przykład w jednej z nich była siedziba Gminnej Spółdzielni, która obsługiwała sąsiednie gromady. Podobnie było z lecznicami weterynaryjnymi, POM-ami343 i innymi.
Mimo wszystko lata 60. były okresem stabilizacji na polskiej wsi.
W latach 1954–1972 wokół Gostynina funkcjonowało kilkanaście gromadzkich rad narodowych – gromad. Jedne działały dość krótko, zaledwie
kilka lat, inne przez cały wspomniany okres.
GROMADA BIAŁOTARSK 1954–1959
Na mocy uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie powołano gromadę Białotarsk. W skład gromady weszły dotychczasowe gromady:
Baby Górne, Białotarsk, Dąbrówka, Gulewo, Józefków, Rębów, Zieleniec oraz
część dotychczasowej gromady Górki stanowiąca wieś Ogończyków z gminy
Rataje.344
Gromada Białotarsk funkcjonowała do końca 1959 roku. Następnie została włączona w skład nowo powołanej gromady Solec345 (wraz z obszarem
gromady Krzywie).346
344
345
346
342
343
Dz. U. z 1958 nr 5 poz. 16 (tekst ujednolicony Dz.. U. z 1975 nr 26 poz. 139
Państwowy Ośrodek Maszynowy.
Dz. Urz. WRN Warszawa, nr 11, poz. 67.
Przemianowana gromada Kozice działająca w latach 1954–1959.
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1960, nr 2, poz. 10.
91
GROMADA BOLESŁAWÓW 1954–1972
W skład gromady Bolesławów weszły dotychczasowe gromady: Bielawy,
Bolesławów, Emilianów, Gaśno, Jaworek, Legarda, Mysłownia Nowa, Mysłownia Stara, Podgórze, Rogożewek, Stefanów, Zwoleń z gminy Lucień.347
Gromada Bolesławów funkcjonowała do końca 1972 roku w niezmienionych granicach.
GROMADA KOZICE 1954–1959
W skład gromady Kozice weszły obszary dotychczasowych gromad: Baby
Dolne, Kozice, Solec, Polesie, Rybne z gminy Rataje, gromady Lipa z wyłączeniem osady Ruda i miejscowości Przerwa i Reszka, obszary gromad: Osada,
Sałki, Strzałki, Ruszków Nowy z gminy Skrzany oraz część obszaru dotychczasowej gromady Budy Kozice stanowiąca: wieś Budy Kozickie, wieś Rataje
Nowe, wieś Wojnowo z gminy Rataje.348
Z końcem 1959 roku z gromady Kozice wyłączono wsie Lipa, Ruszków
i Sałki włączając je do gromady Sierakówek.349
Z dniem 1 stycznia 1960 roku przeniesiono siedzibę gromady Kozice
do wsi Solec przemianowując jednocześnie gromadę na Solec. Do tej gromady włączono jednocześnie obszary zlikwidowanych gromad Krzywie i Białotarsk.350
GROMADA KRZYWIE 1954–1959
W skład gromady Krzywie weszły dotychczasowe gromady: Choinek,
Huta Nowa, Krzywie, Marianka, Nagodów, Wrząca, Zuzinów oraz część obszaru dotychczasowej gromady Górki stanowiąca: wieś Górki A, wieś Górki
D i część dotychczasowej gromady Budy Kozickie stanowiąca wieś Hutę Ratajską i osadę Pyszkowo z gminy Rataje.351
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1954, nr 11, poz. 67.
Tamże.
349
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1960, nr 2, poz. 10.
350
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1960, nr 2, poz. 10.
351
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1954, nr 11, poz. 67.
347
348
92
Gromada Krzywie została zlikwidowana z końcem 1959 roku. Jej obszar
włączono w skład gromady Solec (do 1959 roku gromada Kozice).352
GROMADA LUCIEŃ 1954–1972
W skład gromady Lucień weszły dotychczasowe gromady: Bierzewice,
Budy Lucieńskie, Czarty, Kazimierzów, Miałkówek, Ottówka z gminy Lucień
oraz gromady gromada Gorzewo z gminy Duninów.353
Z dniem 1 stycznia 1960 roku w skład gromady Lucień włączono wieś
Aleksandrynów z likwidowanej gromady Lipianki.354
Z dniem 1 stycznia 1962 roku w skład gromady włączono dodatkowo
miejscowości: Antoninów, Białe, Klusek i Marianów ze zlikwidowanej gromady Białe.355
GROMADA SIERAKÓWEK 1954–1972
Powołano gromadę Sierakówek. W jej skład weszły dotychczasowe gromady: Leśniewice, Marianów, Osiny, Sierakówek, Sieraków Wielki, część dotychczasowej gromady Lipa stanowiącej osady: Przerwa, Ruda, Reszka, oraz
część obszaru dotychczasowej gromady Anielin stanowiąca miejscowość Kleniew z gminy Skrzany.356
Z dniem 1 stycznia 1959 roku w skład gromady Sierakówek włączono
zlikwidowanej gromady Skrzany (Feliksów, Halinów, Skrzany, Stanisławów
Skrzański, Justynków, Wola Trębska Nowa).357
Z dniem 1 stycznia 1960 roku w skład gromady Sierakówek włączono
obszar wsi: Lipa, Ruszków i Sałki z gromady Kozice.358
354
355
356
357
358
352
353
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1960, nr 2, poz. 10.
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1954, nr 11, poz. 67.
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1960, nr 2, poz. 10.
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1961, nr 13, poz. 292.
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1954, nr 11, poz. 67.
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1958, nr 1, poz. 2.
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1960, nr 2, poz. 10.
93
GROMADA SOKOŁÓW 1954–1972
W skład gromady Sokołów włączono dotychczasowe gromady: Belno,
Huta Zaborowska, Jastrzębie, Nowa, Niecki, Sokołów, Stanisławów, Zaborów
Nowy, Zaborów Stary z gminy Rataje.359
Gromada Sokołów funkcjonowała do końca 1972 roku w niezmienionych granicach.
GROMADA SOLEC 1960–1972
Gromadę Solec powołano z dniem 1 stycznia 1960 roku. Powstała poprzez przeniesienie siedziby gromady z Kozic do Solca. Jednocześnie do gromady Solec włączono obszary gromad Białotarsk i Krzywie.360
Podstawą terytorialną gromady były wsie byłej gromady Kozice (Baby
Dolne, Kozice, Solec, Polesie, Rybne, Lipa, Osada, Sałki, Strzałki, Ruszków
Nowy, Budy Kozice, wieś Rataje Nowe, wieś Wojnowo, Lipa, Ruszków, Sałki).
W skład gromady Solec włączono także od 1960 roku miejscowości z gromady
Krzywie: Choinek, Huta Nowa, Krzywie, Marianka, Nagodów, Wrząca, Zuzinów, wieś Górki A, wieś Górki D, Huta Ratajska i Pyszkowo oraz z gromady
Białotarsk: Baby Górne, Białotarsk, Dąbrówka, Gulewo, Józefków, Rębów, Zieleniec, Ogończyków.
GROMADA SKRZANY 1954–1958
W skład gromady Skrzany włączono obszary dotychczasowych gromad:
Feliksów, Halinów, Skrzany, Stanisławów Skrzański oraz część dotychczasowej gromady Anielin stanowiąca wieś Justynków z gminy Skrzany, gromady
Wola Trębska Nowa z gminy Szczawin.361
Gromada Skrzany została zlikwidowana już w 1958 roku. Cały jej obszar
z końcem roku włączono do gromady Sierakówek.362
361
362
359
360
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1954, nr 11, poz. 67.
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1960, nr 2, poz. 10.
Dz. Urz. WRN Warszawa, nr 11, poz. 67.
Dziennik Urzędowy WRN Warszawa, 1958, nr
94
Okres gromadzkich rad narodowych to lata 1954–1972. Cechował się
częstymi zmianami administracyjnymi, szczególnie w pierwszych latach. Jednostki te były zbyt małe, gromadzkie rady narodowe zbyt słabe finansowo
i posiadające bardzo wąskie kompetencje. Gromady zarządzane były przez
miejscowych działaczy społecznych. Niewielu z nich miało większe niż podstawowe wykształcenie. Gromady powstały w okresie stalinowskim i zupełnie
nie przystawały do rzeczywistości lat 70.
95
GMINY GOSTYNIN I RATAJE
W LATACH 1973–1992
POLITYKA GOSPODARCZA I USTRÓJ GMIN
W grudniu 1970 roku I Sekretarzem PZPR został Edward Gierek. Początkowo jego polityka rolna była dość elastyczna. Podniesiono ceny skupu trzody chlewnej, bydła rzeźnego i mleka. Nowe władze postawiły na produkcję
mięsa, jako produktu „wrażliwego społecznie”. Jednak nie interesowano się
przy tym produkcją zbóż. Nastawiono się na rozwój produkcji zwierząt rzeźnych, a to potrzebowało coraz większych ilości pasz. Pasze te zaczęto sprowadzać z zagranicy za kredyty.
Od 1972 roku zniesiono obowiązkowe dostawy zbóż, żywca i ziemniaków, co sprzyjało specjalizacji gospodarstw. W tym samym czasie złagodzono progresję podatków gruntowych, ułatwiono obrót ziemią. Chłopi mogli
nawet dzierżawić ziemię od państwa. Objęto również rolników leczeniem na
zasadach ubezpieczeń społecznych. Wszystko to spowodowało wzrost produkcji rolnej. Jednak produkcja zwierzęca rosła dużo szybciej niż produkcja
roślinna, wzrastało zapotrzebowanie na pasze, które importowano za dewizy.363
Rok 1973 był szczytowym w rolnictwie w okresie powojennym. Ten sukces uznano za sprzyjający czas do kolektywizacji. Zapoczątkowano kampanię przeciw gospodarstwom farmerskim. Wskazywano na zbiorowe formy
Landau Z., Roszkowski W., Polityka…, s. 272.
363
97
gospodarowania. Zakazano sprzedaży ziemi z Państwowego Funduszu Ziemi. Opracowano zasady przekazywania ziemi na rzecz państwa w zamian za
renty i emerytury. Chodziło o gospodarstwa ludzi starszych. Kolektywizacja
miała być wynikiem naturalnego wypadania gospodarstw chłopskich, przejmowanych przez państwo, ale nie oddawanych w ręce innych rolników indywidualnych. Co roku coraz więcej starszych gospodarzy przekazywało ziemię
państwu. Propaganda tłumaczyła wyższość gospodarstw uspołecznionych
nad prywatnymi.364 Nadal wzrastał kosztowny import pasz i w 1974 roku Polska stała się importerem netto żywności, po raz pierwszy w swojej historii!
Jednak władze ze względów politycznych nadal popierały hodowlę zwierząt
bojąc się reakcji robotników nie zwiększano cen mięsa. Od 1970 do 1975 roku
koszty importu pasz z zagranicy wzrosły o prawie 200%.365
W dekadzie Edwarda Gierka przeprowadzono reformę podziału administracyjnego kraju. W miejsce dużych 17 województw powołano 49 mniejszych
województw. Jednocześnie zlikwidowano powiaty. Zburzyło to istniejące,
często od dziesięcioleci, więzy regionalne. Okolice Gostynina włączono do
województwa płockiego.366 Ta reforma wkrótce okazała się porażką i przed
kilkunastu laty (od 1999 roku) powrócono praktycznie do podziału administracyjnego sprzed reformy z 1975 roku.
Kilka lat wcześniej, od 1 stycznia 1973, weszła w życie inna reforma administracyjna, której efekty z powodzeniem obserwujemy do dziś. W miejsce
małych i nieefektywnych gromad powołano gminy. W okolicach Gostynina
powołano dwie gminy: Gostynin i Rataje.
Gminy Gostynin i Rataje rozpoczęły działalność z początkiem 1973 roku.
W skład gminy Gostynin weszły sołectwa: Anielin-Halinów, Antoninów, Białe, Bierzewice, Bolesławów, Emilianów, Gaśno, Gorzewo, Helenów, Jaworek,
Kazimierzów, Kiełpieniec, Klusek, Legarda, Leśniewice, Lucień, Łokietnica,
Marianka, Marianów, Miałkówek – Budy Lucieńskie, Nowa Mysłownia, Nowa
Wieś, Osiny, Podgórze, Rogożewek, Sieraków, Sierakówek, Skrzany-Feliksów,
Stanisławów, Stefanów, Zwoleń oraz liczne obszary leśne.367
W skład gminy Rataje włączono sołectwa: Baby Dolne, Baby Górne,
Belno, Białotarsk, Budy Kozickie, Choinek, Dąbrówka, Górki, Gulewo, Huta
Zaborowska, Józefków, Kozice, Krzywie, Marianka, Nagodów, Niecki, Nowa
Tamże, s. 273.
Tamże.
366
Dz. U. 1975 nr 17 poz. 92.
367
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1972, poz. 407
364
365
98
Huta, Nowa Jastrzębia, Nowy Zaborów, Osada, Polesie, Rębów, Rybno, Sałki,
Sokołów, Solec-Wrząca, Stary Zaborów, Strzałki, Zieleniec, Zuzinów oraz obszary leśne.368
Według ustawy o gminach, gminne rady narodowe pozostawały organem
władzy państwowej i podstawowym organem samorządu społecznego na terenie gminy. Dalej ustawa głosiła: Gminna rada narodowa zapewnia wykonanie na terenie gminy zadań państwowych, wzrost i unowocześnienie produkcji,
ze szczególnym uwzględnieniem produkcji rolnej, rozwój gospodarczy, społeczny i kulturalny gminy, zaspokajanie potrzeb bytowych ludności oraz umocnienie dyscypliny społecznej.369
Wprowadzono wyraźny podział między funkcjami stanowiącymi i wykonawczymi (do tej pory istniała jedność w postaci prezydium gromadzkich
rad narodowych).
Organem uchwałodawczym stała się gminna rada narodowa. Liczyła
ona od 20 do 50 radnych. Gminna rada spośród siebie wybierała prezydium
i komisje. Przewodniczącym rady zostawał, od 1974 roku, pierwszy sekretarz
gminnego komitetu PZPR.
Wybory do gminnych rad narodowych przeprowadzono po raz pierwszy
w dniu 9 grudnia 1973 roku. Wybory do rad narodowych przeprowadzono
następnie: 5 lutego 1978 roku, 17 czerwca 1984 roku i 19 czerwca 1988 roku.
Nowością w systemie gminnym było powołanie urzędu gminy. Był to terenowy organ administracji państwowej do wykonywania zadań naczelnika gminy. Naczelnik gminy był powoływany i odwoływany przez wojewodę. Gminna
rada narodowa mogła tylko wyrażać niewiążącą opinię o kandydaturze.370
Starano się aby naczelnicy posiadali wyższe wykształcenie. Była to nowość w administracji lokalnej.
Naczelnicy stali na czele urzędu gminy. Urząd gminy zasadniczo dzielił
się na trzy części: biuro urzędu, gminną służbę rolną i urząd stanu cywilnego. Urząd gminy podzielony był na referaty kierowane przez sekretarza biura
urzędu gminy. Ważną pozycję zajmował główny księgowy gminy.371 Gminna służba rolna (GSR) kierowana była przez kierownika. GSR tworzył zespół
kilku osób sprawujący nadzór nad rolnictwem w gminie i organizujący jego
Tamże.
Dz. U. 1972, nr 49, poz. 312.
370
Tamże.
371
Tamże.
368
369
99
sprawy.372 W ramach urzędu gminy funkcjonował także urząd stanu cywilnego na czele z kierownikiem.373 Wszyscy pracownicy musieli posiadać przynajmniej średnie wykształcenie. Na przełomie lat 70. i 80. XX wieku załamało się
polskie rolnictwo. Główną przyczyną był nieurodzaj, ale też niska produktywność, uprzywilejowanych przez władze, oderwanych od praw ekonomii
gospodarstw państwowych. Spadła opłacalność gospodarstw prywatnych uzależnionych od państwowych cen skupu oraz słabego zaopatrzenia w materiały
i narzędzia. Nakłady inwestycyjne w państwowe gospodarstwa nie przynosił
efektów. Rolnictwo indywidualne uzyskiwało lepsze wyniki przy czterokrotnie gorszym uzbrojeniu technicznym produkcji, prawie trzykrotnie niższym
zużyciu pasz i trzykrotnie niższym zużyciu nawozów sztucznych. Mimo to
władze z uporem kontynuowały wywieranie presji, by rolnicy indywidualni oddawali ziemię państwu. Wielkie nakłady na państwowe gospodarstwa
nieprzynoszące dochodów, kosztowny import pasz oraz nieurodzaj z 1980
roku przypieczętowały katastrofę, która dojrzewała przez całe lata. Mimo to
w następnych latach nadal kontynuowano politykę popierania gospodarstw
państwowych kosztem prywatnych.374
Latem 1980 roku wiele zakładów pracy rozpoczęło strajki. Doprowadziło
to do zalegalizowania ruchu „Solidarności” (wrzesień 1980). Od jesieni 1980
roku przez cały rok trwał w Polsce okres gospodarczej zapaści, ale jednocześnie dużej wolności. Wiele środowisk otwarcie postulowało swoje stanowiska.
To wszystko stało się zagrożeniem dla władz i monopolu partii komunistycznej. 13 grudnia 1981 roku wprowadzono stan wojenny. Działalność gminnych
rad narodowych została tymczasowo zawieszona. Urzędy gmin funkcjonowały nadal. W 1982 roku powinny były się odbyć wybory do rad narodowych,
lecz z uwagi na stan wojenny przełożono je na rok 1984.
Po zniesieniu stanu wojennego (1983) władze postanowiły dać pozory
zmiany na terenach wiejskich, aby spacyfikować nienajlepsze nastroje. Ustawa
z 20 lipca 1983 roku O systemie rad narodowych i samorządu terytorialnego375
powołała nowe instytucje na kształt samorządu terytorialnego. Każde sołectwo stało się jednostką samorządu wiejskiego. Nie był to samorząd w pełnym
tego słowa znaczeniu. Przepisy były dość pokrętne i różnie je interpretowano.
Samorząd wiejski otrzymał prawo do dysponowania własnymi funduszami,
Tamże.
Tamże.
374
Tamże.
375
Dz. U. 1983, nr 41, poz. 185.
372
373
100
ale nie uzyskał osobowości prawnej. Zebrania wiejskie decydowały o sprawach
lokalnych, powoływały sołtysa i radę sołecką jako organy wykonawcze. Na
czele rady mógł stanąć przewodniczący rady sołeckiej, ale często kierował nią
sołtys, pełniący jednocześnie funkcję przewodniczącego rady sołeckiej. Główną osobą reprezentującą samorząd wiejski stawał się przewodniczący rady sołeckiej. Prawo zwoływania zebrań wiejskich przysługiwało radzie sołeckiej na
wniosek 1/5 pełnoletnich mieszkańców sołectwa. Sołectwo mogło uchwalić
swój statut i powoływać komisje. Nadzór nad samorządem wiejskim sprawowała rada narodowa i naczelnik. Nowa ustawa obligowała naczelnika gminy
i GRN do respektowania uchwał zebrań wiejskich. Wszelkie sprawy dotyczące
poszczególnych wsi musiały być ustalane z danym samorządem wiejskim.
Wybory do rad sołeckich przeprowadzono jesienią 1984 roku, natomiast
kolejne jesienią 1988 roku.
Zmiany zapoczątkowane w naszym kraju w 1989 roku doprowadziły
do uchwalenia ustawy o samorządzie gminnym w dniu 8 marca 1990 roku.
Gminne rady narodowe funkcjonowały do kwietnia 1990 roku. W maju tego
samego roku przeprowadzono pierwsze wybory do rad gminnych.
GMINA GOSTYNIN 1973–1988
Nowo powołana Gmina Gostynin liczyła 145 km2. W skład gminy weszło
1552 gospodarstw rolnych oraz 8 583 ha użytków rolnych. Gminę zamieszkiwało 7 341 osób w 32 sołectwach. Z rolnictwa utrzymywało się 3 821 osób.
Na terenie Gminy funkcjonowały rolnicze spółdzielnie produkcyjne w Skrzanach, Kleniewie i Lucieniu. Działały też 22 kółka rolnicze, międzykółkowa
baza maszynowa, Gminna Spółdzielnia SCh z siedzibą w Sierakówku. Warto
dodać, że teren gminy obsługiwały trzy Gminne Spółdzielnie; Duninów, Kozice i Sierakówek. Stwarzało to mnóstwo problemów dla ludności. Działała
też Spółdzielnia Oszczędnościowo-Pożyczkowa, 12 jednostek OSP, 3 kluby
„Ruchu”, 2 przedszkola i 11 szkół podstawowych. Na terenie Gminy funkcjonowało także 25 placówek usługowych, w tym 9 zakładów mularskich, 1 ciesielstwa, 1 malarstwa, 1 instalatorstwa elektrycznego, 2 zakłady betoniarskie,
1 stolarstwa, 6 zakładów kowalskich, 5 innych zakładów.376
Archiwum UG, GRN Gostynin, sygn. 1, k. 40.
376
101
Według władz gminnych do najbardziej zagospodarowanych obszarów
należały okolice Sierakowa. Uprawiano tam pszenicę, buraki cukrowe, rzepak
i rośliny przemysłowe. Dodatkowo dobrze rozwijała się tam hodowla bydła,
trzody chlewnej i drobiu. Bardzo ważną rolę odgrywało miasto Gostynin,
prawie połowa ludności gminy utrzymywała się z pracy w zakładach produkcyjnych i instytucjach na terenie miasta.377
Problemem tamtych czasów było zaopatrzenie ludności. Gmina dysponowała siecią 30 placówek handlowych na 32 sołectwa. W aktach gminnych
zapisano: Dyskusją staje się sprawa ich rozmieszczenia [placówek handlowych] oraz lokali w jakich się znajdują. Warunki te rzutują w dużej mierze
na zaopatrzenie sklepów w szerszy asortyment towarów. Z tego powodu odczuwamy okresowo braki niektórych towarów. Bardzo ważnym zadaniem handlu
będzie systematyczna poprawa zaopatrzenia, reorganizacja sieci placówek handlowych od strony potrzeb mieszkańców gminy, poprawa warunków lokalowych
przez wynajem odpowiednich pomieszczeń i podjęcie w szerszym niż dotychczas zakresie działalności inwestycyjnej na odcinku budowy nowych placówek
handlowych.378
Stan dróg gminnych był dość niezadowalający i wymagał energicznego
działania oraz rozwijania szerokiej działalności społecznej na tym odcinku.
W 1973 roku planowano budowę dróg Sierakówek-Osiny, Lucień- Bierzewice
-Gostynin i Lucień - Miałkówek.379
Szkolnictwo gminne usprawniono poprzez powołanie Zbiorczej Szkoły Gminnej. Z uwagi na specyfikę gminną (położenie wokół Gostynina)
utworzono początkowo dwie szkoły zbiorcze w Sierakówku i Lucieniu.
Z czasem planowano powołanie jednej szkoły w Gostyninie. Tak też się stało w kilka lat później.380 Jednak od 1982 roku znowu planowano przenieść
ją na teren Gminy, do Sierakówka lub Lucienia. W 1973 roku utworzono
Gminny Ośrodek Kultury. Działały biblioteki gminne w Lucieniu i Sierakówku.381
Pierwsza sesja Gminnej Rady Narodowej Gostynin odbyła się 6 stycznia
1973 roku. W obradach wziął udział I-szy sekretarz Komitetu Powiatowego
PZPR. W sesji wzięło udział 58 na 79 radnych. Przedstawiono symboliczny
Tamże, k. 34.
Tamże.
379
Tamże, k. 41.
380
Dyrektorem Zbiorczej Szkoły Gminnej był Figiel Klemens, następnie Wiesław Świątek.
381
Tamże, k. 42.
377
378
102
akt powołania gminy. Przeprowadzono wybory prezydium GRN – najważniejszego organu nowej gminy. W skład prezydium wybrano:
Nazwisko i imię
Funkcja
Walerski Marian
Przewodniczący prezydium
Balcerzak Szczepan
Zastępca przewodniczącego
Żółtowski Adam
Członek prezydium
Zgierski Kazimierz
Członek prezydium
Pilaszek Henryk
Członek prezydium
Lewandowski Kazimierz
Członek prezydium382
382
Urząd Gminy Gostynin rozpoczął działalność z dniem 1 stycznia 1973
roku. Na jego czele stanął Naczelnik – Janusz Stasiak. Stanowisko Sekretarza
Biura UG objęła Lucyna Przewłocka. Kierownikiem Gminnej Służby Rolnej
został J. Brzeziński (od 1980 roku Aleksandra Dymczak). Stanowisko Głównej Księgowej objęła Maria Grabarczyk, która pracowała na podobnym stanowisku aż do 2006 roku.
Po pierwszych wyborach do gminnych rad narodowych z dnia 9 grudnia
1973 roku w skład Prezydium GRN Gostynin weszły następujące osoby:
Nazwisko i imię
Funkcja
Walerski Marian
Przewodniczący prezydium
Raciborski Henryk
Zastępca przewodniczącego
Pilaszek Henryk
Członek prezydium
Błaszczyk Stanisław
Członek prezydium
Galicki Jan
Członek prezydium
Żółtowski Adam
Członek prezydium383
383
Przewodniczącym Prezydium pozostawał początkowo Marian Walerski, jednak w tamtym okresie ta funkcja ściśle powiązana była z funkcjami
w Gminnym Komitecie PZPR. W połowie lat 70. Mariana Walerskiego zastąpił Henryk Raciborski – nowy I-szy sekretarz PZPR w Gminie Gostynin.
Po kolejnych wyborach do rad narodowych z 5 lutego 1978 roku w skład
Prezydium GRN weszli:
Archiwum UG Gostynin, GRN Gostynin, protokoły GRN z 1973 roku, k. 1–11.
Tamże, protokoły posiedzeń PGRN z dnia 17 października 1974 roku.
382
383
103
Nazwisko i imię
Funkcja
Okuniewski Bolesław
Przewodniczący prezydium
Baranowski Jan
Zastępca przewodniczącego
Galicki Jan
Zastępca przewodniczącego
Syska Władysław
Członek Prezydium
Lisowska Danuta
Członek Prezydium
Pilaszek Henryk
Członek Prezydium
Przewodniczący Prezydium Henryk Raciborski ustąpił z funkcji w dniu
23 maja 1979 roku. Zastąpił go Bolesław Okuniewski. Na przełomie 1980
i 1981 tenże także złożył rezygnację. Wiązało się to ze zmianami politycznymi
w kraju. Nowym Przewodniczącym został Jan Wojnarowicz. W 1983 roku
znowu nastąpiła zmiana w składzie Prezydium. Nowym Przewodniczącym
został Jan Galicki. Skład Prezydium wiosną 1984 roku, przed upływem kadencji kształtował się następująco:
Nazwisko i imię
Galicki Jan
Funkcja
Przewodniczący Prezydium
384
Baranowski Jan
Zastępca Przewodniczącego
Lisowska Danuta
Członek Prezydium
Małecka Kazimiera
Członek Prezydium
Syska Władysław
Członek Prezydium
Golis Mieczysław
Członek prezydium385
384385
Według danych 1983 roku gmina Gostynin liczyła 7 542 mieszkańców,
z czego 475 osób zatrudnionych było w jednostkach uspołecznionych na terenie gminy. Pozostałe utrzymywały się z rolnictwa i pracowały poza terenem
gminy, głównie w Gostyninie. Do tej pory spora część mieszkańców gminy
przenosiła się do Gostynina lub innych ośrodków miejskich. Na skutek kryzysu przełomu lat 70. i 80. ta migracja została zahamowana.386
Gmina liczyła 1 252 indywidualne gospodarstwa, 3 Rolnicze Spółdzielnie Produkcyjne. Funkcjonowała jedna Spółdzielnia Kółek Rolniczych (SKR)
z siedzibą w Leśniewicach. Indywidualne gospodarstwa liczyły głównie od 5
do 10 ha. Wiele było także małych gospodarstw liczących do 5 ha. Całość
Przewodniczący ZSL w Gminie.
Archiwum UG Gostynin, Protokół posiedzenia prezydium z 23 stycznia 1984 roku.
386
Tamże, protokół GRN z 4 lutego 1983 roku, k. 26.
384
385
104
gruntów rolniczych gminy zajmowała 7 791 ha, z czego gospodarstwa indywidualne 7 009 ha.
Gmina dysponowała siecią 166,8 km dróg lokalnych, w tym 24,5 km dróg
o nawierzchni twardej, 28,6 km dróg o ulepszonej nawierzchni i 113,7 km
dróg gruntowych.
Usługi dla ludności świadczyło 31 zakładów rzemieślniczych oraz 20 sklepów. Kulturę gminną tworzyło 3 biblioteki, w tym Gminna Biblioteka w Sierakówku i dwie filie; w Lucieniu i Bolesławowie. Dodatkowo działało 29 punktów
bibliotecznych. Sport gminny krzewiły 3 Ludowe Zespoły Sportowe.
Działał Państwowy Dom Dziecka w Lucieniu i 11 szkół podstawowych:
SP Sierakówek, SP Emilianów, SP Leśniewice, SP Osiny, SP Skrzany, SP Zwoleń, SP Podgórze, SP Gorzewo, SP Białe, SP Miałkówek, SP Lucień. Funkcjonowało jedno przedszkole (w Lucieniu). Szkoły gminne kształciły 900
uczniów oraz 136 dzieci w 10 oddziałach przedszkolnych przy szkołach.387
Spis sołtysów w 1982 roku:
Sołectwo
Nazwisko i imię
Anielin-Halinów
Fijałkowski Zygmunt
Białe-Antoninów
Lewandowski Zygmunt
Bierzewice
Dymczak Czesław
Bielawy
Dąbrowski Jan
Bolesławów
Rydzewski Kazimierz
Emilianów
Żółtowski Adam
Feliksów-Skrzany
Chmielecki Jan
Gaśno
Słowiński Wiesław
Gorzewo-Marianów
Nowacki Henryk
Helenów
Gołębiowski Bolesław
Jaworek
Rudziński Stanisław
Kazimierzów
Kwasiborski Mirosław
Klusek
Kubik Stanisław
Kiełpiniec
Marciniak Jan
Legarda
Pakulski Jerzy
Leśniewice
Krzemiński Henryk
Lucień
Molik Edmund
Łokietnica
Mazurkiewicz Janina
Tamże, k. 28.
387
105
Marianów
Sierant Mieczysław
Miałkówek
Lewandowski Zenon
Mysłownia
Świątkowski Jan
Nowa Wieś
Garstka Piotr
Osiny
Krzewicki Franciszek
Podgórze
Stański Stanisław
Rogożewek
Bronowski Maciej
Sieraków
Zgierski Kazimierz
Sierakówek
Trawczyńska Janina
Stanisławów
Sierski Ryszard
Stefanów
Sowiński Jan
Zwoleń
Rybicki Eugeniusz
Najważniejsze osoby w gminie Gostynin w latach 80:
Sołectwo
Nazwisko i imię
Stasiak Janusz
Naczelnik Gminy
Paluszewska Krystyna
Przewodnicząca Rady Gminnej PRON388
Kruk Jan
Radny Wojewódzkiej Rady Narodowej
w Płocku
Baranowski Jan
I- szy sekretarz KG PZPR
Zarzycki Adam
Prezes Gminnej Spółdzielni SCh
Fijałkowski Tadeusz
Gminny Dyrektor Szkół
Szczepaniak Bronisław
Dyrektor SKR Leśniewice
Bryłka Henryk
Prezes Gminnego Związku Kółek
i Organizacji Rolniczych
Dębowska Jolanta
Przewodnicząca Związku Socjalistycznej
Młodzieży Polskiej – Gmina Gostynin
388
Po wyborach do rad narodowych z 17 czerwca 1984 roku w skład Prezydium GRN Gostynin włączono następujące osoby:
Sołectwo
Nazwisko i imię
Nitecki Edward
Przewodniczący prezydium
Baranowski Jan
Zastępca przewodniczącego
Galicki Jan
Zastępca przewodniczącego
Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego.
388
106
Syska Władysław
Członek Prezydium
Balcerzak Bogusław
Członek Prezydium
Lisowska Danuta
Członek Prezydium
Dębowska Jolanta
Członek Prezydium
Zarzycka Karola
Członek Prezydium
W obsadzie Urzędu Gminy nie nastąpiły większe zmiany. Naczelnikiem
pozostawał Janusz Stasiak. Od 1984 roku kierownikiem Referatu Rolnego389
została Aleksandra Dymczak. Maria Grabarczyk pozostawała Główną Księgową i kierowniczką Referatu Planowania i Finansów. Referatem Opieki Społecznej kierowała Agnieszka Nejman. Lucyna Przewłocka nadal pracowała
jako Sekretarz Biura UG.
W 1987 roku władze wojewódzkie w Płocku podjęły działania zmierzające do połączenia gmin Gostynin i Rataje i dalszym etapie połączenie jej
miastem Gostynin. W zamierzeniu władz miała powstać jedna, duża miejsko
-wiejska gmina. Miało to zracjonalizować administrację lokalną. Podkreślano, że i tak gminy wiejskie (Rataje i Gostynin) oraz miasto łączyło już wiele:
sprawy gospodarcze, Bank Spółdzielczy, Urząd Stanu Cywilnego, Rejonowy Urząd Spraw Wewnętrznych, organizacja ORMO390, opieka zdrowotna
i inne. W Gostyninie pracowała spora część mieszkańców gmin wiejskich.
Podobne decyzje podejmowano w PRL-u już wcześniej, również w innych
województwach, tutaj jednak zamierzano przeprowadzić „konsultacje społeczne”. Była to wyjątkowa sytuacja w PRL-u. Koniec lat 80. to czas upadku
systemu politycznego i władze wykazywały pewne oznaki nowego, bardziej
społecznego podejścia do wielu kwestii. „Konsultacje społeczne” w Gostyninie i okolicach miały być tylko formalnością, grą pozorów. Decyzja została
już podjęta.
W maju 1987 roku w każdym sołectwie w gminie Gostynin przeprowadzono zebrania wiejskie. Wzięło w nich udział zaledwie kilkanaście procent
dorosłych mieszkańców Gminy. Praktycznie wszyscy sprzeciwiali się połączeniu. Wskazywali na prawdopodobne przedłużenie czasu załatwiania spraw
urzędowych. Dodatkowo mieszkańcy terenów wiejskich obawiali się, że środki
wiejskie zostaną zadysponowane na terenie miasta, a wieś zostanie pozbawiona możliwości rozbudowy szkół, budowy dróg, świetlic, remiz strażackich itp.
Referat rolny powstał z przekształcenia Gminnej Służby Rolnej.
Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej.
389
390
107
W dyskusji oprócz spraw merytorycznych dotyczących konsultacji, występowały prawie wszędzie problemy niedostatecznego zaopatrzenia w węgiel, nawozy, materiały budowlane, pasze, środki ochrony roślin oraz inne potrzebne
do produkcji rolniczej. Trzeba jednoznacznie podkreślić, że zebrania miały
przebieg spokojny, rzeczowy i poważny oraz to, że nie odnotowano spraw indywidualnych.391
Podczas konsultacji społecznych w Gminie Gostynin 27 sołectw sprzeciwiło się zmianom w administracji, 1 sołectwo wyraziło zgodę, natomiast
2 sołectwa nie wyraziły swojego stanowiska. Sprzeciw był wyraźny. Sekretarz
Komitetu Gminnego PZPR na jednym z zebrań został wyproszony i przekazano mu, aby poszedł do pracy w Płocku. Ludność przytaczała mnóstwo
rzeczowych argumentów przeciw łączeniu.392
Mimo wszystko władze partyjne gmin Gostynin, Rataje i miasta Gostynin wyraziły gotowość do połączenia. Takie samo stanowisko reprezentowało prezydium wyżej wymienionych jednostek. Te osoby nie miały innego
wyjścia. Jednak radni, sołtysi i ogół społeczeństwa byli stanowczo przeciw.
Wyraźnie daje się odczuć rozżalenie społeczeństwa takimi projektami. Podczas sesji GRN w dniu 13 czerwca 1987 roku obecny był I-szy sekretarz
Komitetu Wojewódzkiego z Płocka Andrzej Ciesiulski wysłuchał wielu
krytycznych opinii pod adresem tego pomysłu. Mimo wszystko uznał on,
że szczere wypowiedzi na ten temat świadczą o dobrej pracy Gminy Gostynin,
dlatego konieczne jest przeprowadzenie tej reformy, co jeszcze bardziej usprawni jej prace.393
Nad projektem głosowała też Gminna Rada Narodowa Gostynin. 21 radnych zagłosowało przeciw, 3 radnych za połączeniem, 1 radny wstrzymał się
od głosu. Komitet Gminny ZSL także zajął negatywne stanowisko.
Mimo wielkiego oporu władze wojewódzkie już podjęły decyzję. Z końcem 1987 roku Gmina Gostynin powiększyła się o obszar gminy Rataje i jednocześnie połączono dużą Gminę Gostynin z miastem Gostynin pod przewodnictwem jednej Miejsko-Gminnej Rady Narodowej i pod kierunkiem
jednego Naczelnika.394
Tamże, protokół posiedzenia GRN z 13 czerwca 1987 roku.
Tamże.
393
Tamże.
394
M.P. 1987 nr 38 poz. 330.
391
392
108
GMINA RATAJE 1973-1988
Gmina Rataje także rozpoczęła działalność 1 stycznia 1973 roku i zakończyła prace z końcem 1987 roku. Ciekawym źródłem do poznania dziejów tej
gminy jest Kronika Gminy Rataje prowadzona w latach 70. Zapisano w niej:
Gmina Rataje powstała z połączenia gromadzkich rad narodowych Solec i Sokołów oraz 3 wsi (Sałki, Ruszków, Lipa) z GRN Sierakówek. Łącznie istnieje
38 miejscowości, tworzących 30 sołectw. Gmina zajmuję powierzchnię 12 664 ha,
w tym użytków rolnych ogółem 9 579 ha, z czego gospodarstwa indywidualne
stanowią 8 934 ha. Grunt ten zgrupowany jest w 1507 gospodarstwach indywidualnych. Na terenie gminy zamieszkują 6 284 osoby, co w przeliczeniu daje
gęstość zaludnienia 50 osób/km2. Z rolnictwa utrzymuje się około 4 630 osób,
zaś z innych źródeł około 1654 osoby. Na terenie gminy znajduje się jedno
państwowe gospodarstwo rolne w Sokołowie, Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna w Belnie, MBM-y395 w Białotarsku i Solcu oraz 3 kółka rolnicze: Rębów,
Sokołów i Strzałki.396
Gminę zaopatrywała Gminna Spółdzielnia SCh Gostynin prowadząca filię w Piotrowie. Z organizacji sportowych działały Ludowe Zespoły Sportowe:
Solec, Białotarsk, Zaborów i Rębów.397
W trakcie uroczystej, inauguracyjnej sesji GRN Rataje w dniu 6 stycznia
1973 roku w skład Prezydium powołano:
Nazwisko i imię
Funkcja
Tokarski Zygmunt
Przewodniczący Prezydium GRN
Krzewicki Franciszek
Zastępca Przewodniczącego
Job Józef
Członek Prezydium
Kwiatkowski Marian
Członek Prezydium
Skowrońska Danuta
Członek Prezydium
Majewski Piotr
Członek Prezydium
Zgodnie z zaleceniami władz powołano na terenie gminy jedną Spółdzielnię Kółek Rolniczych łączącą dotychczasowe kółka rolnicze i MBM-y.
SKR Rataje miało swoją siedzibę w Solcu. Prezesem tej instytucji został Henryk Witkowski.
Międzykółkowe Bazy Maszynowe.
Archiwum UG Gostynin, Kronika Gminy Rataje.
397
Tamże, k. 5.
395
396
109
Do ważniejszych osobistości gminy należeli także: Stanisław Sławiński
– Komendant Gminny OSP i Antoni Studziński - Gminny Dyrektor Szkół.
Po wyborach do rad narodowych z 9 grudnia 1973 roku powołano nowy
skład Prezydium:
Nazwisko i imię
Funkcja
Tokarski Zygmunt
Przewodniczący Prezydium
Studziński Antoni
Zastępca Przewodniczącego
Rzepnikowski Marian
Członek Prezydium
Zembski Krzysztof
Członek Prezydium
Grzelak Józef Mieczysław
Członek Prezydium
Wysocki Stanisław
Członek Prezydium
Sławiński Dionizy
Członek Prezydium
W 1974 roku przeprowadzono komasacje sołectw na terenie Gminy. Połączono sołectwa: Baby Górne i Rybne, Baby Dolne i Zieleniec, Kozice i Polesie, Rębów i Niecki, Huta Nowa i Aleksandrynów oraz Zuzinów, Strzałki
z Osadą.398 W ten sposób gmina Rataje obejmowała 24 sołectwa.
Sołtysi Gminy Rataje od 1974 roku:
Sołectwo
Nazwisko i imię
Dąbrówka
Marciniak Anna
Górki B
Tarka Paweł
Huta Nowa- Aleksandrynów-Zuzinów
Matecki Marian (dotychczasowy sołtys)
Choinek
Michalak Leon
Nagodów
Komorowski Krystian
Marianka
Włodarzewski Czesław (dotychczasowy sołtys)
Sałki
Nowicki Franciszek
Jastrzębia
Więckowski Jerzy (dotychczasowy sołtys)
Huta Zaborowska
Trojanowski Kazimierz
Zieleniec-Baby Górne
Kozakowski Ryszard
Belno-Pomorzanki
Piekarz Stefan
Sokołów
Reńda Marian
Nowy Zaborów
Radecki Józef
Stary Zaborów
Tokarski Jan
Tamże, k. 9.
398
110
Białotarsk
Słowiński Dionizy
Józefków
Galińska Maria
Gulewo
Kotarski Eugeniusz
Rębów-Niecki
Złotowski Lech
Kozice Polesie
Majewski Piotr
Solec-Wrząca
Żołnowski Bogumił (dotychczasowy sołtys)
Budy Kozickie
Tomaszewski Kazimierz
Krzywie
Złotowski Józef
Baby Dolne-Rybne
Tomczak Władysław,
następnie Tomczak Zbigniew
Strzałki – Osada
Zgierski Adam399
399
Niestety Kronika Gminy Rataje urywa się nagle w 1974 roku i nie została
dalej poprowadzona. Brak jest wielu danych odnośnie tej Gminy.
Wiemy jednak, że w końcu lat 80. na stanowisku Naczelnika Gminy Rataje pracowała Wiesława Cessak.400
Gmina Rataje funkcjonowała do końca 1987 roku. Władze wojewódzkie
podjęły decyzję o połączeniu gmin Gostynin i Rataje w jedną gminę o nazwie Gostynin. Uchwała Rady Państwa weszła w życie z dniem 1 stycznia 1988
roku.401 Likwidacja Gminy i przyłączenie jej do gminy Gostynin i następnie
połączenie tej dużej gminy z miastem Gostynin nie obyło się bez protestów
ze strony mieszkańców Gminy Rataje. Radni tej gminy wystosowali oficjalny
protest do władz państwa. Uważali, że w nowej strukturze administracyjnej
sprawy miejskie zdominują problemy wiejskie. Wobec napiętej sytuacji strony
konfliktu spotkały się w 8 grudnia 1987 roku w siedzibie Rady Państwa w Warszawie. Nie zmieniło to postanowień władz państwowych i wojewódzkich.402
CZAS PRZEŁOMU 1988–1992
Jak wspomniano wyżej od 1 stycznia 1988 roku Gmina Gostynin i Miasto
Gostynin tworzyły wspólną jednostkę administracyjną. W czerwcu tego roku
przeprowadzono wybory do Miejsko-Gminnej Rady Narodowej.
401
402
399
400
Tamże, k. 11.
Osmałek M., Gostynin w latach 1945–1989, [w:] Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku, Gostynin 2010, s. 545.
M.P. 1987 nr 38 poz. 330.
Osmałek M., Gostynin w latach 1945..., s. 545.
111
Naczelnik Miasta Gostynin Stanisław Olszewski pełnił odtąd stanowisko
Naczelnika Miasta i Gminy Gostynin. Pracował do wiosny 1990 roku. Jego
zastępcą pozostawał Józef Włodarczyk, poprzednio I-szy sekretarz KG PZPR
Rataje. Natomiast na stanowisku Sekretarza Biura UG pracowała Wiesława
Cessak – dotychczas Naczelnik Gminy Rataje.403
Na czele Rady Narodowej Miasta i Gminy stał Arkadiusz Górski.
Zmiany ustrojowo-gospodarcze z lat 1989/1990 nie pozostały bez
wpływu na administrację lokalną. W dniu 27 maja 1990 roku weszła
w życie ustawa o samorządzie gminnym 8 marca 1990 roku.404 Ustawa
nadała samorząd i osobowość prawną gminom. Gminy wreszcie stały się
prawdziwym gospodarzem swojego terenu. Ta reforma do dziś uważana
jest za bardzo udaną. Funkcję uchwałodawczą stanowi rada gminy (rada
miasta) wybierana w wyborach powszechnych. Organem wykonawczym
był początkowo zarząd gminy na czele z wójtem (burmistrzem) wybierany
przez radę gminy. Od 2002 roku organem wykonawczym w gminie jest jednoosobowo wójt (burmistrz) wyłaniany przez mieszkańców gminy w bezpośrednich wyborach.
Wybory do rad gminnych przeprowadzano: 27 maja 1990 roku (I kadencja), 19 czerwca 1994 roku (II kadencja), 11 października 1998 (III kadencja),
27 października 2002 (tego dnia po raz pierwszy wybierano bezpośrednio wójtów gmin, IV kadencja), 12 listopada 2006 (V kadencja) oraz 21 listopada 2010
roku (obecna VI kadencja).
W czerwcu 1990 zebrała się po raz pierwszy Rada Gminy i Miasta Gostynin. Na Przewodniczącego Rady Gminy i Miasta powołano Włodzimierza
Ogłodzińskiego. Wiceprzewodniczącymi zostali: Edmund Brzeziński, Zygmunt Gierula i Ewa Walczak.405
Na stanowisko Burmistrza Gminy i Miasta powołano Mirosława Jasińskiego.406 W skład Zarządu Gminy i Miasta weszli: Marek Janocki, Józef Kędzierski i Marian Karwowski.
Nowy burmistrz już we wrześniu 1990 roku złożył rezygnację. Odwołano
go ze stanowiska w październiku tego samego roku. Na nowego Burmistrza
Gminy i Miasta Gostynin powołano Andrzeja Kujawskiego.407
Tamże.
Dziennik Ustaw z 1990 roku, nr 16, poz. 95.
405
Archiwum UG Gostynin, Uchwała nr 5/I/1990.
406
Uchwała nr 8/II/90.
407
serwis internetowy Miasta Gostynin.
403
404
112
W tym samym czasie nastąpiła zmiana Przewodniczącego Rady Gminy
i Miasta. Został nim Zygmunt Gierula.408
Mieszkańcy Gminy Gostynin i Rataje już w 1987 roku protestowali przeciw łączeniu terenów miejskich i wiejskich w jedną jednostkę administracyjną.
Lata 1988–1990 nie zmieniły nastawienia społeczności wiejskiej okolic Gostynina. Nadal byli oni przeciwni zmianom wprowadzonym wbrew ich opiniom. Po 1989 roku można było pełniej wyrażać swoje postulaty i wnioski. Na
podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z początkiem 1992 roku nastąpił
rozdział Gminy i Miasta.409 Nie nastąpiło już jednak odrodzenie gminy Rataje.
Mieszkańcy okolic Gostynina postanowili utworzyć jedną Gminę.
Obie jednostki; Miasto i Gmina Gostynin działały wspólnie jeszcze do
końca lutego 1992 roku.
Tamże.
Dz. Urz. 1991, nr 87, poz. 397.
408
409
113
GMINA GOSTYNIN
W LATACH 1992–2014
KADENCJA 1992–1994
Pierwsza sesja samodzielnej Rady Gminy Gostynin miała miejsce 2
marca 1992 roku. W skład Rady Gminy wchodziły w tym czasie następujące
osoby:
Anyszka Janusz,
Matusiak Ryszard,
Berenowski Jan,
Michalski Kazimierz,
Biniewicz Janusz,
Olobry Krystyna,
Brzeziński Edmund,
Radzki Zdzisław,
Ćwik Zdzisław,Ruta Ryszard,
Frank Jerzy,Smyczyński Jerzy,
Kędzierski Józef,
Stępka Franciszek,
Koprowicz Tadeusz,
Włodarzewski Czesław,
Kryska Andrzej,
Wasiak Michał,
Krzewicki Andrzej,
Woźniak Leszek.
Kwasiborski Cezary,
Wybrano władze Rady Gminy w osobach: Michał Wasiak – Przewodniczący oraz Krystyna Olobry i Franciszek Stępka – Wiceprzewodniczący.
Powołano Zarząd Gminy Gostynin (od marca 1992 roku):
115
Nazwisko i imię
Funkcja
Biniewicz Janusz Jakub
Wójt Gminy – Przewodniczący Zarządu
Brzeziński Edmund
Członek Zarządu
Kryska Andrzej
Członek Zarządu
Krzewicki Andrzej
Członek Zarządu
Baranowski Jan
Członek Zarządu
Na Skarbnika Gminy Gostynin powołano Hannę Grabarczyk. Utworzono
cztery komisje gminne: Komisja Budżetu i Planu, Rozwoju Gospodarczego,
Rolnictwa, Leśnictwa i Ochrony Środowiska, Zdrowia, Pomocy Społecznej,
Oświaty i Kultury oraz Porządku Publicznego, Spraw Obywatelskich i Ochrony Przeciwpożarowej.
Radość z „odzyskanej” wolności była duża jednak należało pokonać
jeszcze wiele trudności natury prawnej, administracyjnej, infrastrukturalnej. Wiele zależało od zgodnego rozdzielenia. Gmina Gostynin przejęła
majątek gminny na swoim terenie, ale należało na przykład podzielić się
budżetem i aktywami gminnymi. 27 maja 1992 roku zawarto porozumienie między Zarządem Gminy i Zarządem Miasta. Podzielono nadwyżkę
budżetową, majątek poza miastem przejęła Gmina, z wyjątkiem siedziby
władz, budynek ten podzielono i tak jest do dziś. Siedzibą władz Gminy
jest, dzielony z władzami miasta, budynek na Rynku pod numerem 26.
Gmina przejęła na 5 lat zalew wsi Strzałki-Piechota, udziały w przedsiębiorstwie „Ragost”. Przejęto wodociąg wiejski w Sokołowie i Kozicach na
rzecz Gminy.
Do obsługi wodociągów powołano w następnych latach Zakład Komunalny z siedzibą w Solcu.
Przed władzami Gminy było jeszcze wiele różnych zadań, które wymagały szybkich decyzji. Uchwalono regulamin organizacyjny UG, zatrudniono pracowników UG. Powołano Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej,
Gminną Bibliotekę Publiczną z siedzibą w Kozicach. Rada Gminy przyjęła
nowe regulaminy organizacyjne instytucji gminnych (biblioteki). Trzeba
było ustalić stawki podatków gminnych kosztów wody. Nawet ustalenia
punków sprzedaży alkoholu należało uchwalić od nowa. Większość samorządów w Polsce miało już te problemy za sobą. Tutaj musiano zacząć
wszystko od nowa.
116
KADENCJA 1994–1998
Po wyborach do rad gminnych z dnia 19 czerwca 1994 roku w skład
Rady Gminy Gostynin włączono następujące osoby:
Dzięgielewska Elżbieta,
Krzewicki Andrzej Krzysztof,
Biniewicz Janusz Jakub,
Wasiak Michał,
Olobry Krystyna,
Dębczak Leszek,
Rojewski Leszek,
Liberadzki Mirosław Jan,
Radzki Zdzisław,
Kołodziejski Tomasz,
Ziętek Henryk,
Leśniewski Stefan,
Matusiak Ryszard,
Milecki Tadeusz,
Baranowski Jan,
Krzewicki Jan,
Woźniak Leszek,
Nowakowska Marianna,
Pasikowski Józef,
Kotfasińska Halina Krystyna,
Marciniak Krzysztof,
Pietrusiński Wojciech.410
W dniu 1 lipca 1994 roku miała miejsce pierwsza sesja Rady Gminy
Gostynin. Wybierano władze Gminy. Na Przewodniczącego Rady Gminy
wybrano Jana Baranowskiego. Wiceprzewodniczącymi zostali: Elżbieta
Dzięgielewska i Krystyna Olobry. Przewodniczący Rady Gminy Jan Baranowski zrezygnował z dniem 15 czerwca 1996 z funkcji i na nowego Przewodniczącego powołano Halinę Kotfasińską.
Powołano komisje gminne na okres kadencji 1994–1998: Rewizyjną, Budżetu i Finansów, Rozwoju Gospodarczego, Rolnictwa, Leśnictwa
i Ochrony Środowiska, Zdrowia, Pomocy Społecznej oraz Porządku Publicznego, Spraw Obywatelskich i Ochrony Przeciwpożarowej
Powołano także Zarząd Gminy w następującym składzie:
Nazwisko i imię
Funkcja
Krzewicki Jan Kazimierz
Wójt Gminy – Przewodniczący Zarządu
Kotfasińska Halina
Członek Zarządu (do 1996 roku)
Krzewicki Jan
Członek Zarządu
Liberadzki Mirosław
Członek Zarządu
Woźniak Leszek
Członek Zarządu
Dziennik Urzędowy Województwa Płockiego, 1994, poz. 73.
410
117
Wasiak Michał
Członek Zarządu – Zastępca Wójta
Gminy (od 1996 roku)
Krzewicki Andrzej
Członek Zarządu (od 1996 roku)
Początkowo stanowisko sekretarza gminy było nieobsadzone. Dopiero
z dniem 1 września 1995 roku powołano Agnieszkę Woźniak na stanowisko
Sekretarza Gminy Gostynin.
Gmina prowadziła kilkanaście szkół podstawowych. W latach 1997–1999
rozpoczęto prace na racjonalizacją sieci szkolnej. W 1997 roku zlikwidowano
Szkołę Podstawową w Sałkach. W 1998 roku rozpoczęto przygotowania do
likwidacji Szkoły Podstawowej w Gorzewie. W tym okresie uczyło się tam
zaledwie 36 uczniów w klasach łączonych. Uczyło w tej szkole 6 nauczycieli. Większość uczniów i ich rodziców wyraziło możliwość przeniesienie się
do Szkoły Podstawowej w Lucieniu. Szkoła została zlikwidowana z końcem
sierpnia 1998 roku.
KADENCJA 1998–2002
Po wyborach do rad gminnych w skład Rady Gminy Gostynin weszły
następujące osoby:
Dzięgielewska Elżbieta,
Stępka Franciszek,
Ruta Ryszard,
Krzewicki Andrzej Krzysztof,
Olobry Krystyna,
Lewandowski Tomasz,
Grzybowska Helena,
Wasiak Michał,
Sikorski Remigiusz,
Zapałowska Ewa,
Kwasiborski Krzysztof,
Szmyt Zdzisław,
Janiszewska Krystyna,
Mieszkalski Andrzej,
Kieplin Zygmunt,
Leśniewski Stefan,
Woźniak Leszek,
Krzewicki Jan Kazimierz,
Pasikowski Józef Nowakowska Marianna,
(zmarł w grudniu 1998 roku) Zieliński Edmund,
Pietrusiński Wojciech
W dniu 3 listopada 1998 roku miała miejsce pierwsza sesja nowej Rady
Gminy. Na Przewodniczącego Rady Gminy wybrano Ryszarda Rutę. Na Wiceprzewodniczących powołano Krystynę Olobry i Stefana Leśniewskiego.
118
Wójtem Gminy ponownie został Jan Kazimierz Krzewicki. Na stanowisko Zastępcy Wójta powołano Helenę Grzybowską.
Skład Zarządu Gminy Gostynin w kadencji 1998–2002:
Nazwisko i imię
Funkcja
Krzewicki Jan Kazimierz
Wójt Gminy – Przewodniczący Zarządu
Grzybowska Helena
Członek Zarządu Gminy
– Zastępca Wójta
Krzewicki Andrzej Krzysztof
Członek Zarządu Gminy
Wasiak Michał Konrad
Członek Zarządu Gminy
Lewandowski Tomasz Bronisław
Członek Zarządu Gminy
Powołano komisje gminne: Rewizyjną, Inwentaryzacyjną, Budżetu i Finansów, Rozwoju Gospodarczego, Rolnictwa, Leśnictwa i Ochrony Środowiska,
Zdrowia, Pomocy Społecznej, Oświaty i Kultury oraz Porządku Publicznego,
Spraw Obywatelskich i Ochrony Przeciwpożarowej.
Z dniem 1 stycznia 1999 weszła w życie reforma administracji państwa.
Gmina Gostynin, zgodnie z wcześniejszymi uchwałami Rady Gminy, weszła
w skład województwa mazowieckiego i na nowo powołanego powiatu gostynińskiego.
W 1999 roku przeprowadzono reorganizację szkolnictwa gminnego
w związku z wejściem w życie reformy szkolnictwa. Po zmianach z początku
1999 roku z dniem 1 września tego roku powstała następująca sieć szkolna
szkół podstawowych z klasami I-VI Gminy Gostynin: SP Białe, SP Białotarsk
z filią w Rębowie (klasy I–III), SP Emilianów, SP Lucień, SP Skrzany, SP Sierakówek z filią Leśniewicach (klasy I-III), SP Sokołów, SP Solec, SP Teodorów,
SP Zwoleń z filią w Podgórzu (klasy I–III).
Gmina Gostynin powołała także Publiczne Gimnazjum w Białotarsku
dla terenu całej Gminy Gostynin z dniem 1 września 1999 roku. Większość
absolwentów szkół podstawowych z terenu Gminy uczęszczała do gimnazjów
w Gostyninie. Nie był to koniec zmian w szkolnictwie. W 2000 roku zlikwidowano filię SP Zwoleń w Podgórzu, natomiast w 2001 roku to samo przeprowadzono z filią szkoły białotarskiej w Rębowie.
Kilka szkół uległo likwidacji. Z końcem sierpnia 1999 roku zlikwidowano Szkołę Podstawową w Miałkówku. Do tej placówki uczęszczało tylko
56 uczniów. Kilkunastu uczniów z obwodu szkolnego Miałkówek już było
119
uczniami SP Lucień, gdzie panowały lepsze warunki. Z końcem sierpnia 2004
roku zlikwidowano Szkołę Podstawową w Skrzanach.411 Natomiast w 2007
roku zaprzestała działalności Szkoła Podstawowa w Białem.412
W 1999 roku uporządkowano także sprawy Gminnej Biblioteki Publicznej. Nadano jej statut. W jej skład włączono placówki biblioteczne: Gminną
Bibliotekę Publiczną w Kozicach, która stała się placówką wiodącą, Bibliotekę
Publiczno-Szkolną w Sokołowie (filia nr 1), Bibliotekę Publiczno-Prywatną
w Sierakówku (filia nr 2), Filię Biblioteczną w Lucieniu (filia nr 3), Bibliotekę
Publiczno-Szkolną w Emilianowie (filia nr 4), Bibliotekę Publiczno-Szkolną
w Białotarsku (filia nr 5).
Obecnie siedzibą Gminnej Biblioteki jest miejscowość Solec.
KADENCJA 2002–2006
W dniu 28 października 2002 roku wybierano w całym kraju nowe rady gminne. Przeprowadzono także, po raz pierwszy, bezpośrednie wybory wójtów gmin.
W skład Rady Gminy Gostynin weszły następujące osoby:
Piłat Sławomir,
Solarski Marek,
Janiszewska Krystyna,
Kieplin Zygmunt,
Dyszkiewicz Anna Marzena,
Motok Ryszard,
Krzewicki Andrzej Krzysztof,
Lewandowski Tomasz Bronisław,
Wasiak Michał Konrad,
Liberadzki Mirosław Jan,
Leśniewski Stefan,
Wasiński Stanisław Zdzisław,
Zieliński Edmund,
Balcerzak Marek,
Zielińska Wanda Alicja.413
Archiwum UG Gostynin, Uchwała RG Gostynin, 136/XIX/2004.
Uchwała nr 28/VII/2007.
413
Serwis internetowy PKW.
411
412
120
Na Wójta Gminy Gostynin startowało 4 kandydatów: Jan Kazimierz
Krzewicki, Waldemar Kuciapski, Edmund Zieliński i Andrzej Feliks Ziółkowski. Pierwszy z nich został po raz kolejny Wójtem Gminy uzyskując ponad
60% głosów poparcia.414
19 listopada 2002 roku spotkała się po raz pierwszy nowo wybrana Rada
Gminy Gostynin. Na Przewodniczącego Rady Gminy wybrano Tomasza Bronisława Lewandowskiego. Wiceprzewodniczącymi zostali: Stefan Leśniewski
i Sławomir Piłat. Powołano komisje gminne: Rewizyjną, Budżetu i Finansów,
Rozwoju Gospodarczego Rolnictwa, Leśnictwa i Ochrony Środowiska, Porządku Publicznego, Spraw Obywatelskich i Ochrony Przeciwpożarowej oraz
Zdrowia, Pomocy Społecznej, Oświaty i Kultury.
Wiceprzewodniczący Sławomir Piłat został odwołany ze stanowiska z dniem
27 sierpnia 2003 roku.415 Jego następcą był Michał Konrad Wasiak.416
W styczniu 2006 roku odeszła na emeryturę długoletnia Skarbnik Gminy
(wcześniej Główna Księgowa UG) Maria Grabarczyk.417 Z dniem 1 kwietnia
2006 roku na stanowisko Skarbnika Gminy powołano Dorotę Dryńkowską.418
KADENCJA 2006–2010
W dniu 12 listopada 2006 roku przeprowadzono kolejne wybory do rad
gminnych i bezpośrednie wybory wójtów. W skład Rady Gminy Gostynin
wybrano następujące osoby:
Biniewicz Wojciech Paweł,
Gientka Roman,
Komorowski Stanisław,
Liberadzki Mirosław Jan,
Janiszewska Krystyna,
Gospodarowicz Jerzy,
Kieplin Zygmunt,
Bazela Paweł,
Dyszkiewicz Anna Marzena,
Michalak Jolanta Joanna,
Kołodziejski Ireneusz,
Balcerzak Marek,
Krzewicki Andrzej Krzysztof,
Tomczak Zdzisław.419
Lewandowski Tomasz Bronisław,
Tamże.
Archiwum UG Gostynin, Uchwała nr 91/XII/2003.
416
Tamże, Uchwała RG Gostynin, nr 92/XII/2003.
417
Tamże, Uchwała RG Gostynin, 254/XXXVII/2006.
418
Tamże, Uchwała RG Gostynin, nr 268/XL/2006.
419
Serwis internetowy PKW.
414
415
121
W wyborach bezpośrednich na Wójta Gminy Gostynin startowało dwóch
kandydatów: Jan Kazimierz Krzewicki oraz Edmund Zieliński. Pierwszy z nich
wygrał głosowanie uzyskując 54,66% głosów poparcia i objął stanowisko Wójta Gminy Gostynin.420
Przewodniczącym Rady Gminy Gostynin został Tomasz Bronisław Lewandowski.421 Na Wiceprzewodniczących powołano Annę Dyszkiewicz i Marka Balcerzaka.422
W trakcie kadencji, w dniu 26 marca 2008 roku powołano Gminne Centrum Kultury i Tradycji Wsi Gminy Gostynin.423 Siedzibą Centrum stał się
budynek po dawnej Szkole Podstawowej w Białem. Dodatkowo w 2008 roku
przekształcono Zakład Komunalny w Solcu w spółkę z o.o.
KADENCJA 2010–2014
Po wyborach samorządowych w dniu 21 listopada 2010 roku w skład
Rady Gminy wybrano następujące osoby:
Kowalczyk Ryszard Roman,
Szczypawka Szymon Tomasz,
Nowacki Mirosław,
Kieplin Zygmunt,
Woźniak Leszek,
Tyszkiewicz Elżbieta,
Krzewicki Andrzej Krzysztof,
Lewandowski Tomasz Bronisław,
Piotrowski Piotr Paweł,
Kołodziejski Cezary Grzegorz,
Michalska Ewa,
Wasiński Stanisław Zdzisław,
Węglewski Jerzy,
Balcerzak Marek,
Staniszewska Marzena Agnieszka.424
Tamże.
Archiwum UG Gostynin, Uchwała RG Gostynin, nr 1/I/2006.
422
Tamże, Uchwała RG nr 2/I/2006.
423
Tamże, Uchwała nr 85/XVII/2008.
424
Serwis internetowy PKW.
420
421
122
W bezpośrednich wyborach Wójta Gminy Gostynin wzięło udział 4 kandydatów: Wojciech Paweł Biniewicz, Jan Kazimierz Krzewicki, Tadeusz Antoni Mosakowski i Edmund Zieliński. Żaden z nich nie uzyskał bezwzględnej
liczby głosów. Do drugiej tury przeszli: Jan Kazimierz Krzewicki i Edmund
Zieliński. Wybory wygrał Edmund Zieliński uzyskując 57,7% głosów.425
Rada Gminy Gostynin powołała na Przewodniczącego Rady Marka Balcerzaka.426 Wiceprzewodniczącymi Rady Gminy zostali: Andrzej Krzysztof
Krzewicki i Roman Ryszard Kowalczyk.427 W początkach 2012 roku odwołano Przewodniczącego Marka Balcerzaka.428 Nowym Przewodniczącym został
Tomasz Bronisław Lewandowski.429
Komisje Gminne w obecnej kadencji:
Nazwisko i imię
Funkcja
Rewizyjna
Tyszkiewicz Elżbieta,
Marzena Agnieszka Staniszewska,
Węglewski Jerzy
Budżetu i Finansów
Michalska Ewa,
Węglewski Jerzy,
Kowalczyk Roman Ryszard,
Balcerzak Marek,
Krzewicki Andrzej Krzysztof,
Piotrowski Piotr Paweł,
Nowacki Mirosław,
Wasiński Stanisław Zdzisław,
Woźniak Leszek,
Kieplin Zygmunt,
Staniszewska Agnieszka (od 2011 roku)
Rozwoju Gospodarczego, Rolnictwa,
Leśnictwa i Ochrony Środowiska
Piotrowski Piotr Paweł,
Staniszewska Agnieszka Marzena,
Kowalczyk Roman Ryszard,
Szczypawka Tomasz Szymon,
Nowacki Mirosław,
Lewandowski Tomasz Bronisław,
Woźniak Leszek,
Michalska Ewa,
Kieplin Zygmunt,
Tyszkiewicz Elżbieta,
Węglewski Jerzy,
Tamże.
Archiwum UG Gostynin, Uchwała nr 1/I/2010.
427
Archiwum UG Gostynin, Uchwała nr 2/I/2010
428
Archiwum UG Gostynin, Uchwała RG nr 123/XVI/2012.
429
Archiwum UG Gostynin, Uchwała RG nr 124/XVI/2012.
425
426
123
Porządku Publicznego Spraw Obywatelskich i Ochrony Przeciwpożarowej
Wasiński Stanisław Zdzisław,
Kowalczyk Ryszard Roman,
Szczypawka Tomasz Szymon,
Balcerzak Marek,
Piotrowski Piotr Paweł,
Krzewicki Andrzej Krzysztof
Zdrowia, Pomocy Społecznej, Oświaty,
Kultury i Spraw Mieszkaniowych
Szczypawka Tomasz Szymon,
Michalska Ewa,
Lewandowski Bronisław Tomasz,
Woźniak Leszek,
Kołodziejski Cezary Grzegorz,
Balcerzak Marek,
Krzewicki Andrzej Krzysztof,
Wasiński Stanisław Zdzisław,
Tyszkiewicz Elżbieta,
Staniszewska Marzena Agnieszka
430
W trakcie kadencji miały miejsce zmiany we władzach Gminy. W dniu 21
kwietnia 2011 roku odwołano Skarbnik Gminy Gostynin Dorotę Dryńkowską.431 Dnia 19 lipca 2011 roku powołano nowego Skarbnika Gminy Romualdę
Kubiak.432 Nowa Skarbnik został odwołana 27 października 2011433 roku i tego
samego dnia powołano nowego Skarbnika Patrycję Rosę.434
GMINA GOSTYNIN DZIŚ
Gmina Gostynin liczy prawie 12 000 mieszkańców. Siedzibą władz gminnych jest Gostynin. Gmina zajmuje obszar 270,69 km2.
W skład gminy Gostynin obecnie wchodzą sołectwa: Anielin, Antoninów-Białe, Huta Nowa-Zuzinów- Aleksandrynów, Baby Dolne-Rybne,
Baby Górne-Zieleniec, Belno-Pomorzanki, Białotarsk, Bielawy, Bierzewice,
Budy Kozickie, Bolesławów, Choinek, Dąbrówka, Emilianów, Feliksów, Gaśno, Gorzewo-Marianów, Marianka-Górki Pierwsze, Gorki Drugie, Gulewo,
Halinów, Helenów, Jastrzębia, Jaworek, Józefków, Huta Zaborowska-Zaborów Nowy, Kazimierzów, Kiełpieniec-Miniszek-Skoki, Sierakówek-Kleniew,
432
433
434
430
431
Uchwała RG nr 4/II/2010.
Uchwała RG nr 48/VII/2011.
Uchwała RG nr 72/X/2011.
Uchwała nr 97/XIII/2011
Uchwała nr 98/XIII/2011.
124
Klusek, Kozice-Polesie, Krzywie, Lipa-Sałki-Ruszków, Legarda, Leśniewice-Lisica, Lucień, Marianów Sierakowski, Miałkówek-Budy Lucieńskie, Mysłownia
Nowa, Nagodów-Rumunki, Niecki, Nowa Wieś, Łokietnica, Strzałki-Osada,
Osiny, Podgórze, Rębów, Rogożewek, Sieraków, Skrzany, Sokołów, Solec-Wrząca, Stanisławów Skrzański, Stefanów, Zaborów Stary-Stanisławów, Zwoleń.
Władze Gminy Gostynin:
Nazwisko i imię
Funkcja
Zieliński Edmund
Wójt Gminy
Lewandowski Tomasz Bronisław
Przewodniczący Rady Gminy
Bulińska Marzena
Sekretarz Gminy
Rosa Patrycja
Skarbnik Gminy
Jednostkami organizacyjnymi Gminy Gostynin są:
• Gminna Biblioteka Publiczna z siedzibą w Solcu wraz z 5 filiami
• Gminne Centrum Kultury i Tradycji Wsi Gminy Gostynin z siedzibą
w Białem
• Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej z siedzibą w Gostyninie
• Zespoły Szkoły Podstawowej i Gimnazjum oraz Szkoły Podstawowe
– w sumie 8 zespołów i szkół.
• Zakład Gospodarki Komunalnej Sp. z o.o. w Solcu.
Jednostkami pomocniczymi gminy są sołectwa. W Gminie Gostynin jest
ich 56 oraz jednostki Ochotniczej Straży Pożarnej w liczbie 21: Białotarsk,
Dąbrówka, Feliksów, Gorzewo, Gulewo, Helenów, Huta Nowa, Kazimierzów,
Klusek, Kozice, Leśniewice, Lucień, Miałkówek, Podgórze, Rębów, Sierakówek,
Skrzany, Sokołów, Solec, Strzałki, Zaborów Nowy i SPZOZ Gostynin Kruk.
SZKOLNICTWO
Na terenie Gminy Gostynin funkcjonują następujące jednostki oświatowe:
• Zespół Szkoły Podstawowej i Gimnazjum w Białotarsku (dyrektor
Adam Świderski)
• Zespół Szkoły Podstawowej i Gimnazjum w Emilianowie z siedzibą
w Stefanowie (dyrektor Marzena Kozłowska)
• Zespół Szkoły Podstawowej i Gimnazjum w Lucieniu (dyrektor Ilona
Dan)
125
• Zespół Szkoły Podstawowej i Gimnazjum w Sierakówku (dyrektor
Henryka Edwarda Trawczyńska)
• Szkoła Podstawowa imienia Marii Kownackiej w Sokołowie (dyrektor Ewa Wachowicz)
• Zespół Szkoły Podstawowej i Gimnazjum w Solcu (dyrektor Anna
Wojciechowska)
• Szkoła Podstawowa w Teodorowie (dyrektor Elżbieta Jolanta Marciniak)
• Szkoła Podstawowa imienia Leona Kruczkowskiego w Zwoleniu (dyrektor Tadeusz Fijałkowski)
• sieć szkolną uzupełniają licea ogólnokształcące w Sierakówku i Solcu.
• na terenie gminy funkcjonują także trzy punkty przedszkolne: w Emilianowie, Lucieniu i Solcu.
KULTURA
Główną instytucją kultury na terenie Gminy jest Gminne Centrum Kultury i Tradycji Wsi z siedzibą w Białem (w budynku po byłej szkole podstawowej). Funkcjonuje od 2008 roku. Ta instytucja służy integracji kulturalnej
całej społeczności gminnej. Centrum realizuje wiele zajęć dla dzieci i młodzieży (teatralne, koła zainteresowań, grupy sportowe. Współpracuje z Kołami Gospodyń Wiejskich. Prowadzi świetlice i warsztaty. Przy Centrum działa
Stowarzyszenie Nasza Gmina – Nasza Przyszłość. Co roku z tej instytucji korzysta około 300 osób. Dyrektorem placówki jest Krystyna Janiszewska. Życie
kulturalne Gminy Gostynin uzupełnia także Gminna Biblioteka w Gostyninie z siedzibą w Solcu (kierownik Elżbieta Włodarczyk). Biblioteka posiada
liczne filie: Sokołów, Sierakówek, Lucień, Emilianów, Białotarsk.
Na terenie Gminy funkcjonują też liczne koła gospodyń wiejskich.
POMOC SPOŁECZNA
Główną instytucją z zakresu polityki społecznej jest Gminny Ośrodek
Pomocy Społecznej z siedzibą w Gostyninie. Zatrudnia 14 pracowników. Kierownikiem jednostki jest Magdalena Dołęga.
OPIEKA ZDROWOTNA
Zdrowiem mieszkańców Gminy Gostynin zajmują się szpitale i przychodnie w Gostyninie. Na terenie Gminy funkcjonują Ośrodki Zdrowia w Białotarsku, Lucieniu i Sokołowie.
126
INFRASTRUKTURA
Sprawami wodociągów gminnych zajmuje się Zakład Komunalny w Solcu Sp. z o.o. Prezesem Spółki jest Paweł Czarnecki.
ZABYTKI
Na terenie Gminy Gostynin zachowały się zabytki w postaci obiektów
sakralnych i pałacowych. Należą do nich:
• Kościół św. Anny w Sokołowie pochodzący z XVIII wieku. Jest to
obiekt drewniany, trzynawowy, oszalowany o konstrukcji zrębowej
• Kościół Przemienienia Pańskiego w Białotarsku pochodzący z początku XX wieku. Jest to świątynia w stylu neogotyckim
• Kościół Św. Wojciecha w Solcu pochodzący z przełomu XIX i XX
wieku. Jest to świątynia murowana również w stylu neogotyckim.
• Kaplica św. Józefa w Białem
• Neoklasycystyczny pałac w Lucieniu zbudowany w 1865 roku – obecnie siedziba Zespołu Szkoły Podstawowej i Gimnazjum.
• Zespół parkowo-pałacowo-folwarczny w Sierakówku – stanowiący
obecnie własność prywatną
• Zespół dworsko-folwarczny w Sokołowie
• Zespół Podworski w Osinach
• Drewniany młyn w Bierzewicach
PRZYRODA
Gmina Gostynin znana jest z bogactwa przyrody. Do tej pory utrzymywana jest wysoka lesistość Gminy, głównie jej północnych obszarów. Największym
bogactwem oprócz lasów jest wiele jezior. Największym jest jezioro Lucień liczące ponad 200 ha z kilkoma przystaniami i plażą. Na wschód od Lucienia
położone jest jezioro Białe liczące 150 ha z dobrą infrastrukturą turystyczną.
Pozostałe to: jezioro Przytomne, Drzesno, Sumino, staw Gaśno. Część terenów
Gminy Gostynin położona jest w obrębie Gostynińsko-Włocławskiego Parku
Krajobrazowego leżące na pograniczu dwóch województw; mazowieckiego
i kujawsko-pomorskiego. Obszar chroniony obejmuje prawie 40 000 ha.
127
CZĘŚĆ II
HISTORIA POSZCZEGÓLNYCH
MIEJSCOWOŚCI OBSZARU
GMIN GOSTYNIN
ALEKSANDRYNÓW
Aleksandrynów jest bardzo młodą miejscowością. Jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku obszary tej wsi pokrywał las. W początkach XX wieku lasy te
zostały zakupione przez kolonistów polskiego pochodzenia (napływowych chłopów) i wykarczowane. Powstała niewielka wieś pośród lasów o zabudowie kolonijnej, czyli rozproszonej, ale regularnej. Nazwa pochodzi od imienia Aleksander.
Według spisu powszechnego z 1921 roku wieś Aleksandrynów liczyła
24 domy i 144 mieszkańców. Miejscowość należała do dawnej gminy Rataje.435
Na wschodnim krańcu wsi powstała niewielka osada o nazwie Trajbudki, licząca kilka domów (okres przedwojenny).
Aleksandrynów w latach w 1867-1954 wchodził w skład gminy Rataje,
w latach 1954-1959 do gromady Lipie, w latach 1960-1972 do gromady Lucień,
w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.
ANIELIN
Anielin powstał na przełomie XIX i XX wieku na terenie dawnej gminy
Skrzany. Obszar tych gruntów należał prawdopodobnie do majątku Skrzany.
Skorowidz miejscowości..., s. 31.
435
129
Anielin powstał w ramach parcelacji majątku dworskiego. Poprzednio były
to grunty leśne. Zamieszkali tutaj głównie Polacy, ale także pewna grupa
niemieckich osadników. Pierwsze udokumentowane wzmianki o Anielinie
pochodzą z 1921 roku. W tej miejscowości notowano ówcześnie 20 domów i 144 mieszkańców. Wśród nich mieszkała 17-to osobowa grupa ewangelików.436
Częścią Anielina jest dziś Justynków. Jest to nieco starsza osada niż Anielin. Już na mapach z pierwszej połowy XIX wieku zaznaczono w tym miejscu
zabudowania robotników leśnych związanych z dobrami Skrzany.437 W połowie XIX wieku powstała tutaj kolonia osadników niemieckich w ramach
dóbr Skrzany.438 Wieś ta w 1864 roku została uwłaszczona, powstało 12 gospodarstw (osad) na 150 morgach gruntu.
W 1921 roku miejscowość Justynków liczyła 10 domów i 70 mieszkańców, wyłącznie niemieckich ewangelików.439
Anielin i Justynków w latach 1867-1954 należały do gminy Skrzany,
w latach 1954-1958 do gromady Skrzany, w latach 1959-1972 do gromady
Sierakówek, od 1973 roku do gminy Gostynin.
ANTONINÓW
Antoninów jest bardzo młodą miejscowością. Powstał na przełomie XIX
i XX wieku na wykarczowanych terenach leśnych. Księga hipoteczna dla tej
wsi została utworzona w 1882 roku. Według danych z 1921 roku było tutaj 12
domów i 82 mieszkańców (wyłącznie Polacy).440
Nieco później powstała niewielka osada Kamienny Kopiec. Jest zaznaczona na mapach z lat 30-tych XX wieku. Liczyła ówcześnie około 15 domów.
Antoninów w latach 1867-1954 należał do gminy Duninów, w latach
1954-1961 do gromady Białe, w latach 1961-1972 do gromady Lucień, od 1973
roku do gminy Gostynin.
Tamże, s. 32.
Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839.
438
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. Tomy I-XIV, tom. X, s. 722.
439
Skorowidz..., s. 32.
440
Skorowidz miejscowości..., s. 28.
436
437
130
BABY DOLNE
Baby Dolne wyodrębniły się z większej wsi Baby w XVI wieku w wyniku podziałów majątkowych w rodzinie Babskich herbu Dołęga (patrz Baby
Górne). Początkowo ta wieś zwała się Baby Małe. Taka nazwa występowała
aż do XVIII wieku, dopiero w kolejnym stuleciu zaczęto stosować współczesne nazewnictwo.
Według spisu podatkowego z 1579 roku Baby Dolne (Baby Minor) należały do rodziny Gosławskich. Rodzina ta notowana była w tej wsi również
w XVII wieku.441 Mieszkała tutaj także szlachta zagrodowa o nazwisku Babski.
W tym okresie funkcjonowało już kilkanaście działów drobnoszlacheckich
liczących w sumie około 10 włók.442 Obok wsi Baby Mniejsze i Większe funkcjonowała też osada Meszna, która jednak z czasem zaginęła.
Wywodził się stąd ród Babskich herbu Dołęga. Babscy posiadali też
działy w parafialnym Solcu. Babscy i inne rody drobnoszlacheckie z czasem
musiały wyprzedać swoje niewielkie działy gruntu na rzecz możniejszych sąsiadów. W końcu XVIII wieku Baby Dolne (Mniejsze) należały w całości do
rodziny Dębowskich.443
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z końca XIX wieku zapisał:
Baby Górne i Baby Dolne, dwie wsi, powiat gostyński, gmina Rataje, parafia
Solec, mają 108 mieszkańców i 129 mórg.444 W 1921 roku Baby Dolne liczyły
9 domów i 56 mieszkańców, w tym 1 ewangelik.445
W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Rataje, w latach
1954-1959 do gromady Kozice, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.
BABY GÓRNE
Obecnie istnieją dwie miejscowości; Baby Górne i Baby Dolne. Niegdyś
funkcjonowała tylko jedna miejscowość o tej nazwie i były to prawdopodobnie
Boniecki A, Herbarz Polski, tom I-XIII, Warszawa 1899-1913, t. 6, str. 323: Gosławscy.
Pacuski K., Możnowładztwo i rycerstwo ziemi..., s. 47.
443
Regestr Diecezjów Franciszka Czaykowskiego czyli właściciele ziemscy w Koronie w latach 1783-1784,
Warszawa 2006, s. 461.
444
Słownik Geograficzny..., tom XV/1, s. 63.
445
Skorowidz miejscowości..., s. 31.
441
442
131
Baby Górne zwane też dawniej Większymi. Współczesna nazwa jest używana
dopiero od XIX wieku.
Najstarsze dokumenty dotyczące Bab pochodzą z 1398 roku, kiedy to w księgach ziemskich łęczyckich wspomina się Tomasza z Bab. Według badacza historii tych ziem, nazwa osady mogła pochodzić od przezwiska miejscowych
rycerzy - Baba lub Babka. Ta gałąź rycerska wywodziła się z rodu Dołęgów i być
może przydomek Babka był jednym z przydomków używanych przez ten ród.
Do znaczniejszych przedstawicieli rodu należał Marcin Babka z Babic, z ziemi
warszawskiej, sędzia ciechanowski i wojewoda czerski (zm. około 1392).446
W większości Dołęgowie z linii Babów nie wyszli na wyższy poziom niż
szlachta średniozamożna.447 W 1407 roku w aktach pojawi się Piotr z Bab
obok Zdzisława z Leśniewic w ziemi gostyńskiej. W 1429 roku występuję
Dobek z Bab i jego ojciec Tomasz. W 1430 roku zapisano dane o Szczepanie
Miodusewiczu i Pawle oraz Tomaszu z Bab. Babowie z ziemi gostynińskiej
osiedlali się także na innych terenach Mazowsza. W początku XV wieku niektórzy z nich przenieśli się do ziemi wiskiej (dziś powiat grajewski na Podlasiu).448
W dniu 11 lutego 1460 roku w Gostyninie miała miejsce transakcja zamiany działów ziemi w Babach przez Jana i Ścibora z Bab na działy w miejscowości Grabie w ziemi łęczyckiej. Rycerze piszący się „z Bab” byli często
wymieniani w aktach powiatu kowalskiego na Kujawach. Byli to jednak cały
czas ubodzy lub średniozamożni rycerze.449
W XVI wieku większość Babskich była już zubożałym rodem. Właśnie
wśród zubożałych rodów szlacheckich Mazowsza często pojawiała się tendencja do dzielenia rodzinnych wsi na mniejsze części. W wyniku tych procesów w XVI wieku nastąpił podział na dwie miejscowości: Baby Duże i Baby
Małe. Z czasem przyjął się podział na Baby Górne, czyli dawne Baby Duże
i Baby Dolne, wcześniej Baby Małe. Obok tych wsi funkcjonowała też osada
Meszna, która jednak z czasem została wchłonięta przez inne. W XVIII wieku
opisywana była jako deserta – opuszczona.
Ówcześnie Babowie przyjęli nazwisko Babski herbu Dołęga. Wchodzili
do rzędu szlachty zagrodowej. Zdarzali się jednak wśród nich nieco bogatsi.
W 1536 roku bracia Szymon i Maciej byli współpatronami kościoła w Solcu
Pacuski K., Możnowładztwo..., s. 47.
Tamże, s. 48.
448
Tamże.
449
Tamże.
446
447
132
i określano ich jako właścicieli wsi parafialnej. W 1557 roku wspomniany wyżej Maciej przekazał bratankowi swoje dobra.450
Co ciekawe Babscy, którzy wyjechali stąd do ziemi wiskiej w XV wieku,
osiągnęli duże znaczenie na tamtej ziemi. Dzierżyli różne urzędy, nawet kasztelana wiskiego. Ich siedzibą była wieś Srebrowo.451
W drugiej połowie XVI wieku funkcjonowało już kilkanaście działów
drobnoszlacheckich w Babach Dużych i Babach Małych liczących w sumie
około 10 włók.
Według ustaleń historyków w następnych wiekach obszar Bab Większych
i Mniejszych zmniejszył się na rzecz sąsiednich majątków. Zubożała szlachta
z Bab wyprzedawała często swoje działy.452
Prawdopodobnie do XVII wieku to Babscy oraz inne rodziny drobnoszlacheckie dominowały w Babach Większych i Mniejszych. W następnych latach
działy te przeszły na własność możniejszych rodów. W drugiej połowie XVIII wieku dziedziczyli tutaj (oraz w Babach Dolnych) Dembowscy, ci sami co w Solcu.453
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z końca XIX wieku zapisał:
Baby Górne i Baby Dolne, dwie wsi, powiat gostyński, gmina Rataje, parafia
Solec, mają108 mieszkańców i 129 mórg.454
W 1921 roku Baby Górne liczyły 7 domów i 65 mieszkańców. Wszyscy
deklarowali narodowość polską i wiarę katolicką.455 Obok Bab Górnych, od
przełomu XIX i XX wieku, notuje się też miejscowości (przysiółki): Konstancja
(w 1921 roku 7 domów i 49 mieszkańców),456 Kozłówek (w 1921 roku 1 dom
i 8 mieszkańców) i Żelatka (12 domów i 89 mieszkańców). Właśnie w Żelatce znajdowała się Szkoła Podstawowa dla okolicznych wsi, w tym dla Solca.457
Ciekawostką jest fakt, że w Żelatce działała współpracująca z ruchem komunistycznym Niezależna Partia Chłopska (lata 20-te XX wieku), która posiadała
w tej wsi oraz w Białotarsku wielu zwolenników.458
W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Rataje, w latach
1954-1959 do gromady Białotarsk, w latach 1960-1972 do gromady Solec,
w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.
Tamże.
Tamże, s. 49.
452
Tamże, s. 47.
453
Regestr Diecezjów..., s. 461.
454
Słownik Geograficzny..., tom XV/1, s. 63.
455
Skorowidz miejscowości..., s. 31.
456
Tamże.
457
Pękalski M., Aneks do „Dziejów Gostynina...
458
Walczak Ewa, Gostynin w okresie międzywojennym..., s 381.
450
451
133
BELNO
Belno stanowiło niegdyś część rozległej miejscowości zwanej Pomorzany
(patrz Pomorzanki). W spisie podatkowym z 1579 roku zapisano: Pomorzany... pars viduae Simonis Bidlne.459 Właśnie od nazwisk lub przezwisk znaczących rycerzy powstawały nazwy kolejnych części rozległej wsi Pomorzany.
W XVI wieku dawne Pomorzany podzielone były już na kilka części: Mieczki,
Bydlne i Pomorzany Wielkie. Nazwa Belno pojawia się dopiero w następnych
wiekach, od XVIII stulecia.
Działy w tej wsi należały do różnych rycerzy. W XVII wieku należała
do Macieja z Dobni Dobińskiego, obrońcy Zbaraża oraz do Jana Dobińskiego
uczestnika bitwy pod Chocimiem.460 W końcu XVIII wieku dzierżawcą tego
majątku był Ciechocki.461 Prawdopodobnie już wtedy dziedziczyli tutaj Zaborowscy.462
W 1827 roku zapisano nazwę jako Bedlno, natomiast na mapach z początku XIX wieku nazwę zapisano jako Bielno.463 Historia miejscowości wiążę się następnie z rodziną Leszczyńskich. W 1825 roku kupili ten majątek,
od Ambrożego Zaborowskiego, Urszula i Ignacy Leszczyńscy.464 W 1831 roku
Ignacy Leszczyński stracił na pewien czas ten majątek za udział w powstaniu
listopadowym.465 W 1845 roku Leszczyński założył tutaj cukrownię „Urszulin Belno”. Nazwa cukrowni nawiązywała do imienia żony Leszczyńskiego,
Urszuli z Zaborowskich. Leszczyński sprowadził maszyny do cukrowni z różnych części kraju. Wybudowano murowany gmach na cele cukrowni. W organizacji przedsięwzięcia pomagał August Schurr i Ludwik Staszewski.466 Warto
wspomnieć, że w latach 50-tych XIX stulecia majątek Belno należał do przodujących w Królestwie Polskim. Przyjeżdżało tutaj wielu znamienitych gości
z kraju i z zagranicy.467 Cukrownia rozwijała się do połowy XIX wieku, w 1877
roku zawiesiła produkcje i nigdy już jej nie wznowiła.468
Źródła Dziejowe tom XIV, Polska w XVI..., s. 208.
http://pl.wikipedia.org/wiki/Belno_(wojew%C3%B3dztwo_mazowieckie).
461
Osmałek M, Sokołów z dziejów kościoła i parafii, „Rocznik Gostyniński”, tom III, s. 131.
462
Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 1773-1867, Warszawa 1929, s. 22.
463
Nazwy miejscowe Polski, pod red. K. Rymuta, tom I-VIII, Kraków 1996-2008, tom I, s. 113.
464
Wykaz dóbr ziemskich... s. 22.
465
Tamże.
466
Konarska – Pabiniak Barbara, Ignacy Leszczyński z Belna i jego sławny zięć Tytus Chałubiński, Rocznik
Gostyniński, tom III, s. 297-308.
467
Tamże.
468
Tamże.
459
460
134
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z końca XIX wieku zapisał: Belno właściwie Bedlno. Leszczyński należał do znakomitych agronomów. Belno
słynęło wtedy ze wzorowego gospodarstwie na niewielkim obszarze (720 mórg).
Tenże założył tutaj cukrownię, gorzelnię, wzorową owczarnię, poprawny inwentarz, starannie i racjonalne gospodarstwo rolne. Z przejściem w obce ręce
wszystko się zmieniło.469 Miejscowość liczyła 28 domów i 62 mieszkańców,
w tym 23 Żydów. W skład wsi wchodziło 784 mórg, 40 mórg lasu i 5 mórg ogrodów.470 Majątek Belno, po śmierci Leszczyńskiego, kupił Lewek Kuśmierak
(1858), następnie Paweł Rystoff.471 Majątek jednak podupadał. W 1917 roku
miejscowy dwór strawił pożar. Budynki gospodarcze zaadaptowano na potrzeby dworu. W tym samym roku majątek ten kupił Jan Bardziński, pozostając
w spółce z Bolesławem Wyganowskim. W 1919 roku majątek odkupił Stanisław
Jentys, zajmujący się także pracą społeczną. Działał w Towarzystwie Ziemiańskim. Jego inicjatywą było zbudowanie osiedla dla okolicznych mieszkańców:
Belno- Ogon. Jentys zajmował się także hodowlą koni dla armii. Prowadził
rozległe życie towarzyskie. Przyjeżdżały tutaj wybitne postaci II Rzeczpospolitej. Po śmierci Stanisława Jentysa w 1931 roku majątkiem zajęła się jego
żona – Stefania z Nentwigów. W majątku pracowali także administratorzy:
Baldwin Ramułt i Tadeusz Lach. Hodowano bydło, konie, uprawiano buraki
cukrowe oraz owies. Przy folwarku znajdowały się także sady owocowe.472
W 1921 roku Belno liczyło 9 domów i 61 mieszkańców, w tym 15 Żydów.
Miejscowy folwark z kolei liczył w tym czasie 7 domów i 86 mieszkańców.473
W trakcie kampanii wrześniowej 1939 roku w pobliżu tej miejscowości
oraz wsi Niecki miały miejsce potyczki między wojskami polskimi i niemieckimi. Żołnierze, którzy wtedy zginęli, pochowani są na sokołowskim cmentarzu.474
W okresie wojny majątek Belno przejęło państwo niemieckie. Belno stało
się ośrodkiem zarządzającym wobec okolicznych upaństwowionych majątków ziemskich. Do 1943 roku mieszkała tutaj nadal Stefania Jentys, następnie została zmuszona do przeniesienia się do pobliskiej wsi. Po wojnie uczyła
w szkole podstawowej w Sokołowie.475
Słownik Geograficzny..., tom I, s. 126.
Konarska-Pabiniak Barbara, Ignacy Leszczyński..., s. 297-308.
471
Tamże.
472
Tamże.
473
Skorowidz miejscowości..., s. 31.
474
Osmałek M, Sokołów z dziejów kościoła..., s. 139.
475
Konarska-Pabiniak Barbara, Ignacy..., s. 297-308.
469
470
135
W latach 50-tych działała tutaj przodująca Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna. Z Belnem związana była znana lewicowa działaczka społeczna Maria
Jarochowska (1918-1975).476
W latach 1867-1954 Belno należało do gminy Rataje, w latach 1954-1972
do gromady Sokołów, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do
gminy Gostynin. W Belnie działała Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna.
BIAŁE
Niewielka dziś miejscowość Białe, której nazwa pochodzi od jeziora, nad
którym jest położona, należy do najstarszych w regionie. Pierwsze wzmianki
pochodzą już z około 1240 roku (Bale cum lacu medio). Kolejne dane pochodzą z roku 1349 (Bale) i 1446 (Byale). Spis podatkowy z 1579 roku wspomina
miejscowość Bialle.477
Brak danych o kolejnych właścicielach wsi Białe. Wiemy jednak, że w końcu XVIII wieku dziedziczyła tutaj rodzina Podczaskich.478 W następnych latach właścicielem był Adolf Łączyński. Tenże zaangażował się w powstanie
listopadowe i w konspiracje w następnych latach (Zemsta Ludu z 1833 roku),
za co jego majątek został skonfiskowany.479 Następnym właścicielem Białego
została prawdopodobnie rodzina Polakowskich.480
Fragment mapy Królestwa Polskiego z 1839 roku.481
Tamże.
Nazwy miejscowe Polski, pod red. K. Rymuta, tom I-VIII, Warszawa 1996-2008, tom I, s. 193
478
Regestr Diecezjów..., s. 459.
479
Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych..., Warszawa 1929, s. 22.
480
Lucień, przeszłość i teraźniejszość, Wiadomości Gostynińskie, Wrzesień 2004, s. 5.
481
Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839.
476
477
136
Opis wsi z końca XIX wieku pochodzi ze Słownika Geograficznego
Królestwa Polskiego. Według niego istniała tutaj wieś oraz folwark. Obszar
wsi wynosił 1740 mórg, w tym większość to lasy. Dwa jeziora przynależne do wsi zajmowały 355 mórg. We wsi znajdował się drewniany kościół
filialny, nieczynna murowana gorzelnia, wykazywano także pokłady torfu
i gliny.482
W 1921 roku Białe liczyło (wraz z folwarkiem) 22 domy i 161 mieszkańców. Wszyscy deklarowali narodowość polską i wiarę katolicką.483 Miejscowy
folwark zajmował w tym okresie prawdopodobnie bardzo niewielki areał,
skoro policzono go razem z wsią. Wykaz majątków ziemskich z gminy Duninów nie wykazuje tutaj większej własności ziemskiej.
W latach 1867-1954 Białe należało do gminy Duninów, w latach 19541961 do gromady Białe, w latach 1961-1972 do gromady Lucień, od 1973 roku
do gminy Gostynin.
W okresie powojennym działała w tej wsi Szkoła Podstawowa.
Przysiółkiem Białego jest Julianów powstały na przełomie XIX i XX wieku. W 1921 roku było tutaj 13 domów i 76 mieszkańców.484 W latach 30-tych
istniało tu kilkanaście zabudowań.
Warto wspomnieć, że w pobliżu wsi Białe leżała niegdyś także wieś Popowino, należąca do dóbr kapituły płockiej nad jeziorem Białe. W XVI wieku
miejscowość ta jeszcze istniała, natomiast w następnych latach została włączona w skład dóbr Białe i zaginęła całkowicie.485
BIAŁOTARSK
Białotarsk należy do bardzo starych osiedli. Jego początki sięgają prawdopodobnie początków państwa polskiego. Nazwa może wskazywać na istnienie tutaj targu, miejsca handlowego dla okolicznej ludności. Pierwotna
nazwa brzmiała Biały Targ. Takie osiedla z reguły mają bardzo odległą metrykę. Było to miejsce oddalone od większych grodów: Gostynina i Kowali
i to właśnie tutaj spotykała się ludność w celach wymiany handlowej. Sprzyjało temu położenie przy szlakach handlowych i w oddaleniu od bagien
482
Słownik Geograficzny.., tom I, s. 183.
483
Skorowidz miejscowości...., s. 27.
484Tamże.
485
Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 349.
137
nadwiślańskich. Takie osiedla stawały się często miastami, jednak w tym
przypadku konkurencja sąsiednich osad była zbyt duża.486
Miejscowość leżała przez stulecia na pograniczu dwóch krain: Mazowsza i Kujaw. Dokumenty z różnych epok przypisują Białotarsk raz do jednej,
raz do drugiej dzielnicy.487 Początkowo raczej leżał w dzielnicy mazowieckiej,
lecz w trakcie podziałów dzielnicowych przypadł dzielnicy kujawskiej. Należał do kasztelani włocławskiej, następnie brzesko-kujawskiej (od początków
XIII wieku) i kowalskiej (początek XIV wieku). Gdy w XV wieku powstawały okręgi zwane powiatami i województwami, Białotarsk wszedł do powiatu
kowalskiego i województwa brzesko-kujawskiego, i tak już pozostało aż do
końca XVIII stulecia.488 Była to osada pogranicza dwóch krain dawnej Rzeczpospolitej.
Pierwsza pisana wzmianka o Białotarsku pochodzi z 1249 roku, kiedy to
książę mazowiecki Siemowit I (syn Konrada Mazowieckiego) w drodze powrotnej od swego brata Kazimierza księcia kujawsko-łęczyckiego, zatrzymał
się właśnie w Białym Targu i tutaj podpisał dokument własnościowy dla Kościoła. Była w nim mowa o przekazaniu pobliskiej wsi Dąbrówka (dawniej
Dąbrowa) na rzecz kościoła pw. Świętego Krzyża w Płocku.489
Białotarsk od niepamiętnych czasów stanowi ośrodek parafialny. Obecnie ciężko stwierdzić, kiedy w miejscowości powstał kościół, przypuszcza się
natomiast, że jest to okres XII lub XIII wieku. Była to prawdopodobnie fundacja kapituły płockiej.490 Możemy też utrzymywać, że początkowo Białotarsk
przynależny był do diecezji płockiej, jednak dane z XIV wieku wskazują na
przynależność do diecezji włocławskiej. Nie było to jednak zupełnie pewne. Dopiero w 1444 roku doszło do porozumienia biskupów włocławskiego
i płockiego, które rozgraniczyło dokładnie obszary obydwu diecezji. Dokument sporządzony w Gostyninie w dniu 16 kwietnia 1444 roku ostatecznie
potwierdził przynależność parafii Białotarsk do diecezji włocławskiej.491
Pierwszy kościół był z pewnością drewniany i nosił wezwanie św. Krzyża.
Istniał on do końca XVI wieku. Wtedy to, ponownie z fundacji kapituły płockiej, zbudowano kolejną świątynię. Nosiła ona wezwanie św. Bartłomieja.492
Osmałek M., Białotarsk – szkic do historii kościoła i parafii, „Rocznik Gostyniński”, tom I, s. 212.
Tamże, s. 215.
488
Tamże.
489
Tamże, s. 212.
490
Tamże, s. 214.
491
Tamże, s. 217.
492
Tamże, s. 232.
486
487
138
Drugi kościół białotarski w początkach XVIII wieku popadł w ruinę. Posiadał ówcześnie trzy ołtarze i dzwonnicę z dwoma dzwonami. Ołtarz główny
poświęcony był Zwiastowaniu NMP, dwa boczne św. Annie i św. Mikołajowi.
W tym okresie proboszczem był ks. Szymon Kukliński, który dobudował zakrystię i zmienił wystrój kościoła dokładając kolejny ołtarz.493
Białotarsk, mimo że wchodził w skład diecezji płockiej, stanowił własność kapituły płockiej, aż do końca XVIII wieku.494
Obszar miejscowości według danych z XV wieku wynosił 11 łanów,
w tym 4 i pół nie było obsiewanych. W XVI wieku Białotarsk liczył 14 łanów
kmiecych. Była to ówcześnie całkiem spora miejscowość.495 W następnych latach w całym regionie rozpoczął się regres demograficzny, co odczuł także
Białotarsk. W 1634 roku, w całkiem dobrym okresie rozwoju Rzeczpospolitej,
miejscowość liczyła zaledwie 17 domostw, w kilka lat po potopie szwedzkim
(rok 1662) liczba domów spadła do zaledwie 6. W 1775 roku notowano tutaj 16 domów. Liczba mieszkańców również nie była imponująca. W 1674
roku mieszkało w tej miejscowości 39 osób oraz 4 osoby związane z kościołem (proboszcz i służba). W 1779 roku notowano zaledwie 118 mieszkańców.
W 1827 roku ta liczba podrosła do 213 osób.496
Stare parafie posiadały z reguły dość spory obszar. Ta obejmowała okręg
położony aż na południe od Gostynina. W XV wieku na tym obszarze powstała nowa parafia Sokołów. W 1469 roku wyodrębniła się także nowa parafia Łanięta. Wszystko to zmniejszało obszar rozległej parafii białotarskiej.497
Z 1444 roku poświadczona jest przynależność do parafii wsi: Łanięta,
Piotrowo, Górki i Dąbrówka.498 Źródła XVII wieczne najlepiej przedstawiają okręg parafialny w czasach I Rzeczpospolitej. Są to: Białotarsk, Piotrowo,
Rębowo, Dziankowo, Wąwal, Beszyn, Siemonki, Gulewo, Zawada, Zakrzewo,
Górki i Dąbrówka.499
Aż do drugiej połowy XIX wieku to właśnie parafie odpowiadały za
szkolnictwo. Pierwsze wzmianki o szkole w Białotarsku pochodzą z 1584
roku. Przed 1710 roku nauczycielem był tutaj Stanisław Lasota. Była to jednak niewielka szkółka. Z tego okresu pochodzą też dane o przytułku zwanym
493Tamże.
494
Regestr diecezjów..., s. 847.
495
Osmałek M., Białotarsk – szkic do..., s. 226.
496
Tamże, s. 227.
497
Tamże, s. 221.
498
Tamże, s. 219.
499Tamże.
139
czasem szpitalem. Był to dawny rodzaj pomocy społecznej dla starszych,
schorowanych osób.500 W następnych latach brak danych o szkole, brakowało
także organisty w kościele.501 W pierwszej połowie XIX wieku wiele szkół odrodziło się, jednak nie szkoła w Białotarsku. Wynikało to z biedy społeczności
parafialnej.502
W 1782 roku w Białotarsku wybuchł pożar, który strawił miejscowy kościół. W ciągu kilku lat, staraniem kapituły płockiej, wystawiono nowy kościół. Nową świątynię postawiono w pewnym oddaleniu od wsi, około pół
kilometra od starego kościoła w kierunku Górek. Pierwotnie w tym miejscu
znajdował się cmentarz grzebalny i kaplica cmentarna. Ciekawa była przyczyna budowy kościoła w nowym miejscu. Stara świątynia stała naprzeciw
karczmy (należącej do majątku Piotrów). Właśnie ponoć w tej karczmie wierni raczyli się alkoholem wychodząc ukradkiem z kościoła. W nowy miejscu
nie było takiego zagrożenia.503
W 1786 roku nowy, także drewniany kościół był już konsekrowany. Ówczesnym proboszczem był Jan Miszewski. Nowy kościół dość szybko wymagał
napraw. Według opisu posiadał dwoje drzwi oraz niewielką drewnianą wieżę
z sygnaturką. Dach był częściowo gontowy, częściowo poszyty słomą. Sufit
i podłoga były drewniane, nowe ławki ufundowali parafianie. Za lewej strony
znajdowała się zakrystia bez okna oraz niewielka dębowa ambona. Wyposażenie kościoła, zniszczone w trakcie pożaru, musiało być skompletowane
od nowa. Ołtarz główny przywieziono z Płocka. Ołtarze boczne zakupiono
w klasztorze oo. reformatów w Szczawinie. Babtysterium (chrzcielnicę) ufundował łowczy gąbiński Górski, który posiadał majątki ziemskie na terenie parafii. W kościele znajdował się także chór wsparty na dwóch słupach. Problemem było skompletowanie naczyń liturgicznych. Część pochodziła z kruszca
znalezionego w pogorzelisku po pożarze w 1782 roku. Dopiero ksiądz Władysław Górzyński w końcu XIX wieku zebrał naczynia i bieliznę kościelną.504
Ciosem dla parafii był także pożar plebanii 1831 roku, ponieważ wraz z nią
spłonęły wszystkie dokumenty parafialne.505
Proboszczowie w Białotarsku:
Tamże, s. 233.
Tamże.
502
Tamże.
503
Tamże, s. 235.
504
Tamże, s. 234.
505
Tamże, s. 234.
500
501
140
Nazwisko i imię
Piotr
Okres pracy duszpasterskiej
1325
Paweł
1412
Zakrzewski Tomasz
1577
Sierakowski Wojciech
1583-1599
Domaradzki Jan
1639-1647
Kukliński Szymon
1703-1711
Gumiński Wawrzyniec
1719-1725
Modrzeński Walenty
1777
Miszewski Jan
1777-1811
Konstanty lub Jan Nadratowski
1815-1839
Włodkowski Franciszek
1840-1848
Pryliński Bartłomiej
1848-1886
Gurzyński Władysław
1887-1897
Dmochowski Antoni
1903-1906
Jankowski Marian
1906-1920
Chwiłowicz Marian
1920-1921
Kobrzyński Antoni
1921-1922
Domański Grzegorz
1922-1930
Markowski Józef
1930-1932
Godlewski Julian
1932
Kowalski Stanisław
1932-1934
Bronszewski Ignacy
1934-1939 i 1945-1959
Murawski Bolesław
1959-1967
Fortuna Jan
1967-1969
Majewski Wacław
1969-1990
RybkaLeszek
1990-1996
Kolibski Ryszard
1996-2000
Czyżak Krzysztof
200-2004
Obolewski Piotr
Od 2004
Okręg parafialny nie pokrywał się z granicami administracji państwowej.
Część wsi parafialnych należało do powiatu gostynińskiego i województwa
rawskiego, pozostałe do powiatu kowalskiego i województwa brzesko-kujawskiego. Najstarsze dane o uposażeniu parafii pochodzą z XIV wieku.
141
Proboszcz zapisane miał niewielkie dochody, posiadał dodatkowo pewne
obszary gruntów rolnych. Była to jedna z biedniejszych parafii w diecezji.
W jej historii zdarzały się problemy z utrzymaniem szkoły parafialnej, czy
remontem kościoła. W okresie międzywojennym parafia dysponowała 3 ha
gruntu.506
Dawna parafia Białotarsk charakteryzowała się brakiem własności królewskiej na jej obszarze. Dominowała własność kościelna oraz prywatna.
Większość ludności stanowili katolicy. W XVI i XVII wieku wyznawcy religii
protestanckiej zdarzali się czasem wśród szlachty. W XVIII wieku mieszkało
tu już więcej osób wyznania protestanckiego lub żydowskiego. W 1779 roku
notowano tu 11 Żydów i 6 protestantów. W 1786 roku 30 protestantów i 10 Żydów. W początkach XIX wieku kilkadziesiąt rodzin należało do kościoła ewangelickiego i tylko kilka osób wyznania mojżeszowego. Są też dane o całkowitej
ludności parafii. W 1779 roku było to 757 wiernych, w 1786 700 wiernych,
w 1819 roku było już 1170 parafian.507 W połowie XIX wieku liczba parafian
przekroczyła 2000, natomiast w 1880 roku 3000. W latach 30-tych XX wieku
notowano ponad 4000 wiernych. Jeszcze w tym okresie mieszkało na terenie
parafii 90 protestantów.508
Białotarsk niemal do końca XVIII wieku pozostawał własnością kapituły
płockiej. Następnie dobra kościelne zostały upaństwowione. Należały zatem
do rządów: Królestwa Prus, następnie Księstwa Warszawskiego (1807-1815)
i rządu Królestwa Polskiego. Folwark białotarski wraz z wsią Białotarsk włączono do rozległego majątku państwowego Rataje, który obejmował także
Dąbrówkę, Budy Kozickie, Kozice, Rataje i folwarki obok tychże wsi. W marcu 1840 roku majątek ten przekazano rodzinie Karskich w zamian za inne
dobra. Już w miesiąc później Karscy sprzedali majątek Hieronimowi Ramockiemu. Tenże zmarł 14 grudnia 1842 roku i majątek Rataje (z Białotarskiem)
odziedziczyli jego spadkobiercy: Marian Borzewska, Ludwika Ciszowska, Julia
Lutoborska, Józefa Dziewanowska, Ignacy Ramocki, Angiela Ramocki i Władysław Ramocki. W 1846 roku cały majątek nabył Józef Kosmiński, od którego to
w 1850 roku majątek odkupili Jan Lesiewski i jego żona Maria z Waliszewskich. Dziedziczyli tutaj do czasów uwłaszczenia.509
Tamże, s. 225.
Tamże, s. 229.
508
Tamże.
509
Konarska-Pabiniak Barbara, Saga Higersbergerów z Rataj, Notatki Płockie, 2003 (wersja elektroniczna).
506
507
142
Fragment mapy Królestwa Polskiego z 1839 roku.510
Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839.
510
143
W 1864 roku przeprowadzono uwłaszczenie ziemi dworskiej. W Białotarsku powstało 23 gospodarstwa na 474 morgach gruntu.
Wzmiankowany wyżej trzeci kościół w Białotarsku, wystawiony za wsią
w końcu XVIII wieku, leżał w niedogodnym miejscu dla parafian i proboszcza
(plebania była dość daleko). W przypadku wezwania księdza do udzielenia
sakramentów, musiał on najpierw udać się do odległego kościoła. Próbowano temu zaradzić poprzez wybudowanie tymczasowej kaplicy przy plebani,
w której dawano czasem chrzty. Główny kościół był jednak w coraz gorszym
stanie. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z 1882 roku zanotował przy
Białotarsku: Posiada kościół z drzewa w bardzo biednym stanie.511 Już w końcu
XIX wieku ksiądz proboszcz Władysław Górzyński przymierzał się do budowy
nowej świątyni. Za jego czasów powstała nowa plebania w Białotarsku. Dopiero za czasów jego następcy, ks. Aleksandra Dmochowskiego (1897-1903) rozpoczęto prace nad budową nowej świątyni. Kościół wrócił do centrum osady,
a grunt sprzedał Stefan Higersberger - miejscowy właściciel ziemski. Budową
kościoła zajął się dopiero ksiądz Marian Jankowski. W 1907 roku rozpoczęto prace budowlane. Duży zakres prac należał do parafian. W budowie przeszkodziła dodatkowo I wojna światowa. W dniach 13-15 listopada 1914 roku
w tej okolicy miały miejsce ciężkie walki niemiecko-rosyjskie i nie ukończony gmach został zrujnowany. Zniszczono dach i zabrano dzwony, uszkodzono
wieże. Po zakończeniu wojny należało na nowo rozpocząć część prac.512
Pierwsze msze odprawiono dopiero w 1923 roku. Duża była w tym
zasługa parafian, który fundowali wiele elementów wyposażenia kościoła
i również sami pracowali przy budowie. Na przykład składka na budowę
kościoła wynosiła po 7 kg żyta z morgu gruntu. Mimo trudności kościół powstał. Zbudowano betonową posadzkę, sygnaturkę, tabernakulum, mensę
i filary do nowego ołtarza oraz schody na chór. Część wyposażenia i ołtarze
przeniesiono do nowego kościoła ze starej, zrujnowanej świątyni. Konsekracji dokonał biskup Zdzitowiecki w dniu 20 maja 1924 roku. Było to wielkie święto dla parafii.513 W latach 30-tych XX wieku sprowadzono z katedry
włocławskiej ołtarz główny. Jeszcze przed II wojną światową kościół uzyskał
światło elektryczne, zbudowano drogę bitą do świątyni.514 Nowa świątynia
jest w stylu neogotyckim, zbudowana na planie krzyża łacińskiego. Posiada
Słownik Geograficzny..., tom I, s. 195.
Osmałek M., Białotarsk..., s. 239.
513
Tamże, s. 240.
514
Tamże.
511
512
144
trzy nawy, absydę oraz transept przez prezbiterium. Nawy rozdzielone są
kolumnadą. Od strony frontowej istnieją dwie symetryczne, murowane
wieloboczne wieże, w jednej z nich znajdują się dzwony. Zadaszenie jest
o konstrukcji drewnianej pokryte blachą. Najcenniejszym elementem wyposażenia jest ołtarz główny pochodzący z katedry włocławskiej. Pochodzi
z XIX wieku.515
Białotarsk w XIX i XX wieku nie należał do dużych miejscowości.
W 1827 roku notowano tutaj 23 domy i 213 mieszkańców.516 W 1921 roku
w tej miejscowości było 30 domów i 61 mieszkańców, wśród nich także
15 Żydów.517
W 1923 roku w Białotarsku założono bibliotekę przy Stowarzyszeniu
Młodzieży Polskiej. Księgozbiór udostępniano raz w tygodniu członkom Stowarzyszenia.518
W trakcie II wojny światowej sam budynek kościelny nie ucierpiał. Niemcy natomiast rozkradli wyposażenie kościoła. Proboszcz musiał uciekać ze
swojej parafii. Wrócił dopiero w lutym 1945 roku.519 Pierwsze lata po wojenne
były bardzo trudne. Kościół i plebania były zupełnie ograbione. Na szczęście
sam kościół przetrwał.520
W latach 1867-1954 Białotarsk należał do gminy Rataje, w latach 19541959 do gromady Białotarsk, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach
1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.
W latach 1954-1959 Białotarsk był siedzibą lokalnej administracji – władz
gromadzkich. Funkcjonowała tutaj Szkoła Podstawowa. W latach 50-tych założono kółko rolnicze, przekształcone następnie w Międzykółkową Bazę Maszynową.
Obecna Szkoła Podstawowa mieści się w budynku z 1993 roku. W 1999
roku powstało tutaj także Gimnazjum. Obecnie jest to Zespół Szkoły Podstawowej i Gimnazjum w Białotarsku. Szkoła mieści się w nowoczesnym budynku z salą gimnastyczną i stołówką.521
517
518
Tamże, s. 242.
Słownik Geograficzny..., tom I, s. 195.
Skorowidz miejscowości..., s. 31.
Bigus Jolanta Historia bibliotek publicznych miasta Gostynina i powiatu gostynińskiego do 1939 roku, Rocznik Gostyniński, tom I, s. 98.
519
Osmałek M., Białotarsk..., s. 246-247.
520
Tamże, s. 247.
521
http://www.bialotarsk.szkolnastrona.pl/
515
516
145
BIELAWY
Obecnie na terenie gminy Gostynin występują dwie miejscowości o tej
nazwie. Jedna jest samodzielną miejscowością, drugą przysiółkiem wsi Choinek. Obydwie powstały w tym samym okresie, obie w XIX wieku należały do
tej samej parafii gostynińskiej. Często rozróżnienie ich stanowi problem.
Bielawy znajdujące się we wschodnich obszarach gminy powstały w ostatnich latach XVIII wieku jako miejsce osadnictwa niemieckiego lub też holenderskiego. Założono tutaj dwie osady: Bielawy oraz kolonia Blumenfeld.
Obydwie są zaznaczone na mapach z pierwszej połowy XIX wieku. Należały
do rozległych dóbr Lucień. To prawdopodobnie o niej wspomina wykaz miejscowości z 1827 roku jako Bielawy rumunek w parafii Gostynin, stanowiąca
własność prywatną. W tym okresie mieszkało tutaj 67 osób w 5 domach.522
Obok funkcjonowała także Blumenfeld w tej samej parafiii, także stanowiąca
własność prywatną. Liczyła 5 domów i 63 mieszkańców.523
O miejscowościach Bielawy i Blumenfeld wspomina Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego przy opisie gminy i majątku Lucień. W 1864 roku
w obydwu wsiach miało miejsce uwłaszczenie ziemi dworskiej. Powstało tutaj odpowiednio 12 gospodarstw na 243 morgach ziemi i 12 gospodarstw na
24 morgach ziemi.524 Ten sam Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego (rok
1882) w innym miejscu informuje: Bielawy wieś włościańska, powiat gostyński, gmina Lucień, parafia Gostynin, ornej ziemi 243 morgi, 12 domów i 111
mieszkańców (dane z 1882 roku).525
Prawdopodobnie na przełomie XIX i XX wieku niemieccy mieszkańcy
tych wsi opuścili okolice i przenieśli się w inny region. Bielawy i Blumenfeld
przejęli polscy osadnicy. Jednocześnie nastąpiło scalenie obydwu miejscowości w jedną wioskę o nazwie Bielawy. Blumenfeld i tak było terytorialnie dość
niewielką miejscowością. Być może pozostałością dawnego Blumendfeld
jest Przybranów, obecnie przysiółek wsi Bielawy. Przybranów liczący 4 domy
i 25 mieszkańców jest wymieniany w spisie powszechnym z 1921 roku.
Według tego spisu w Bielawach nie mieszkała nawet jedna osoba narodowości niemieckiej czy też wyznania ewangelickiego. Notowano 19 domów
Tabella miast, wsi osad Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona
w Biórze Kommissyi Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policyi, tom I, Warszawa 1827, s. 20.
523
Tamże, s. 25.
524
Słownik Geograficzny..., tom V, s. 461.
525
Tamże, tom I, s. 210.
522
146
i 145 mieszkańców.526 Bielawy w latach 1867-1954 należały do gminy Lucień,
w latach 1954-1972 do gromady Bolesławów, od 1973 roku do gminy Gostynin.
BIERZEWICE
Bierzewice powstały najpóźniej w XVI wieku. Właśnie z tego okresu pochodzą pierwsze wzmianki o wsi Biezeiewice.527 Niewiele wiadomo
o właścicielach i kolejnych losach tej wsi. Była to prywatna własność rycerska.
W trakcie wojen z XVII i XVIII wieku prawdopodobnie została znaczenie
spustoszona, ponieważ wykaz miejscowości z 1783 roku wspomina tylko
o młynie o tej nazwie, bez wsi. Była to własność Walentego Górskiego.528
Opracowania dotyczące osadnictwa niemieckiego w tej okolicy nie wspominają o osadnikach, jednak dane z początku XX wieku informują o takim
zjawisku. Mapy z I połowy XIX wieku wskazują na istnienie smolarni w pobliżu wsi. Istniała już także osada o nazwie Pagórek – dziś przysiółek Bierzewic.529
Według Słownika Geograficznego miejscowość należała do gminy Lucień,
parafii Gostynin. Liczyła 50 mieszkańców, 180 mórg gruntów dworskich i 4
morgi gruntów włościańskich. Był to w zasadzie folwark dworski.530
Bierzewice w gminie Lucień liczyły w 1921 roku 5 domów i 36 mieszkańców. Wśród mieszkańców było 25 ewangelików i 11 katolików. Wszyscy
podawali narodowość polską.531
W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Lucień, w latach
1954-1972 do gromady Lucień, od 1973 roku do gminy Gostynin.
BOLESŁAWÓW
Początki Bolesławowa wiążą się z osadnictwem niemieckim.532 Powstał
na przełomie XVIII i XIX wieku. Kolonię Friedenslust (dziś Bolesławów)
528
529
530
531
532
526
527
Skorowidz miejscowości..., gmina Lucień.
Źródła Dziejowe..., s. 193.
Regestr Diecezjów..., s. 459.
Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839.
Słownik Geograficzny..., tom XV/1, s. 151.
Skorowidz miejscowości..., gmina Lucień.
Szubska-Bieroń E, Osadnictwo niemieckie na ziemi gostynińskiej w XVIII i XIX wieku, Rocznik Gostyniński,
tom I, s. 269.
147
przedstawia mapa Prus Południowych z lat 1802-1803.533 Jest także na mapie
Królestwa Polskiego z lat 30-tych XIX wieku.534 Opis tej wsi pozostawił także
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z lat 80-tych tego samego stulecia.
Według niego Friedenslust było kolonią w gminie Lucień. Liczyło 10 domów
i 130 mieszkańców. Obszar wsi wynosił 210 mórg.535
W 1921 roku stosowano już nazwę polską Bolesławów. W tym czasie było
tutaj 12 domów i 87 mieszkańców.
W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Lucień, w latach
1954-1972 do gromady Bolesławów, od 1973 roku do gminy Gostynin.
W okresie powojennym działała tutaj Biblioteka. W latach 80-tych XX wieku
przekształcona w ośrodek filialny.
BUDY KOZICKIE
Datą powstania miejscowości Budy Kozickie jest rok 1781. W dniu 11
stycznia tego właśnie roku w Ratajach zawarto kontrakt między starostą królewskim i holenderskimi osadnikami na użytkowanie gruntów w pobliżu wsi
Kozice. Król potwierdził ten dokument w dniu 21 czerwca 1788 roku.536
W 1789 roku mieszkało tutaj już 11 gospodarzy. Uprawiali 5 włók miary
chełmińskiej. Oddawali oni czynsz na rzecz starosty ustalony w kontrakcie
z 1781 roku.537 Budami nazywano ówcześnie niewielkie, prymitywne chatki
osadników leśnych.
Według danych z 1827 roku obszar ten nadal był własnością rządową
(Królestwa Polskiego). Kozice budy należały do parafii Gostynin. Mieszkało
tutaj 175 osób w 15 domach.538 Nazwa współczesna pojawia się na mapach
z początku XIX wieku i w kolejnych urzędowych spisach. Według przekazów archiwalnych w powstaniu styczniowym wziął udział Jan Bronowski
z tej wsi.539
Special karte von Sudenpreuffen (mapa Gillego), 1802-1803.
Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839.
Słownik Geograficzny..., tom II, s. 409.
Lustracja województwa rawskiego 1789, wydała Z. Kędzierska, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk,
1971, s. 192.
537
Tamże.
538
Tabella miast, wsi osad Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona
w Biórze Kommissyi Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policyi, tom I, Warszawa 1827, s. 235.
539
Chudzyński M., Gostynin i powiat gostyniński w latach 1832-1864..., s 278.
535
536
533
534
148
W 1864 roku miało miejsce uwłaszczenie ziemi dworskiej, powstało tutaj
15 gospodarstw na 383 morgach ziemi.540 Miejscowość włączono do gminy
Rataje. W 1921 roku w Budach Kozickich były 24 domy i 200 mieszkańców.
Wszyscy deklarowali narodowość polską i wiarę katolicką.541
Miejscowość w latach 1867-1954 należała do gminy Rataje, w latach
1954-1959 do gromady Kozice, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.
BUDY LUCIEŃSKIE
Budy Lucieńskie powstały dopiero w drugiej połowie XIX wieku na terenach wykarczowanych częściowo już wcześniej w pobliżu wsi Miałkówek.
Według danych z 1882 roku miejscowość liczyła 11 domów i 90 mieszkańców,
160 mórg ziemi ornej oraz 60 mórg łąk.542 W 1921 roku notowano tutaj 17
domów i 109 mieszkańców, w tym 7 ewangelików.
W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Lucień, w latach
1954-1972 do gromady Lucień, od 1973 roku do gminy Gostynin.
CHOINEK
Choinek powstał na przełomie XVIII i XIX wieku na gruntach rządowych
w ramach osadnictwa niemieckiego.543 Nazwę wsi zapisywano ówcześnie jako
Chojenko lub Hojenko. W 1827 roku miejscowość liczyła 6 domów i 82 mieszkańców. Należała do gminy Rataje (od 1867 roku). Istniała tutaj szkoła początkowa
dla ludności niemieckiej.544 W 1921 roku Chojenko liczyło 7 domów i 45 mieszkańców, w tym 22 ewangelików. Obok wsi funkcjonowała także leśniczówka.
W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Rataje, w latach 19541959 do gromady Krzywie, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach
1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.
Słownik Geograficzny..., tom IX, s. 538.
Skorowidz miejscowości..., s. 31.
Słownik Geograficzny..., tom I, s. 443.
Szubska-Bieroń E, Osadnictwo niemieckie na ziemi gostynińskiej w XVIII i XIX wieku, Rocznik Gostyniński,
tom I, s. 269.
544
Słownik Geograficzny..., tom I, s. 615.
542
543
540
541
149
Częścią wsi Choinek są obecnie Bielawy, które powstały kilka lat wcześniej niż Choinek. Jest to ciekawa miejscowość, ponieważ można przy niej
podać datę dzienną powstania. Jest to 6 lipca 1782 roku. Tego właśnie dnia zawarto umowę między starostą gostynińskim i grupą osadników - kolonistów.
Koloniści ci byli pochodzenia niemieckiego. Kontrakt zawarto na 50 lat. Przez
pierwsze 10 lat osadnicy nie płacili żadnych podatków. Umowa wyznaczała
obszar gruntów w lasach królewskiej Puszczy Gostynińskiej, który to mieli
prawo wykarczować i użytkować. Obszar ten zwano już wcześniej Bielawy
(bielawy-podmokłe łąki, bagna). W trakcie lustracji dóbr królewskich z 1789
roku zwano tą nowo tworzącą się wieś „Wyrobki Bielawy”.545 Osada się rozwijała i w początkach XIX wieku zwarta grupa niemieckich osadników założyła
tutaj własną szkołę.546
Według danych z 1827 roku Bielawy stanowiące własność rządową w parafii Gostynin liczyły 6 domów i 92 mieszkańców.547 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego nie wspomina o tej miejscowości. Według spisu powszechnego
z 1921 roku ta osada dzieliła się na wieś i leśniczówkę. We wsi było 12 domów
117 mieszkańców. Wśród nich 72 ewangelików, 30 katolików i 15 adwentystów. Pod względem narodowościowym notowano 62 Polaków i 55 Niemców.548
W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Rataje, w latach
1954-1959 do gromady Krzywie, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.
Częścią wsi Choinek są też Ostrowiny. Była to także osada niemiecka powstała na przełomie XVIII i XIX wieku. Jest ujęta na mapach z tego okresu.549
W 1921 roku było tu 3 domy i 16 mieszkańców, w tym 12 ewangelików.550
DĄBRÓWKA
Jest to jedna ze starszych miejscowości współczesnej gminy. Znana jest
przynajmniej od XIII stulecia.551 Początkowo stanowiła własność prywatną.
W połowie XIII wieku należała do Ewy – wdowy po komesie Grzymisławie.
547
548
549
550
551
545
546
Lustracja województwa rawskiego 1789..., s. 192.
Szubska-Bieroń E., Osadnictwo...., s. 276.
Tabella miast, wsi osad..., tom I, s. 20.
Skorowidz miejscowości..., s. 31.
Special karte von Sudenpreuffen (mapa Gillego), 1802-1803 i Topograficzna Karta Królestwa Polskiego.
Skorowidz miejscowości..., s. 31.
Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 125.
150
W następnych latach przeszła na własność kapituły płockiej.552 Ten fakt potwierdził w 1249 roku książę mazowiecki, przebywając w sąsiednim Białotarsku. Ta wzmianka czyni Dąbrówkę jedną z najstarszych osad w tym regionie.553
Przez następne stulecia, aż do schyłku XVIII wieku była to własność kapituły płockiej. Później dobra kościelne zostały upaństwowione. Należały zatem
do rządów Królestwa Prus, następnie Księstwa Warszawskiego (1807-1815)
i rządu Królestwa Polskiego. Dąbrówkę połączono z dawnymi dobrami kościelnymi w Białotarsku i dobrami królewskimi w jeden majątek z ośrodkiem
w Ratajach. Majątek ten należał do rządu, następnie do Karskich (1840) i Ramockich, Kośmińskich i Lesiewskich.554
W drugiej połowie XIX wieku miejscowy folwark został oddzielny od
dóbr Rataje i stał się samodzielnym majątkiem. Opis Dąbrówki pozostawił
Słownik Geograficzny z 1882 roku. Wieś liczyła 32 domy i 280 mieszkańców
oraz 540 mórg ziemi ornej. Do miejscowego folwarku należała też osada młynarska. Cały folwark liczył zaledwie 69 mórg gruntów, w tym 62 morgi ziemi
ornej. Na osadę młynarską składała się zaledwie 1 morga. Folwark obejmował
6 drewnianych budynków.555
Dąbrówka według danych z 1921 roku dzieliła się na wieś i folwark. W sumie miejscowości te liczyły 39 domów i 313 mieszkańców. Wszyscy deklarowali
narodowość polską i wiarę katolicką.556
Dąbrówka w latach 1867-1954 przynależała do gminy Rataje, w latach
1954-1959 do gromady Białotarsk, w latach 1960-1972 do gromady Solec,
w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.
EMILIANÓW
Jeszcze w pierwszej połowie XIX stulecia obszar ten był jednym wielkim
bagnem o nazwie Białe Błoto. W połowie tegoż stulecia powstała w tym miejscu osada niemiecka o nazwie Emilienheim557, czyli Emilianów. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego wspomina o całkiem sporej i zagospodarowanej
554
555
556
557
552
553
Tamże, s. 126.
Osmałek M., Białotarsk – szkic..., s. 212
Konarska-Pabiniak Barbara, Saga Higersbergerów z Rataj, Notatki Płockie, 2003 (wersja elektroniczna).
Słownik Geograficzny..., tom I, s. 933.
Skorowidz miejscowości..., s. 31.
Szubska-Bieroń E, Osadnictwo..., s. 269.
151
osadzie. Według niego była to wieś kolonialna w gminie Lucień i parafii Gostynin. Posiadała elementarną szkołę ewangelicką. Liczyła 26 domów i 360
mieszkańców. Naliczono 360 mórg ziemi ornej żytniej oraz 170 mórg łąk.558
Częścią Emilianowa jest dziś wieś Rogożew. Ta miejscowość jest o kilkaset lat starsza od Emilianowa. Pisane początki tej osady sięgają roku 1405, kiedy wymienia się Dobiesławę z Rogożowa. Dobiesława była prawdopodobnie
żoną ówczesnego dziedzica Rogożewa. Jednak prawdopodobnie powstała już
wcześniej w XIII lub XIV wieku. Nazwa wywodzi się od starosłowiańskiego
imienia Rogoż.559
Według dawnych kronik w 1426 roku z Rogożewa pisał się Piotr zwany
Biała Suknia, który odstąpił bratu z wsi Wrzącej 5 włók nad rzeczką Czetną
w ziemi łomżyńskiej. Z Rogożewem związany był także Zdzisław z rodu Dołęgów, wojski gostyniński, żyjący na początku XV wieku. Zdzisław i jego syn
zmarli bezpotomnie i dobra te przeszły na własność brata Zdzisława Andrzeja
i następnie jego syna Stanisława. Był to współpracownik księcia Włodzisława
I płockiego, żyjącego w połowie XV wieku.560
W drugiej połowie XVI wieku Rogożew został lokowany na prawie niemieckim. Od 1497 roku notowano tutaj przywilej wójtostwa. Kolejnym dziedzicem wsi był Marek Rogożewski prawdopodobnie syn Stanisława.561 Synem
Marka był natomiast Aleksy Rogożewski. Na tym rycerzu kończy się ród Rogożewskich.
W XVI wieku znane są już dwie wsie: Rogożewo Wielkie i Rogożewo
Małe, dziś znane są jako Rogożew i Rogożewek. Należały dawniej do parafii
Gostynin. W XVI wieku te dwie wsie liczyły łącznie 2,5 włóki i prawdopodobnie były tu także dwa folwarki. W Rogożewie Małym podatek płacił ówcześnie
Michał Bunikowski, natomiast w Rogożewie Wielkim Sebastian Zaborowski.562
W XIX wieku w Rogożewie notowano osadnictwo niemieckie.563 W 1827 roku
Rogożew liczył 12 domów i 156 mieszkańców.
Według danych z końca XIX wieku Rogożew był wsią i folwarkiem dworskim w gminie Lucień. W miejscowym majątku notowano gorzelnię, destylarnię wódek słodkich z produkcją do 5000 rubli rocznie i browar z produkcją
Słownik Geograficzny..., tom VI, s. 352.
Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 58.
560
Tamże, s. 55-56.
561
Tamże, s. 58.
562
Tamże.
563
Szubska-Bieroń E, Osadnictwo..., s. 269.
558
559
152
17 000 rubli rocznie. Był to zatem dość uprzemysłowiony majątek ziemski
obejmujący folwarki Rogożew i Stefanów. Obejmowały one zaledwie ze 149
mórg. We wsi mieszkało 150 osób w 18 domach. Do 1864 roku w skład majątku Rogożew wchodziły także wsie: Rogożew, Stefanów i Emilianów.564 Na
przełomie XIX i XX wieku przemysł w Rogożewie upadł. Dane z okresu międzywojennego nie wspominają już o browarze i fabryce wódek.
W 1921 roku Emilianów liczył 31 domów i 225 mieszkańców, w tym 134
katolików, 89 ewangelików, 2 badaczy Pisma Świętego. Pod względem narodowościowym było 134 Polaków, 89 Niemców i 2 Rosjan. W tym samym czasie folwark Rogożew liczył 3 domy i 26 mieszkańców, w tym 21 niemieckich
ewangelików, wieś Rogożew Nowy 6 domów i 36 mieszkańców, w tym 12 niemieckich ewangelików, natomiast Rogożewek wieś 13 domów i 90 mieszkańców, w tym 29 ewangelików.565
W latach 1867-1954 powyższe miejscowości przynależały do gminy
Lucień, w latach 1954-1972 do gromady Bolesławów, od 1973 roku do gminy
Gostynin.
W Emilianowie funkcjonuje formalnie Szkoła Podstawowa, lecz jej siedzibą jest sąsiedni Stefanów. Jej historia rozpoczęła się jeszcze w 1927 roku.
Początkowo była to szkoła 4 klasowa. Po II wojnie liczba dzieci wzrosła na
tyle, że nie wszyscy uczniowie się w niej mieścili. Pewien gospodarz ze Stefanowa przekazał na potrzeby szkolne swój własny budynek. Uczyły się w nim
starsze dzieci, młodsze nadal uczęszczały do starej szkoły. Od 1950 roku była
to szkoła 7 klasowa. Luty 1976 roku zapisał się w jej historii wielkim pożarem.
Zmusiło to władze gminne do reorganizacji szkoły. W jednym z budynków
uczyły się dzieci do klasy III, pozostałe dojeżdżały do Łącka lub Gostynina.
W następnych latach powstały również klasy IV-ta i V-ta. Jednak problemem
była niezwykła ciasnota. W początku lat 80-tych XX wieku OSP Stefanów wystąpiło z inicjatywą zamiany budynków. Szkoła z Emilianowa formalnie przeniosła się do budynku strażackiego w Stefanowie, w którym przeprowadzono
remont. Od 1985 roku była to szkoła VIII-klasowa. Liczba uczniów sięgała
liczby 150. W 1996 roku rozpoczęto rozbudowę budynku szkolnego i remont
kapitalny. Obecnie szkoła liczy 9 izb lekcyjnych. W roku szkolnym 1999/2000
obok Szkoły Podstawowej utworzono Oddział Zamiejscowy Gimnazjum
w Białotarsku, który funkcjonował do 2003 roku. W tymże roku powołano
Słownik Geograficzny..., tom IX, s. 684.
Skorowidz miejscowości..., s. 29.
564
565
153
Zespół Szkoły Podstawowej i Gimnazjum w Emilianowie. Od 2010 roku Szkoła
Podstawowa i Gimnazjum posiada patrona: Bohaterów 1 grudnia 1939 roku.566
FELIKSÓW
Obszar wsi Feliksów prawdopodobnie należał do dóbr ziemskich Skrzany. Na przełomie XIX i XX wieku nastąpiła parcelacja tego obszaru folwarku. Mogło wydarzyć się to przed 1888 rokiem, kiedy to właścicielem majątku
Skrzany był Feliks Higersberger.
W 1921 roku wieś Feliksów liczyła 31 domów i 221 mieszkańców. Wszyscy deklarowali wiarę katolicką i narodowość polską. Miejscowość należała
do gminy Skrzany.567
Miejscowość do roku 1954 wchodziła w skład gminy Skrzany, w latach
1954-1958 do gromady Skrzany, w latach 1959-1972 do gromady Sierakówek,
od 1973 roku do gminy Gostynin.
GAŚNO
Ta niewielka miejscowość ma bardzo odległą metrykę. Już w XVI wieku,
a może nawet wcześniej, funkcjonował na rzece i nad miejscowym niewielkim jeziorkiem młyn zwany Gaśne lub Gaśny. Nazwa wzięła się od nazwiska
młynarza z połowy XVI wieku Jana Gazno, który uzyskał od króla Zygmunta
Starego (1506-1548) przywilej na prowadzenie młyna. Był to młyn o dwóch
kołach młyńskich. Przy młynie znajdowały się dwa zarosłe stawy.568
Młyn ten funkcjonował również z przerwami przez cały XVII wiek. W trakcie wojen ustawała jego działalność, potem się odradzał, cały czas pod nazwą
nawiązującą do pierwszego dzierżawcy. Tak też nazwano miejscowy staw.
Przy lustracji sąsiedniej wsi królewskiej Mysłownia w 1789 roku wspomina się, że nad rzeczką Osetnicą powstał nieco wcześniej (lata 70-te lub 80-te
XVIII wieku) młyn i tartak a młynarz uprawiał kawałek roli piaszczystej i łąkę
w olszynie.569 Taki był początek rolniczej osady Gaśno. Młyn cały czas istniał
http://www.emilszkola.pl/page10.php.
Skorowidz miejscowości..., s. 32.
568
Lustracja województwa rawskiego, 1564, s. 91.
569
Lustracja województwa rawskiego, 1789, s. 203.
566
567
154
również w następnych wiekach. Według danych z 1827 roku w tej miejscowości było 5 domów i 36 mieszkańców.570
W dniu 12 marca 1863 roku miała tu miejsca jedna z większych w powiecie bitew powstańczych. Śmierć poniosło 49 powstańców. To właśnie tutaj
oddział Józefa Łakińskiego stacjonujący początkowo w Lucieniu, został zaatakowany przez wojska rosyjskie pod dowództwem Burharda i Helferdinga.
Zdziesiątkowani powstańcy zostali otoczeni przez Rosjan. Wielu powstańców
zostało wpędzonych do stawu na rzece Osetnica i poniosło śmierć. W powstaniu miał wziąć udział także Piotr Wichrowski z tej wsi.571 W 1963 roku
w 100-lecie bitwy wzniesiono okazały pomnik. W 1998 roku miała miejsce
modernizacja pomnika. Obiektem opiekuje się Zespół Szkół w Emilianowie.572
Według opisu z końca XIX wieku Gaśno w gminie Lucień liczyło 20 domów
i 198 mieszkańców. Ziemia była tu lekka żytnia, liczyła 248 mórg oraz 50 mórg
łąk. Obok wsi funkcjonował cały czas młyn wodny. Miejscowość Gaśno
według danych z początku XX wieku dzieliła się na wieś i osadę młyńską.
W osadzie młyńskiej w 1921 roku było 3 domy i 28 mieszkańców, w tym
4 ewangelików. We wsi o tej samej nazwie 17 domów i 139 mieszkańców. Tutaj wszyscy deklarowali narodowość polską i wiarę katolicką.573
Obecny młyn wybudowany w 1901 roku pracował do 1945 roku. W następnych latach został upaństwowiony i w praktyce nie użytkowany. Obecnie
stoi w ruinie.
Miejscowość Gaśno w latach 1867-1954 przynależała do gminy Lucień,
w latach 1954-1972 do gromady Bolesławów, od 1973 roku do gminy Gostynin.
GORZEWO
Gorzewo związane było z dobrami rycerskimi Wężyków z Kozłowa.
Był to możny i utytułowany ród mazowiecki. Andrzej zwany Szczubiołem
w pierwszej połowie XV wieku był kasztelanem gostynińskim. Po nim dziedziczył jego syn Andrzej Szczubioł II. Dzierżył urząd podkomorzego gostynińskiego i następnie także kasztelana gostynińskiego, zakończył karierę jako
Tabella..., tom I, s. 124.
Chudzyński M., Gostynin i powiat gostyniński..., s 278
572
Bigus Jolanta, Rejestr miejsc pamięci narodowej w Gostyninie i powiecie gostynińskim, Rocznik Gostyniński
tom III, s. 455.
573
Skorowidz miejscowości..., s.
570
571
155
wojewoda rawski.574 Jego synem był Wojciech Kozłowski, który dziedziczył
także w Gorzewie i wielu innych wsiach. Tenże zmarł bezpotomnie w 1539
roku i jego dobra przeszły na własność Uchańskiego - wojewody płockiego.
Gorzewo w tym okresie liczyło 2 włóki kmiece.575
Trudno jest ustalić kolejnych właścicieli wsi. W drugiej połowie XVI wieku dziedziczyła tutaj rodzina Ciechomskich.576 Wiemy, że w 1783 roku Gorzewo należało do pani Podczaskiej.577
W 1827 roku miejscowość liczyła 16 domów i 152 mieszkańców. Od 1867
roku włączono ją do gminy Duninów.578
W początkach XX wieku Gorzewo dzieliło się już na kilka miejscowości.
Spis powszechny z 1921 roku wyróżniał Gorzewo wieś z liczbą 17 domów
i 118 mieszkańców, Gorzewo B liczące 11 domów i 66 mieszkańców, w tym
30 ewangelików oraz Gorzewo Nowe liczące 4 domy i 26 mieszkańców, tutaj
wszyscy byli katolikami. Powyższe podziały wywodziły się z różnych etapów
parcelacji gruntów dworskich majątku Gorzewo.
W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Duninów, w latach
1954-1972 do gromady Lucień, od 1973 roku do gminy Gostynin.
Do Gorzewa należą przysiółki: Konotopa, Skoki, Elizin, Janów, Kruk. Są
to w większości młode miejscowości powstałe na przełomie XIX i XX wieku.
Jedynie Konotopa była już uwidoczniona na mapach z początku XIX wieku.
Z tych miejscowości wyróżniał się Elizin, liczący przed II wojną światową
kilkanaście domów.
W okresie powojennym w Gorzewie działała Szkoła Podstawowa.
GÓRKI PIERWSZE I DRUGIE
Górki istniały już w początkach XV wieku, jednak przypuszcza się,
że jej początki mogą sięgać XIII wieku. W 1444 roku w trakcie rozgraniczenia
diecezji płockiej i włocławskiej zostały zaliczone do parafii Białotarsk, czyli
diecezji włocławskiej. Leżały tuż przy granicy z Kujawami. W 1489 roku wieś
użytkowała 10 włók ziemi, jednak połowę wsi zaliczano do województwo
576
577
578
574
575
Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 291-292.
Tamże, s. 294.
Boniecki A., Herbarz..., tom III, s. 158.
Regestr Diecezjów..., s. 459.
Słownik Geograficzny..., tom II, s. 730.
156
brzesko-kujawskiego, drugą połowę (5 włók) do województwa mazowieckiego. Był to dość niespotykany obecnie przypadek, aby jedną wieś rozdzielały
granice województw. Wynikało to z faktu, że miejscowa rzeczka stanowiła
granicę wojewódzką. Szlachta z jednej strony wsi załatwiała sprawy urzędowe
w Kowali, szlachta ze wschodniej części w Gostyninie.
We wsi funkcjonowały w XVI wieku dwa młyny i folwark. Był to jeden
z większych majątków w okolicy. Według danych z XVI wieku była to własność szlachty średniozamożnej, notowano folwark i młyn. Ta część wsi należała do ziemi gostynińskiej, natomiast część „kujawska” była własnością
szlachty zagrodowej, uboższej i uprawiano tam 5 włók ziemi. Tędy przebiegał
ważny szlak drogowy z Gostynina na Kujawy.
Pierwsze dane o właścicielach Górek pojawiają się w 1413 roku, kiedy to
Szymon z Górek skarżył przed sądem Chebdę z Zakrzewa o zranienie. Z tego
samego okresu pojawia się także Mikołaj z Górek, znany potem jako Mikołaj
Górecki. W następnych latach pojawia się wzmianka o wdowie po Mikołaju,
Beacie. Jeszcze później notowano Wojciecha – ich syna. W 1475 roku w aktach sądowych wymienia się braci: Mikołaja, Macieja, Jana i Szymona prawdopodobnie wnuków Mikołaja Góreckiego. Powyżsi rycerze właśnie wtedy
przeprowadzili podział swojego majątku. Mikołajowi i Maciejowi przypadły
połowa dóbr Górki położona w ziemi gostynińskiej, czyli połowa borów,
młyn i trzy stawy. Janowi i Szymonowi przypadła natomiast druga połowa
Górek położona w Kujawach z młynem i także trzema stawami oraz jeziorem
zwanym Trzebowo. Część Góreckich z Górek stanowiła szlachtę średniozamożną. Znany jest na przykład Maciej Górecki żyjący w połowie XVI wieku,
który był burgrabią zamku gostynińskiego. Inni Góreccy spadli do statusu
szlachty zagrodowej. Na przykład Jan Górecki z Górek w 1544 roku wydał
córkę za Marcina Babskiego z Bab - przedstawiciela drobnej szlachty. Góreccy
pieczętowali się herbem Rola.579
W XVII wieku Górki nadal podzielone były między kilku właścicieli.
Spis podatkowy z 1634 roku wykazuje tutaj dział Domarackich, Łukasza
Góreckiego i dział kapituły płockiej. Cała wieś liczyła 6 domów.580 Brak dokładniejszych danych o kolejnych właścicielach wsi. W 1784 roku należała
do Walerego Górskiego – łowczego gąbińskiego.581
Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 269-271.
Guldonowie R.Z., Rejestr podymnego woj. brzesko-kujawskiego z 1634 roku, Prace Wydziału Nauk Humanistycznych nr 13, seria C, Prace Komisji Historii, IX, 1973, s. 226.
581
Regest diecezjów..., s. 847.
579
580
157
W XIX wieku Górki stały się ośrodkiem znacznym dóbr ziemskich.
Na gruntach Górek powstały nowe miejscowości. Na przykład na północ
od Górek założono na początku XIX wieku wieś Sosnowice.582 W połowie
XIX wieku powstały też wsie Bieżewice (inne niż Bierzewice leżące dalej
na wschód) oraz Marianów. Te dwie ostatnie były niewielkie. W 1864 roku
miało miejsce uwłaszczenie ziemi dworskiej. W Górkach utworzono 42 gospodarstwa na 177 morgach gruntu, w Sosnowicy 5 gospodarstw na 140 morgach gruntu, w Marianowie 6 gospodarstw na 160 morgach i w Bieżewicach
2 gospodarstwa na 4 morgach gruntu.583 Powyższe miejscowości istnieją po
dziś dzień jako przysiółki, jednak całkowicie zaginęła miejscowość Bieżewice.
Według danych z końca XIX wieku folwark Górki liczył 1149 morgów
gruntu, grunty zajmowały 377 mórg. Spory obszar zajmowały lasy (237 mórg).
W majątku Górki funkcjonowały folwarki Górki i Bieżewice (58 mórg gruntów ornych). W majątku działały dwa młyny wodne i dwa stawy hodowlane.584
Na przełomie XIX i XX wieku część gruntów folwarcznych została
rozparcelowana (Górki A) i powstała na tych ziemiach nowa miejscowość.
Spis powszechny z 1921 roku wykazuje miejscowości: Górki wieś liczącą 35
domów o 226 mieszkańców, Górki folwark liczącą 4 domy i 54 mieszkańców
oraz Górki A wieś z liczbą 10 domów i 49 mieszkańców. Dominowała tutaj
ludność polska i katolicka.585
Według danych z lat 20-tych XX wieku właścicielem miejscowego majątku
(141 ha) był Jakub Łaski.586 Istniał też drugi majątek Górki własność Antoniego
Strzeleckiego (177 ha).587 Obecnie Górki dzielą się na Górki Pierwsze i Górki
Drugie. Górki Pierwsze to dawne Górki A – dość nowa część Górek, natomiast
Górki Drugie to pierwotna część Górek – miejsce najstarszego osadnictwa.
Przysiółkiem Górek jest Ogończyków. Ta miejscowość jest notowana
od przełomu XIX i XX wieku. W 1921 roku było tutaj 7 domów i 47 mieszkańców. Miejscowość należała do gminy Rataje.
W latach 1867-1954 Górki należały do gminy Rataje, w latach 1954-1959
do gromady Krzywie, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987
do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.
Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839.
Słownik Geograficzny..., tom II, s. 713.
584
Tamże.
585
Skorowidz miejscowości..., s. 31.
586
Księga Adresowa..., s. 1988.
587
Tamże.
582
583
158
GULEWO
Gulewo po raz pierwszy wspominane jest w 1418 roku jako Gulowo.
W następnych latach spotykało się także zapis Gvlewo.588
Według danych z XV wieku właścicielami wsi byli: Szymon, Gulewscy,
Piekarska i W. Górecki. Cały obszar wsi obejmował 9 łanów gruntu, jednak
7,5 łana było nie obsiewanych.589
W XVI wieku wieś zwano Gulewo piekarska. Nazwa „piekarska” związana jest z nazwiskiem właściciela wsi. Według spisu podatkowego z 1557 roku
właścicielem wsi był Albert Górski.590
Miejscowość leżała w powiecie kowalskim i województwie brzesko-kujawskim. Od XV do XVII wieku była to wieś należąca do drobnej szlachty,
rozdzielona między kilku właścicieli ziemskich. Wywodził się stąd ród Gulewskich nie znanego herbu. Niewiele o tej rodzinie wiadomo. Była to uboga
miejscowa szlachta. W 1634 roku dziedziczyli tutaj: Piekarski, Sierakowski,
Cybulski i Gulewski. Każdy z nich posiadał niewielki dział gruntu. Cała wioska składała się z 7 domów.591
Po wojnach szwedzkich, w 1662 roku, całe Gulewo liczyło zaledwie 1 dom.
W następnych latach było już nieco lepiej. Spis podatkowy z 1674 roku wykazywał 12 szlachciców, 2 plebejuszy (chłopów). Mieszkało tu zatem kilka
rodzin drobnoszlacheckich. W 1775 roku Gulewo liczyło 7 domów. W latach
70-tych XVIII wieku właścicielem wsi był niejaki Jan Targoński, w następnych
latach notuje się także szlachcica Rdułtowskiego. W tym okresie wieś liczyła
kilkunastu mieszkańców.592
Według danych z 1827 roku wieś Gulewo liczyło 11 domów i 102 mieszkańców. W trakcie uwłaszczenia ziemi dworskiej powstało tutaj 14 gospodarstw na 526 morgach ziemi. W 1867 roku Gulewo włączono do gminy
Rataje. Gulewo przynależne było od wieków do parafii Białotarsk.593
Według danych z 1921 roku wieś Gulewo liczyła 17 domów i 119 mieszkańców. We wsi notowano 61 katolików i 58 ewangelików. Pod względem narodowościowym było 100 Polaków i 19 Niemców.594
590
591
592
593
594
588
589
Wójcik U., Nazwy miejscowe dawnego województwa rawskiego, Warszawa 2001, Gulewo.
Osmałek M, Białotarsk..., s. 227.
Źródła Dziejowe Polski, Wielkopolska tom II, Warszawa 1883, s. 18
Guldonowie R.Z., Rejestr podymnego woj. ..., s. 226.
Osmałek M, Białotarsk..., s. 227.
Słownik Geograficzny..., tom II, s. 908.
Skorowidz miejscowości..., s. 31.
159
W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Rataje, w latach
1954-1959 do gromady Białotarsk, w latach 1960-1972 do gromady Solec,
w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.
HALINÓW
Halinów powstał dopiero na przełomie XIX i XX wieku prawdopodobnie w ramach parcelacji dóbr ziemskich Skrzany. W 1921 roku w Halinowie
mieszkało 120 osób w 16 domach. Wśród mieszkańców dominowali Polacy
(108), była też niewielka grupka ewangelików.595
Do 1954 roku ta miejscowość należała do gminy Skrzany, w latach 19541958 do gromady Skrzany, w latach 1959-1972 do gromady Sierakówek,
od 1973 roku do gminy Gostynin.
HELENÓW
Jest to dość młoda miejscowość. Dawniej był to obszar pól folwarcznych
majątku ziemskiego Lucień. Nie wykazuje jej nawet spis powszechny z 1921
roku. Powstała w latach 20-tych XX wieku w ramach parcelacji gruntów dworskich majątku Lucień. Oddzielna księga hipoteczna została założona w 1931
roku.596 Ówczesną właścicielką majątku była Helena Łysakowska i stąd właśnie
pochodzi nazwa.597 Mapy z lat 30-tych XX wieku wskazują na osadę typu kolonijnego o nazwie Helenowo. Liczyła ówcześnie kilkanaście domów.598
Helenów w latach 1867-1954 należał do gminy Lucień, w latach 19541972 do gromady Lucień, od 1973 roku do gminy Gostynin.
Dużo starsze są przysiółki Helenowa: Sochora i Wyrobki Lucieńskie. Już
od XVI wieku jest notowany młyn w dobrach królewskich zwany Sochora.
Według lustracji dóbr królewskich z 1564 roku młyn ten ma staw zarosły,
nierybny, grobla niska, który podnieść nie można, bo by zalał młyn Rabiejów
górny. Ma kole dwie walne wmiasto jednego, przyjdzie woda wielka, tedy obiema miele, ale więcej jednym. Młynarz dziedziczny, ślachetny Jan Brzozowski
597
598
595
596
Tamże, s. 32.
Inwentarz Archiwum Państwowego w Płocku.
Adamski Stanisław, Lucień, przeszłość i teraźniejszość, Wiadomości Gostynińskie, 11 (45), grudzień 2013, s. 12.
Mapa Wojskowego Instytutu Geograficznego, Gostynin.
160
ma prawo na trzecią miarę od książąt mazowieckich.599 Jak widać początki tej
osady młyńskiej sięgają przynajmniej XV wieku i czasów książąt mazowieckich. Młyn ten istniał przez następne stulecia. Jest wymieniany w lustracji
z 1617, 1661 i 1789 roku. Znajdował się tutaj także tartak, dzierżawiony przez
Mateusza Rączkę (koniec XVIII wieku).600 Mapy z XIX wieku także pokazują tutaj młyn. Obszar ten wchodził prawdopodobnie w skład dóbr Lucień.
Z czasem wokół młyna powstała niewielka miejscowość Sochora w gminie
Lucień. W 1921 roku notowano tutaj 5 domów i 32 mieszkańców, w tym 15
ewangelików.601
Częścią wsi Helenów są także Wyrobki Lucieńskie. Można tutaj określić
dokładnie datę powstania tej osady. W dniu 18 września 1782 roku dzierżawca ziemi strzeleckiej (królewskiej) niejaki Łączyński wydzierżawił dodatkowo pewien fragment gruntów leśnych na południe od Lucienia na rzecz
Krajewskiego. Król w grudniu tego roku zaaprobował taką poddzierżawę. Na
wydzierżawionych gruntach Krajewski osadził robotników leśnych, którzy
wykarczowali fragment puszczy i zajmowali się prawdopodobnie pozyskiwaniem smoły czy węgla drzewnego. Z czasem trudnili się także rolnictwem.
Mapy z pierwszej połowy XIX wieku pokazują dwie osady: Wyrobki Lucieńskie i Budy do Lucimia. Były to dwie osady śródleśne. W pierwszej połowie
XIX wieku notuje się już kolejne przysiółki: Ottówka i Ostrowiny. Ta pierwsza
związana była z osadnictwem niemieckim z początku XIX wieku. W 1827
roku były tutaj 3 domy i 35 mieszkańców.602 Natomiast w 1921 roku notowano
w niej w 43 mieszkańców, w tym 16 ewangelików oraz 6 domów.603 Ostrowiny
należały natomiast do gminy Rataje. W 1921 roku stały tutaj 3 domy i żyło 28
mieszkańców, w tym 12 ewangelików.
HUTA NOWA
Huta Nowa powstała na przełomie XIX i XX wieku. Nazwa nawiązuje
prawdopodobnie do hutnictwa węgla drzewnego, a może hutnictwa szkła. Początkowo zwała się Huta Ratajska, bowiem powstała w ramach dóbr ziemskich
601
602
603
599
600
Lustracja województwa rawskiego, 1564, s. 92.
Lustracja województwa rawskiego, 1789, s. 188.
Skorowidz miejscowości..., s. 29.
Słownik Geograficzny..., tom VII, s. 763.
Skorowidz miejscowości..., s. 29.
161
Rataje. Jest wspomniana przez Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z lat
80-tych XX wieku jako jeden z folwarków majątku Rataje.604 Wieś Huta Nowa
(zwana też Huta Szklana) liczyła w 1921 roku 26 domów i 190 mieszkańców.
Wszyscy podawali narodowość polską i wiarę katolicką.605
W latach 1867-1954 Huta Nowa przynależała do gminy Rataje, w latach 1954-1959 do gromady Krzywie, w latach 1960-1972 do gromady Solec,
w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.
HUTA ZABOROWSKA
Huta Zaborowska powstała w początku XIX wieku w ramach majątku
ziemskiego Zaborów. Prawdopodobnie zajmowano się tutaj wypalaniem węgla drzewnego, karczując przy okazji miejscowe lasy. Nazwa wsi pojawia się
na mapach z lat 30-tych XIX wieku.606 Miejscowość należała do gminy Rataje.
W 1921 roku w Hucie Zaborowskiej było 10 domów i 69 mieszkańców, wśród
nich także 10 ewangelików.607 Miejscowość należała do gminy Rataje.
Huta Zaborowska do 1954 roku przynależała do gminy Rataje, w latach
1954-1972 do gromady Sokołów, od 1973 roku do gminy Gostynin.
JASTRZĘBIA
Jastrzębia znana jest w źródłach od 1488 roku. Została wymieniona wśród
wsi dających dziesięcinę wikariuszom diecezji płockiej. We wcześniejszych
wykazach ta nazwa nie występuje. Prawdopodobnie Jastrzębie założono między 1444 a 1488 rokiem. Było to gniazdo rodowe Jastrzębskich herbu Dołęga.
Z XVI wieku pochodzili stąd Jan Jastrzębski i Bernard Jastrzębski oraz Jan
Grabia Jastrzębski. Według danych z 1530 roku notowano tutaj 3 włóki kmiece, później odnotowuje się także działy szlachty zagrodowej i cząstkowej.608
Przez następne wieki była to siedziba drobnej szlachty, podobnie jak Leśniewice. Według danych z 1776 roku w Jastrzębi dziedziczyli: Władysław
606
607
608
604
605
Słownik Geograficzny..., tom III, s. 232 i tom IX, s. 538.
Skorowidz miejscowości..., s. 31.
Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839.
Skorowidz miejscowości..., s. 31.
Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 53.
162
i Grzegorz Niesiołowscy, Kostecka, Dziewulski oraz Roch i Stanisław Tyńscy.609 W końcu tego samego stulecia wymienia się jako właścicieli: Budnera,
Jackowskiego, Jarockiego, Niesiołowskich, Pomorskiego, Rusieckiego, Świeckiego i Tylskich.610
W następnych latach trwała koncentracja własności w jednym ręku i w drugiej połowie XIX wieku Jastrzębia była właściwie tylko dużym folwarkiem
dworskim. W 1827 roku notowano tutaj 15 domów i 162 mieszkańców. Folwark
Jastrzębia w 1884 roku obejmował 680 mórg gruntów, w części były to grunty
pszenne. Jest też mowa o niewielkim obszarze lasu starego i pokładach torfu.611
Mimo, że Słownik Geograficzny wspomina, że był to tylko folwark dworski,
to informuje też o „osadach”, czyli o gospodarstwach chłopskich lub też drobnoszlacheckich. Prawdopodobnie funkcjonowała wieś chłopska i folwark.612
Według danych z 1921 roku istniały dwie miejscowości: Jastrzębia Nowa
i Jastrzębia Stara w gminie Rataje. Pierwsza z nich liczyła 13 domów i 86
mieszkańców, w tym 1 adwentysta. W drugiej notowano 6 domów i 12 mieszkańców. Wszyscy wykazywali narodowość polską i wiarę katolicką.613 Jastrzębia Nowa to prawdopodobnie dawny obszar folwarczny.
W 1867-1954 Jastrzębia należała do gminy Rataje, w latach 1954-1972
do gromady Sokołów, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do
gminy Gostynin.
JAWOREK
Jaworek jest dość młodą miejscowością. Powstał dopiero na początku XX
wieku. Księga hipoteczna została założona w 1903 roku.614 Na przedwojennych mapach widoczny jest kolonijny układ wsi. W 1921 roku w tej miejscowości było 18 domów i 109 mieszkańców. Wszyscy deklarowali narodowość
polską i wiarę katolicką.615
Jaworek w latach 1867-1954 należał do gminy Lucień, w latach 1954-1972
do gromady Bolesławów, od 1973 roku do gminy Gostynin.
609
Osmałek M, Sokołów z dziejów kościoła i parafii, „Rocznik Gostyniński”, tom III, s. 131.
610Tamże.
611
Słownik Geograficzny..., tom III, s. 500.
612Tamże.
613
Skorowidz miejscowości..., s. 31.
614
Inwentarz AP Płock.
615
Skorowidz miejscowości..., s. 29.
163
JÓZEFKÓW
Józefków powstał dopiero na przełomie XIX i XX wieku na gruntach któregoś z sąsiednich majątków ziemskich na zasadzie parcelacji gruntów dworskich. W 1921 roku w Józefkowie było 11 domów i 99 mieszkańców. Wszyscy
deklarowali narodowość polską i wiarę katolicką.616
Częścią miejscowości jest osada Prylno lub Prylin. Jej początki mogą sięgać połowy XIX wieku. Pierwotnie ten obszar należał do parafii w Białotarsku.
W tym okresie proboszczem był Bartłomiej Pryliński, który przekazał grunty
proboszczowskie na rzecz parafian.617 Z czasem na tych gruntach powstała
nowa osada – Prylno. W okresie międzywojennym liczyła kilka domów.
Przysiółkami wsi są też Piotrów i Annów. Piotrów został omówiony
w innym miejscu. Natomiast Annów nie jest wymieniany w źródłach z przed
II wojny światowej.
Józefków w latach 1867-1954 należał do gminy Rataje, w latach 19541959 do gromady Białotarsk, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach
1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.
KAZIMIERZÓW
W początkach XIX wieku obszar późniejszej wsi Kazimierzów był porośnięty gęstą puszczą. Następnie akcję wylesiania rozpoczęli właściciele majątku Lucień, to do nich należały te grunty. Mapy z lat 30-tych XIX stulecia
pokazują kilka zabudowań zwanych Budy Lucińskie.618 W następnych latach
powstały tutaj pola folwarku Lucień. Natomiast miejscowość Kazimierzów
powstała dopiero w latach 20-tych XX wieku. Grunty te zostały rozparcelowane i na pamiątkę właściciela – Kazimierza Łysakowskiego – powstała kolonia o nazwie Kazimierzów.619
Kazimierzów w latach 1867-1954 przynależał do gminy Lucień, w latach
1954-1972 do gromady Lucień, od 1973 roku do gminy Gostynin. W okresie
powojennym rozwijała się miejscowa Ochotnicza Straż Pożarna.
618
619
616
617
Tamże, s. 31.
Osmałek M., Białotarsk..., s. 237.
Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839.
Adamski Stanisław, Lucień, przeszłość i teraźniejszość..., s. 12.
164
KIEŁPIENIEC
Kiełpieniec powstał na fali osadnictwa niemieckiego w końcu XVIII wieku. W 1798 istniała już tutaj szkoła ewangelicka.620 W 1827 roku notowano
w tej koloni 18 domów i 105 mieszkańców. W 1886 roku było to już 21 domów i 151 mieszkańców. Mieszkańcy uprawiali 325 mórg ziemi żytniej. Wykazywano także pokłady torfu.621
W 1921 roku w tej miejscowości było 25 domów i 165 mieszkańców,
w tym 9 niemieckich osadników.622 Miejscowa ludność niemiecka albo uległa
polonizacji, albo też przeniosła się w inne tereny.
W latach 1867-1954 Kiełpieniec należał do gminy Szczawin, w latach
1954-1959 do gromady Osowia, w latach 1960-1972 do gromady Szczawin,
od 1973 roku do gminy Gostynin.
Przysiółkiem wsi Kiełpieniec jest Żelazne. Ta miejscowość ma przynajmniej XVI- wieczną metrykę.623 Istniał tutaj przez wieki prywatny młyn. Osada młynarska działała także przed II wojną światową.
KLENIEW
Powstanie tej miejscowości związane jest z działalnością rodziny Kleniewskich. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1877 roku.
Prawdopodobnie powstała wcześniej w ramach dóbr ziemskich Sierakówek, należących do Bolesława Kleniewskiego. Folwark Kleniew liczył
w 1888 roku 343 morgi gruntu, 9 mórg nieużytków. Płodozmian był 9 polowy. Obok folwarku funkcjonowała niewielka wieś włościańska o tej samej
nazwie. W 1864 roku powstały tutaj zaledwie 4 gospodarstwa rolne (w ramach uwłaszczenia).624
Na przełomie XIX i XX wieku folwark Kleniew został rozparcelowany
i powstała kolonia o tej samej nazwie. Według spisu powszechnego z 1921
roku notowano tutaj 4 domy i 48 mieszkańców, w tym 11 ewangelików.625
622
623
624
625
620
621
Szczepański J., Od zaboru pruskiego do powstania listopadowego.., s. 231.
Słownik Geograficzny..., tom IV, s. 40.
Skorowidz miejscowości..., s. 34.
Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, Warszawa 1973.
Słownik Geograficzny..., tom X, s. 580.
Skorowidz miejscowości..., s. 32.
165
W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Skrzany, w latach
1954-1972 do gromady Sierakówek, od 1973 roku do gminy Gostynin.
KLUSEK
Początki wsi Klusek wiążą się z osadnictwem niemieckim.626 Powstała prawdopodobnie już w czasach pierwszego osadnictwa niemieckiego na
przełomie XVIII i XIX wieku, najpewniej na gruntach należących do majątku ziemskiego Białe. Nazwa Klusek została umieszczona na mapie Królestwa
Polskiego z lat 30-tych XIX wieku (Klusek).627 Nazwa pochodzi według językoznawców od słowa klusek, czyli gliny nadającej się wyrobów garncarskim.
Takie miały być właściwości tutejszej ziemi. W Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego z 1882 roku zapisano, iż była to kolonia włościańska o nazwie
Biały Klusek. Miejscowość należała do gminy Duninów i parafii Gostynin
(dla katolików). Posiadała 364 morgi obszaru, 22 domy i 247 mieszkańców.628
W następnych dziesięcioleciach utrwaliła się nazwa Klusek Biały i tak jest do
dziś. W 1921 roku notowano w tej wsi (gmina Duninów) 30 domów i 190
mieszkańców, wśród nich notowano 81 ewangelickich Niemców.629
Klusek latach 1867-1954 należał do gminy Duninów, w latach 1954-1961
do gromady Białe, w latach 1961-1972 do gromady Lucień, od 1973 roku do
gminy Gostynin.
Warto też wspomnieć o niewielkim przysiółku Ruda na północny-zachód od wsi Klusek. Początki Rudy sięgają zamierzchłych czasów. W opisie
starostwa gostynińskiego z połowy XVI wieku wspomina się: Jest ku Gostinini
ruda żelaza, w której żelazo robią, poniżej młyna Łuczynskiego (czy Lucińskiego) na tej rzece Osetnicy. Rudy żelaza wytapiano prymitywnymi sposobami
z tak zwanych rud darniowych występujących na bagnach. Do wykuwania
żelaza używano siły młynów wodnych. Tak było w tym przypadku. Efektem
pracy tak zwanych rudników były drobne, żelazne przedmioty. Przywilej wytopu rud i posiadania młyna w tym miejscu posiadał Stanisław Molędzicz na
mocy dokumentu królewskiego z 1538 roku. Molędzicz posiadał też niewielkie piaszczyste obszary gruntów uprawnych. Takie były początki wsi Ruda.
628
629
626
627
Szubska-Bieroń E, Osadnictwo..., s. 269.
Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839.
Słownik Geograficzny..., tom I, s. 199.
Skorowidz miejscowości..., Duninów.
166
Podobno do dziś można odnaleźć wyrobisko po wydobywaniu rud w tamtych
czasach.630
Z XVII wieku brak jest danych o młynie i rudnikach. Istniała natomiast
nadal wieś Ruda, która opisano w ten sposób: Zasiadła z dawna na włóce
nro 1, między borami, na piaskach. W której natenczas ogrodników nro 5. Nie
zasiali, tylko włóki ćwierć jedną, bo żaden z nich wołów swoich nie ma, ale najmują [się] gdzie indziej, jako mogą, a trzy ćwierci włóki pusto leży i chrustami
zarosły.631
W następnych stuleciu odrodziła się tutaj wieś o nazwie Ruda. Jej opis jest
następujący: Ta wieś ma tylko kawałek roli piaszczystej i w tej wsi siedzi 2 tylko
gospodarzy, którzy tę rolę obsiewają, a z niej płacą czynsz (...). Jest też mowa
o sporach granicznych między dziedzicami majątku Białe i dzierżawcami wsi
Ruda i Lucień. Właściciel Białego żalił się w 1789 roku, że dzierżawca Lucienia Ludzi z Białego, ścinających drzewo nad jeziorem Konotopką, do Białego
należącym, spędził, a swym ludziom las ciąć rozkazał.632
W następnych latach istniała nadal bardzo niewielka osada Ruda widoczna na mapach z XIX wieku. Wchodziła w skład gminy Duninów i majątku
Lucień. W trakcie uwłaszczenia ziemi dworskiej powstało tutaj 6 gospodarstw
na 64 morgach ziemi.633 W okresie międzywojennym istniało tutaj kilka zabudowań widocznych na ówczesnych mapach. W 1921 roku było tu 8 domów
i 53 mieszkańców. w tym 8 ewangelików.634 Zaznaczono także gajówkę.
KOZICE
Kozice należą do bardzo starych osiedli. Powstały przed 1382 rokiem
na gruntach książęcych na prawie niemieckim na obszarze 54 włók. W 1382
roku książę Siemowit IV uposażył wójtostwo w mieście Gostyninie 2 włókami
oraz 3 włókami we wsi Kozice. Prawdopodobnie wójtostwo funkcjonowało w Kozicach już wcześniej i tenże wójt został także wójtem w Gostyninie, zyskując nowe uposażenia, zachował też swoje przywileje w Kozicach.
W 1440 roku Kozice zostały wymienione w uposażeniu księżnej Małgorzaty,
632
633
634
630
631
Lustracje dóbr królewskich, 1564, s. 93.
Tamże, s. 207.
Lustracja województwa rawskiego, 1789, s. 202.
Słownik Geograficzny..., tom V, s. 461.
Skorowidz miejscowości..., s. 27.
167
żony Siemowita V. Na 54 włóki gruntów w Kozicach 3 włóki przynależne
były wójtowi, natomiast 2 włóki należały, od lat 1456-1461, do Jana z Sałek
– drobnego rycerza z sąsiedniej wsi zobowiązanego do służby wojskowej.635
W następnych latach ten przywilej odziedziczyli jego następcy.
Wsie królewskie od XVI wieku podlegały lustracjom. Był to wymóg ówczesnego prawa. Według lustracji dóbr królewskich z 1564 roku wieś Kozice
przynależna była do zamku w Gostyninie (starostwo gostynińskie). Według
opisu grunty wsi były średnie, wiele pól zarosłych było młodymi sosnami. Całość wsi obejmowało 54 włóki gruntów, czyli dość dużo. Wśród tego obszaru
notowano także 3 włóki wójta gostynińskiego, na których mieszkało 3 kmieci
(gospodarzy). Była też 1 włóka należąca do plebana gostynińskiego. Dodatkowo 7 włók należało do niejakiego Pawła Gromadzkiego. Tenże szlachcic
użytkował tę ziemię bez żadnych obciążeń wobec starostwa, ale w przypadku
wojny miał obowiązek stawić się do działań wojennych. Przywilej ten sięgał
roku 1476 i został ustanowiony jeszcze przez książąt mazowieckich.636
27 kmieci z tej wsi uprawiało 40 i pół włóki gruntów. Z uprawianych
gruntów płacili czynsz raz w roku w dniu 11 listopada (na św. Marcin) po 12
groszy i po 16 korców owsa. Oprócz pełnoprawnych gospodarzy – kmieci
mieszkało tutaj także 6 zagrodników, uprawiających niewielkie areały ziemi.
Płacili po 6 groszy czynszu i pracowali na polach folwarcznych po dwa dni
w tygodniu. Przy wsi działały też dwie karczmy. Karczmarze płacili po 15 groszy czynszu rocznego. Oprócz czynszu i danin w zbożu mieszkańcy wsi płacili
także na rzecz starostwa daniny w naturze w postaci kur, gęsi, jajek, konopi.
We wsi mieszkał też człowiek zwany włodarzem. Prawdopodobnie był to jakiś
zubożały szlachcic, który wykonywał pewne obowiązki na rzecz zamku gostynińskiego. Jego obowiązkiem było też oddawać na rzecz starosty baranka
na Wielkanoc i korzec chrzanu na dzień św. Marcina. W przypadku braku
możliwości oddania chrzanu musiał przekazać funt zakupionego uprzednio
pieprzu. Taki jest starodawny obyczaj w starostwie gostyńskim – zapisano.637
Kmiecie z tej wsi posiadali także obowiązek pracować po półtorej dnia
w tygodniu na polach folwarcznych z własnych sprzętem (sprzężajem). Dzień
pracy zaczynał się ówcześnie o wschodzie słońca i kończył o zachodzie.
W południe przysługiwał około dwugodzinny odpoczynek. Przy wsi mieszkało
Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 352.
Lustracje województwa rawskiego 1564..., s. 104.
637
Tamże.
635
636
168
także 6 smolników, którzy wyrabiali w lesie smołę. Płacili po 20 groszy czynszu rocznie.638
Mieszkańcy wsi królewskich (koronnych) posiadali prawo wniesienie skargi
na swojego zarządcę (starostę do sądu królewskiego zwanego referendarskim).
W 1592 roku taką skargę złożyli mieszkańcy wsi Kozice przeciw staroście gostynińskiemu Stanisławowi Garwaskiemu. Chodziło o dziesięcinę, która formalnie należała się proboszczowi, lecz starosta po uzgodnieniu z plebanem sam ją
pobierał. Niegdyś dziesięcina była wyrażana w pieniądzach, ale starosta zażądał
dziesięciny snopowej. Oznaczało to, że co dziesiąty snop zboża przekazywano
staroście. Powodowało to spore utrudnienia dla mieszkańców, ponieważ chłopi
zanim zwieźli snopki do swoich stodół, musieli czekać na urzędników starosty,
który wskazał, które snopki należą się jako dziesięcina. Dodatkowo chłopi skarżyli się na zwiększanie obciążeń pańszczyzną i daninami w naturze. Składali też
skargę na zbyt małe normy sprzedaży piwa w karczmie dworskiej w Kozicach.
Król Zygmunt III podtrzymał wszystkie uprawnienia chłopów z Kozic. Dokument królewski kończy się słowami: Co wszystko tak starosta jako i poddani wsi
przyrzeczonej Kozic całe i nienaruszenie zawżdy uchować i wypełniać mają. A na
pewniejsze tego świadectwo etc. W Warszawie 12 octobris r. 1592.639
W 1617 roku lustratorzy królewscy ponownie przyjechali do Kozic. Niewiele się tutaj zmieniło. Wieś posiadała 54 włóki ziemi, wśród nich 3 włóki
wójtowskie, 2 włóki uprawiali szlachcice Gromadzcy, 1 włókę proboszcz gostyniński, natomiast 15 włók przejął folwark ratajski. Tylko 13 włók było uprawianych przez miejscowych kmieci. Pozostałe 17 włók leżało odłogiem i nie było
na nie chętnych. Czynsze i daniny w naturze były identyczne jak w 1564 roku.640
W kilka lat po potopie szwedzkim lustratorzy królewscy zastali wieś
w ruinie. „Pola choiną zarosły” zapisano.641 Całość wsi obejmowała 54 włóki,
w tym 3 włóki wójtowskie lecz nie wiadomo, kto był ówczesnym wójtem. Jest
też mowa o włóce wybranieckiej. Wybrańcami byli chłopi posiadający duże
zwolnienia od prac bieżących, czynszów i danin. Mieli jednak obowiązek
służenia w wojsku, w piechocie w razie wezwania. Prawo to ustanowił król
Stefan Batory. Generalnie wioska przedstawiała nędzny obraz. Na 54 włóki, zaledwie 1,5 było obsiewanych. Oddaje to skalę zniszczeń i upadku. Nawet II wojna światowa nie była tak niszczycielska dla wsi polskiej, jak potop
Tamże.
Księgi referendarskie, tom I, Warszawa 1910, s. 20.
640
Lustracje dóbr królewskich XVII wieku, wydała Zofia Kędzierska, Wrocław, Warszawa, Kraków 1965, s. 89.
641
Tamże, s. 215.
638
639
169
szwedzki. Lustracja nie wspomina nic o kmieciach z tej wsi, jest tylko mowa
o dwóch zagrodnikach.642
W 1789 roku do tej wsi znowu przybyli królewscy lustratorzy. Jej mieszkańcy pracowali na polach folwarku w Ratajach. W Kozicach notowano 14 gospodarzy oraz 1 komornik (posiadający niewielki kawałek gruntów). Lustracja
szczegółowo opisuje powinności miejscowych gospodarzy:
• do plewidła warzywa, prosa, pszenicy, obrobienia konop, lnu, do kopania warzywa z ogrodów powinni iść bez pańszczyzny
• stróżą kolejno do dworu po jednym co noc odbywać powinni
• pod bytność posesora (dzierżawcy starostwa) stróżą dzienną do dwora w kolej, tudzież i kobietę do kuchennej posługi dawać w kolej bez
pańszczyzny powinni
• trzodę chlewną w lecie paszą, a w zimie opatrują kolejno
• tłuki do żniwa, jedną dla oziminy, drugą do jarzyny odbywają
• w zimie z darmachy do łowienia ryb chodzą, do rąbania lodów
za pieniądze, na dzień po 12 groszy chodzą
• wagę jedną przędziwa każdy z gospodarzy oprząda
• do mycia i strzyżenia owiec za darmochę chodzą
• od św. Małgorzaty do św. Michała robią po dwa dni, a dwóch z nich
po 1 i pół dnia. Od św. Michała do św. Małgorzaty po 1 i pół dnia,
a dwóch z nich po 1 dniu.643
Lustratorzy królewscy wysłuchali także skarg mieszkańców Kozic na to,
że poprzedni starosta odebrał im pewne grunty gromadzkie (wspólne) i włączył do folwarku w Ratajach. Nie zmniejszyło to obciążeń mieszkańców Kozic.
Mieszkańcy skarżyli się też na księdza proboszcza w Gostyninie. Chodziło o regulacje dziesięciny. We wsi nie było żadnych zabudowań folwarcznych, znajdował się tu jednak obszar wójtostwa użytkowany przez Andrzeja Mikorskiego.644
Po 1793 roku Kozice weszły w skład dóbr rządowych, pruskich i następnie rządów Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Majątek ten
połączono z dawnymi dobrami kościelnym w jeden majątek z ośrodkiem
w Ratajach. Majątek ten należał do rządu, następnie do Karskich (1840) i Ramockich, Kośmińskich i Lesiewskich.645 Od końca XIX wieku Kozice były siedzibą gminy Rataje. Tutaj mieścił się urząd gminy.
644
645
642
643
Tamże, s. 216.
Lustracja województwa rawskiego, 1789, s. 189.
Tamże, s. 190.
Konarska-Pabiniak Barbara, Saga Higersbergerów z Rataj, Notatki Płockie, 2003 (wersja elektroniczna).
170
Wieś Kozice w 1921 roku liczyła 42 domy
i 267 mieszkańców, w tym 1 ewangelików. Wszyscy deklarowali narodowość polską.646 Miejscowość należała do gminy Rataje.
W latach 1867-1954 Kozice należały do
gminy Rataje, w latach 1954-1959 do gromady
Kozice, w latach 1960-1972 do gromady Solec,
w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988
roku do gminy Gostynin.
Kozice są prężnym ośrodkiem Ochotniczej Straży Pożarnej. Powstała ona w 1958 roku.
Pierwszym prezesem OSP Kozice został Jan
Krzewicki, który kierował jednostką przez długie lata. Naczelnikiem został Eugeniusz Świtek,
drugim naczelnikiem Edward Oziemkiewicz,
trzecim Ryszard Czajkowski. Pierwszy sprzęt
OSP Kozice zdobyła dopiero w latach 60-tych.
W kolejnej dekadzie jednostka doczekała się
własnej remizy. W latach 80-tych sztandar. Od
lat 90-tych działa Młodzieżowa Drużyna OSP
Kozice. W tym okresie jednostka zyskała pierwszy samochód pożarniczy – marki Żuk.647
Człowiekiem wielce zasłużonym dla Kozic i regionu był Jan Krzewicki, prezes OSP
w latach 1958-1986, ale także działacz ruch ludowego, społecznik.648
Fragment Księgi Adresowej Polski z 1929 roku.
Wykaz osób prowadzących działalność gospodarczą w gminie Rataje z siedzibą w Kozicach.
Skorowidz miejscowości..., s. 31.
Kronika OSP Kozice.
648
Urodził się w 1902 roku. Już jako młody chłopa zgłosił się na ochotnika w wojnie 1920 roku. Następnie
aktywnie włączył się w życie polityczne w ruchu ludowym. Współpracował z czołowymi ludowcami
regionu. Po wojnie odtwarzał struktury administracji i partii. Włączył się do PSL Mikołajczyka będące
w opozycji do komunistów. Był represjonowany za swoją działalność. Uhonorowany w wolnej Polsce.
Otrzymał stopień podporucznika i godność Honorowego Członka Związku OSP. Zmarł w 1996 roku.
Konarska -Pabiniak B., Gostynin – szkice z przeszłości, Gostynin 2004, s. 260-263.
646
647
171
KRZYWIE
Krzywie jest dość młodą miejscowością. Powstało w początkach XIX
wieku jako jedna z wielu w tym terenie kolonii niemieckich.649 W 1827 roku
miejscowość liczyła 34 domy i 222 mieszkańców. Było to zatem bardzo duże
osiedle jak na tamte czasy. Funkcjonowała tutaj także niemiecka szkoła.650
Pomiędzy wsiami Krzywie i Choinek w dniu 7 marca 1863 roku miała miejsce potyczka powstańcza. Walczył tutaj oddział Józefa Łakińskiego z wojskami
rosyjskimi pod dowództwem Hagenmajstra. Oddział Łakińskiego powracał
z ziemi rawskiej. Powstańcom udało się odeprzeć Rosjan, ale za cenę dużych
strat. W 1973 roku w miejscu pochówku poległych postawiono drewniany krzyż
i kamienną tablicę. Pomnikiem opiekuję się Szkoła Podstawowa w Teodorowie.651
W 1921 roku w gminie Rataje notowano miejscowość Krzywie. Wieś liczyła 34 domy i 223 mieszkańców, wśród nich było 15 ewangelików.652 Ciekawostką
jest fakt, że prawie przez 100 lat liczba domów i mieszkańców nie zmieniła się.
Miejscowość Krzywie w latach 1867-1954 wchodziła w skład gminy Rataje, w latach 1954-1959 do gromady Krzywie, w latach 1960-1972 do gromady
Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.
Warto dodać, że prze kilka lat Krzywie było siedzibą lokalnej administracji – władz gromadzkich.
Przysiółkami Krzywia są: Smolarnia, Muchowiec, Jordanów i Teodorów. Były to w większości niewielkie osady powstałe na początku XX wieku.
W 1921 roku osada Smolarnia liczyła 2 domy i 11 mieszkańców, Jordanów
liczył 2 domy i 12 mieszkańców, natomiast Teodorów 1 dom i 8 mieszkańców.
Muchowiec znany jest dopiero z następnych lat.
W Teodorowie w 1965 roku zainaugurowała działalność Szkoła Podstawowa. Jej kierownikiem był Bolesław Okuniewski. Była to placówka 7 klasowa.
Od 1966 roku szkołę przekształcono w 8 klasową. Obok budynku szkolnego powstał obiekt wykorzystywany przez Stocznię Rzeczną z Płocka. Latem
przyjeżdżały tutaj dzieci pracowników tego zakładu, ale także z zagranicy.
Od 1975 roku Szkoła Podstawowa w Teodorowie miała nowego dyrektora
– Danutę Chądzyńską. W 1978 roku do tej placówki zaczęły chodzić dzieci
ze zlikwidowanej Szkoły Podstawowej w Choinku. Od 1995 roku nowym
651
652
649
650
Szubska-Bieroń E, Osadnictwo..., s. 269.
Słownik Geograficzny..., tom IV, s. 790.
Bigus Jolanta, Rejestr..., s. 455.
Skorowidz miejscowości..., s. 31.
172
dyrektorem placówki została Grażyna Zientarska, a od 2004 roku jest nim
Elżbieta Marciniak. W ostatnich latach Szkoła Podstawowa w Teodorowie
poddana została gruntownym remontom, dzięki czemu zyskała zupełnie
nowe wyposażenie. W 2004 roku świętowano 40-lecie działalności.653
LEGARDA
Legarda powstała na początku XIX wieku w ramach fali kolonizacji niemieckiej. Mapy z tego okresu uwidaczniają Kolonię Lagard.654 Również kolejne
mapy pokazują taką właśnie miejscowość.655 Słownik Geograficzny Królestwa
Polskiego wspomina o miejscowości Legardy. Była to część majątku ziemskiego Lucień.656 W 1921 roku w Legardzie w gminie Lucień notowano 20 domów
i 136 mieszkańców. Wśród nich było 13 niemieckich ewangelików.657
W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Lucień, w latach
1954-1972 do gromady Bolesławów, od 1973 roku do gminy Gostynin.
Legarda znana jest z powstałego w 1957 roku Koła Gospodyń Wiejskich.
We współpracy z Zarządem Kółka Rolniczego były organizowane zabawy taneczne, spotkania aktorskie. W 1962 r. był nawet urządzony plac zabaw dla
dzieci, w miesiącach wakacyjnych były organizowane przedszkola (tak zwane
dziecińce), do których uczęszczała spora ilość dzieci. Z każdym rokiem w KGW
przybywało członkiń. Były organizowane bale sylwestrowe, rozprowadzano pisklęta, organizowano choinki dla dzieci i Dzień Dziecka. KGW w Legardzie
bierze cyklicznie czynny udział w organizowaniu i uświetnianiu dożynek gminnych. Za swoje zaangażowanie otrzymało również liczne nagrody.658
W Legardzie istnieje Dom Ludowy, którego budowę rozpoczęto w 1969
roku przez miejscowe Kółko Rolnicze. Budowa została ukończona w 1971
roku. To właśnie w tym obiekcie spotykały się panie z KGW. Miejsce to było
jedynym ośrodkiem kulturalnym i sportowym dla okolicznych mieszkańców.
Niestety z czasem Dom Ludowy uległ zaniedbaniu, jednakże obecnie przeprowadzane są prace remontowe.
http://spteodorow.republika.pl.
Special karte von Sudenpreuffen (mapa Gillego), 1802-1803.
655
Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839.
656
Słownik Geograficzny..., tom V, s. 461.
657
Skorowidz miejscowości..., s.
658
Archiwum UG Gostynin, Plan Odnowy Miejscowości Legarda.
653
654
173
LEŚNIEWICE
Leśniewice przed stulecia były siedzibą ubogiej szlachty herbu Ślepowron. Udokumentowane początki miejscowości sięgają XV wieku. W 1405
niejaki Dziersław z Leśniewic był pełnomocnikiem sądowym Awstacego
ze Słubic. Inni rycerze z tej wsi: Marcin, Mikołaj i Zdziesław występowali
w sprawach sądowych w powiecie orłowskim w ziemi łęczyckiej. Z 1423
roku pochodzi wzmianka o Katarzynie z Leśniewic – świadku w sprawie
sądowej.659
Mieszkała tutaj już wtedy uboga szlachta, którą często oskarżano o nieszlacheckie pochodzenie (nagana). W początku XV wieku żył Dobiesław z Leśniewic, który udowadniał swoje szlacheckie pochodzenie. Dane z XV wieku
wspominają jeszcze wielu innych rycerzy z tej wsi. Miejscowa szlachta, która
przyjęła nazwisko Leśniewski nie dzierżyła żadnych urzędów. Niektórzy tylko
się wybili, tak jak Wojciech Leśniewski, żyjący na początku XVI wieku, który
został wójtem w Mysłowni.660
W XVI wieku miejscowość podzielona była na dwie części: Leśniewice
Antonice – Małe z 1,5 włókami gruntów uprawnych i Leśniewice Wielkie licząc 2 włóki. Mieszkała tutaj szlachta zagrodowa (nie posiadająca chłopów)
oraz cząstkowa z kilkoma rodzinami kmiecymi. W Leśniewicach Małych
dziedziczyli wtedy: Mieczek, Marcin Kołozembek, Jakub Trybuła, Adem Letek. W Leśniewicach Wielkich Mikołaj Kołozembek.661
Przez następne dziesięciolecia niewiele się tutaj zmieniało. W końcu
XVIII wieku Leśniewice Większe i Leśniewice Mniejsze nadal podzielone były między drobną szlachtę. W pierwszej z tych wsi dziedziczyli: Dąbski, Gajewski, Gliński, Kącki, Krzęciewski, Podczaski, Pomorski i Sowiński.
W Leśniewicach Mniejszych natomiast: Czapiewski, Dąbski i Krzęciewski.662
Również w XIX wieku nadal dominowała tutaj drobna szlachta. Ale nie
tylko. Obok drobnej szlachty istniał tu jeden większy majątek ziemski. Były też
obszary zamieszkałe przez chłopów. Te grunty zwano Leśniewicami Wielkimi.
Część gruntów w XIX wieku pozyskano w ramach karczowania lasów (Budy
Leśniewskie).
Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 275.
Tamże, s. 277.
661
Tamże.
662
Regestr Diecezjów..., s. 459.
659
660
174
W 1827 roku całe Leśniewice liczyły w sumie 26 domów i 391 mieszkańców, co było dużą liczbą.663 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z końca
XIX wieku zapisał dane o dwóch wsiach: Leśniewicach Dużych i Leśniewicach
Małych. W pierwszej z nich mieszkała nadal drobna szlachta. Ta wioska liczyła 10 domów i 201 mieszkańców. Obszar wsi (ziemi dobrej) to wówczas 205
mórg. Leśniewice Małe natomiast były głównie zajęte przez folwark. Mieszkało tutaj 170 osób w 7 domach. Miejscowy folwark liczył przed uwłaszczeniem
582 morgi gruntów. Do tego majątku ziemskiego przynależne były poprzednio
wsie Leśniewice Wielkie, gdzie powstało 10 gospodarstw na 26 morgach ziemi
i kolonia Budy Leśniewskie, w których powstało 8 gospodarstw (osad) na 35
morgach ziemi.
Fragment mapy Królestwa Polskiego z 1839 roku.664
Według danych z 1921 roku funkcjonowały dwie miejscowości o tej nazwach Leśniewice Wielkie wieś i Leśniewice Wielkie folwark. W pierwszej
z tych miejscowości było 28 domów i 194 mieszkańców (w tym 31 ewangelików
Słownik Geograficzny..., tom V, s. 162.
Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839.
663
664
175
i 1 adwentysta). W Leśniewicach Wielkich folwarku były natomiast 4 domy
i 67 mieszkańców. Wszyscy byli Polakami i katolikami. Obie miejscowości
należały do gminy Skrzany.665 Brak jest mowy o Leśniewicach Małych, zapewne zostały wchłonięte przez którąś z powyższych miejscowości. Prawdopodobnie do tej pory mieszkają tutaj potomkowie dawnej drobnej szlachty.
W latach 1867-1954 Leśniewice należały do gminy Skrzany, w latach
1954-1972 do gromady Sierakówek, od 1973 roku do gminy Gostynin.
W okresie powojennym działała w tej wsi Spółdzielnia Kółek Rolniczych.
LIPA
Lipa jest przysiółkiem wsi Sałki. Powstała na początku XX wieku. Wieś
Lipa w gminie Skrzany liczyła w 1921 roku 8 domów i 58 mieszkańców.666
Lipa w latach 1867-1954 należała do gminy Skrzany, w latach 1954-1959
do gromady Kozice, w latach 1960-1972 do gromady Sierakówek, w latach
1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.
LISICA
Niewielka miejscowość Lisica istniała już w XVIII wieku. Początkowo
w tym miejscu znajdowała się karczma.667 Teren ten położony był w środku
lasu przy szlaku drogowym. Mapy z pierwszej połowy XIX wieku wspominają o Budach Lisice. W pobliżu karczmy karczowano las i powstała niewielka osada robotników leśnych. W następnych latach była to także niewielka
osada. W 1888 roku liczyła 6 domów i 196 mieszkańców. Mieszkańcy wsi
uprawiali 200 mórg gruntu ziemi lekkiej żytniej. Interesująca jest informacja
o funkcjonowaniu tutaj browaru piwa bawarskiego, zatrudniającego na stałe 3 ludzi. Roczna produkcja wynosiła 18 000 rubli.668 Wieś Lisica w gminie
Skrzany liczyła w 1921 roku 12 domów i 98 mieszkańców. Wśród nich było
79 katolików i 19 ewangelików.669
667
668
669
665
666
Skorowidz miejscowości..., gmina Skrzany.
Skorowidz miejscowości..., gmina Skrzany.
Regestr Diecezjów..., s. 459.
Słownik Geograficzny..., tom VII, s. 309.
Skorowidz miejscowości..., s.
176
W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Skrzany, w latach
1954-1972 do gromady Sierakówek, od 1973 roku do gminy Gostynin.
LUCIEŃ
Lucień należy do dość starych miejscowości. Pierwsze pisane dane pochodzą z 1440 roku. Wtedy to książę mazowiecki Siemowit V wydzielił dla
swej żony Małgorzaty dzielnicę oprawną (wdowią) w postaci ziemi gostynińskiej. W dokumencie tym wykazano wsie należące do majątku książęcego
w tym także Lucień. Był to rozległy majątek.670 Uprawiano tutaj rolę, prowadzono gospodarką rybacką, leśną. Był także młyn na pobliskiej rzece – Sochora- notowany od tego samego okresu. Nieco na północ od wsi istniała także
osada rudników – wyrabiano tam drobne elementy metalowe (dziś Ruda).
Lucień, aż do końca XVIII wieku, pozostawał wsią królewską. Początkowo zarządzali nią starostowie królewscy z Gostynina, następnie była częścią
tak zwanej „dzierżawy strzeleckiej”. Dobra królewskie podlegały lustracjom
– okresowym przeglądom ich stanu począwszy od połowy XVI wieku. Według pierwszej lustracji z 1564 roku: Ta wieś leży między bory, leży od Gostlina
nad jeziorem wielkim, które Luczinem zowią, ma grunt piaszczysty, pola trojne.
Włók wszystkich w tej wsi 19, ale barzo [bardzo] krótkie pola mają, bo zarosły.
Na których włókach siedzi kmieci 22, wszyscy rybacy. Każdy z nich, który włókę
trzyma, płacą czynsz z półwłóczka na ś. Marcin na zamek.671 Miejscowi rolnicy prawdopodobnie więcej zajmowali się rybactwem niż uprawą roli, stąd
prawdopodobnie są informacje o zarastających polach. Były one i tak dość
piaszczyste. Wspomina się także o bartnictwie w tej wsi.672
Do obowiązków mieszkańców Lucienia należała praca na gruntach folwarcznych, królewskich po 3 dni w tygodniu. W przypadku, gdy nie było prac
polowych kmieci używano do napraw dróg i mostów, przy wyrębie lasu. Dodatkowo kmiecie z Lucienia płacili czynsz po 40 groszy z uprawianego łana
ziemi lub połowę tej sumy z pół łana ziemi. Nie był to koniec obowiązków.
Co roku składano dla starosty także 4 kury z łana ziemi. Wszystkie czynsze
i daniny w naturze składano w dniu 11 listopada (św. Marcina).673
672
673
670
671
Adamski Stanisław, Lucień..., s. 12.
Lustracje województwa rawskiego 1564..., s. 110.
Adamski Stanisław, Lucień, przeszłość..., s. 12.
Tamże, s. 12.
177
Znalazł się tam także opis jeziora lucieńskiego. Miało liczyć pół mili długości. Znajdowało się w nim wiele ryb, dominowały leszcze. Rybacy z Lucienia
mieli obowiązek dostarczania ryb na zamek gostyniński świeżych i wędzonych. W Lucieniu funkcjonował także dość spory młyn, który posiadał dwa
koła mączne (do mielenia ziaren), koło foluszowe (do wykańczania sukna).
To trzecie koło poruszało także urządzenia tartaczne. Na rzece Skrwie usypano groble, które spiętrzały wodę, poruszającą koła młyńskie. Dzierżawcą
młyna był niejaki Kacper, który posiadał na to królewskie zezwolenie. Młyn
w Lucieniu był zatem ośrodkiem przemysłowym. Tartak w Lucieniu piłował
drewno z lasów Puszczy Gostynińskiej wedle nakazów starosty. Młynarz Kacper posiadał prawo zatrzymania dla siebie 1/3 spiłowanego drewna, które
miał prawo sprzedać.674
W następnych latach postępowało zubożenie wsi królewskich wokół Gostynina. W 1564 roku mieszkało tutaj 19 kmieci, w 1617 roku już tylko 7. Każdy z nich uprawiał po pół włóki ziemi. Utrzymywali się oni także z rybactwa.
We wsi był też nadal młyn posiadający 1 włókę ziemi. W lustracji opisuje się
także postępujące zarastanie pól uprawnych przez las. Opisany wyżej młyn
i tartak użytkowany był przez rodzinę Molendów.675
Wojny z połowy XVII wieku zniszczyły całkowicie i tak już podupadającą
wieś Lucień. Gdy kilka lat po ustaniu działań wojennych, w 1661 roku, pojawili się tutaj królewscy lustratorzy zapisano: Funditus ze wszystkimi budynkami przez nieprzyjaciela spalona, należy do dzierżawy strzeleckiej, położona
nad jeziorem Lucien nazwanym, w gruncie piaszczystym, między borami, ma
pola trojne. Według dawnych lustracji zasiadła na włókach nro 19, z tych nic
na tej wsi nie sieją, bo żadnego poddanego nie masz, tylko 2 rybaków w budach
mieszka, którzy jeziora pilnują i ryb pewnych dni JMP dzierżawcy dają, które
się na rozchód obracają (...). Wieś przedstawiała smutny obraz pozostały po
wojnie. Dalej lustratorzy opisują jakie czynsze i daniny dawali niegdyś kmieci,
zagrodnicy, bartnicy. Po dawnym tartaku pozostały tylko ruiny.676
Kolejne lustracje pochodzą dopiero z końca XVIII wieku. Wynika z nich,
że Lucień jednak się odrodził. Według lustracji dóbr królewskich z 1789 roku
należał do dóbr królewskich i był dzierżawiony w ramach dzierżawy strzeleckiej (z ośrodkiem w Strzelcach).W lustracji zapisano: W tej wsi gospodarzy
Tamże.
Lustracje dóbr królewskich XVII..., s. 99.
676
Tamże, s. 206.
674
675
178
role trzymających i z niej pańszczyznę robiących jest 5. Ci w tydzień robią wołami dzień 1, pieszy dzień 1. Chałupników, ogrody trzymających, mieszka 4.
Ręczną pańszczyznę odbywają, lecz JMP posesor daje im za to z ról swoich składowe. Powinności tych ludzi takie same są, co i w Strzelcach.677 Były to: powinni
kolejno stróżą strzec, w ogrodach opleć warzywo, w polu zaś pszenicę i proso
także opleć, koło przędziwa obrabiać, siano grabić, gnoje rozrzucać.678 Przy wsi
funkcjonował dwór i zabudowania folwarczne opisane w ten sposób: dworek
w tej wsi jest stary, gontami pobity, o dwóch izbach, alkierz i komora jedna. Browar nowy, z izbą, komorą, palarnią, wraz z i stajnią, gontami pobity, a stajnia
tarcicami wraz z browarem postawiona. Spichlerz nowy, z dolnym i górnym
sypaniem, o 1 izbie postawiony, snopkami poszyty. Stodoły 2 stare, o 1 klepisku. Stajnia nowo postawiona w słupy, obory 2, w słupy postawione, snopkami
pokryte, na bydło i woły robocze, chlewy i kurniki 4.679 Obok wsi znajdowało się jezioro „wielkie, przy którym siedzi rybak, płaci czynsz. W pobliżu wsi
znajdował się tartak niewiele wcześniej zbudowany nad rzeką Skrwa. Prawdopodobnie wykorzystywano do niego napęd wodny.680 Wokół wsi rozciągały się lasy sosnowe mocno wycięte, tak dalece iż posesor oświadczył iż do
tartak zabraknie. Miejscami dębina młodociana.681 Oprócz kmieci mieszkało
tutaj także 5 zagrodników posiadających niewielkie obszary gruntów (zwane
ogrodami) oraz łąki. Posiadali też prawo ważenia piwa. Płacili po 15 groszy
czynszu rocznie. Kmiecie z tej wsi winni robić pługiem i czym każą na folwarku
ratajskim, każdy z nich w tydzień, to jest połowica wsi jednego tygodnia robi,
a połowica drugiego tygodnia. Przy wsi mieszkał też jeden bartnik posiadający
barcie w puszczy.682
Po 1793 roku Lucień stał się majątkiem rządowym. W okolicach tych
trwała kolonizacja niemiecka. W początkach XIX wieku majątek Lucień nabył hrabiowski ród niemiecki Lüttichau, który dziedziczył tutaj do początku
XX wieku. Był to bardzo rozległy majątek obejmujący powstałe już osady lub
tereny leśne. Obejmował on ponad 5516 mórg gruntów, w tym 1367 mórg
gruntów ornych. Na majątek składały się (według danych z końca XIX wieku) folwarki Lucień, Mysłownia, Nowiny oraz wsie: Lucień, Gaśno, Ruda,
Lustracja województwa rawskiego, 1789, s. 202.
Tamże, s. 200.
679
Tamże, s. 202.
680
Tamże.
681
Tamże.
682
Tamże.
677
678
179
Mysłownia, Bielawy, Blumemfeld683, Donnersruh684, Friedelslust685, Heineleben686, Legardy, Georgental687, Ossówka, Wyrobki Lucieńskie, Budy Lucieńskie, Anajewo, Majdany.688 Był to praktycznie obszar całej późniejszej gminy
Lucień, mniej więcej 1/5 obszaru współczesnej gminy Gostynin.
Majątek Lucień należał do przodujących w gospodarowaniu w powiecie
gostynińskim. Stosowano tutaj 10 i 12 polowy płodozmian.689 Był to znaczący
ośrodek przemysłowy. Notowano tutaj gorzelnię, cegielnię, młyn wodny. Eksploatowano pokłady torfu i kamienia wapiennego.690
W 1864 roku rozległe dobra Lucień zostały uwłaszczone. Liczne wsie
i kolonie na jej terenie zyskały pełną samodzielność. Problemem była jednak sprawa serwitutów, czyli wspólnego użytkowania lasów i łąk. Formalnie
należały one do właściciela ziemskiego, ale mieli prawo korzystać z tych obszarów także chłopi. Taka konstrukcja prawna rodziła mnóstwo problemów.
Na przykład koloniści z niemieckiego Miałkówka zostali pozbawieni prawa
grabienia ściółki w lesie, co wywołało wielki konflikt. Bijatyki, utarczki słowne i sprawy sądowe ciągnęły się przez całe lata. Wyjściem z sytuacji było wydzielenie z lasów i łąk pewnych działów ziemi na rzecz chłopów i kolonistów.
Te grunty zwano tutaj nowinami, przydatkami i klinami. Na przykład koloniści ze Zwolenia i Bolesławia otrzymali po kawałku gruntów leśnych w zamian
za rezygnację z serwitutów.691
W drugiej połowie XIX wieku hrabiowie Lüttichau zbudowali w Lucieniu
swoją siedzibę: między innymi okazały pałac otoczony kilkuhektarowym parkiem ze staranni wypielęgnowanym drzewostanem i roślinami ozdobnymi.
Był nawet zwierzyniec, w którym hodowano daniele i inne zwierzęta. Zbudowano także stajnię dla koni i powozownię. Z wypalanej na miejscu cegły
zbudowano okazały dom mieszkalny dla administracji majątku. Powstały
także domy robotników folwarcznych (zachowały się dwa z nich) oraz szereg innych budowli: gorzelnia, spichlerz zbożowy, budynki inwentarskie, murowane stodoły. Przy starym pałacu właścicieli, w kierunku na Miałkówek,
685
686
687
688
689
Dziś część Bielaw.
Dziś Zwoleń.
Dziś Bolesławów.
Dziś Podgórze
Dziś Miałkówek.
Słownik Geograficzny..., tom V, s. 461.
Chudzyński M., Przemiany społeczno-gospodarcze po 1864 roku, [w:] „Dzieje Gostynina i ziemi gostynińskiej”, pod red. M. Chudzyńskiego, Warszawa 1990, s. 361.
690
Słownik Geograficzny..., tom V, s. 461.
691
Adamski Stanisław, Lucień..., s. 12.
683
684
180
założono sad i ogród warzywny z ceglanym parkanem zachowany do dziś.
W ogrodzie powstała oranżeria do uprawy warzyw przez cały rok. Hrabiowie
z Lucienia hodowali także bydło mleczne rasy holenderskiej. Dzięki temu pozyskiwano sporą ilość naturalnego nawozu. W Lucieniu hodowano również
owce z przeznaczeniem na wysokogatunkową wełnę. W folwarku lucieńskim
młócono zboże napędzane maszyną parową. Bardzo dobrze radziła sobie
miejscowa gorzelnia stale zwiększając produkcję. Lucień posiadał też znaczne obszary lasów, liczące ponad 2 500 mórg. Racjonalna gospodarka leśna
przynosiła duże dochody. Majątek Lucień był często opisywany w ówczesnej
fachowej prasie i stawiany za wzór innym właścicielom ziemskim w Królestwie Polskim.692
W okresie I wojny światowej rodzina Lüttichau sprzedała majątek Lucień.
Następnymi właścicielami byli Helena i Kazimierz Łysakowscy.693
Według danych z 1921 roku Lucień dzielił się na cegielnię, folwark i wieś.
W sumie te miejscowości liczyły 23 domy i 339 mieszkańców. Wśród nich
było 7 niemieckich ewangelików.694
Lucień przez długie lata (1954-1972) był siedzibą władz gromadzkich.
W tym okresie działały tutaj Biblioteka Gromadzka, przekształcona w latach
80-tych w ośrodek filialny, Szkoła Podstawowa, Przedszkole, Państwowy
Dom Dziecka (w dawnym pałacu), Ośrodek Zdrowia i Rolnicza Spółdzielnia
Produkcyjna.
Po II wojnie światowej w miejscowym pałacu mieścił się Dom Dziecka.
W 1987 roku budynek strawił pożar.695 Obecnie jest to siedziba Szkoły Podstawowej i Gimnazjum. Szkoła mieści się w pałacu od 1996 roku. W 1996 roku
powołano Zespół Szkoły Podstawowej i Gimnazjum w Lucieniu. W 2007 roku
uroczyście oddano do użytku dobudowaną do pałacu salę gimnastyczną wraz
z klasami lekcyjnymi. Lucień znany jest z zespołu folklorystycznego „Promyki
Lucienia”.
Tamże.
Jaroszewski Tadeusz S., Gierlach M., Po pałacach i dworach Mazowsza, przewodnik część III,
Warszawa 1998, s. 59.
694
Skorowidz miejscowości..., gmina Lucień.
695
Jaroszewski Tadeusz S., Gierlach M., Po pałacach i dworach..., s. 59.
692
693
181
Fragment mapy Królestwa Polskiego z 1839 roku.696
ŁOKIETNICA
Łokietnica według niektórych historyków należy do dość starych miejscowości. Już w 1454 roku w dawnym aktach pojawia się nazwa Lokyethnycza,
którą utożsamia się ze współczesną Łokietnicą.697 Nie jest to zupełnie pewne,
ponieważ brak danych z XVI wieku o istnieniu tej wsi.
Pewną informacją jest natomiast wykaz miast i wsi z 1827 roku, w którym
odnajdujemy Łokietnicę. W tym czasie było tutaj 10 domów i 53 mieszkańców.698
Miejscowość nie jest wymieniona wśród koloni niemieckich w literaturze
przedmiotu, ale prawdopodobny czas powstania wsi (początek XIX wieku)
i liczna grupa Niemców mieszkająca tu na początku XX wieku na to wskazuje. Łokietnica wchodziła niegdyś w skład dóbr ziemskich Szczawin Kościelny.
W 1864 roku w ramach uwłaszczenia ziemi dworskiej powstało tutaj 10 gospodarstw (osad) na 38 morgach gruntu.699
W 1921 roku notowano 7 domów i 40 mieszkańców, w tym 34 ewangelików. Z tym, że wszyscy podali narodowość polską.700
W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Szczawin, w latach
1954-1959 do gromady Osowia, w latach 1960-1972 do gromady Szczawin,
od 1973 roku do gminy Gostynin.
698
699
700
696
697
Słownik Geograficzny..., tom V, s. 461.
Wójcik U., Nazwy miejscowe..., Łokietnica.
Tabella..., tom I, s. 283.
Słownik Geograficzny..., tom XI, s. 820.
Skorowidz miejscowości..., s. 34.
182
MARIANKA
Marianka powstała na gruntach leśnych dóbr Górki. Jeszcze w pierwszej
połowie XIX wieku były tutaj gęste lasy. Nieco wcześniejsza jest osada Sosnowice zaznaczona już na mapach z pierwszej połowy XIX wieku.701 Miejscowość Marianka powstała dopiero na przełomie XIX i XX wieku. W 1921 roku
było tutaj 9 domów i 84 mieszkańców.702
Powstałe uprzednio Sosnowice w tym okresie liczyły 6 domów i 53 mieszkańców.703 W obydwu miejscowościach mieszkali wyłącznie Polacy i katolicy.
Marianka w latach 1867-1954 należała do gminy Rataje, w latach 19541959 do gromady Krzywie, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach
1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.
MARIANÓW (LUCIEŃSKI)
Marianów Lucieński związany był z osadnictwem niemieckim z czasów
XIX wieku.704 Na współczesną miejscowość składają się tak naprawdę dwie
dawne kolonie niemieckie: Marianowo i Nałęcin oraz późniejsza, już polska
osada Janów powstała na przełomie XIX i XX wieku. Te dwie starsze osady
powstały najpóźniej w pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku. Są uwidocznione na mapach z tego okresu.705
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z końca XIX wieku zapisał: Maryanów kolonia, powiat gostyniński, gmina Duninów, parafia Gostynin, ma 12
domów, 74 mieszkańców, posiadają gruntów mórg 118, szkoła parafialna ewangelicka.706
W 1921 roku Marianów Lucieński liczył 13 domów i 74 mieszkańców,
w tym 68 ewangelików.707 W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Lucień, w latach 1954-1961 do gromady Białe, w latach 1962-1972 do gromady Lucień.
Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839.
Skorowidz miejscowości..., s. 31.
703
Tamże.
704
Szubska-Bieroń E, Osadnictwo niemieckie..., tom I, s. 269.
705
Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839.
706
Słownik Geograficzny..., tom VI, s. 149.
707
Skorowidz miejscowości..., s. 27.
701
702
183
MARIANÓW SIERAKOWSKI
Marianów Sierakowski powstał w pierwszej lub drugiej połowie XIX wieku. Prawdopodobnie założenie wsi związane było z osadnictwem niemieckim,
na co mają wskazywać pozostałości domów powiązane z tym osadnictwem.
Jednak Marianowa Sierakowskiego nie ma w opracowaniach dotyczących
Niemców w okolicy Gostynina.708
Marianów według danych z końca XIX wieku był kolonią w gminie
Skrzany i w parafii Trębki. Liczył 8 domów i 170 mieszkańców. Notowano
także 80 mórg ziemi ornej żytniej.709 W 1921 roku było tu 13 domów i 130
mieszkańców. Wszyscy podawali narodowość polską i wiarę katolicką.710
Przysiółkiem Marianowa jest Stanisławów Sierakowski. Powstał dopiero
na początku XX wieku. W 1921 roku notowano tutaj 14 domów i 100 mieszkańców, w tym 7 niemieckich ewangelików.711
Marianów i Stanisławów w latach 1867-1954 wchodziły w skład gminy
Skrzany, w latach 1954-1972 do gromady Sierakówek, od 1973 roku do gminy
Gostynin.
MIAŁKÓWEK
Miałkówek powstał na przełomie XVIII i XIX wieku w ramach osadnictwa niemieckiego w ziemi gostynińskiej czasu zaboru pruskiego. W 1800 roku
funkcjonowała tutaj już szkoła ewangelicka.712 Inną nazwą wsi było Georgenthal lub Georgental. Obydwie nazwy pokazuje mapa z 1839 roku. Formalnie,
aż do uwłaszczenia gruntów dworskich, wieś była częścią majątku ziemskiego
Lucień.713
W 1827 roku w tej wsi notowano 17 domów i 162 mieszkańców. W 1882
roku już 22 domy i 173 mieszkańców. Obszar wsi składał się ze 124 mórg gruntów lekkich, żytnich. Notowano także 30 mórg łąk i szkołę elementarną, murowaną.714
Szubska-Bieroń E, Osadnictwo...,s. 269.
Słownik Geograficzny..., tom VI, s. 149.
710
Skorowidz miejscowości..., s. 32.
711
Tamże.
712
Szczepański J., Od zaboru pruskiego do powstania listopadowego..., s. 231.
713
Słownik Geograficzny..., tom V, s. 561.
714
Tamże, tom II, s. 536.
708
709
184
W 1921 roku już spolszczony Miałkówek liczył 39 domów i 207 mieszkańców. Wśród nich było 171 katolików, 29 ewangelików i 7 „badaczy pisma
świętego”.715
W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Lucień, w latach
1954-1972 do gromady Lucień, od 1973 roku do gminy Gostynin. W okresie
powojennym działała tutaj Szkoła Podstawowa.
MNISZEK
Dziś jest to część wsi Kiełpieniec. Dzieje tej osady są bardzo odległe. Niektórzy wywodzą jej początki z XV wieku. Użyta w 1446 roku nazwa wsi Mnyschek miała być tożsama z dzisiejszym Mniszkiem.716 Początkowo był to młyn
wodny na miejscowej rzece. Został zaznaczony przez historyków w opracowaniach dotyczących XVI wieku.717 Mapy z końca XVIII wieku i początku XIX
wieku zaznaczają młyn Mniszek.718 Dodatkowo oznaczają niewielką Kolonię
Mniszek, powstałą już w XIX stuleciu. Być może miało to związek z osadnictwem niemieckim w tej okolicy.
Obszar wsi Mniszek należał do dóbr ziemskich Trębki. Miejscowość należała do gminy Szczawin Kościelny. Liczyła w 1890 roku 12 domów i 92 mieszkańców oraz 60 mórg ziemi (żytniej). Wspomina się także o młynie wodnym
„bez cylindra o dwóch garnkach”.719
W 1921 roku osada młyńska liczyła 1 dom i 8 mieszkańców, natomiast
wieś 7 domów i 49 mieszkańców, w tym 17 niemieckich ewangelików.720
W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Szczawin, w latach
1954-1959 do gromady Osowia, w latach 1960-1972 do gromady Szczawin,
od 1973 roku do gminy Gostynin.
717
718
719
720
715
716
Skorowidz miejscowości..., Lucień.
Wójcik U, Nazwy miejscowe..., Mniszek.
Mazowsze w drugiej połowie...
Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839.
Słownik Geograficzny..., tom VI, s. 554.
Skorowidz miejscowości..., s. 34.
185
MYSŁOWNIA NOWA
Na wstępie warto dodać, że Nowa Mysłownia jest stosunkowo młodą
miejscowością, jej początki sięgają przełomu XVIII i XIX wieku, jednak obszar zwany Mysłownią ma odległą metrykę.
Mysłownia funkcjonowała już w 1412 roku. Została odnotowana przy okazji opisu lokacji wsi Wola Łącka należącej do zakonnic z Płocka. Lokacja wsi
nastąpiła prawdopodobnie około 1382 roku na obszarze ponad 50 włók, jednak
większość z nich stanowiły lasy, których nigdy nie zagospodarowano.721 W aktach zanotowano nazwiska wójtów: Wojciecha Leśniewskiego (na początku XVI
wieku), następnie do niejakiego Konrada, później do Gabriela Romana (1537).722
Opis wsi Mysłownia znajduje się w lustracji dóbr królewskich z 1564
roku. Leżała „między bory, na gruncie piaszczystym”. Grunty wsi opisywano
jako „złe”. Na 18 i pół włóki gruntów kilka było pustych, nie uprawianych. Pośród nich znajdowało się także 5 włók wójtowskich. Z każdej uprawianej włóki płacono czynsz po 24 groszy rocznie. We wsi mieszkało 27 gospodarzy.723
Oprócz gospodarzy – kmieci mieszkało tutaj także 6 zagrodników, notowano
też dwie karczmy. Danin w naturze było niewiele z tej wsi bo im się nie rodzi.
Oddawali tylko po 4 kury, po 1 gęsi i po 30 ja z każdej połowy uprawianej
włóki. Dodatkowo pracowali na polach folwarcznych po 2 dni w tygodniu co
im karzą. Lustracja zapisała też istnienie dobrej łąki. Wójtem wsi był niejaki
Jarosz za przywilejem Zygmunta Starego, obejmując 5 włók ziemi. Jego obowiązkiem było służenie w wojsku w czasie wojny kiedy się trafi.724
W lustracji jest również opis puszcz okolicznych. Ku tej wsi jest boru dosyć, jest go w objazd wielkie 1 i pół mili. Jest w nim drzewa dosyć godnego ku budowaniu i barci, tylko od granic trambskich (miasteczko Trąbki) poszkodzonej
barzo. Kmiecie z tej wsi Myslownie mają wolność w tym boru przez wszelkiego
gaju, drwa suche i leżące i te, co na ich rolach porosły, wożą do miasta Gostlina,
bo gdyby im tego bronieł, nie osiedziałby się w tej wsi żaden, bo stąd żywność
mają więcej niż z pola. Jest też i las dobry grabowy i wiele go.725
Jak widać była to dosyć uboga wioska, ale rekompensowała sobie to
sprzedażą drzewa z lasów królewskich.
723
724
725
721
722
Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 352.
Tamże, s. 353.
Lustracje województwa rawskiego 1564..., s. 108.
Tamże, s. 109.
Tamże, s. 109.
186
Mysłowina, podobnie jak Lucień, weszła na przełomie XVI i XVII wieku
w skład zespołu dóbr dzierżawy strzeleckiej. Według lustracji dóbr królewskich z 1617 roku wieś nadal posiadała obszar 18 i pół włóki. Wśród nich
było 5 włók wójtowskich, których jednak nikt nie uprawiał. Tylko 2 włóki
były uprawiane przez kmieci, pozostałe 11 włók leżało odłogiem. Część z nich
uprawiał dwór, pozostałe zarosły lasem. Dodatkowo mieszkali tutaj zagrodnicy w liczbie 9, wśród nich włodarz i dwaj gejewnicy [prawdopodobnie wyrabiający smołę].
Według lustracji z 1661 wieś funditus przez nieprzyjaciela koronnego
i z folwarkiem, spalona.726 Zatem w tym okresie Mysłownia zupełnie nie istniała.
Z kolei według lustracji dóbr królewskich z 1789 roku wieś zwała się Mysłownia. W tej wsi jest gospodarzy tylko 4, którzy role trzymają. Jeden robi dni
wołowych w tydzień 2, trzech zaś robią po dniu 1 wołowym i pieszem 1 dniu
w tydzień. Powinności te odbywają, co i w Lucieniu. Rumowników w tej wsi
siedzi 7, którzy płacą czynsz (...). Obok wsi znajdował się tartak i młyn na
rzece Osetnica postawiona przed kilkoma laty. Młynarz uprawiał kawałek roli
piaszczystej i łąkę w olszynie.727 Według starych przywilejów we wsi znajdował
się przywilej wójtostwa, lecz w praktyce to nie funkcjonowało.728
Jak widać z powyższego opisu Mysłownia była bardzo małą miejscowością. Obszar wsi był jednak dość spory, wchodziły w jego skład głównie lasy.
Zarządcy dóbr królewskich postanowili zagospodarować te obszary. Powyżej
jest opis „rumowników”, czyli robotników leśnych, zajmujących się wypalaniem węgla drzewnego. Pracowali oni w lesie nieco na południe od starej
Mysłowni i ten obszar stał się zaczątkiem nowej wsi – Nowej Mysłowni. Wskazują je już mapy z 1802 roku.729 Osadnictwo to prawdopodobnie nie wiązało
się z napływem Niemców. Dane z początku XX wieku nie wskazują na żadne
osoby pochodzenia niemieckiego zarówno w Starej jak i Nowej Mysłowni.
Była ona położona w dogodniejszym miejscu, przy trakcie i rozwijała się dużo
szybciej niż Stara Mysłownia. W następnych latach ta pierwotna miejscowość
zupełnie zanikła. Mapa z 1839 roku jej nie przedstawia. Opis gminy Lucień
z końca XIX wieku wspomina tylko o jednej Mysłowni.730
Lustracje województwa rawskiego XVII..., s. 206.
Lustracja województwa rawskiego, 1789, s. 203.
728
Tamże.
729
Special karte von Sudenpreuffen (mapa Gillego), 1802-1803. Na mapie Nowa Mysłownia jest zaznaczona
na północ od Starej. Prawdopodobnie jest to błąd kartografów.
730
Słownik Geograficzny Królestwa..., tom V, s. 461.
726
727
187
Obszar Mysłowni wchodził w skład dóbr Lucień. Niestety nie opisano
bliżej tej miejscowości. Wiemy jednak, że w skład dóbr Lucień wchodził folwark Mysłownia, liczący 593 morgi, w tym głównie lasy. W trakcie uwłaszczenia ziemi dworskiej powstało tutaj 15 gospodarstw na 28 morgach gruntu.731
Fragment mapy Królestwa Polskiego z 1839 roku.732
Według danych z 1921 roku Mysłownia Nowa liczyła 15 domów i 105
mieszkańców, wszyscy to Polacy i katolicy. Mysłownia Stara liczyła w tym samym czasie 10 domów i 73 mieszkańców.733 Obydwie miejscowości należały
do gminy Lucień. Z okresu przedwojennego pochodzą dane o istnieniu przysiółków Szymanów (8 domów w latach 30-tych) i Wiśniewo-Karpy (9 domów
w latach 30-tych).734
W latach 1867-1954 Mysłownia należała do gminy Lucień, w latach 19541972 do gromady Bolesławów, od 1973 roku do gminy Gostynin.
Tamże.
Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839.
733
Skorowidz miejscowości..., Lucień.
734
Na podstawie mapy WIG.
731
732
188
NAGODÓW
Nagodów jest dość młodą miejscowością, powstał dopiero w pierwszej
połowie XIX wieku. Nie ujmuje go mapa z lat 1802-1803, natomiast mapy
z lat 30-tych XIX wieku już wskazują na jej istnienie. Była to jedna z licznych
ówczesnych koloni niemieckich.735
W XIX wieku miejscowość zwano Nagodowo lub z niemiecka Nagold.
Według danych z 1827 roku było tutaj 12 domów i 140 mieszkańców. W 1888
roku naliczono 131 mieszkańców i 466 mórg ziemi, którą uprawiali. Miejscowość przynależała do parafii Gostynin i gminy Rataje.736
W 1921 roku Nagodowo liczyło 34 domy i 204 mieszkańców, w tym 34
ewangelików, jednak większość z nich podała narodowość polską.737
W latach 1867-1954 miejscowość Nagodów należała do gminy Rataje,
w latach 1954-1959 do gromady Krzywie, w latach 1960-1972 do gromady
Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.
Warto jeszcze wspomnieć przysiółki Ziejka na wschód od Nagodowa.
Tam nad rzeczką Skrwą istniał już od wieków młyn królewski o nazwie Ziejka. Młyn dzierżawiony był za zgodą królewską różnym osobom. Według lustracji dóbr królewskich z 1789 roku był to młyn o dwóch kołach. Młynarz
płacił rocznie 760 zł i karmił dwa wieprze rocznie na potrzeby starostwa
(z dwóch młynów dzierżawionych przez niego w starostwie).738 Obszar o nazwie Ziejka funkcjonował również w okresie międzywojennym. W 1921 roku
były tu 4 domy i 20 mieszkańców.739
NIECKI
Historia wsi wiąże się z dziejami wsi Pomorzany (Pomorzanki). Niecki
zwane początkowo Mieczki są notowane od czasów XVI wieku, jako jedna
z części przysiółków wsi Pomorzany.740 Nazwa pochodzi od imienia Mieczko,
Szubska-Bieroń E, Osadnictwo..., s. 269.
Słownik Geograficzny..., tom VI, s. 873.
Skorowidz miejscowości..., Rataje.
Lustracja województwa rawskiego 1789..., s. 187. Lustracja Praktyką tamtych czasów było hodowanie świń
w młynach.
739
Skorowidz miejscowości..., gmina Rataje.
740
Źródła Dziejowe..., s. 208.
737
738
735
736
189
Mieczysław. Mieszkał tutaj ten sam ród szlachecki co w Pomorzanach. Z czasem przyjęła się współczesna nazwa. Według danych z początku XVIII wieku
właścicielem wsi był Adam Wojciechowski. W końcu tego samego stulecia
niejaki Bratoszewski.741 W XIX wieku stosowano nazwę Pomorzany Niecki.
Miejscowość należała do dóbr ziemskich Sokołowo. W 1881 roku folwark Pomorzany Niecki został oddzielony od dóbr sokołowskich i stał się samodzielnym majątkiem. W okresie międzywojennym właścicielem tego majątku był
Konstanty Kazimierowicz.742
W 1921 roku wieś Niecki liczyła 14 domów i 103 mieszkańców, w tym
5 ewangelików. Miejscowy folwark liczył 4 domy i 73 mieszkańców.743
Niecki w latach 1867-1954 przynależały do gminy Rataje, w latach 19541972 do gromady Sokołów, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988
roku do gminy Gostynin.
NOWA WIEŚ
Nowa Wieś powstała na przełomie XVIII i XIX wieku w ramach dóbr
ziemskich Skrzany. Osadnikami byli Niemcy przybyli tutaj z terenów Prus.
Już w 1800 roku osadnicy ci zorganizowali własną szkołę i prawdopodobnie
także zbór i cmentarz ewangelicki.744
W trakcie uwłaszczenia ziemi dworskiej we wsi powstało 36 gospodarstw rolnych na 517 morgach ziemi.745 W 1921 roku w tej wsi było 31
domów i 240 mieszkańców. Wśród nich tylko 14 katolików i aż 226 ewangelików. Jednak wszyscy deklarowali narodowość polską.746 W latach 18671954 ta miejscowość należała do gminy Skrzany, w latach 1954-1958 do gromady Skrzany, w latach 1959-1972 do gromady Sierakówek, od 1973 roku
do gminy Gostynin.
743
744
745
746
741
742
Osmałek M, Sokołów z dziejów kościoła..., s. 131.
Księga Adresowa Polski..., Kozice.
Skorowidz miejscowości..., s. 31.
Szczepański J., Od zaboru pruskiego do powstania listopadowego..., s. 231.
Słownik Geograficzny..., tom X, s. 722.
Skorowidz miejscowości..., Skrzany.
190
OSADA
Osada jest bardzo młodą miejscowością. Powstała na przełomie XIX
i XIX wieku, prawdopodobnie w ramach parcelacji majątku ziemskiego
Strzałki. W 1921 roku było tutaj 8 domów i 35 mieszkańców. Wszyscy deklarowali narodowość polską i wiarę katolicką.747
Do 1954 miejscowość Osada należał do gminy Skrzany, w latach 19541959 do gromady Kozice, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach
1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.
Przysiółkami Osady są miejscowości Brzozówka i Góry. Pierwsza z nich
powstała prawdopodobnie w XVIII wieku jako osada młyńska na miejscowej
rzeczce. Wykaz miejscowości parafii Gostynin z 1783 roku wymienia także
młyn o tej nazwie przynależny do majątku Strzałki.748 W trakcie uwłaszczenia
ziemi dworskiej powstały tutaj zaledwie 2 gospodarstwa rolne na 10 morgach
gruntu.749 Młyn Brzozówka działał także w okresie międzywojennym. W 1921
roku były tutaj 2 domy i 29 mieszkańców.750
Przysiółek Góry jest dużo młodszy. Powstał na przełomie XIX i XX wieku
również prawdopodobnie w ramach parcelacji majątku Strzałki. W 1921 roku
notowano tutaj 7 domów i 62 mieszkańców.751
OSINY
Początki tej osady mogą nawet sięgać XIII wieku. Przed 1497 rokiem Osiny należały do nieznanego bliżej rycerza, wiemy tylko że był to syn Dziersława Osińskiego. W 1497 roku tenże rycerz nie stawił się na wyprawę wojenną
ogłoszoną przez Jana Olbrachta. Wyprawa okazała się wielką klęską (Bukowina) i król swoją złość obrócił przeciw rycerzom, którzy nie stawili się na
wojnę. Mnóstwo majątków rycerskich zostało skonfiskowanych, w tym Osiny.
Otrzymał je rycerz Mikołaj Sierakowski z pobliskiego Sierakowa w zamian za
wierną służbę i szybkie zgłoszenie sąsiada odpowiednim organom państwa.752
Tamże.
Regestr Diecezjów..., s. 459.
749
Słownik Geograficzny..., tom XI, s. 446.
750
Skorowidz miejscowości..., Skrzany.
751
Tamże.
752
Pacuski K., Możnowładztwo..., s. 63 i 330.
747
748
191
Według danych z XVI wieku Osiny oraz nie istniejące dziś Kuczkowo,
należały do zamożnej szlachty. W Osinach notowano 2,5 włóki kmiecych
gruntów oraz prawdopodobnie folwark. Stanowiły one jeden majątek ziemski, należący do kasztelana gostynińskiego Stanisława Trębskiego.753 W XVIII
wieku była to własność Kurdwanowskiego.754 W 1827 roku w tej wsi było 18
domów i 117 mieszkańców.755
W pierwszej połowie XIX wieku wokół Osin powstały mniejsze miejscowości związane z rozbudową majątku Osiny: Wąbrowo i Dyndya. Do tej drugiej przeniesiono siedzibę dworu Osiny i wówczas zaczęto majątek nazywać
Osiny – Dynda. Według opisu Osin z końca XIX wieku była to wieś i folwark
nad rzeką Skrwą w gminie Skrzany i parafii Sokołów. W dobrach Osiny notowano cegielnię, wiatrak, młyn wodny i pokłady torfu na obszarze 15 mórg.
Miejscowość liczyła 17 domów i 265 mieszkańców.756
Dobra ziemskie Osiny – Dyndya składały się z folwarków: Osiny, Dyndya, Wombrowa, Zajączek i Ruszków. W 1876 liczyły 762 morgi gruntów,
w tym 420 mórg ziemi ornej.757
Spis powszechny z 1921 roku wymienia wieś i folwark Osiny. Wieś liczyła
13 domów i 120 mieszkańców (w tym 8 ewangelików), folwark 6 domów i 115
mieszkańców.758 Majątek Osiny został najpóźniej w 1945 roku rozparcelowany.
Właścicielem majątku w okresie międzywojennym był Zygmunt Jeleniewski.759
W latach 1867-1954 Osiny przynależały do gminy Skrzany, w latach
1954-1972 do gromady Sierakówek, od 1973 roku do gminy Gostynin.
W okresie powojennym w Osinach funkcjonowała Szkoła Podstawowa.
PIOTRÓW
Piotrów w średniowieczu należał do rodu Grzymałów (Grzymalitów).
Położony był przy uczęszczanym trakcie z Gostynina na Kujawy i stanowił
dobre miejsce na rezydencję średniozamożnej szlachty. W początkach XV
Źródła Dziejowe..., s. 193.
Regestr Diecezjów..., s. 459.
755
Słownik Geograficzny..., tom VII, s. 638.
756
Tamże.
757
Tamże.
758
Skorowidz miejscowości..., Skrzany.
759
Pabiniak-Konarska Barbara, Renesans dworku w Sierakówku, „Głos Gostyniński” – pismo regionalne,
nr 10 (185), s. 4.
753
754
192
wieku dziedziczył tu Świętosław Grzymała, podczaszy gostyniński zmarły
przed 1439 roku. W Piotrowie znajdowała się jego siedziba. Synem Świętosława był Janusz zwany Piotrowskim.760 Tenże pełnił urząd podsędka gostynińskiego. Zmarł przed 1476 rokiem. Jego żona nazywała się Małgorzata. Ich
synem był natomiast Mikołaj z Piotrowa, który ożenił się z Barbarą z rodu
Pomianów. Mikołaj z Piotrowa zmarł w pierwszych latach XVI stulecia. Brak
danych o jego potomkach. W Piotrowie dziedziczył następnie Mikołaj Sierakowski. Jest notowany w aktach sądowych przy rozgraniczeniach Piotrowa
i Gulewa do lat 30-tych XVI wieku. Według danych z połowy XVI wieku wieś
liczyła 7,5 łanów kmiecych. Dziedziczył tu Jan Sierakowski herbu Dołęga.761
W następnych latach był to najczęściej majątek możnej szlachty. W końcu
XVIII wieku dziedziczyła go rodzina Górskich.762
W pierwszej połowie XIX wieku Piotrów stał się ośrodkiem sporego majątku ziemskiego. Należały do niego wsie: Piotrów, Bielice, Holendry Czarne
i Zieleniec. Po uwłaszczeniu ziemi dworskiej przy majątku pozostał tylko
folwark Piotrów i nomenklatura (nie zamieszkały folwark) Zieleniec. Liczyły
one 1041 mórg, w tym 730 mórg gruntów ornych, 81 mórg łąk, 2 morgi pastwisk i 6 mórg lasu. W folwarku znajdowało się 19 murowanych budynków,
11 drewnianych. Na tym terenie znajdował się także młyn wodny, wiatrak
oraz cegielnia.763
Właścicielem majątku Piotrów był Feliks Higersberger (1820-1888). Była
to ciekawa postać tamtych czasów. Posiadał wiele majątków ziemskich. Z zawodu był prawnikiem i pracował początkowo w Sądzie Pokoju Okręgu Błońskiego. W 1863 roku sprawował stanowisko skarbnika Powstańczego Rządu
Narodowego powiatu gostynińskiego.
W 1888 roku Stefan Higersberger zmarł i majątek Piotrów odziedziczył
jego syn Stefan (ur. 1863). Był on dobrze przygotowany do zarządzania majątkiem, ponieważ studiował w Rydze w latach 1880-1884. Wstąpił tam do
Akademickiej Korporacji Arkonia i następnie był współzałożycielem Korporacji Welecja, w której aktywnie działał przez następne lata.764 Ożenił się ze
Stanisławą z Ossowskich. Miał z nią 5 synów i 2 córki. Trzej synowie ukończyli wyższe studia rolnicze i gospodarowali na wsi. Pozostali dwaj synowie
762
763
764
760
761
Pacuski K., Możnowładztwo..., s. 123.
Tamże, s. 125.
Regestr Diecezjów..., s. 847.
Słownik Geograficzny..., tom VIII, s. 212.
Działa ona aż do dziś
193
byli inżynierami. Stefan udzielał się społecznie pozostając na przykład sędzią
gminnym – wybrała go na tą funkcję ludność gminy Rataje. Jego propolska
działalność nie spodobała się władzom rosyjskim i w 1905 roku odwołano
go z funkcji sędziego. Ludność wybrała go ponownie, ale władze powiatowe go nie zatwierdziły. Gdy ludność znowu go wybrała na sędziego, Rosjanie
aresztowali Higersbergera. Wydostał się z więzienia dzięki łapówkom. Stefan
Higersberger mieszkał i gospodarował w Piotrowie do 1910 roku, następnie
przeniósł się do Warszawy gdzie pracował w Zarządzie Towarzystwa Ubezpieczeń od Ognia i Gradu „Snop”. Był jego założycielem. Dalej gospodarował Piotrowem ciągle dojeżdżając w każdą sobotę. Na miejscu majątkiem
opiekował się zarządca. Do 1929 roku Stefan kierował Towarzystwem „Snop”
w Warszawie, następnie na stałe osiadł w Piotrowie. Zmarł w dniu 1 września
1932 roku i jest pochowany na cmentarzu w Białotarsku. Piotrów oddziedziczył syn Jan.765 W 1945 roku majątek Piotrowo został rozparcelowany.
Miejscowość Piotrów w 1827 roku liczyła 23 domy i 196 mieszkańców.
Natomiast w 1888 roku było tutaj 15 domów i 200 mieszkańców. Według danych z 1921 roku funkcjonował tylko folwark Piotrów liczący 9 domów i 207
mieszkańców.766
PODGÓRZE
Podgórze początkowo zwało się Heineleben. Powstało na przełomie XVIII
i XIX wieku w ramach akcji kolonizacji niemieckiej w Prusach Południowych.
Kolonię o tej nazwie notują mapy z początku XIX stulecia.767 Niestety źródła
z XIX wieku nie opisują bliżej tej miejscowości, jedynie iż należała do gminy
Lucień.768 Po odzyskaniu niepodległości spolszczono nazwę na Podgórze.
W 1921 roku wieś Podgórze liczyło 20 domów i 110 mieszkańców, wśród
nich 47 osób deklarowało wiarę ewangelicką i 20 narodowość polską.769
Dziś częścią wsi Podgórze jest Stara Mysłownia. Stara Mysłownia jest
miejscem najstarszego osadnictwa w tej okolicy, starszego pod Podgórza
i Nowej Mysłowni (patrz Nowa Mysłownia). W latach 1867-1954 miejscowość
767
768
769
765
766
Konarska-Pabiniak Barbara, Saga Higersbergerów z Rataj, Notatki Płockie, 2003, 1/194.
Skorowidz miejscowości..., s. 31.
Special karte von Sudenpreuffen (mapa Gillego), 1802-1803.
Słownik Geograficzny wymienia tylko miejscowość w składzie gminy Lucień.
Skorowidz miejscowości..., Lucień.
194
należała do gminy Lucień, w latach 1954-1972 do gromady Bolesławów,
od 1973 roku do gminy Gostynin.
W okresie powojennym w Podgórzu funkcjonowała Szkoła Podstawowa.
POLESIE
Powstanie wsi Polesie to efekt niemieckiego osadnictwa z przełomu
XIX i XX wieku. Była to druga fala tego osadnictwa w okolicy Gostynina.770
W 1921 roku w tej wsi było 21 domów i 163 mieszkańców, w tym 59 niemieckich ewangelików.771
W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Rataje, w latach
1954-1959 do gromady Kozice, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.
POMORZANKI
Pomorzanki (dawniej Pomorzany) prawdopodobnie powstały we wczesnym średniowieczu. W tym okresie w wyniku wielu wojen sprowadzono do
kraju sporą liczbę jeńców. Była to ludność cywilna, którą osadzano na ogromnych przestrzeniach państwa. W wyniku wojen Bolesława Krzywoustego (początek XII wieku) z Pomorzanami sprowadzono do Polski wielu Pomorzan
i tak założono kilka wsi o nazwie Pomorzany. Tak prawdopodobnie było
i w tym przypadku. Właśnie jeńcy zasiedlali wolne przestrzenie. Początkowo była to własność książęca, lecz z czasem władca przekazał wieś jakiemuś
rycerzowi w dowód jego wiernej służby. Pierwsze wzmianki źródłowe o tej
wsi pochodzą dopiero z 1427 roku. Notowano wówczas Grabia z Pomorzan,
świadka w sprawie rozgraniczenia dóbr Zakrzew i Piotrowo. W 1444 roku zawarto ugodę pomiędzy biskupami włocławskim i płockim. Według tego dokumentu Pomorzany były podzielone między czterech właścicieli: Bezwoldy,
Wlodkonis, Prandothe, Grabye. Nazwy te powstały od przydomków właścicieli: Bierwołt, Włodek, Prędota i Grabia.772 Są to typowe imiona średniowieczne
Szubska-Bieroń E, Osadnictwo..., s. 269.
Skorowidz miejscowości..., s. 31.
772
Pacuski K., Możnowładztwo..., s. 332.
770
771
195
rycerstwa polskiego. Zatem już wtedy istniały tutaj cztery mniejsze osady.
W każdej z nich funkcjonował niewielki folwark i po kilka łanów uprawianych przez kmieci. Kolejne dane pochodzą z 1471 roku, kiedy to wymienia
się następujących właścicieli wsi: Jana, Prędotę, Pawła, Stanisława i Mikołaja. Odrębnie odnotowano Pomorzany Andrzeja i Mieczka, kolejne działy tej
samej wsi.773
Akta sądowe często wspominają drobnych rycerzy z Pomorzan. W 1471
roku jest mowa o Jadwidze z Pomorzan, żonie Andrzeja z Pomorzan, występującej przeciw Sędce, córce Macieja z Dąbrówki. W 1475 roku wspomina się Mikołaja z Pomorzan, jednego z czterech rozjemców podziału braci
z Górek. Z kolei w 1497 roku wymienia się Mikołaja z Pomorzan, który nie
wziął udział wyprawie na Mołdawię króla Kazimierz Olbrachta. Król skonfiskował jego własność i przekazał Janowi Jukowskiemu – podkomorzemu
gostynińskiemu. W 1504 roku notowana jest sprawa Jana Pomorskiego, który
wszedł w konflikt z wieloma rycerzami z sąsiedztwa. Był to już szlachcic zaliczany do średniozamożnego rycerstwa. W 1510 roku Jan Żak z Pomorzan popadł w konflikt z biskupem płockim (wyrządził szkody w dobrach biskupich
w Białotarsku).774 Zmarł przed 1514 rokiem, pozostawiając synów Bartłomieja i Mikołaja. Obok szlachty średniozamożnej mieszkała tu również szlachta
zagrodowa. W 1525 roku Elżbiet z Pomorzan w ziemi gostynińskiej wniosła
mężowi 7 grzywien posagu, a ten zapisał jej 14 grzywien oprawy wdowiej (zabezpieczenie na wypadek śmierci męża). Były to kwoty bardzo niskie, jak na
ówczesne realia. W początkach XVI wieku dział ziemi w Pomorzach zwanych
Wielkimi należał do rodziny Kucieńskich. W 1563 roku istniał też dział Anny
z Gulczewa, wdowy po Jerzym Kucieńskim. W Pomorzanach mieszkali także
Pomorscy, lecz była to szlachta uboga. Jest notowana pośród szlachty cząstkowej i zagrodowej, czyli bez własnych kmieci. Prawdopodobnie Pomorscy
należeli do rodu Dołęgów.775
W XVI wieku wyróżniało się cztery osady związane z dawnym majątkiem Pomorzany: Pomorzany Wielkie, Bydlne, Mieczki (dziś Niecki) i Pomorzany (właściwe).
W XVIII wieku wyróżniano dwie miejscowości: Pomorzany Mniejsze
i Pomorzany Większe oraz oddzielne Niecki i Belno. W1782 roku dziedziczył
Tamże.
Tamże, s. 333.
775
Tamże, s. 335.
773
774
196
tutaj Rakowiecki – komornik łęczycki. W kilka lat później w Pomorzanach
Mniejszych dziedziczył Pomorski i Zaborowski, w Pomorzanach Większych
Gawarecki, Stanisław Kossowski i Przyłuski.776
Po powstaniu listopadowym wiele majątków w obwodzie gostynińskim
skonfiskowano, chodziło o osoby zaangażowane w powstanie. Były to na przykład dobra Pomorzany należące do Leszczyńskiego.777
Według opisu z drugiej połowy XIX wieku istniały dwie miejscowości mające w nazwie Pomorzany i Pomarzanki. Były to Pomorzany Folwark
i Pomorzany Strumieńskie wieś i folwark. Powyższe miejscowości wchodziły
w skład gminy Rataje i parafii Sokołów. Pomorzany Strumieńskie liczyły
102 mieszkańców, 471 mórg ziemi dworskiej i 5 mórg ziemi włościańskiej.
Do majątku Pomorzany Strumieńskie wchodziły przed uwłaszczeniem wsie
Belno i Pomorzany Strumieńskie. Po 1864 roku ten majątek obejmował
453 morgi gruntów.778 Według danych ze spisu powszechnego z 1921 roku
istniały tylko dwie miejscowości: Pomorzanki wieś i Pomorzanki folwark. Pomorzanki wieś liczyły 6 domów i 29 mieszkańców (w tym 13 ewangelików),
natomiast folwark 4 domy i 73 mieszkańców.779
W latach 1867-1954 Pomorzanki przynależały do gminy Rataje, w latach 1954-1972 do gromady Sokołów, w latach 1973-1987 do gminy Rataje,
od 1988 roku do gminy Gostynin.
RĘBÓW
Rębów znany jest od XIII wieku. Początkowo stanowiło własność prywatną, lecz w 1297 roku wieś kupili biskupi poznańscy. Wystawiono tutaj dwór,
w którym biskupi zatrzymywali się podczas swoich podróży po Mazowszu.
Dwór musiał być dość obszerny, skoro przyjmował tak znaczącego gościa.780
W 1363 roku biskup poznański Jan Doliwa przeniósł wieś na prawo średzkie i ustanowił tutaj sołectwo na dwóch włókach. Powstał zajad (taberna),
należący do sołtysa. Sołtys zyskał także łąkę (4 wozy siana rocznie). Sołtys
i kmiecie z tej wsi posiadali obowiązek służby na rzecz biskupa. Kmiecie
778
779
780
776
777
Osmałek M, Sokołów z dziejów kościoła..., s. 131.
Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 1773-1867, Warszawa 1929, s. 22.
Słownik Geograficzny..., tom VIII, s. 736.
Skorowidz miejscowości..., s. 31.
Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 125.
197
płacili po 12 groszy podatku rocznie i oddawano także dziesięcinę snopową na rzecz biskupa. Pierwszym znanym sołtysem był Andrzej, syn Rynka.
W 1419 roku sołectwo należało do rycerzy Jana i Jaranda ze Skłot z ziemi łęczyckiej. Według danych z połowy XVI wieku kmiecie z tej wsi uprawiali 5,5
włóki, sołtys uprawiał 2 włóki.781 Niewielkie wsie często ulegały zniszczeniu
w trakcie działań wojennych. Na przykład na początku XVIII wieku Rębów
został doszczętnie spustoszony i był osadą niezamieszkałą.782
Rębów związany był pierwotnie z parafią Białotarsk. Jednak plebani
w Solcu także rościli sobie prawo do tej wsi. Przez stulecia istniał spór o Rębowo między proboszczami. Dopiero od lat 70-tych XVIII wieku przeniesiono
go ostatecznie do parafii Solec.783 Mieszkańcy wsi woleli jednak przynależeć
do parafii białotarskiej, lecz ich wola nie została wysłuchana.784
Przez cały okres I Rzeczpospolitej była to własność biskupów poznańskich. Od przełomu XVIII i XIX wieku Rębów przeszedł na własność państwa.
W 1827 roku było tutaj 19 domów i 127 mieszkańców. W 1890 roku notowano
235 mieszkańców i 558 mórg gruntu. Miejscowość należała do gminy Rataje.
W Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego jest też mowa o przeznaczeniu części gruntów wsi pod osadnictwo wojskowe. Mieli tu otrzymać grunty
weterani wojenni.785 Potwierdza to spis powszechny z 1921 roku. Rozróżniano wtedy dwie wsie Rembów: Rządowy liczący 30 domów i 220 mieszkańców
oraz Sołdacki (żołnierski) z liczbą 7 domów i 46 mieszkańców.786
Rębów w latach 1867-1954 przynależał do gminy Rataje, w latach 19541959 do gromady Białotarsk, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach
1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.
ROGOŻEWEK
Rogożewek powstał na gruntach Rogożewa w XVI wieku (patrz Rogożewo) w wyniku podziału obszaru osadniczego Rogożewa. W XVI wieku znane są już dwie wsie: Rogożewo Wielkie i Rogożewo Małe dziś znane są jako
Tamże, s. 381.
Osmałek M., Solec z dziejów parafii..., s. 115.
783
Osmałek M., Białotarsk – szkic do historii kościoła i parafii, Rocznik Gostyniński, tom I, s. 221.
784
Tenże, Solec z dziejów parafii..., s. 117.
785
Słownik Geograficzny..., tom IX, s. 610.
786
Skorowidz miejscowości..., s. 31.
781
782
198
Rogożew i Rogożewek. Należały dawniej do parafii Gostynin. W XVI wieku
te dwie wsie liczyły łącznie 2,5 włóki i prawdopodobnie także dwa folwarki.
W Rogożewie Małym podatek płacił ówcześnie Michał Bunikowski, natomiast w Rogożewie Wielkim Sebastian Zaborowski.787 W końcu XVIII wieku
dziedziczyła tutaj pani Podczaska, właścicielka wielu majątków w okolicy.788
W Rogożewku notowano w XIX wieku osadnictwo niemieckie.789 Według danych z 1827 roku istniało tu tylko 5 domów i 59 mieszkańców. W końcu XIX wieku miejscowość opisano jako wieś włościańską liczącą 12 domów
i 97 mieszkańców. Obszar wsi wynosił 201 mórg (160 mórg ziemi ornej i 41
mórg łąk). Miejscowość należała do gminy Lucień.790
W 1921 roku w tej wsi było 13 domów i 90 mieszkańców, w tym 29 niemieckich ewangelików.791
Przysiółkiem Rogożewka jest osada Wyrobki Gostynińskie. Są one notowane już w pierwszych latach XIX wieku pod taką właśnie nazwą.792 Była to
śródleśna osada robotników leśnych.
Okolice Rogożewka w latach 30-tych XIX wieku. Zwracają uwagę niemieckie nazwy
i obszerne lasy, których teraz już nie ma.793
Tamże.
Regestr Diecezjów..., s. 459.
789
Szubska-Bieroń E, Osadnictwo niemieckie na ziemi gostynińskiej w XVIII i XIX wieku, Rocznik Gostyniński, tom I, s. 269.
790
Słownik Geograficzny..., tom IX, s. 685.
791
Skorowidz miejscowości..., s. 29.
792
Special karte von Sudenpreuffen (mapa Gillego), 1802-1803 i Topograficzna Karta Królestwa Polskiego,
Warszawa 1839.
793
Topograficzna Karta Królestwa Polskiego
787
788
199
Wykaz osób prowadzących działalność gospodarczą w 1929 roku na terenie gminy
Lucień z siedzibą w Rogożewku.794
W latach 1867-1954 Rogożewek należał do gminy Lucień, w latach 19541972 do gromady Bolesławów, od 1973 roku do gminy Gostynin.
RUMUNKI
Jest to bardzo młoda miejscowość. Powstała w końcu XIX wieku jako
polska kolonia. Księga hipoteczna dla tej wsi została założona w 1879 roku.795
W 1921 roku notowano tutaj 7 domów i 52 mieszkańców.796 Nazwa pochodzi
od rozpowszechnionego na wschodnim Mazowszu słowa „rumunki” oznaczającego rozproszone budownictwo.
W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Rataje, w latach
1954-1959 do gromady Krzywie, w latach 1960-1972 do gromady Solec,
w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.
Księga Adresowa Polski..., s. 1997.
Inwentarz AP Płock.
796
Skorowidz miejscowości..., s. 31.
794
795
200
RUSZKÓW
Ruszków prawdopodobnie powstał w XVI wieku. Jest zaznaczony na mapie XVI- wiecznego Mazowsza sporządzonej przez historyków.797 W XVIII
wieku była to dziedzictwo rodziny Mikorskich. Właścicielem był Józef Mikorski - podkomorzy gostyniński798 – najwyższy w hierarchii urzędników
ziemskich. W 1787 roku Ruszków kupił Wincenty Ciechomski, łowczy sochaczewski, poseł z ziemi gostynińskiej i cześnik sochaczewski. W 1789 roku
został starostą gostyniński.799
Ruszków był niewielką osadą. W 1827 roku liczyła zaledwie 7 domów i 62
mieszkańców. W końcu XIX stulecia była to wieś i kolonia włościańska (kolonia powstała w miejscu rozparcelowanego majątku ziemskiego). Miejscowość
liczyła 11 domów i 267 mieszkańców oraz 600 mórg ziemi. Notowano we wsi
szkołę początkową.800 Ta wspomniana wyżej kolonia Ruszków została zasiedlona przez osadników niemieckich. W 1921 roku były tutaj 23 domy i 176
mieszkańców, w tym 81 niemieckich osadników.801
W latach 1867-1954 miejscowość Ruszków należała do gminy Skrzany,
w latach 1954-1959 do gromady Kozice, w latach 1960-1972 do gromady
Sierakówek, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy
Gostynin.
Dziś Ruszków dzieli się na Stary i Nowy. „Stary” prawdopodobnie jest
miejscem starszego osadnictwa. „Nowy” powstał prawdopodobnie na gruntach dawnej kolonii (wcześniej folwarku).
RYBNE
Rybne jest dość młodą miejscowością. Pierwsze pewne dane o niej pochodzą dopiero z 1921 roku. Rybne zostało wymienione w trakcie spisu powszechnego z tego okresu. Mieszkało tutaj 69 osób w 11 domach. Wszyscy
deklarowali narodowość polską i wiarę katolicką.802
799
800
801
802
797
798
Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, Warszawa 1973.
Regestr Diecezjów..., s. 461.
Boniecki A., Herbarz..., tom III, s. 158.
Słownik Geograficzny..., tom X, s. 39.
Skorowidz miejscowości..., s. 32.
Tamże, s. 31.
201
W latach 1867-1954 Rybne należało do gminy Rataje, w latach 1954-1959
do gromady Kozice, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 19731987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.
Do Rybnego przynależą przysiółki Babska Huta i Nurwice. Babska Huta
powstała także na przełomie XIX i XX wieku prawdopodobnie na gruntach
wsi Baby. Być może wypalano tutaj węgiel drzewny i stąd nazwa. W 1921 roku
było tutaj 7 domów i 60 mieszkańców. Wszyscy byli Polakami.803
Natomiast Nurwice zostały założone przez kolonistów niemieckich na
przełomie XIX i XX wieku.804 W 1921 roku miejscowość liczyła 8 domów i 59
mieszkańców, w tym 37 ewangelików.805
SAŁKI
Niewielkie dziś Sałki mają dość odległą historię. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1476 roku. Wtedy to zapisano, że Jan z Sałek posiadał grunty w królewskiej wsi Kozice.806 W XVI wieku dziedziczyła tutaj rodzina Ostrowskich.807
Prawdopodobnie w wyniku wojen z XVII stulecia Sałki zostały opuszczone.
Podobnie było w kolejnym wieku.808 Dopiero w latach 30-tych XIX wieku
pojawiają się tutaj pierwsze zabudowania (Sułki).809 Był to folwark związany z dobrami Strzałki. W 1887 roku folwark ten liczył 451 mórg, w tym 370
mórg gruntów ornych. W tym właśnie czasie nastąpiło uwłaszczenie gruntów
dworskich i powstała samodzielna wieś Sałki w gminie Skrzany.810 W 1921
roku w Sałkach było 10 domów i 61 mieszkańców (wszyscy Polacy i katolicy).811
W Sałkach powstała szkoła podstawowa już na początku XX wieku.
Jej historia jest bardzo dobrze udokumentowana. Była to inicjatywa mieszkańców. Władze gminy Skrzany odkupiły od mieszkańca wsi Stanisława Świtka plac o wielkości 28 arów i wystawiły budynek szkolny wielkości około 60
m2. Posiadał jedną dużą izbę lekcyjną i mieszkanie dla nauczyciela. W 1908
roku szkoła rozpoczęła działalność. Pierwszym nauczycielem został Józef
Tamże.
Szubska-Bieroń E, Osadnictwo..., s. 269.
805
Skorowidz miejscowości..., s. 31.
806
Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 352.
807
Źródła Dziejowe..., s. 208.
808
Osmałek M., Solec z dziejów parafii..., s. 115.
809
Topograficzna Karta Królestwa Polskiego.
810
Słownik Geograficzny..., tom X, s. 221.
811
Skorowidz miejscowości..., Skrzany.
803
804
202
Błaszczyński, który uczył przez trzy pierwsze lata. Następnie nauczycielem
został niejaki Śliwonik i od 1914 roku Chybiński. Naukę przerwała I wojna
światowa. W 1915 roku została wznowiona. Uczył tutaj Władysław Szpaderski z zawodu kolejarz. Do tej pory bardzo dobrze wspomina się jego osobę. Założył bibliotekę koło Macierzy Szkolnej i ufundował sztandar szkolny.
Po zakończeniu wojny pracowali w tej szkole: Antonina Lamparska, Antonina
Lipińska i od 1920 roku Barbara Janina Ręczyńskam, która założyła kronikę
szkolną. Szkoła była centrum kulturalnym wsi. Odbywały się przedstawienia teatralne. Prowadzono także zajęcia dla dorosłych. W 1935 roku powstało
przy szkole Koło Gospodyń Wiejskich.812
Początkowo była to placówka jednoklasowa, od roku szkolnego 1931/1932
z kolei dwuklasowa. W szkole uczyła także Maria Ręczyńska – córka kierowniczki.813
Przed II wojną światową w miejscowej szkole rozpoczęły pracę Czesława
Sobocińska i Józefina Czarnecka. W roku szkolnym 1938/1939 pobierało tutaj
naukę ponad 100 dzieci.
Naukę szkolną przerwała wojna. W marcu 1940 roku zamknięto wszystkie polskie szkoły. Kierowniczka szkoły prowadziła tajną naukę. Szczęśliwie
budynek szkolny przetrwał lata wojny i już w lutym 1945 roku wznowiono naukę. Pracę rozpoczęła Barbara Ręczyńska oraz Wanda Szulawa. Od 1946 roku
naukę prowadzono w pięciu oddziałach. Barbara Ręczyńska prowadziła nadal placówkę. Nauczyciele jednak często się zmieniali. Rozwijająca się szkoła
musiała posiadać większe budynki. Wydzierżawiono sąsiedni lokal i przygotowano do nauki (od roku 1957/1958). W roku później w szkole zorganizowano także klasę siódmą. Cały czas prowadzono zajęcia dla dorosłych. W 1960
roku świętowano 40 lecie pracy Barbary Ręczyńskiej. W rok później odeszła
na emeryturę. Zmarła w 1975 roku. Zamknięto w ten sposób pewien rozdział
w historii szkoły. Kierownikiem został Stanisław Wysocki (od 1961 roku).
W 1963 roku Sałki uzyskały światło elektryczne, w rok później przystąpiono do budowy nowej szkoły. W roku szkolnym 1968/1969 rozpoczęto naukę
w nowym gmachu. Otwarcie nowej szkoły było jednocześnie świętem całej wsi.814
W latach 70-tych Szkoła Podstawowa w Sałkach stała się filią Zbiorczej Szkoły Podstawowej gminy Rataje z siedzibą w Sokołowie. Uczyły się
Bigus Jolanta, Niemal sto lat szkoły w Sałkach (1908-1997), „Rocznik Gostyniński”, s. 203-222.
Tamże.
814
Tamże.
812
813
203
tutaj dzieci w klasach I-V. W następnych latach jednak Sałki odzyskały „samodzielność”. W Sałkach dyrektorem została Irena Wysocka. Liczba dzieci
w tym czasie nie przekraczała 40. W 1983 roku powrócił kierownik Stanisław
Wysocki i prowadził szkołę do 1987 roku. Nowym kierownikiem została Maria Radziejewska. W 1993 roku Sałki ponownie stały się szkołą filialną. Liczba
dzieci spadała. W 1997 roku władze gminy podjęły decyzję o likwidacji Szkoły Podstawowej w Sałkach.815
Sałki w latach 1867-1954 należały do gminy Skrzany, w latach 1954-1959
do gromady Kozice, w latach 1960-1972 do gromady Sierakówek, w latach
1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.
Warto jeszcze wspomnieć o licznych przysiółkach wsi Sałki: Koniec,
Lipa, Oko, Jankowo, Reszka. Wszystkie one powstały na początku XX wieku.
W okresie międzywojennym były to niewielkie osady liczące po kilka domów.
Wyjątkiem była Reszka – najmniejsza z nich wszystkich, ale najstarsza. Młyn
Reszka funkcjonował już w XVIII wieku.816
SIERAKÓW
Sieraków Nowy, czyli dzisiejszy Sieraków należał niegdyś do rodu Dołęgów. Jest to nieco młodsza część obszaru osadniczego zwanego Sierakowem
(patrz Sierakówek). Sierakówek znany jest od końca XV wieku. Niejaki Stanisław z Sierakowa Nowego został w 1491 roku podsędkiem gostynińskim.
Zmarł w 1505 roku.817 Jego synem był zapewne Jakub Sierakowski notowany
na początku XVI wieku. W 1509 roku posiadał urząd chorążego gostyńskiego, od 1518 był już podkomorzym. Jakub przed 1510 rokiem ożenił się z Barbarą z Szewców, wdową po Puczku. Dzięki temu uzyskał przywilej wójtostwa
w królewskiej wsi Długołęka. Jakub Sierakowski żył jeszcze w 1559 roku. Jego
synem był Stanisław Sierakowski podkomorzy gostyniński herbu Dołęga.
On to opłacał podatki z tej wsi w 1563 roku.818
W ciągu XVII i XVIII wieku obszerny majątek Sieraków często zmieniał właścicieli, jednak pozostawał w rękach możnej szlachty. W końcu XVIII
Tamże.
Regestr Diecezjów..., s. 459.
817
Pacuski K, Możnowładztwo..., s. 62.
818
Tamże.
815
816
204
wieku dziedziczyli tutaj Dembowscy.819 W tym okresie Sieraków wchodził
jeszcze w skład parafii Strzelce. W następnych latach jest notowany w parafii
Gostynin.
Według opisu ze Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego z 1888 roku
Sieraków Wielki, czyli współczesny Sieraków, to była wieś w gminie Skrzany.
Liczyła 17 domów i 396 mieszkańców. Miejscowy folwark liczył 1269 mórg,
w tym 1019 mórg ziemi ornej. Stosowano nowoczesne metody upraw. Zabudowania folwarczne składały się z 12 murowanych i 9 drewnianych budynków. Notowano pokłady torfu i wiatrak. Do 1864 roku w skład dóbr wchodziły
wsie: Sieraków i Holendry Sierakowskie.820
Właśnie w Sierakowie powstała druga w obwodzie gostynińskim cukrownia. Mieściła się na terenie dóbr ziemskich Romana Antoszewskiego.
Początkowo stosowała system ogniowy przy podgrzewaniu soku oraz gotowania syropu. W następnych latach przeszła na system parowy. Antoszewski
sprowadził dwa kotły parowe o sile sześciu koni mechanicznych każdy. Sok
wytwarzano przy użyciu pras hydraulicznych. Sprzęt sprowadzono z Niemiec
i Warszawy.821 Według opisów wartość produkcji w ciągu roku wynosiła 36
000 rubli. Zatrudniała 15 robotników. W 1873 roku cukrowania zakończyła
działalność z powodu braku kapitału obrotowego.822
W składzie Sierakowa znajduje się kilka przysiółków: Holendry Sierakowskie i Wielki Kociołek. W końcu XVIII wieku właściciele Sierakowa
sprowadzili na swoje tereny niemieckich czy też holenderskich osadników.823
Efektem tego osadnictwa była miejscowość Holendry Sierakowskie Był to
przykład osadnictwa typu holenderskiego w dobrach prywatnych. W 1798
roku notowano już tutaj szkołę ewangelicką.824 Wieś powstała na gruntach
Sierakowa i do 1864 roku wchodziła w skład tychże dóbr ziemskich. W 1921
roku istniało 6 domów zamieszkiwanych przez 57 mieszkańców. Wszyscy deklarowali narodowość polską i wiarę katolicką.825 Natomiast Wielki Kociołek
powstał już w czasach powojennych.
821
822
823
824
825
819
820
Regestr Diecezjów..., s. 723.
Słownik Geograficzny..., tom X, s. 580.
Chudzyński M., Gostynin i powiat gostyniński..., s. 237.
Słownik Geograficzny..., tom X, s. 580.
s. 262-263.
Szczepański J., Od zaboru pruskiego do powstania listopadowego..., s. 231.
Skorowidz miejscowości..., s. 32.
205
SIERAKÓWEK
Nazwa Sierakówek może wskazywać na dość młodą miejscowość, powstałą później niż Sieraków. Jest jednak inaczej. To właśnie Sierakówek jest
najstarszą częścią obszaru osadniczego zwanego kiedyś Sierakowem (dziś Sieraków i Sierakówek).
Sieraków notowany jest od 1389 roku. Właśnie w tymże roku ta miejscowość została w części (południowej) włączona do parafii Strzelce erygowanej przez Dobrogosta z Nowego Dworu, biskupa poznańskiego. Ten podział
między parafie Strzelce i Gostynin (północna część Sierakowa) dał początek
dwóm wsiom: Sierakowo Stare i Sierakowo Nowe.826 Z czasem Sierakowo Stare przyjęło nazwę Sieraków – Techmnay, następnie Sieraków Mały, a jeszcze
później Sierakówek. W XIX wieku obie nazwy używano wymiennie.
Natomiast Nowe Sierakowo nazwano Sieraków Wielki, a później po prostu Sieraków.
Sierakówek w XVI wieku zwano Sieraków – Techmany. W XVI wieku
były tutaj trzy działy ziemi, w sumie 7,5 włók osiadłych. W każdym z tych
działów prawdopodobnie był folwark.827 Na przedwojennych mapach można
odnaleźć część Sierakówka zwaną Techmany. Jeszcze w XIX wieku była to
samodzielna miejscowość. Miejscowi rycerze używali przydomku Techman,
co może wiązać miejscowe rycerstwo z jakimiś związkami (małżeńskimi)
z Niemcami. Pierwszym znanym w historii posiadaczem tej wsi był Stanisław Techman z Sierakowa w 1449 roku. Stanisław Techman występował
jako świadek przy podpisywaniu różnych dokumentów wystawionych przez
książąt mazowieckich (Siemowita V i Włodzisława I. Nie posiadał większych
urzędów, ale przypuszcza się, że był dworzaninem dworu książęcego. Należał według badaczy do średniozamożnej szlachty. Synami Techmana byli Jan
i Urban z Sierakowa, którzy w 1453 roku kupili dział ziemi w Leśniewicach.
Ich ojciec już nie żył, a oni posiadali wspólnie majątek ojcowski i kupowali następne grunty. Jan Techman herbu Dołęga po śmierci brata umacniał swoją pozycję i w 1486 roku był już podczaszym gostynińskim. Zmarł
w pierwszych latach XVI wieku.828 Synem Jana był Mikołaj Techman ze Starego Sierakowa.829
Pacuski K., Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 60.
Tamże.
828
Tamże, s. 61.
829
Tamże.
826
827
206
Sierakówek w XVIII wieku stanowił własność rodziny Kleniewskich.
Dziedziczył tutaj Stanisław Kleniewski – wojski mniejszy gostyniński żonaty z Antoniną Dembowską (prawdopodobnie z Sierakowa). Ich synem był
Maurycy Kleniewski, który przejął Sierakówek. Synem Maurycego i Józefy
Zawiszanki był Bolesław – kolejny dziedzic Sierakówka.830
Według opisu z końca XIX wieku Sierakówek Mały był wsią i folwarkiem
w powiecie gostynińskim i gminie Skrzany. W 1827 roku były tutaj 23 domy
i 289 mieszkańców. Miejscowość należała do parafii Gostynin.831 W końcu
XIX wieku miejscowy majątek ziemski posiadał gorzelnię parową z dziennym
zacierem 32 korców kartofli. Notowano tutaj 9 domów i 156 mieszkańców.832
W 1887 roku dobra Sierakówek Mały składały się z folwarków: Sieraków
Mały i Kleniew. Całością majątku było 766 mórg ziemi ornej, 122 mórg łąk,
21 mórg pastwisk i 184 mórg lasów. W folwarku znajdowało się 10 budynków murowanych, 13 drewnianych. Płodozmian był 8 i 10 polowy. Las był
nie urządzony. W folwarku Kleniew notowano 343 mórg ziemi ornej, 9 mórg
nieużytków. Płodozmian był 9 polowy. W skład dóbr do 1864 roku wchodziły
wsie: Sieraków Mały, Techmany, Stanisławów, Maryanów, Kleniew.833 Folwark
Kleniew został założony na pamiątkę Kleniewskich – właścicieli majątku.
W połowie XIX wieku właścicielem majątku był wspomniany wyżej Bolesław Kleniewski, który wprowadził tutaj wzorowe gospodarstwo.834 Gdy w 1861
roku wieś polską ogarnęło wrzenie społeczne i masowo odmawiano pracy na
polach folwarcznych, dochodziło nieraz do tragicznych zdarzeń. W grudniu
tego roku Bolesław Kleniewski został zamordowany przez Wincentego Cichowicza, pracownika miejscowego folwarku. Zrobił to z zemsty, ponieważ wcześniej sam został pobity przez Kleniewskiego za nierzetelną pracę.835
Kolejnym właścicielem majątku został Z. Łączyński, a ostatnimi właścicielami była rodzina Wodzińskich. Była to rodzina niezwykła. Konstancja
Wodzińska zaangażowała się w tworzenie Funduszu Narodowego, z którego pobierano środki na uzbrojenie armii tuż po odzyskaniu niepodległości
w 1918 roku. Wodzińska przekazała swoje kosztowności. Były to między
innymi ruble w złocie, marki w złocie i wiele drogocennych przedmiotów.
Boniecki A, Herbarz..., tom X, s. 123.
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego..., tom X, s. 580.
832
Tamże.
833
Tamże.
834
Tamże.
835
Chudzyński M., Gostynin i powiat gostyniński w latach 1832-1864, [w:] „Gostynin...”, s. 235.
830
831
207
Natomiast jej mąż, Michał Władysław Wodziński w latach 1918-1919 pracował
na stanowisku starosty gostynińskiego. Ten czas był bardzo trudny dla Wodzińskich, ponieważ miejscowy drewniany dwór spalił się w styczniu 1919 lub 1920
roku. Na miejscu spalonego dworu Wodzińscy wystawili nowy, który obmurowano. Wodziński zaangażował się w prace samorządu powiatowego w Gostyninie.
Przez kilka lat pełnił stanowisko prezesa sądu rozjemczego. Był też działaczem
sportowym. W 1920 roku zgłosił się na ochotnika do wojska i służył jako szeregowiec w 203 pułku ułanów. W następnych latach uczestniczył w organizowaniu
Powiatowego Komitetu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego.
Wodziński był inicjatorem założenia Szkoły Podstawowej w Sierakówku.
W 1928 roku przekazał grunt pod budowę szkoły. Do Komitetu Budowy Szkoły należeli także: wójt gminy Skrzany – Stobbe, nauczyciel Józef Żółtowski
i gospodarze z Sierakówka: Jan Surma i Tomasz Kostrzewa oraz gospodarze
ze wsi Sałki: Syska, Świderski i Florczak. Budowa trwała rok i w październiku
1929 roku uroczyście oddano do użytku (i poświęcono) dwukondygnacyjny
budynek. Kierownikiem szkoły został Józef Żółtowski. W dniu 24 czerwca
1931 roku na terenie szkoły odsłonięto pomnik Józef Piłsudskiego. W 1937
roku powołano komitet fundacji sztandaru szkoły. Zaangażowane osoby to:
Surma, Śniadała, Kucharek, Świdrowski, Czapiewski, Wodziński, Pawłowski,
Imbirczyk i Habasiński. W 1938 roku szkoła posiadała już sztandar, który
zaginął w czasie wojny, lecz obecnie Szkoła posiada replikę tego przedwojennego. Ufundowany został przez księdza kanonika Jerzego Ławickiego.836
Wodziński prawdopodobnie przyczynił się także do powstania szkoły
w Leśniewicach. Jego inicjatywą było powołanie w tej wsi Ochotniczej Straży
Pożarnej w 1918 roku. Był jej prezesem aż do II wojny światowej. W 1927
roku zbudowano dla OSP remizę. W 1939 roku Wodzińscy pozostali w Sierakówku pomagając uciekinierom. Po wkroczeniu Niemców początkowo nie
wyznaczono zarządcy we dworze sierakowskim. Wodzińscy nie skorzystali
z okazji wyjazdu do Generalnej Guberni i we wrześniu 1940 roku Wodzińskiego aresztowano. Na szczęście został po kilku tygodniach zwolniony i szczęśliwie przeżył wojnę. Po wojnie ich majątek przejęło państwo a Wodzińscy
musieli wyjechać. Zamieszkali w Sopocie. Michał Wodziński zmarł w 1953
roku, Konstancja Wodzińska w 1968 roku.837
http://zspig.sierakowek.szkolnastrona.pl.
Pabiniak-Konarska Barbara, Renesans dworku w Sierakówku, „Głos Gostyniński” – pismo regionalne, nr 10
(185), 2005, s. 4.
836
837
208
W 1921 roku we wsi notowano 19 domów i 145 mieszkańców. Wszyscy
deklarowali narodowość polską i wiarę katolicką.838 Obok wsi funkcjonował
też folwark o tej samej nazwie liczący 7 domów i 153 mieszkańców. Wszyscy
byli Polakami i katolikami.839
W czasie wojny w budynku szkolnym kwaterowało wojsko.840
W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Skrzany, w latach
1954-1972 do gromady Sierakówek, od 1973 roku do gminy Gostynin. Sierakówek przez kilkanaście lat pozostawał siedzibą władz gromadzkich – lokalnej administracji. Funkcjonowała tutaj Szkoła Podstawowa i Gromadzka Biblioteka.
W latach 70-tych i 80-tych w Sierakówku funkcjonowała Biblioteka Gminna.
Po wojnie naukę w miejscowej Szkole Podstawowej rozpoczęto dopiero w maju 1946 roku. Kierownikiem został niejaki pan Osiński, następnie
Helena Gacoń, która kierowała placówką do 1962 roku. Przy szkole działał
także system nauki wieczorowej dla dorosłych. Powstał zespół pieśni i tańca.
W następnych latach działał Zespół Przysposobienia Rolniczego i harcerstwo.
Od 1962 do 1981 roku Szkołą Podstawową w Sierakówku kierował Klemens
Figiel. Od 1965 roku była to placówka 8 klasowa. W 1981 roku dyrektorem
szkoły została Wanda Owczarek, następnie (od 1983 roku) Henryka Trawczyńska. Do Szkoły Podstawowej w Sierakówku należał punkt filialny w Osinach (do 1990 roku). W 1987 roku zawiązał się Społeczny Komitet Budowy
Szkoły, ponieważ stary, przedwojenny budynek przestał dobrze pełnić swoje funkcje. Komitet wkrótce zakończył działalność bez większych efektów.
W 1992 roku wznowił działalność pod kierownictwem Ryszarda Ruty.
W 1995 roku powstało nowe skrzydło szkoły. W 1999 roku miejscową Szkołę Podstawową przekształcono w placówkę 6 klasową. Podporządkowano jej
filię szkolną w Leśniewicach. Powstał także zamiejscowy oddział Gimnazjum
z Białotarska. Rozpoczęto przygotowania do budowy nowego budynku, ponieważ stary nie nadawał się już do użytku. W 2003 roku rozpoczęto inwestycję. W tym samym roku powołano Zespół Szkoły Podstawowej i Gimnazjum
w Sierakówku. W tym okresie likwidacji uległa szkoła w Skrzanach i dzieci
przeniesiono do Sierakówka. W dniu 1 września 2004 roku w Sierakówku
otworzono nowy, piękny budynek szkolny. Szkole nadano imię Józefa Piłsudskiego – także przedwojennego patrona.841
Skorowidz miejscowości..., s. 32.
Tamże.
840
http://zspig.sierakowek.szkolnastrona.pl
841
Tamże.
838
839
209
SKOKI
Skoki były ośrodkiem młynarstwa. Tutejszy młyn miał istnieć już w XVI
wieku i stanowił własność rycerską.842 Warto jeszcze wspomnieć, że tutejszy
młyn nie był jedyny. Historycy umiejscawiają w tej okolicy również młyny:
Pasek, Żelazny i Mniszek. Wszystkie działały w XVI wieku i stanowiły własność rycerską. Było to prawdziwe „zagłębie młynarskie”. W XVII wieku młyn
Skoki prawdopodobnie zaprzestał działalności, aby odrodzić się w XVIII wieku. Nie wymienia go Regestr Diecezjów z 1783 roku, ale jest w Lustracji dóbr
królewskich z 1789 roku.843
W 1827 roku było tu już 10 domów i 68 mieszkańców. Prawdopodobnie wokół młyna powstała większa miejscowość – kolonia osadników niemieckich. Może na to wskazywać większa liczba domów i mieszkańców niż
w ośrodkach młynarskich oraz nazwa, która figuruje na mapie z 1839 roku
– Kolonia Skoki.844 Opis z końca XIX wieku wskazuje, że nadal kontynuowano tutaj tradycje młynarskie. Funkcjonował młyn wodny i staw liczący 20
mórg. Wieś liczyła 10 domów i 83 mieszkańców. Miejscowość związana była
z parafią Trąbki i gminą Szczawin Kościelny.845
W 1921 roku notowano tutaj (wieś i osada młyńska) 11 domów i 73
mieszkańców (w tym 3 ewangelików).846 Właścicielem majątku Skoki był Feliks Przybylski.847
SKRZANY
Skrzany znane były już w 1380 roku, jednak prawdopodobnie wieś istniała już od XIII wieku. Skrzany wchodziły niegdyś do starej parafii Trębki powstałej w 1303 roku. Początkowo wieś rządziła się prawem polskim, dopiero
po 1382 roku ustanowiono w tej wsi prawo niemieckie i wójtostwo.848
Była to wieś książęca i następnie królewska w ramach starostwa gostynińskiego. Skrzany według lustracji dóbr królewskich z 1564 roku posiadały
844
845
846
847
848
842
843
Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, Warszawa 1973.
Lustracja dóbr królewskich, 1789, s. 199.
Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839.
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego..., tom X, s. 684.
Skorowidz miejscowości..., s. 34.
Walczak E, Gostynin..., s. 405.
Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 356.
210
grunt „średni” i pola trojne (uprawiane w systemie trójpolówki). Całość wsi
obejmowała 51 włók, wśród nich były 4 włóki wójtowskie. W całej wsi mieszkało 54 kmieci. Ich obowiązkiem było płacenie czynszu po 22 grosze rocznie. Mieszkało tutaj także 21 zagrodników płacących po 9 groszy czynszu.
Dodatkowo kmiecie oddawali po 8 korców owsa rocznie. Oprócz czynszu
i danin w owsie mieszkańcy wsi oddawali na rzecz starostwa: kury, gęsi, jajka,
konopie i siemię lniane.849 Posiadali też obowiązek pracy po 3 dni w tygodniu
od św. Jana do św. Michała i po dwa dni w pozostałej części roku.850
Notowano także dwie karczmy oraz jednego włodarza na 1 włóce ziemi.851
W 1617 roku ponownie zlustrowano tę wieś. Posiadała 51 włók, wśród
nich 4 włóki wójtowskie (przywilej wójtowski należał do Garwarskiego).
Folwark przejął kolejne 6 włók. 2 włóki należały do wybrańców, czyli chłopów, którzy od czasów Stefana Batorego byli zwolnieni od czynszów i danin,
ale zobowiązani do służenia w wojsku. Tylko 11 włók było w pełni zagospodarowanych. Oznaczało to spory spadek zagospodarowania ziemi od czasów
połowy XVI wieku.852 Na polach folwarcznych w Skrzanach uprawiano żyto,
jare żyto, pszenicę, jęczmień, owies, groch, tatarkę.
We wsi mieszkało także 6 zagrodników (w 1564 roku było ich 17). Dodatkowo jest wzmianka o zdunach. Była także przy wsi karczma szynkująca
piwo dworskie.853
Lustracja dóbr królewskich z 1661 roku informuje o zupełnym zniszczeniu terenu wsi w trakcie działań wojennych. W całej wsi liczącej wcześniej
51 włók ziemi, uprawiano tylko 2 włóki przez 2 kmieci, mieszkało tutaj i uprawiało grunty dodatkowo 5 zagrodników. Zatem cała wieś liczyła tylko kilka
nędznych zabudowań. Zabudowania folwarczne zostały spalone. Istniała jednak tutaj karczma dworska.854
Według lustracji dóbr królewskich z 1789 roku królewska wieś Skrzany
należała do starostwa gostynińskiego. Leżała o półtorej mili od Gostynina.
Notowano tutaj 32 gospodarzy, wśród nich 17 uprawiało jednowłókowe gospodarstwa. Z tego tytułu pracowali na polach folwarcznych po 2 dni w tygodniu wołami z własnym sprzężajem (własnymi narzędziami). Oddawali też
Lustracje województwa rawskiego 1564...,s. 116.
Tamże.
851
Tamże.
852
Lustracje dóbr królewskich XVII wieku..., s. 92.
853
Tamże.
854
Tamże, s. 216.
849
850
211
kapłony na rzecz starostwa. 12 gospodarzy w tej wsi uprawiało po pół włóki
ziemi i z tego tytułu robili wołami w tydzień i osobno kapłony z ogrodów dają.
Pozostałych 3 gospodarzy posiadających najmniejsze obszary gruntów pracowali na rzecz folwarku. Tradycją tej wsi było garncarstwo. Aż 18 gospodarzy
zajmowało się tym fachem płacąc specjalny podatek zwany piecowym.855
Obok wsi znajdował się folwark dworski, który składał się łącznie z 4 pól
uprawnych oraz znacznego obszaru łąk. Na folwark składał się także dwór drewniany opisany szczegółowo w lustracji. Były też stajnie, owczarnie, spichlerze,
stodoły. Wszystkie te budynki były jednak stare i wymagające remontu. Znajdował się tam także niewielki browar oraz karczma (wjezna, snopkiem poszyta).
Przy wsi znajdował się także obszar wójtostwa formalnie należący
do rodziny Przeuskich lecz dzierżawione przez Ciechomskiego – starostę
gostynińskiego. Na obszarze wójtostwa mieszkało dwóch gospodarzy, jeden
z nich użytkował włókę ziemi, drugi pół włóki. Pracowali na polach wójtostwa „wołami”.856
Opis miejscowości znajduję się w Słowniku Geograficznym Królestwa
Polskiego. W 1827 roku notowano tutaj 40 domów i 366 mieszkańców.
W Słowniku zapisano: Gospodarstwo folwarczne staranne i zamożne. Włościanie tutejsi hodują owce rasy poprawnej. Miejscowość liczyła 36 domów i 790
mieszkańców (około 1890 roku).
W Skrzanach znajdowała się gorzelnia parowa z produkcją 27 000 rubli rocznie, cegielnia i smolarnia. W 1872 roku folwark Skrzany wraz z osadą leśną Smolarnia liczył 2497 mórg obszaru, w tym grunty orne stanowiły
953 mórg, łąki 187 mórg, lasu 1151 mórg, zarośli 30 mórg, nieużytków 176
mórg. W folwarku znajdowało się 14 murowanych budynków, 20 drewnianych. Prowadzono płodozmian 5 i 7 polowy. Las był urządzony. W skład dóbr
poprzednio wchodziły wsie: Skrzany, w której powstały w trakcie uwłaszczenia 64 gospodarstwa rolne na 225 morgach ziemi, Nowa Wieś, Stanisławów,
Justynków.857
Na przełomie XVIII i XIX wieku dobra Skrzany przeszły na własność
kolejnych rządów (Królestwa Prus, Księstwo Warszawskie, Królestwo Polskie). Któryś z tych rządów sprzedał dobra Skrzany prywatnym właścicielom.
Do 1856 roku dobra Skrzany należały do rodziny Władysława Orsettiego.
Lustracja województwa rawskiego 1789, s. 193.
Tamże, s. 194.
857
Słownik Geograficzny..., tom X, s. 722.
855
856
212
Następnie przeszły na własność rodziny Higersbergerów. Pierwszym właścicielem był Feliks Higersberger.858 Była to rodzina niezwykle zasłużona w dziejach Gostynina i Polski. Feliks Higersberger dziedziczył tutaj do roku 1888,
daty swojej śmierci. Następnie Skrzany przejął jego syn Tomasz, który posiadał ten majątek w latach międzywojennych.859
W dobrach Skrzany w XIX wieku mieszkało sporo osadników niemieckich. Zajmowali się oni także uprawą winorośli.860 Warto dodać, że Skrzany
były początkowo siedzibą urzędu gminy o tej samej nazwie, w następnych
latach przeniesiono siedzibę do Sierakówka.
Przedwojenne Skrzany to właściwie tylko dwór i zabudowania folwarczne.
Tak przekazuje spis powszechny z 1921 roku (10 domów i 218 mieszkańców861)
oraz mapy z lat 30-tych XX wieku. W okresie powojennym działała tutaj Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna. Rozwijała się także Ochotnicza Straż Pożarna. Już w okresie przedwojennym w Skrzanach funkcjonowała także Szkoła
Podstawowa. Podobnie było w następnych latach.
SOKOŁÓW
Wieś Sokołów w średniowieczu była gniazdem rodowym Dołęgów. Ówcześnie zwano ją Sokołowo. Oddalona była o 30 km od Płocka, czyli jeden
dzień drogi. Była więc dogodnym miejscem postojów na miejscowym szlaku
drogowym z Płocka i Gostynina do ziemi łęczyckiej.862
Pierwsze wzmianki pochodzą z 9 września 1398 roku, kiedy Stanisław
zwany Gradem otrzymał potwierdzenie zakupu od księcia Siemowita IV. Jednocześnie książę nadał wsi prawo niemieckie. Właściciel Sokołowa zobowiązany był płacić jedynie po 2 grosze praskie z osiadłej włóki. Zwolniono też
Stanisława od kar sądowych z wyjątkiem książęcych. Niedługo potem Stanisław Grad ufundował w Sokołowie drewniany kościół parafialny nadając mu
3 włóki ziemi. W dniu 22 grudnia 1404 roku biskup płocki Jakub erygował
tutaj parafię.863
s. 263.
Walczak Ewa, Gostynin w okresie..., s. 405.
860
Szubska-Bieroń E, Osadnictwo niemieckie na..., s.257.
861
Skorowidz miejscowości..., s. 32.
862
Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 64.
863
Tamże.
858
859
213
Podczas rozgraniczania diecezji w 1444 roku parafię Sokołów przyłączono do diecezji płockiej i ustalono, że dziesięcina z Sokołowa będzie przeznaczona dla miejscowego plebana. Przy tej okazji określono także granice nowej
parafii. Przyłączono do niej Pomorzany, Jukowo i Sokołów wyłączone z parafii Białotarsk. Natomiast Zaborowo Nowe i Stare oraz Jastrzębia wyłączono
z parafii Gostynin, przyłączając do nowej parafii.
Właściciel wsi, Stanisław Grad, należał do ważniejszych postaci ówczesnego księstwa mazowieckiego (za czasów książąt Siemowita III i Siemowita
IV). W początkach XV wieku sprawował urząd podkomorzego płockiego i następnie wojewody płockiego. Dowodził wojskami mazowieckimi pod Grunwaldem. W pierwszej połowie XV wieku należał do ścisłej elity księstwa.864
Synami Stanisława byli Stanisław i Krystyn, którzy podzielili się znacznym majątkiem ojcowskim. Sokołów przypadł Stanisławowi młodszemu. Należał do wykształconych ludzi, studiował w Krakowie i nawet przez jakiś czas
pełnił funkcje duchowne. W 1441 roku objął Sokołowo, które stało się jego
główną siedzibą. Pełnił urząd chorążego gostynińskiego i następnie łowczego
gostynińskiego. Zmarł przed 1476 rokiem. Synem i następcą w Sokołowie był
Mikołaj z Sokołowa, który nie pełnił już żadnych urzędów. Pisał się już jako
Sokołowski. Jego synem był Stanisław Sokołowski, który ożenił się w 1476
roku z Małgorzatą, córką Jana Techmana podczaszego gostynińskiego z Sierakowa Starego. Tenże Stanisław przejął dobra rodzinne w Szreńsku pod bezpotomnej śmierci tamtejszych właścicieli (Szreńsk należał do jego przodka
Stanisława Grada wojewody płockiego) i stał się jednym z najbogatszych właścicieli ziemskich na Mazowszu. Zwał się odtąd Szreńskim i sprawował urząd
kasztelana wiskiego. Zakończył karierę jako wojewoda płocki. Dobra Sokołowa odziedziczyli jego synowie Jan i Mikołaj (posiadał jeszcze syna Feliksa). Pierwszy zmarł wcześnie, drugi gospodarował rozrzutnie i także wkrótce
zmarł. Sokołów przejął ich brak Feliks, czyli Szczęsny. W Sokołowie znajdowała się jedna z jego rezydencji. Żył w pierwszej połowie XVI wieku. Dzierżył
urząd cześnika gostynińskiego, następnie kasztelana rypińskiego i kasztelana
dobrzyńskiego. Od 1530 był też starostą płockim. Do niego należał także
Szreńsk gdzie wzniósł okazały zamek. Ożenił się z Barbarą Kościelecką, córką
wojewody poznańskiego. W latach 1532-1554 dzierżył urząd wojewody płockiego. Zmarł bezpotomnie i ród Szreńskich-Sokołowskich upadł.865
Tamże, s. 67.
Tamże, s. 71.
864
865
214
Na początku XVIII wieku właścicielką Sokołowa była Marianna z Hejdebreków Bratoszewska. Następnie dziedzicem Sokołowa została córka
Marianny z małżeństwa z Władysławem Góreckim – Anna z Góreckich
Sokołowska, chorążyna bydgoska. Potem dobra sokołowskie oddziedziczył
Piotr Szadkowski (przed 1763 rokiem). Był to kapitan gwardii koronnej,
dobrodziej miejscowej parafii. W końcu XVIII wieku Sokołów przejął Feliks
Szadkowski, łowczy gostyniński.
Sokołów i okolice na mapie Królestwa Polskiego z 1839 roku.866
W 1810 roku dobra Sokołów kupił Florian Bardziński żonaty ze Scholastyką z Modlińskich. Dochowali się czterech synów i córki. Bardzińscy
herbu Habdank pochodzili z ziemi łęczyckiej, gdzie posiadali sporo różnych
majątków. Florian Bardziński przekazał dobra sokołowskie swojemu synowi
Nepomucenowi, który formalnie w 1825 roku odkupił ten majątek od ojca.
Sokołów następnie należał do rodziny Bardzińskich aż do XX wieku. Bracia
Bardzińscy należeli do bardzo patriotycznej szlachty. Jeden z nich brał udział
w wojnach napoleońskich. W trakcie powstania listopadowego wszyscy bracia Bardzińscy zgłosili do niego akces. Nepomucen Bardziński brał udział
w tworzeniu lokalnej administracji powstańczej. Ożenił się z panną Mniewską, siostrą Feliksa Mniewskiego właściciela Kutna. Była to bardzo posażna
panna. Niedługo potem kupił majątki – Zaborów Stary i Nowy. Po powstaniu listopadowym Sokołów został skonfiskowany na jakiś czas, jako represje
za zaangażowanie Bardzińskiego.867 Bardzińscy zdołali ten majątek odzyskać. Następnie dobra sokołowskie odziedziczył syn Nepomucena – Zygmunt
Księga Adresowa Polski..., s. 1997.
Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 1773-1867, Warszawa 1929, s. 22.
866
867
215
Bardziński. Za jego czasów Sokołów był wzorowo prowadzony i przodował
gospodarczo, ale także kulturalnie. Żoną Zygmunta Bardzińskiego była Józefa Kołaczkowska herbu Habdank, córka generała wojsk polskich i Michaliny
z Kościelskich. Pochodziła z możnego i utytułowanego rodu.868
Zygmunt Bardziński zmarł w 1884 roku i ojcowizna przypadła Janowi
Bardzińskiemu, który dodatkowo dokupił Belno z kolonią Urszulin (1917).
Było to wspólne przedsięwzięcie z Bolesławem Wyganowskim z sąsiedniego
Franciszkowa. Jan Bardziński należał także do światłych ziemian. Był członkiem Stacji Doświadczalno-Rolniczej w Kutnie – organizacji założonej przez
ziemian z regionu. Prezesem tej stacji był Bolesław Wyganowski - przyjaciel
i wspólnik Jana Bardzińskiego. Do członków Stacji zaliczał się także Władysław Grabski - późniejszy prezes Rady Ministrów RP.
Synem Jana i Izabeli z Ciechanowieckiej był Jerzy Bardziński urodzony
w 1892 roku. W latach międzywojennych objął majątek Sokołów, Zaborów Stary i Belno. Była to bardzo ciekawa postać. Ukończył 7 klasową Szkołę Realną
w Krakowie. Świadectwo dojrzałości uzyskał w Warszawie. Studiował ekonomię polityczną w Oxfordzie i Szkołę Kawaleryjską w Twerze w Rosji. Przez 3 lata
studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim rolnictwo. Znał biegle kilka języków
(rosyjski, francuski, angielski i niemiecki). Był bardzo uzdolnionym kawalerzystą. Tworzył 1 pułk ułanów krechowieckich. Za wojnę 1920 roku otrzymał
order Virtuti Militari. Wniosek osobiście zaakceptował Józef Piłsudski. Posiadał też inne odznaczenia za przeprowadzenie brawurowych akcji bojowych.
Po wojnie pracował w polskim poselstwie w Londynie i polskim wywiadzie.
Przebywając w St. Moritz w 1928 roku wziął udział w olimpiadzie zimowej,
gdzie wszedł (przypadkowo) w skład polskiej załogi bobslejowej. Ożenił się
z Alicją z Halamów i zamieszkał w Sokołowie. W 1932 roku urodził się jego
syn. Niemal dokładnie rok później Jerzy Bardziński zmarł.869 Bardzińscy postanowili sprzedać majątek. W 1932 roku Sokołów kupił niejaki Grossman.870
Sporo danych zachowało się o parafii Sokołów. Pierwszy kościół wystawiony na początku XV wieku był drewniany. Kolejny powstał w latach
30-tych XVI wieku. Jego fundatorem był Feliks Szreński (Sokołowski).
W 1535 roku miała miejsce konsekracja świątyni.871 Kościół nosił wezwanie św. Anny oraz św. Stanisława. W początkach XVII wieku wspomina się
Marchewak D., Bardzińscy na Głaznowie i Sokołowie, brak miejsca i daty wydania.
www.olimpijski.pl
870
Walczak Ewa, Gostynin w okresie..., s. 405.
871
Osmałek M, Sokołów z dziejów kościoła i parafii, Rocznik Gostyniński, s. 114.
868
869
216
o dwuizbowej plebani, która w 100 lat później była już zrujnowana.872 Nową
plebanię zbudowano w końcu XVIII wieku. Jednak w tym okresie zrujnowany był już kościół sokołowski. Niestety brakowało funduszy na budowę
i remonty. Obowiązek taki spoczywał na kolatorach (opiekunach parafii),
lecz ci nie kwapili się do ponoszenia kosztów.873 Parafia utrzymywała się
z datków wiernych, ale też z gruntów ornych użytkowanych przez plebana
oraz z dziesięciny.874 Przy parafii funkcjonował cmentarz, jednak w końcu
XVIII wieku był już zrujnowany. W XIX wieku przeniesiono go w nowe
miejsce. W połowie tegoż stulecia miała miejsce epidemia cholery i zmarłych chowano w nowym miejscu, w lesie obok przysiółka zwanego Dendii
(obecnie część Osin). Do tej pory znajduje się tam krzyż i miejsce nosi nazwę
Lasu Cholerycznego.875
Z XVII wieku pochodzą zapisy o istnieniu szkoły parafialnej. W kolejnym
stuleciu parafia był już zbyt biedna na utrzymanie nauczyciela.876 Funkcjonował natomiast niewielki szpital – przytułek dla ubogich założony w 1721 roku
z fundacji Marianny z Hejdebreków Bratoszewskiej, wdowy po Władysławie
Góreckim następnie żony Samuela Bratoszewskiego, pisarza gostynińskiego.
Budynek przytułku liczył dwie izby i opiekował się pięcioma osobami. Nadzór
nad nim sprawował dwór sokołowski.877 W następnych wiekach dwór sokołowski nie kwapił się z dawaniem datków na rzecz szpitala. Mimo to funkcjonował aż do I wojny światowej staraniem kolejnych proboszczów.878
W okresie powstania styczniowego w tej miejscowości miała miejsce potyczka między powstańcami (pod dowództwem L. Oborskiego) i wojskami
rosyjskimi. Miało to miejsce 2 lub 3 września 1863 roku.
Według Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego w 1827 roku Sokołów liczył 21 domów i 141 mieszkańców. Do 1864 roku w skład dóbr sokołowskich wchodziły wsie: Sokołów, Dąbrowo, Niecki i Nieradze. W 1889 roku
miejscowy folwark liczył 927 mórg, w tym 541 mórg ziemi ornej. Zabudowania folwarczne obejmowały 14 murowanych budynków i 9 drewnianych.
Wspomina się także o nieurządzonym lesie i pokładach torfu.879
Tamże, s. 126.
Tamże, s. 129.
874
Tamże, s. 132.
875
Tamże, s. 135.
876
Tamże.
877
Tamże, s. 137.
878
Tamże, s. 138.
879
Słownik Geograficzny..., tom XI, s. 28.
872
873
217
W trakcie I wojny światowej Sokołów został w dużej części spalony
za sprawą działań wojennych. W dniach 13-15 listopada 1914 roku nacierały
tędy wojska niemieckie. Wskutek ostrzału artyleryjskiego zniszczono część
zabudowań wiejskich, dworskich i kościelnych.880
W okresie międzywojennym proboszczem w Sokołowie był młody ksiądz
Józef Szczepkowski. Za jego czasów rozbudowano miejscowy Dom Katolicki
oraz zbudowano organistówkę. Wyremontowano także kościół.881
W 1921 roku w Sokołowie było 14 domów i 114 mieszkańców. Wszyscy
deklarowali narodowość polską i wiarę katolicką. Miejscowy folwark liczył
11 domów i 166 mieszkańców.882
Według przekazów mieszkańców Sokołowa szkoła podstawowa w tej miejscowości rozpoczęła działalność już przed wojną. Była to placówka 7 klasowa.
Zajęcia odbywały się w dwóch miejscach: w domu pana Głąbińskiego w Sokołowie i pana Dąbrowskiego w Zaborowie Kolonii. Budowę gmachu szkolnego
rozpoczęto w 1938 roku, dzięki staraniom gospodarza Bronisława Rajskiego
i kierownika szkoły Leona Rewekenta oraz wójta gminy Rataje Feliksa Pyszkowskiego. Zaangażował się także proboszcz sokołowski i właściciel ziemski Grosman. W 1939 roku oddano do użytku piętrowy budynek z czerwonej cegły.883
W Sokołowie na cmentarzu parafialnym znajduje się mogiła zbiorowa
żołnierzy Wojska Polskiego poległych w dniu 16 września 1939 roku podczas
obrony tych ziem. Pomnik postawiono w 1968 roku. Wyryto na nim nazwiska
poległych żołnierzy i mieszkańców okolic.884
W trakcie okupacji niemieckiej, w 1940 roku, ksiądz Szczepkowski został
aresztowany i umieszczony w obozie koncentracyjnym. Zmarł w 1942 roku.
W trakcie wojny kościół w Sokołowie był opuszczony. W parafii pozostali jednak kościelny i jednocześnie grabarz Józef Lis oraz organista Bolesław Lachowicz. Ten ostatni próbował podtrzymać życie religijne w Sokołowie, za co został
aresztowany.885 Cały majątek kościelny oraz osobisty proboszcza został przejęty
przez władze niemieckie. Rozdzielono go pomiędzy niemieckich osadników.
W budynkach proboszczowskich trzymano krowy z folwarku sokołowskiego. Na
plebani założono szkołę dla polskich dzieci z niemieckim językiem wykładowym.
Osmałek M, Sokołów z dziejów kościoła..., s. 139.
Tamże.
882
Skorowidz miejscowości..., s. 31.
883
http://sokolow.edu.pl/historia.
884
Bigus Jolanta, Rejestr miejsc pamięci narodowej w Gostyninie i powiecie gostynińskim,
„Rocznik Gostyniński” tom III, s. 477.
885
Osmałek M, Sokołów z dziejów kościoła..., s. 141.
880
881
218
Szkoła funkcjonowała w wolne dni. W pozostałe dni dzieci zatrudniano do pracy przy budowie drogi do Nowego Zaborowa, przy pracach polowych.886
W trakcie wojny majątek Sokołów zarządzany był przez niemieckiego zarządcę.887
Po wojnie przystąpiono do odbudowy życia religijnego, kompletowania
sprzętów liturgicznych i majątku parafii. Część przedmiotów znaleziono. Według przekazów powojennego księdza proboszcza Michalskiego ludność masowo i zaangażowanie brała udział w życiu religijnym parafii sokołowskiej.888
Proboszczowie sokołowscy:
Nazwisko i imię
Nieznachowski Paweł
Grotkowski
Łazowski Wojciech Florian
Troszkiewicz Wawrzyniec
Sułkowski Wawrzyniec
Osiński Andrzej
Niesiołowski Mateusz
Osiński Andrzej
Osuchowski Wawrzyniec
Rosiński Andrzej
Silverius Marcinkiewicz
Truskolaski Piotr
Błaszkowski Mikołaj
Zieliński Ferdynand
Danecki Gerwazy Jan
Nauwczyński Józef
Wyrzykowski Włodzimierz
Radomski
Kaczyński Apolinary
Burakowski Vincenty
Podbielski Józef
Nitecki Marian
Łabędź Aleksander
Bogucki Telesfor
Okres pracy duszpasterskiej
1717-1725
Brak danych
1754
1759-1776
1780-1782
1782-1808
1808-1813
1813-1838
1838- 1839
1839-1840
1840-1858
1858-1859
1859-1869
1860-1875
1875-1892
1892-1897
1897-1899
1899-1903
1903-1906
1906-1911
1911-1913
1914-1916
1916-1925
1925-1936
Tamże.
Tamże, s. 139.
888
Tamże, s. 142.
886
887
219
Kaczyński Antoni
Szczepkowski Józef
Michalski Jerzy
Sosnowski Zygmunt
Makowski Zbigniew
Łuniewski Marian
Krawczyk Władysław
Chrzanowski Zenon
Roman Kazimierz
Adamowicz Bogdan
Rojek Dariusz
Topolewski Marek
1936-1937
1937-1940
1945-1956
1956-1960
1960-1984
1984-1985
1985-1989
1989-1992
1992-2000
2000-2005
2005-2009
Od 2009889
889
Miejscowość Sokołów w latach 1867-1954 należała do gminy Rataje,
w 1954 roku ustanowiono tutaj siedzibę lokalnych władz administracyjnych
– gromadzką radę narodową. W latach 1973-1987 miejscowość należała
do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.
Już w lutym 1945 roku wznowiła działalność miejscowa Szkoła Podstawowa. Organizatorem szkoły był kierownik Bolesław Król. Uczyły tutaj Jadwiga Król i Stefania Jentys – dawna właścicielka majątku Belno.890
Kierownicy Szkoły Podstawowej w Sokołowie:
891
Nazwisko i imię
Król Bolesław
Rembowski Eugeniusz
Nowiński Stanisław
Orłowski Wincenty
Bagrowski Henryk
Szajnecki Henryk
Studziński Antoni
Koprowicz Ewa
Kocielnik Ewa
Okres pracy
1945-1947
1947-1951
1951-1954
1954-1955
1955-1959
1959-1967
1967-1989
1989-2006
Od 2006891
W latach 60-tych XX wieku rozpoczęto zbieranie funduszy na rozbudowę gmachu szkolnego. W 1965 roku oddano do użytku nowe skrzydło szkoły.
Tamże, s. 153.
http://sokolow.edu.pl/historia.
891
Tamże.
889
890
220
W następnych latach rozpoczęła także pracę Szkoła Przysposobienia Rolniczego. Miejscowa Szkoła Podstawowa współpracowała z wieloma przedsiębiorstwami: PGR Sokołów, RSP Belno, OSM Krośniewice oraz GS SCh Rataje.
W drugiej połowie lat 80-tych XX wieku rozpoczęto przygotowania do dalszej rozbudowy szkoły. Sytuacja gospodarcza nie pozwalała na to i dopiero
we wrześniu 1995 roku oddano do użytku kolejne skrzydło szkoły. W tym
samym czasie nadano szkole imię Marii Kownackiej. W 1998 roku przekazano salę komputerową. W 2002 roku Szkoła Podstawowa zyskała sztandar
szkolny.892
W latach 1945-1993 roku istniało na terenie Sokołowa Państwowe Gospodarstwo Rolne o powierzchni 418 ha. Gospodarstwo prowadziło różnorodną
produkcję roślinną i zwierzęcą. PGR zajmował się również eksportem warzyw
i owoców z własnej produkcji oraz ze skupu. W latach 80-tych XX wieku PGR
zatrudniało ponad 80-ciu pracowników. W 1993 roku PGR zlikwidowano
i zagospodarowano przez Agencję Nieruchomości Rolnych. Grunty przekazano prywatnej osobie. Radykalnie spadło zatrudnienie. Duża część dawnych
pracowników PGR-u jest teraz bezrobotna i zamieszkuje na osiedlu bloków
mieszkalnych w Sokołowie.893
Warto dodać, że w Sokołowie w 1964 roku powstało Koło Gospodyń
Wiejskich. Początkowo należało do niego 10 kobiet. Miejscem spotkać pań
z Koła był dawny Dom Katolicki wybudowany w latach przedwojennych.
Po wojnie obiektem zarządzał GS Gostynin, który w 1985 roku przekazał go
na rzecz miejscowego KGW z przeznaczeniem na świetlicę środowiskową.
Dawne KGW współpracowało z Kółkiem Rolniczym. Organizowano zabawy
taneczne i inne imprezy kulturalne.
W 1980 roku zbudowano plac zabaw dla dzieci. W okresie wakacyjnym
czynny był tak zwany dzieciniec. To właśnie KGW było animatorem życia
kulturalnego całej wsi. Przez szereg lat w świetlicy organizowane były przy
współpracy z Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego pokazy żywieniowe, imprezy kulturalne, mające na celu propagowanie kultury ludowej. Miejsce to było
w zasadzie jedynym ośrodkiem kulturalnym i sportowym dla okolicznych
mieszkańców. Niestety na przełomie lat 80-tych i 90-tych świetlica podupadła. W ostatnich latach pojawiła się szansa na rewitalizację obiektu.894
Tamże.
Archiwum UG Gostynin, Plan Odnowy Miejscowości Sokołów.
894
Archiwum UG Gostynin, Plan Odnowy Miejscowości Sokołów.
892
893
221
SOLEC
Początki Solca sięgają XV wieku. Wieś należała do rodu Pomianów, niezbyt licznego rodu mazowieckiego. Jeden z przedstawicieli tej rodziny na
przełomie XIV i XV wieku pracował w kancelarii książęcej i przypuszcza się,
że promował swoją rodzinę na dworze książęcym. W tym też okresie Pomianowie otrzymali grunty na terenie późniejszego Solca i Wrzącej. Z 1427 roku
pochodzi wzmianka o Pakoszu z Solca, świadku podziału dóbr Pomianów
z pobliskiego Zakrzewa w powiecie kowalskim.895 Ten sam Pakosz z Solca
otrzymał kolejne nadania koło Gąbina w ziemi gostynińskiej. W 1475 roku
w aktach zapisano Janusza z Solca, który był jednym z rozjemców przeprowadzającym podział dóbr braci z Górek.896 Solec od czasów średniowiecza jest
ośrodkiem parafialnym w ramach diecezji płockiej. Początki parafii sięgają
przełomu XIV i XV stulecia. Według historyków była to fundacja prywatna
– szlachecka związana prawdopodobnie z rodem rycerskim Pomianów. Obszar parafii został wyodrębniony z dużo starszej parafii Białotarsk. Pierwsze pisane dokumenty o parafii pochodzą z 1506 roku, gdy spisano po raz
pierwszy parafie diecezji płockiej i dekanatu gostynińskiego (od XVI wieku).
Pierwsza świątynia z pewnością była drewniana – jak większość tego typu
budowli z tego okresu. Według danych z XVII wieku parafia nosiła wezwanie
św. Wojciecha i tak jest do chwili obecnej. Prawo patronatu nad parafią należało do właścicieli wsi Solec. To oni byli kolatorami kościoła. Posiadali wpływ
na powołanie proboszcza, ale także mieli obowiązek wspierania go oraz parafii.897 Z tego samego okresu wspomina się także Juranda z Solca. W 1501 roku
notuje się braci Mikołaja i Wawrzyńca z Solca.
Na przełomie XV i XVI wieku miejscowy ród rycerski sprzedał część Solca z przyległościami na rzecz Łąkoszyna, wojewody rawskiego. W podziale
dóbr spisanym krótko przed zgonem wojewody (rok 1503) Solec oraz miejscowości: Meszno, Łążek i Wrząca były własnością wojewody rawskiego. Następnie te dobra oddziedziczył Andrzej z Kutna – syn wojewody, który został
później kasztelanem gostynińskim i wojewodą rawskim (1518-1530).
Miejscowa szlachta posiadała jeszcze część Solca zwanego odtąd Solcem Większym. W 1511 roku dziedziczyli tutaj bracia: Jan, Mikołaj, Andrzej
Pacuski K., Możnowładztwo.., s. 181.
Tamże.
897
Osmałek M., Solec z dziejów ..., s. 107-108.
895
896
222
i Maciej. Była to dość zamożna rodzina, która przyjęła nazwisko Soleccy.
W następnych latach do sporej zamożności doszedł Andrzej Solecki, w połowie XVI wieku pełnił urząd skarbnika gostynińskiego.898
Dziedziczyli tutaj również Babscy z pobliskich Bab (Maciej Babski,
od 1557 roku Wojciech Babski).899
Pierwszy, drewniany kościół w Solcu powstał jeszcze w XV wieku. Według wizytacji kościelnej z początku XVI wieku był jeszcze w dobrym stanie.
Posiadał dwa ołtarze. Ściany kościelne były pomalowane, sufit był z desek.
Dach i okna były wciąż funkcjonalne. Przy parafii znajdowała się całkiem porządna plebania, biblioteka oraz dzwonnica z trzema dzwonami. Notowano
także szkołę parafialną. Nauczycielem był Grzegorz z Miszewa.900
W połowie XVII wieku powstał nowy kościół, także drewniany. Posiadał
dwa ołtarze, główny św. Wojciecha i drugi św. Antoniego z Padwy.
Dobroczyńcą parafii był ród Soleckich. W 1635 roku Andrzej Solecki
(to imię powtarzało się w rodzie) przekazał zapis na dobrach soleckich na
rzecz parafii. Kolejny zapis dla kościoła w Solcu przekazała Elżbieta z Soleckich Więckowska w 1725 roku. Pleban solecki posiadał od tej pory kilka włók
gruntu w Solcu i Wrzącej. Był to trudny czas dla parafii w Solcu. Plebania
uległa spaleniu, brakowało cmentarza.901 To właśnie Soleccy i następnie Więckowscy byli kolatorami i opiekunami kościoła z racji posiadania gruntów
w Solcu i Wrzącej. Od połowy XVIII wieku właścicielami tej wsi i kolatorami zostali Józef Dembowski wraz z żoną Salomeą z Gadomskich.902 Obok
kościoła i parafii znajdowała się ich siedziba. Posiadali wiele wsi w tej okolicy. Mimo zaangażowania Soleckich, Więckowskich i Dembowskich parafia
Solec była w złym stanie. Wizytacje kościelne z tego okresu pokazują obraz
zrujnowanego kościoła, nawet nie było plebanii, brakowało stałego plebana.
Grunty kościelne przejęli Dembowscy.903 Trudno teraz stwierdzić, kto był
winowajcą owego stanu parafii soleckiej, bowiem od wielu lat borykała się
z problemami. W XVII i XVIII wieku nie było stałego proboszcza. Msze odprawiali proboszczowie sąsiednich parafii. Z akt wynika, że upadało nawet życie
religijne na tym terenie. Niewiele osób chodziło do spowiedzi do sąsiednich
Pacuski K., Możnowładztwo..., s. 183.
Regestr Diecezjów Franciszka..., s. 461.
900
Osmałek M., Solec z dziejów..., s. 120.
901
Tamże, s. 121.
902
Tamże.
903
Tamże, s. 122.
898
899
223
kościołów.904 W końcu XVIII wieku msze odprawiali kapelanii mieszkający we dworze Dembowskich. Było to rozwiązanie tymczasowe.905 W 1781
roku zbudowano nową plebanię, lecz zamiast dachu posiadała tylko snopki
siana i brakowało plebana chętnego do jej zamieszkania. Ludność chodziła
na msze do Gostynina. Dembowska przekazała na rzecz parafii jej dawne
grunty, zbudowała stodołę, ale to wszystko było za mało, aby utrzymać plebana na odpowiednim poziomie.906
Kościół w Solcu remontowano w 1790 i 1858 roku, ale i tak była do budowla wiekowa i zrujnowana. W 1891 roku rozpoczęto budowę nowej świątyni. Budowa została zakończona w 1902 roku. Fundusze pochodziły ze składek
parafian i kwesty na terenie całego zaboru rosyjskiego. Odbyło się to za duszpasterstwa księdza Andrzeja Włostowskiego.907 Kościół zbudowano z palonej
cegły na planie krzyża łacińskiego w stylu neogotycko-nadwiślańskim. Został
wyposażony w jedną nawę, transept, prezbiterium, dwie zakrystie i ostrołukowe sklepienie. Zbudowano go obok starej świątyni na wzgórzu. Parafianom
zaczął służyć od 1903 roku. Prace wykończeniowe trwały długo. Parafia była
biedna, dodatkowo I wojna światowa przerwała niektóre prace. Kościół został
konsekrowany dopiero 23 maja 1923 roku.908
W trakcie II wojny światowej kościół solecki uległ znacznym zniszczeniom poprzez bombardowanie w dniu 15 września 1939 roku. Zniszczono
także inne budynki w Solcu: organistówkę (nowo zbudowana) i zabudowania
dworskie. Ksiądz proboszcz Antoni Szałkiewicz prowizorycznie naprawił kościół, jednak szybko sam stał się ofiarą działań niemieckich. W sierpniu 1940
roku aresztowała go żandarmeria niemiecka i został wywieziony do obozu
koncentracyjnego. Zginął w komorze gazowej wiosną 1942 roku.909 Kościół
i zabudowania parafialne niszczały przez całą wojnę. W XVI wieku obok Solca i Wrzącej wymienia się też w tej okolicy miejscowość Łężek, lecz później
zaginęła i nie można jej umiejscowić.910
W skład parafii wchodziły w 1672 roku miejscowości: Solec, Wrząca,
Ruszków, Dąbrówka, Rębów, Piotrów, Górki (dwie części), Sałki, Meszne oraz
Baby Małe i Duże.
Tamże.
Tamże, s. 123.
906
Tamże, s. 124.
907
Tamże.
908
Tamże, s. 125.
909
Tamże, s. 127.
910
Pacuski K., Możnowładztwo..., s.183.
904
905
224
Przynależność do diecezji płockiej zakończyła się w 1818 roku, kiedy
to włączono dekanat gostyniński do archidiecezji warszawskiej.911 Przynależność do dekanatu gostynińskiego trwa do dziś.
Parafia Solec nie należała do największych parafii w regionie. W 1776
roku liczyła zaledwie 175 wiernych. Dodatkowo w tym okresie mieszkało
w Solcu 10 Żydów. W 1782 roku do spowiedzi zgłosiło się 224 wiernych, w tym
64 dzieci. Dopiero w latach 60-tych liczba parafian przekroczyła 1 000. Liczbę
2000 przekroczono z kolei w 1920 roku.912
Opis Solca przedstawił Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego. Według
niego Solec był folwarkiem i dobrem w powiecie gostynińskim i gminie Rataje. Parafia znajdowała się na miejscu. W 1827 roku było tutaj 17 domów
i 149 mieszkańców, natomiast w końcu XIX wieku 210 mieszkańców. Folwark
liczył 2445 mórg, w tym 1290 mórg ziemi ornej. Zapisano, że gleba była w połowie pszenna. Wspomina się też o smolarni (osada licząca 13 mieszkańców
i 30 mórg ziemi), osadzie młynarskiej Jordanów i browarze.913
W 1921 roku Solec (wieś) liczył 9 domów i 50 mieszkańców. Natomiast
folwark liczył 3 domy i 114 mieszkańców.914
W okresie międzywojennym w Solcu istniał majątek ziemski należący
do Klemensa Ruszkowskiego. W połowie lat 30-tych Ruszkowski sprzedał
majątek Solec. Kupiła go rodzina Jędrzejewskich – adwokatów z Warszawy.915
W 1931 roku przy parafii w Solcu działało Bractwo Różańcowe oraz
Bractwo Najświętszego Sakramentu. W następnych latach liczba stowarzyszeń katolickich wzrosła. Przed samą II wojną światową działały: Katolickie
Stowarzyszenie Kobiet, Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej, Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej, Bractwo Różańcowe. Po II wojnie
funkcjonowały Bractwo Różańcowe, Bractwo Żywego Różańca i Bractwo III
Zakonu św. Franciszka. Prężnie działało koło ministrantów. 916
913
914
915
916
911
912
Osmałek M., Solec z dziejów parafii..., s. 109.
Tamże, s. 114.
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego..., tom XI, s. 44.
Skorowidz miejscowości..., s. 31.
Pękalski M., Aneks do ”..., b.p.
Osmałek M., Solec z dziejów..., s. 135.
225
Wykaz proboszczów parafii Solec:
917918
Nazwisko i imię
Wiśniewski Wacław
Bogurski Dominik
Kulesza Tadeusz
Szleszyński Piotr
Dobczyński Gaspary
Marcinkiewicz Silverius
Kobierski Kazimierz
Ostrowski Julian
Uściński Wincenty
Kostrzewo Wincenty
Żuchowski Karol
Słupski Karol
Włostowski Andrzej
Frankiewicz Piotr
Lewandowski Stefan
Radziukinas Józef918
Szałkiewicz Antoni
Brzeziński Mieczysław
Michalski Jerzy
Gregorek Jan
Michalski Jerzy
Skowroński Bogusław
Kowalski Kazimierz
Góralski Hieronim
Domeradzki Tadeusz
Pietrzak Wiesław
Domeradzki Tadeusza
Zaborowski Adam
Okres pełnienia funkcji917
1775
1782
1821
1826-1827
1828-1851
1852
1853
1854
1860-1861
1879-1881
1882-1884
1886-1897
1897-1904
1904-1907
1908-1911
1912-1937
1937-1940
1945
1945
1945-1950
1950-1953
1953-1960
1960-1967
1967-1980
1980-1986
1986-1996
1996 -2012
Od 2012
Ciekawym źródłem w historii Solca XX wieku są wspomnienia Mariana
Pękalskiego, który przeżył w Solcu 25 lat w okresie międzywojennym, podczas wojny i tuż po niej. Był synem miejscowego organisty. W jego wspomnieniach są opisane szczegółowo codzienne dni dzieci i młodzieży w czasach
Tamże, s. 133-134.
Marian Pękalski wspomina, że gdy w 1936 roku zmarł ksiądz proboszcz Radziukianas to w miejscowym
kościele cudownie zagrały same organy. To samo zdarzało się także później, w trakcie okupacji niemieckiej
917
918
226
przedwojennych w Solcu.919 Opisał on znaczące wydarzenia w historii Solca.
Na przykład w Solcu wizytował sam prezydent RP Ignacy Mościcki. Według
wspomnień przygotowania zaczęły się już dużo wcześniej. Do wyrównania
drogi użyto ciągnika gąsienicowego – niespotykanego w tamtym czasie. Przygotowania na przyjęcie Pana Prezydenta nie zakończyły się wyrównaniem drogi.
Na tę okoliczność w centrum Solca stanęła wielka powitalna brama udekorowana flagami i stosownym transparentem. Stojącą bok drogi ruderę (oboro-stodołę
organistówki) okryto od widocznej strony od stóp do głów pięknie jałowcem, aby
nie raziła wyglądem dostojnego gościa. (...) Dostojnego gościa witał wójt Gminy
Rataje pan Marcin Brylski. Niestety, mimo że był to człowiek obyty społecznie,
zjadła go trema i zdołał wydusić z siebie tylko „Panie Prezydencie, witam...
Panie Prezydencie witam...,witam”. Pan Prezydent przyjął chleb i sól, uścisnął
stremowanego mówcę i kilka słów z nim zamienił. Potem był obiad we dworze
(...). Innym, wywołującym ogólne poruszenie wydarzeniem było przymusowe
lądowanie samolotu na dworskim polu. Przyczyną było pęknięcie linki holowanego przez samolot RWD-9 szybowca. Tłumek zebrał się naprawdę spory.920
Ten sam Marian Pękalski spisał także wspomnienia dotyczące szkoły.
Według niego przed wojną szkoły w Solcu nie było. Dzieci uczyły się we wsi
Żelazko, gdzie w jednej izbie uczyły się wszystkie dzieci z okolicy. Nauczycielem był Józef Różański. Brak szkoły w Solcu spowodował samoorganizację rodziców. Pomogli w tym strażacy z OSP Solec pod kierownictwem
prezesa Romana Markiewicza. Ustalono, że szkoła stanie w Solcu. Miejscowy
właściciel ziemski przekazał niewielki plac, a ludność zadeklarowała wkład
w robociźnie, materiałach bądź w gotówce. Wspomnienia z tamtych lat przekazują bardzo aktywną rolę miejscowej OSP – była to instytucja inicjująca
wszelkie działania społeczne i kulturalne w Solcu. Wystawiano sztuki teatralne, organizowano potańcówki. Budowę szkoły rozpoczęto w 1935 roku. Według wspomnień Mariana Pękalskiego wszyscy mówili, że buduję się remizę,
w której miała się także znaleźć siedziba szkoły. W trakcie budowy inwestorzy
doszli do wniosku, że obiekt jest za mały w stosunku do potrzeb. Dobudowano zatem z tyłu budynku dodatkową salę oraz mniejsze pomieszczenie przeznaczone na kancelarię, z boku (od północno-wschodniej strony) powstało
mieszkanie dla kierownika. Od strony południowo-wschodniej zbudowano piętro z mieszkaniem dla przyszłych nauczycieli. Na strychu pierwotnej
Pękalski M., Aneks do..., b.p.
Tamże.
919
920
227
budowli powstał pokoik dla woźnego. Szkołę otwarto tuż przed wybuchem
II wojny światowej. Pierwszym kierownikiem nowej szkoły został Ksawery
Abramowicz, uczyli także: Władysława Kowalska, Adam Jasiński. Woźnym
został Józef Gralak.921
Wkrótce potem wybuchła II wojna światowa. Kierownik szkoły został
aresztowany i zginął w obozie. Woźnego zamordowano w 1940 roku. Nauczyciele wyjechali i los ich nie jest znany.922
Marian Pękalski opisywał także dzień walki i wkroczenia Niemców
do Solca w połowie września 1939 roku. Spaliło sie wiele domów, zabudowania folwarczne, poważnie ucierpiał kościół solecki. Na polach straszyły ogromne leje po bombach. Pod przewodnictwem sołtysa wsi Bronisława
Marciniaka odnaleziono 25 ciał żołnierzy polskich poległych w Solcu, które
pochowano we wspólnej mogile.923
W ostatnim okresie okupacji niemieckiej soleckim (i piotrowskim)
majątkiem dworskim zarządzał Jan Sandalgi pochodzący z rosyjsko-tureckiej rodziny arystokratycznej. Jego zasługą było to, że w tych majątkach
nie wymłócono jesienią zboża i nie wywieziono do Niemiec. Po odejściu
Niemców pozostał w Solcu.924 Po wojnie zajmował się parcelacją majątku.
W okresie powojennym w Solcu działało kółko rolnicze i od lat 60-tych
Międzykółkowa Baza Maszynowa.
Po wojnie działała tutaj nadal Ochotnicza Straż Pożarna. Jej prezesem był
Roman Markiewicz – dawny wójt gminy Rataje. Był też działaczem Polskiego
Stronnictwa Ludowego. Zamordowało go UB po wojnie.925
Po wojnie Szkoła Podstawowa w Solcu wznowiła działalność. Kierownikiem został Zdzisław Labocha – dobry pedagog, krzewiący dodatkowo kulturę fizyczną. W 1947 roku kolejnym nauczycielem został Marian Pękalski – nie
do końca wykwalifikowany nauczyciel. Pracowali w tej szkole także: Stefan
Nawrocki, Edward Ulanowski i pani Kicińska.926
W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Rataje, w latach
1954-1959 do gromady Kozice, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin. Właśnie
Pękalski M., Historia Szkoły Podstawowej w Solcu k/Gostynina, b.m.w.
Tamże.
923
Według Mariana Pękalskiego pod przewodnictwem sołtysa
924
Pękalski M., Aneks do...
925
Tamże.
926
Pękalski M., Historia Szkoły Podstawowej w Solcu k/Gostynina, b.m.w.
921
922
228
w Solcu przez kilkanaście lat miała swoją siedzibę gromadzka rada narodowa
– najniższa jednostka podziału administracyjnego.
Na cmentarzu soleckim (w 50 rocznicę wybuchu wojny) w 1989 roku postawiono pomnik kamienno-betonowy. Napis na pomniku głosi „Tym, którzy
we wrześniu 1939 roku na ziemi soleckiej oddali swe życie za wiarę i ojczyznę
– Ci, którym Bóg pozwolił żyć”. Na płycie poziomej umieszczono napis Żołnierzom Armii „Poznań” i „Pomorze” poległym w obronie ojczyzny i naszej ziemi
we wrześniu 1939 roku.927
Szkoła Podstawowa w Solcu działa to tej pory. Współcześnie wraz
z miejscowym Gimnazjum tworzy Zespół Szkoły Podstawowej i Gimnazjum
w Solcu.
W 2008 roku w Solcu powstał Zespół Pieśni i Tańca przy Zespole Szkół,
który koncertował już nawet poza granicami. Dzieci i dorośli bardzo chętnie
uczestniczą w życiu kulturalnym sołectwa.928
STANISŁAWÓW SKRZAŃSKI
Stanisławów powstał na gruntach dóbr ziemskich Skrzany. W trakcie
uwłaszczenia ziemi dworskiej powstało tutaj 30 gospodarstw rolnych na
306 morgach gruntów.929 Wieś została włączona do gminy Skrzany. W 1921
roku notowano tutaj (Stanisławów Skrzański) 30 domów i 147 mieszkańców.
Wśród mieszkańców było ówcześnie 102 katolików, 45 ewangelików. Podział
narodowościowy był podobny, 102 Polaków i 45 Niemców.930
Stanisławów do 1954 roku należał do gminy Skrzany, w latach 1954-1958
do gromady Skrzany, w latach 1959-1972 do gromady Sierakówek.
STEFANÓW
Stefanów założono dopiero w końcu XIX wieku na terenach majątku ziemskiego Rogożew. W trakcie uwłaszczenia gruntów dworskich powstało tutaj
13 gospodarstw (osad) na 133 morgach ziemi. Obok wsi funkcjonował także
929
930
927
928
Bigus Jolanta, Rejestr miejsc..., s. 476.
Archiwum UG Gostynin, Plan Odnowy Miejscowości Solec.
Słownik Geograficzny.., tom X, s. 722.
Skorowidz miejscowości..., Skrzany.
229
folwark dworski dóbr Rogożew. Miejscowość liczyła w 1890 roku 85 mieszkańców i należała do gminy Lucień.931 W początkach XX wieku brak jest już
danych o folwarku. Ten został prawdopodobnie rozparcelowany między niemieckich osadników. W 1921 roku w Stefanowie było 12 domów i 70 mieszkańców, w tym 26 ewangelików pochodzenia niemieckiego.932
Stefanów w latach 1867-1954 należał do gminy Lucień, w latach 19541972 do gromady Bolesławów, od 1973 roku do gminy Gostynin.
W Stefanowie faktycznie funkcjonuje Zespół Szkoły Podstawowej i Gimnazjum Emilianów (patrz Emilianów).
W tej wsi od 1975 roku działa Koło Gospodyń Wiejskich. Z uwagi na
brak świetlicy miejscem spotkań i zebrań jest szkoła. Na początku KGW liczyło 54 gospodynie, obecnie 36 gospodyń. Wszystkie członkinie brały udział
w pracach społecznych, współpracując z Zarządem Kółka Rolniczego. Były tu
organizowane zabawy taneczne, spotkania aktorskie, bale sylwestrowe, również choinki dla dzieci i Dzień Dziecka, rozprowadzano także pisklęta i paszę.
Koło Gospodyń Wiejskich w Stefanowie co roku bierze udział w dożynkach,
otrzymując rok rocznie liczne nagrody, w tym w 1997 gospodynie zajęły III
m. w konkursie na najlepsze KGW.933
Na szczególną uwagę zasługuje przynależność mieszkanek okolicznych
miejscowości do Parafialnego Koła Miłosierdzia im. św. Brata Alberta, organizującego życie społeczne tej okolicy.934
STRZAŁKI
Strzałki należą do dość starych miejscowości, której pierwsze ślady istnienia pochodzą z XVI stulecia. Jest ona wymieniana wśród wsi sąsiadujących
z dobrami królewskimi (z Strzałkami, Strzalkami, ku Strzałkom) w lustracji
majątków królewskich z 1564 roku.935 Miejscowość wymienia także spis podatkowy z 1579 roku. Była wtedy własnością Grzybowskiego i Wolskiego.936
Trudno ustalić kolejnych właścicieli. Wiemy jednak, że końcu XVIII wieku
Słownik Geograficzny..., tom XI, s. 316.
Skorowidz miejscowości..., Lucień.
933
Archiwum UG Gostynin, Plan Odnowy Miejscowości Stefanów.
934
Tamże.
935
Lustracja dóbr królewskich, 1564, s. 98,105 i 106.
936
Źródła Dziejowe..., s. 192.
931
932
230
właścicielem wsi był sędzia gostyniński Jan Kanty Bratoszewski.937 W następnych latach prawdopodobnie dziedziczył tutaj jego syn Cyprian.938
W 1827 roku mieszkało tutaj 217 osób w 25 domach. Według danych ze
Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego była to wieś i folwark w gminie
Skrzany i parafii Gostynin. Miejscowość liczyła 27 domów i 513 mieszkańców
(tu prawdopodobnie jest błąd). W 1883 roku miejscowy folwark liczył 657
mórg obszaru, w tym 530 mórg ziemi ornej. W folwarku były 3 murowane
budynki i 12 drewnianych. Do 1864 roku w skład dóbr Strzałki wchodziły
także wsie: Strzałki, Sałki i Brzozówka. Zanotowano dane o 14 polowym płodozmianie stosowanych w folwarku. W opisie ze Słownika Geograficznego jest
też wzmianka o nasypie ziemnym zwanym szwedzkim.939 Tego typu obiekty
często okazywały się pozostałościami wczesnośredniowiecznych grodów.
Strzałki w gminie Skrzany liczyły w 1921 roku 31 domów i 204 mieszkańców (wszyscy Polacy i katolicy). Pobliski folwark o tej samej nazwie posiadał
3 domy i 29 mieszkańców, w tym 13 ewangelików.940
Przysiółkiem Strzałek jest miejscowość Piechota. Była to dawna osada
młyńska notowana od czasów XVI wieku.941 Funkcjonował do czasów międzywojennych. Wtedy to jeszcze spis powszechny wymienia osadę młyńską
z jednym domem i 26 mieszkańcami.942
Na mapie z lat 30-tych XX wieku możemy zauważyć niewielki przysiółek
o nazwie Zosin na północ od Strzałek.
Strzałki w latach 1867-1954 należały do gminy Skrzany, w latach 19541959 do gromady Kozice, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach
1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.
WRZĄCA
Wrząca znana jest historykom od czasów średniowiecza. Majątek związany był z pobliskim Solcem. Prawdopodobnie na gruntach otrzymanych
przez ród Pomianów w XV wieku powstał początkowo Solec, a potem także
939
940
941
942
937
938
Regestr Diecezjów..., s. 460.
Boniecki A, Herbarz..., t. 2, str. 114: Bratoszewscy h. Sulima.
Słownik Geograficzny..., tom XI, s. 446.
Skorowidz miejscowości..., Skrzany.
Lustracja dóbr królewskich, 1564, mapa.
Skorowidz miejscowości..., Skrzany.
231
Wrząca.943 W 1427 roku wraz z Pakoszem z Solca wymienia się w aktach
Franka z Wrzącej. W 1428 roku notowany jest Jarand z Wrzącej.944 W rok
późnej wzmiankuje się Zbrosława, Macieja i Bogusława z Wrzącej oraz Jakuba z Wrzącej. Dziedziczył tutaj ród Soleckich, a część majątków przeszła na
własność ówczesnego wojewody rawskiego Łąkoszyna. W trakcie podziału
dóbr wojewody rawskiego z 1503 roku wymienia się też Wrzącą.945
Wrząca dzieliła losy pobliskiej wsi Solec. Przez wieki obydwie miejscowości należały do tego samego majątku. W XVIII wieku w pobliżu wsi
funkcjonowała też karczma.946 W 1827 roku Wrząca liczyła 19 domów i 157
mieszkańców.947
Opis miejscowości w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego informuje: Wrząca i Wrząca Wesołowska, dwie wsi, powiat gostyński, gmina Rataje, parafia Solec. Wrząca ma 87 mieszkańców, 213 mórg, Wrząca Wesołowska
41 mieszkańców, 79 mórg.948 Podział na dwie miejscowości wywodzi się prawdopodobnie z rozgraniczeń własnościowych posiadaczy majątku. W następnych latach ten obszar zwano Wesoła Wrząca.
Według danych ze spisu powszechnego z 1921 roku Wrząca liczyła 20
domów i 159 mieszkańców. Wszyscy deklarowali narodowość polską i wiarę
katolicką.949 Leżąca nieco dalej na północ Wesoła Wrząca liczyła 7 domów
i 46 mieszkańców.950
W latach 1867-1954 Wrząca przynależała do gminy Rataje, w latach
1954-1959 do gromady Kozice, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.
ZABORÓW NOWY
Zaborów Nowy powstał w wyniku podziałów majątkowych w sąsiednim
Zaborowie w drugiej połowie XV wieku. W tym okresie notuje się Mikołaja
Sołtana z Zaborowa Starego. Musiał zatem istnieć również Zaborów Nowy.
Pacuski K., Możnowładztwo..., s. 181.
Tamże, s. 182.
945
Tamże, s. 182.
946
Regestr Diecezjów..., s. 461.
947
Słownik Geograficzny..., tom XIV, s. 56.
948
Tamże.
949
Skorowidz miejscowości..., Rataje.
950
Tamże.
943
944
232
Dziedziczyła tu rodzina rycerska herbu Ogończyk. Dzierżyli oni przez długie dziesięciolecia urząd skarbnika gostynińskiego.951 Z 1493 roku pojawia się
wzmianka o Andrzeju z Zaborowa Nowego i jego żonie Helenie.
W połowie XVI wieku wieś liczyła 2 łany kmiece. Dziedziczyli tutaj Kamieński i Andrzej Raciborski.952 W następnych latach miejscowa szlachta przyjęła nazwisko Zaborowski. Dziedziczyli oni tutaj przez cały XVII i XVIII wiek.
Według danych parafialnych końca XVIII wieku właścicielem wsi był Zaborowski, w jego imieniu dzierżawcą był niejaki Cichocki.953
W tym okresie Zaborowscy wznieśli tutaj dwór, który rozbudowano
w XIX stuleciu. Zachował się po dziś dzień.
W latach 30-tych XIX wieku majątek Zaborów Nowy należał do Teodora Zaborowskiego, który włączył się w powstanie listopadowe. Jego majątek został przejęty przez Rosjan.954 Wkrótce potem ten majątek przejęli
Bardzińscy z Sokołowa955, lecz go szybko sprzedali. W następnych latach
dziedziczyli tutaj Dłużewiczowie i Budni.956 W latach międzywojennych
majątek Zaborów Nowy liczący 462 ha, należał do Elżbiety i Bolesława Domaszewskich.957
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z końca XIX wieku podaje
pewne informacje o Zaborowie Nowym. W 1827 roku ta miejscowość liczyła
17 domów i 203 mieszkańców. W 1873 roku folwark Zaborów z mniejszym
folwarkiem Feliksów liczył 1081 mórg obszaru, w tym 583 morgi gruntów
ornych, lasy zajmowały 313 mórg. Wśród zabudowań folwarcznych naliczono 5 budynków murowanych i 13 drewnianych. Była też mowa o pokładach
torfu. W trakcie uwłaszczenia ziemi dworskiej powstało w Zaborowie 53 osady (gospodarstwa) na 224 morgach ziemi. Dawniej do majątku ziemskiego
Zaborów Nowy należała też wieś Huta Zaborowska. W 1895 roku Zaborów
Nowy liczył w sumie 265 mieszkańców. We wsi działał też wiatrak. Miejscowość należała do gminy Rataje i parafii Sokołów.958
W 1921 roku Zaborów Nowy liczył 45 domów i 321 mieszkańców. Wszyscy deklarowali narodowość polską i wiarę katolicką.959
953
954
955
956
957
958
959
951
952
Pacuski K, Możnowładztwo..., s. 177.
Tamże, s. 175.
Osmałek M, Sokołów z dziejów kościoła..., s. 131.
Wykaz dóbr ziemskich..., s. 22.
Marchewka D., Bardzińscy na...
Katalog zabytków sztuki w Polsce, dawny powiat gostyniński, Warszawa 1975, s. 53.
Księga Adresowa Polski..., Kozice.
Słownik Geograficzny..., tom XIV, s. 198.
Skorowidz miejscowości..., Rataje.
233
W okresie II Rzeczpospolitej właścicielami majątku Zaborów Nowy byli:
Stefania Plewińska oraz Bolesław i Elżbieta Domaszewscy.960
W latach 1867-1954 miejscowość przynależała do gminy Rataje, w latach
1954-1972 do gromady Sokołów, od 1973 roku do gminy Gostynin.
Miejscowy dwór jest zwrócony frontem na południe. Jest to drewniana konstrukcja zrębowa od strony północnej obmurowana. Zbudowano go na cokole
z kamieni polnych. Nowsza część dworu jest murowana z cegły, otynkowana. Cały
dwór jest parterowy częściowo na piwnicach sklepionych koszowo. Zbudowano
go na planie wydłużonego prostokąta z murowanym gankiem z XIX wieku w części drewnianej. Układ pomieszczeń jest dwu i trzytraktowy. Dach jest naczółkowy
kryty gontem, osłonięty papą. Wokół dworu zachowały się resztki parku ze starym drzewostanem i stawem na północy. Zachował się także spichlerz murowany
z cegły, parterowy. Dach jest dwuspadowy z naczółkami kryty blachą i papą.961
ZABORÓW STARY
Zaborów niegdyś był gniazdem rodowym rodziny rycerskiej herbu Ogończyk. Pierwsze dane o Zaborowie (dziś Zaborów Stary) pochodzą z 3 i 17 marca 1417 roku. Wtedy to niejaki Andrzej z Zaborowa zwany też Zaborowskim
z Górek wystąpił do sądu w sprawie kmiecia z Górek, o którego sądził się
z Jarandem z Kłobi. Następne dane pochodzą z 1427 roku. Andrzej z Zaborowa był już ówcześnie skarbikiem gostynińskim. Synem Andrzeja z Zaborowa
był kolejny Andrzej, który notowany jest w połowie XV wieku. Dzierżył urząd
wójta w królewskiej wsi Strzelce. W tym samym czasie żył Trojan z Zaborowa
podsędek gostyniński, który pracował na dworze księżnej Małgorzaty, wdowy
po Siemowice V.962
Po włączeniu ziemi gostynińskiej do Korony rycerze z Zaborowa nadal
dzierżyli tutaj urzędy. Synem Trojana był Mikołaj Sołtan z Zaborowa Starego żonaty z Heleną córką Piotra z Kłobi Małej, chorążego brzeskiego. Tenże
Mikołaj często występuje w księgach grodzkich Łęczyńskich, jako skarbnik
gostyniński (1490-1491). Synem Mikołaja Sołtana był prawdopodobnie Stanisław z Zaborowa Starego, wymieniany w aktach z 1518 roku.
Walczak Ewa, Gostynin w okresie..., s. 405.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, dawny powiat gostyniński..., Zaborów Nowy.
962
Pacuski K, Możnowładztwo..., s. 176.
960
961
234
Według danych z połowy XVI wieku wieś liczyła 5,5 włóki uprawianych
przez kmieci. Dziedziczyli tutaj Zaborowscy.963
Trudno ustalić kolejnych właścicieli Zaborowa Starego. W połowie XVIII
wieku ten majątek należał do rodziny Raciborowskich i następnie Jagniątkowskich. Według Herbarzy Bartłomiej Jagniątkowski z 1767 roku ożenił się
z Elżbietą Raciborowską – dziedziczką Zaborowa Starego.964 W 1776 roku
majątek Zaborów Stary należał do Anny z Góreckich Sokołowskiej, chorążyny bydgoskiej. Spis właścicieli z lat 1782-1783 wykazuje tutaj niejakiego
Pintowskiego, natomiast w następnych latach właścicielem był Zaborowski.965
Prawdopodobnie Zaborowscy, którzy ciągle dziedziczyli w sąsiednim Zaborowie Nowym zdołali przejąć i ten majątek ziemski w końcu XVIII wieki.
Po powstaniu listopadowy w obwodzie gostynińskim skonfiskowano
wiele majątków ziemskich osób zaangażowanych w powstanie i organizację
„Zemsta Ludu”. Był to między innymi Zaborów Stary – Walentego Zaborowskiego. Jego majątek przeszedł na własność państwa.966 Podobnie było z majątkiem Sokołów zabranym Bardzińskim, jednak Bardzińscy zdołali odkupić
lub odzyskać Sokołów i kupili także sąsiedni majątek Zaborów Stary.967 Aż do
okresu międzywojennego dziedziczyli tutaj Bardzińscy (patrz Sokołów).
W 1827 roku były tu 33 domy i 370 mieszkańców. Opis z końca XIX
wieku przekazuje dane o dużym, dobrze zagospodarowanym majątku ziemskim. Miejscowość należała do gminy Rataje i parafii Sokołów. Funkcjonowała tutaj gorzelnia i około 1895 roku miejscowość liczyła 283 mieszkańców.
Folwark Zaborów Stary liczył (dane z 1889 roku) 1154 mórg, w tym 604
morgi gruntów ornych, 91 mórg łąk, 11 mórg pastwisk, 310 mórg lasu i 138
mórg nieużytków. W majątku naliczono 20 budynków drewnianych i murowanych.968
W 1921 roku wieś Zaborów liczyła 28 domów i 225 mieszkańców. Istniała także wieś Zaborów Parcele – prawdopodobnie powstała na gruntach folwarcznych rozparcelowanych na przełomie XIX i XX wieku. Ta miejscowość
liczyła 15 domów i 99 mieszkańców. Natomiast w folwarku Zaborów Stary
było 9 domów i 160 mieszkańców, w tym 7 niemieckich ewangelików.969
965
966
967
968
969
963
964
Tamże, s. 175.
Boniecki A., Herbarz..., t. 8, str. 145: Jagniątkowscy h. Lubicz
Osmałek M, Sokołów z dziejów kościoła..., s. 131.
Wykaz dóbr ziemskich..., s. 22.
Marchewak D., Bardzińscy...
Słownik Geograficzny..., tom XIV, s. 198.
Skorowidz miejscowości..., s. 31.
235
W latach 20-tych XX wieku właścicielem majątku Zaborów Stary był Jerzy
Bardziński. Folwarki Zaborów Stary i Sokołów liczyły w sumie ponad 800 ha.970
W latach 1867-1954 Zaborów Stary należał do gminy Rataje, w latach
1954-1972 do gromady Sokołów, od 1973 roku do gminy Gostynin.
ZIELENIEC
Zieleniec i pobliskie Czarne Holendry powstały dopiero na przełomie
XIX i XX wieku. Prawdopodobnie wcześniej był to obszar majątku ziemskiego Rembów. Pierwsze dane pochodzą ze spisu powszechnego z 1921 roku.
Zieleniec w tym czasie liczył 17 domów i 114 mieszkańców, wszyscy Polacy
i katolicy. Natomiast Czarne Holendry 15 domów i 120 mieszkańców.971 Nazwa Zieleniec pochodzi od dawnego określenia łąki, natomiast trudno wytłumaczyć skąd pochodzi nazwa Czarne Holendry. Obecny przysiółek wsi
Zieleniec o nazwie Stefanów powstał już po II wojnie światowej.
ZUZINÓW
Zuzinów powstał w pierwszej połowie XIX wieku. Księga hipoteczna tej
wsi powstała w 1837 roku.972 Jest uwidoczniony na mapie Królestwa Polskiego
z 1839 roku.973
Według danych ze Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego z 1895 roku
Zuzinowo to był folwark i wieś nad jeziorem w powiecie gostynińskim, gmina
Rataje i parafia Solec, odległy od 6 wiorst od Gostynina. W 1894 roku miejscowy
folwark liczył 476 mórg obszaru (370 mórg ziemi ornej), 2 budynki murowane,
13 drewnianych. Miejscowi włościanie (chłopi) uprawiali 86 mórg gruntów.974
W 1921 roku w tej miejscowości było 16 domów i 102 mieszkańców,
w tym 28 ewangelików. Miejscowy folwark liczył 2 domy i 29 mieszkańców,
w tym 11 ewangelików. Wszyscy deklarowali narodowość polską.975
972
973
974
975
970
971
Księga Adresowa Polski..., Kozice.
Skorowidz miejscowości..., s. 31.
Inwentarz AP Płock.
Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839.
Słownik Geograficzny..., tom XIV, s. 679.
Skorowidz miejscowości..., Rataje.
236
W 1867-1954 miejscowość należała do gminy Rataje, w latach 1954-1959
do gromady Krzywie, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 19731987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.
W Zuzinowie znajduję się mogiła powstańcza z 1863 roku, skrywająca
prochy sześciu powstańców. Mogiłą opiekuje się Mariola Garstka ze Szkoły
Podstawowej w Teodorowie wraz uczniami.976
ZWOLEŃ
Zwoleń powstał na przełomie XVIII i XIX wieku w ramach kolonizacji
niemieckiej. Początkowa nazwa miejscowości brzmiała Donnersruh977. Taka
nazwę możemy odnaleźć na poniższej mapie z lat 1802-1803.
Miejscowość Donnersruhe wspomina opis gminy Lucień z końca XIX
wieku.978 Po odzyskaniu niepodległości nazwę spolszczono na Zwoleń. Taka
nazwa występuję we wszystkich oficjalnych spisach z tego okresu.
W 1921 roku w miejscowości naliczono 29 domów i 201 mieszkańców.
Dominowała ludność polska. W Zwoleniu notowano 170 katolików i 31
ewangelików. Wśród tych ostatnich 21 deklarowało narodowość niemiecką.979
Jak widać mieszkała tu ludność polsko-niemiecka.
W latach 1867-1954 Zwoleń należał do gminy Lucień, w latach 19541972 do gromady Bolesławów, od 1973 roku do gminy Gostynin.
W okresie powojennym w Zwoleniu funkcjonowała Szkoła Podstawowa.
Rozpoczęła działalność w roku szkolnym 1945/1946. Początkowo działała
w kilku izbach wynajmowanych u gospodarzy. Od roku szkolnego 1957/1958
była to placówka 6 klasowa, rok później już 7 klasowa. W tym okresie Szkoła
Podstawowa mieściła się w 4 izbowym drewnianym budynku. Od 1968 roku
była to już szkoła 8 klasowa. W tamtym czasie wybudowano nowy budynek
szkolny w ramach akcji Tysiąc Szkół na Tysiąclecie. W 1987 roku budynek
rozbudowano. Obecnie jest to szkoła 6 klasowa. Patronem szkoły jest od
1974 roku Leon Kruczkowski. W latach 70-tych i 80-tych szkoła znana była
w Polsce z zespołu akordeonistów. Warto jeszcze wspomnieć, że w 2003 roku
Szkoła Podstawowa w Zwoleniu uzyskała, jako jedyna w Polsce, tytuł „Szkoła
978
979
976
977
Bigus Jolanta, Rejestr miejsc pamięci narodowej..., tom III, s. 455.
Szubska-Bieroń E, Osadnictwo niemieckie..., s. 269.
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego..., tom V, s. 461.
Skorowidz miejscowości..., s. 29.
237
z klasą” otrzymując od Prezydenta RP kompletną pracownią komputerową.
Obecnie ta Szkoła jest znana z sukcesów w judo.980
Wschodnie obszary współczesnej gminy na mapie Special karte von Sudenpreuffen
(mapa Gillego), 1802-1803.
http://www.spzwolen.pl/. Stąd pochodzi utytułowany na świecie Patryk Ciechomski.
980
238
BIBLIOGRAFIA
ŹRÓDŁA ARCHIWALNE
Archiwum UG Gostynin
Akta Gminnej Rady Narodowej Gostynin, 1973-1990.
Akta Gminy Gostynin, 1992-2014.
Inwentarz Archiwum Państwowego w Płocku.
Kronika Gminy Rataje, 1973-1974.
Kronika OSP Kozice.
ŹRÓDŁA DRUKOWANE
Dekret z 23 lutego 1809 roku (Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego, tom I.
Dziennik Praw Królestwa Polskiego, 1864 i 1866.
Dzienniki Urzędowe Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie, 1954-1972.
Dziennik Urzędowy Województwa Płockiego, 1994, poz. 73.
Dzienniki Ustaw, 1918-1983.
Guldonowie R.Z., Rejestr podymnego woj. brzesko-kujawskiego z 1634 roku,
Prace Wydziału Nauk Humanistycznych nr 13, seria C, Prace Komisji Historii, IX, 1973.
239
Księga Adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem Dla Handlu,
Przemysłu, Rzemiosła i Rolnictwa 1929, Warszawa 1930.
Księgi referendarskie, tom I, Warszawa 1910.
Lustracje województwa rawskiego 1564 i 1570 roku, Warszawa 1959.
Lustracje dóbr królewskich XVII wieku, województwo rawskie, wydała Zofia
Kędzierska, Wrocław, Warszawa, Kraków 1965.
Lustracja województwa rawskiego z 1789, wydała Z. Kędzierska, Wrocław
-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 1971.
Pękalski M., Aneks do „Dziejów Gostynina i ziemi gostynińskiej”, zainspirowany ksiażką o takim samym tytule, Jelenia Góra 2008 (maszynopis), b.p.
Pękalski M., Historia Szkoły Podstawowej w Solcu k/Gostynina, b.m.w.
Powszechny sumaryczny spis ludności z dnia 14 lutego 1946 roku, Warszawa 1947.
Regestr Diecezjów Franciszka Czaykowskiego czyli właściciele ziemscy w Koronie w latach 1783-1784, Warszawa 2006.
Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej, nakładem GUS, Warszawa 1925.
Tabella miast, wsi osad Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policyi, tom I i II, Warszawa 1827.
Warszawski Dziennik Urzędowy, 1933, nr 14, poz. 136.
Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 17731867, Warszawa 1929.
Wykaz gromad PRL według stanu z dnia 1 lipca 1952 roku, Warszawa 1952
Źródła Dziejowe Polski, Wielkopolska tom II, Warszawa 1883
Źródła Dziejowe Polski, tom XVI, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystyczny opisana przez Adolfa Pawińskiego, tom V Mazowsze, Warszawa 1895.
240
OPRACOWANIA
Adamski Stanisław, Lucień, przeszłość i teraźniejszość, Wiadomości Gostynińskie, 11 (45), grudzień 2013.
Marchewak D., Bardzińscy na Głaznowie i Sokołowie, brak miejsca i daty wydania.
Boniecki A, Herbarz Polski, tom I-XIII, Warszawa 1899-1913.
Bigus Jolanta, Rejestr miejsc pamięci narodowej w Gostyninie i powiecie gostynińskim, „Rocznik Gostyniński” tom III.
Bigus Jolanta Historia bibliotek publicznych miasta Gostynina i powiatu gostynińskiego do 1939 roku, „Rocznik Gostyniński’, tom I.
Bigus Jolanta, Niemal sto lat szkoły w Sałkach (1908-1997), „Rocznik Gostyniński”.
Borucki M, Temida Staropolska, Warszawa 1979.
Chudzyński M., Przemiany społeczno-gospodarcze po 1864 roku, [w:] „Dzieje
Gostynina i ziemi gostynińskiej”, pod red. M. Chudzyńskiego, Warszawa 1990.
Chudzyński M., Gostynin i powiat gostyniński w latach 1832-1864, [w:] „Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku”, Gostynin 2010.
Chudzyński M., Powstanie styczniowe, [w:] „Dzieje Gostynina i ziemi gostynińskiej”, pod red. M. Chudzyńskiego, Warszawa 1990.
Chudzyński M., Gostynin i powiat gostyniński od 1864 roku do odzyskania
niepodległości, [w:] „Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku”, Gostynin 2010.
Chudzyński M., Powiat gostyniński we wrześniu 1939 roku, „Rocznik Gostyniński”, tom I.
Gierowski J. A., Szlachecki samorząd województw i ziem XVI-XVIII wiek, [w:]
„Acta Universistatis Wratislaviensis”, 1988, seria Historia, t. 66.
Góralski Z., Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa 1983.
Jaroszewski Tadeusz S., Gierlach M., Po pałacach i dworach Mazowsza, przewodnik część III, Warszawa 1998.
241
Jemielity W., Parafialne szkoły elementarne w guberni augustowskiej (18151848), „Rocznik Białostocki”, tom XII.
Kallas M., Historia Ustroju Polski, Warszawa 2001.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, dawny powiat gostyniński, Warszawa 1975.
Konarska -Pabiniak B., Gostynin – szkice z przeszłości, Gostynin 2004.
Konarska - Pabiniak Barbara, Ignacy Leszczyński z Belna i jego sławny zięć
Tytus Chałubiński, „Rocznik Gostyniński”, tom III.
Konarska-Pabiniak Barbara, Saga Higersbergerów z Rataj, Notatki Płockie,
2003 (wersja elektroniczna).
Koneczny F., Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno 1924.
Korta W., Historia Śląska do 1763 roku, Warszawa 2003.
Księga Adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem Dla Handlu,
Przemysłu, Rzemiosła i Rolnictwa 1929, Warszawa 1930.
Landau Z., Roszkowski W., Polityka gospodarcza II i PRL, Warszawa 1995.
Lityński A., Szlachecki samorząd gospodarczy w Małopolsce (1606-1717), Katowice 1974.
Lucień, przeszłość i teraźniejszość, „Wiadomości Gostynińskie”, Wrzesień 2004.
Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, Warszawa 1973.
Mencel T., Gmina dominalna w Królestwie Polskim przed uwłaszczeniem, [w:]
Gmina wiejska i jej samorząd, pod red. H. Brodowskiej, Warszawa 1989.
Nazwy miejscowe Polski, pod red. K. Rymuta, Kraków 1996-2008, tom I-VII.
Osmałek M., Białotarsk – szkic do historii kościoła i parafii, „Rocznik Gostyniński”, tom I.
Osmałek M, Sokołów z dziejów kościoła i parafii, „Rocznik Gostyniński”,
tom III.
Osmałek M., Solec z dziejów parafii i kościoła, „Rocznik Gostyniński”, tom II.
242
Osmałek M., Gostynin w latach 1945-1989, [w:] „Dzieje Gostynina od XI
do XXI wieku”, Gostynin 2010.
Pabiniak-Konarska Barbara, Gostynin – szkice z przeszłości, Gostynin 2004.
Pabiniak-Konarska Barbara, Renesans dworku w Sierakówku, „Głos Gostyniński” – pismo regionalne, nr 10 (185).
Pacuski K., Możnowładztwo i rycerstwo ziemi gostynińskiej w XIV i XV wieku.
Studium z dziejów osadnictwa i elity władzy na Mazowszu średniowiecznym,
Warszawa 2009.
Pacuski K., Dzieje Gostynina do roku 1462 na tle dziejów Mazowsza płockiego
i rawskiego, [w:] Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku, Gostynin 2010.
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod
red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. Tomy I-XIV.
Szałygin J, Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego na Mazowszu, Warszawa 2004.
Szczepański J., Gostynin i ziemia gostynińska w latach 1462-1793, [w:] Dzieje
Gostynina i ziemi gostynińskiej, pod red. M. Chudzyńskiego, Warszawa 1990.
Szczepański J., Od zaboru pruskiego do powstania listopadowego (1793-1831),
[w:] „Dzieje Gostynina i ziemi gostynińskiej”, pod red. M. Chudzyńskiego,
Warszawa 1990.
Szczepański J. Gostynin od zaboru pruskiego do powstania listopadowego, [w:]
„Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku”, Gostynin 2010.
Szubska-Bieroń E, Osadnictwo niemieckie na ziemi gostynińskiej w XVIII
i XIX wieku, Rocznik Gostyniński, tom I.
Szubska-Bieroń Elżbieta, II wojna światowa i lata okupacji hitlerowskiej
(1939-1945) w Gostyninie, [w:] „Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku”, Gostynin 2010.
Szumski J., Chłopi a gmina w guberni łomżyńskiej, „Studia Łomżyńskie”, tom IV.
Topolski J., Polska w czasach nowożytnych (1501- 1795), Poznań 1999.
243
Walczak Ewa, Gostynin w latach międzywojennych (1918-1939), [w:] „Dzieje
Gostynina od XI do XXI wieku”, Gostynin 2010.
Wójcik U., Nazwy miejscowe dawnego województwa rawskiego, Warszawa 2001.
Zarys historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce, tom I, Warszawa 1964.
STRONY INTERNETOWE
http://www.welecja.pl/50,Stefan_Higersberger
http://pl.wikipedia.org/wiki/Belno
http://www.bialotarsk.szkolnastrona.pl/
http://www.emilszkola.pl/page10.php.
http://zspig.sierakowek.szkolnastrona.pl/
http://www.spzwolen.pl/.
http://www.pkw.gov.pl
http://www.olimpijski.pl
http://sokolow.edu.pl/historia.
MAPY
Special karte von Sudenpreuffen (mapa Gillego), 1802-1803.
Mapa jeneralna województwa mazowieckiego ułożona według najlepszych źródeł przez Juliusza Colberg, Warszawa 1826.
Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839.
Mapa Wojskowego Instytutu Geograficznego, Gostynin.
244
ZDJĘCIA UDOSTĘPNIONE
PRZEZ MIESZKAŃCÓW
GMINY GOSTYNIN
Władysław Jentys opiekun
prawny majątku Belno
po śmierci Stanisława Jentysa
oraz Barbary i Andrzeja Jentys.
Fot. Ze zbiorów Stowarzyszenia
Na Rzecz Rozwoju Wsi Belno
im. Ignacego Leszczyńskiego.
Wiedeń lata 1910-1918.
Stefania Nentwig,
żona Stanisława Jentysa,
matka Barbary Jentypównej,
ur. w 1889 roku w Szczercu.
Fot. Ze zbiorów Stowarzyszenia
Na Rzecz Rozwoju Wsi Belno
im. Ignacego Leszczyńskiego.
Majątek Belno. Lata dwudzieste
ubiegłego wieku. Dwór od
strony podjazdu, stuletnia lipa.
Fot. Ze zbiorów Stowarzyszenia
Na Rzecz Rozwoju Wsi Belno
im. Ignacego Leszczyńskiego.
Majątek Belno. Fragment
parku, Lata trzydzieste
ubiegłego wieku.
Fot. Ze zbiorów Stowarzyszenia
Na Rzecz Rozwoju Wsi Belno
im. Ignacego Leszczyńskiego.
246
Stanisław Jan Jentys 1890-1991,
właściciel majątku Belno.
Fot. Ze zbiorów Stowarzyszenia
Na Rzecz Rozwoju Wsi Belno
im. Ignacego Leszczyńskiego.
Majątek Belno. Lata trzydzieste.
Spichlerz, stajnia cugowa.
Fot. Ze zbiorów Stowarzyszenia
Na Rzecz Rozwoju Wsi Belno
im. Ignacego Leszczyńskiego.
Majątek Belno – 1935 rok.
Fot. Ze zbiorów Stowarzyszenia
Na Rzecz Rozwoju Wsi Belno
im. Ignacego Leszczyńskiego.
Jedne z pierwszych dożynek
RSP Belno.
Fot. Ze zbiorów Stowarzyszenia
Na Rzecz Rozwoju Wsi Belno
im. Ignacego Leszczyńskiego.
247
Majątek Belno. Lata trzydzieste.
Fragment parku po prawej
stronie sadu, w tle mur kamienny,
ograniczający posiadłość.
Fot. Ze zbiorów Stowarzyszenia
Na Rzecz Rozwoju Wsi Belno
im. Ignacego Leszczyńskiego.
Pierwsza strona z Kroniki
parafii Białotarsk
248
Kaplica w Białotarsku
przed wybudowaniem obecnej
świątyni.
Fot. Z Kroniki parafii Białotarsk
Kościół w Białotarsku w roku
1936. Na pierwszym planie
ówczesny proboszcz ks. I.
Bronszewski.
Fot. Z Kroniki parafii Białotarsk
249
Zaświadczenie z Urzędu
Skarbowego z 1927 roku.
Dokument ze zbiorów rodzinnych
p. Iwony Imbs.
Odpis skrócony aktu urodzenia
z roku 1956.
Dokument ze zbiorów rodzinnych
p. Iwony Imbs.
250
Akt własności ziemii
z 1972 roku.
Dokument ze zbiorów
rodzinnych p. Iwony Imbs.
251
Prace rolne.
Fot. ze zbiorów rodzinnych
p. Elżbiety Włodarczyk
Zdjęcie szkolne.
Fot. ze zbiorów rodzinnych
p. Elżbiety Włodarczyk.
252
Pałac w Lucieniu. Czasy,
w których fukncjonował
Dom Dziecka.
Fot. ze zbiorów szkolnych.
253
Życie codzienne.
Spacery z dziećmi.
Fot. ze zbiorów rodzinnych
p. Anny Wasiak.
Świadectwo szkoły
ogólnokształcącej stopnia
podstawowego z 1951 roku.
Dokument ze zbiorów rodzinnych
p. Anny Wasiak.
254
Mieszkańcy wsi Budy Kozieckie
przy pracach ziemnych.
Fot. z Kroniki Rataje.
Mieszkanki wsi Rataje
przed budynkiem obory
(przez wojną należącą
do dziedzica Higerbergera
a w czasie okupacji
do niemieckiej firmy Ostland.
Fot. ze zb. rodzinnych
p. Jolanty Szymczak.
Mieszkańcy wsi Rataje
przy pracach polowych
(lata okupacji 1939-45).
Fot. ze zb. rodzinnych
p. Jolanty Szymczak.
255
Pismo Szefa Urzędu
Rady Ministrów
do Przewodniczącego
Prezydium Wojewódzkiej Rady
Narodowej (1972 r.)
Fot. z Kroniki Rataje.
256
Wyjazd na grzybobranie.
Fot. ze zb. rodzinnych
p. Lecha Dębczaka.
Współnie grzybobranie.
Fot. ze zb. rodzinnych
p. Lecha Dębczaka.
257
Rębów.
Fot. ze zb. rodzinnych
p. Lecha Dębczaka.
Zdjęcie rodzinne.
Fot. ze zbiorów
p. Lecha Dębczaka.
Zima w Rębowie.
Fot. ze zb. rodzinnych
p. Lecha Dębczaka.
258
Czworaki w Solcu.
W tle wieża kościoła w Solcu.
Fot. ze zb. rodzinnych
p. Lecha Dębczaka.
Maneż w Rębowie.
Fot. ze zbiorów
p. Lecha Dębczaka.
259
Mieszkańcy Rębowa.
Fot. ze zb. rodzinnych
p. Henryki Złotowskiej.
260
Wieś Rębów.
Fot. ze zb. rodzinnych
p. Elżbiety Sadowskiej.
Chata we wsi Rębów.
Lata 1955-56.
Fot. ze zb. rodzinnych
p. Bożeny Staneckiej.
Rębów.
Fot. ze zb. rodzinnych
p. Elżbiety Sadowskiej.
261
Rodzina niemiecka. Czasy okupacji.
Fot. ze zbiorów p. Bożeny Staneckiej.
Świadectwo ukończenia oddziału w trzy-klasowej
Publicznej Szkole Powszechnej w Rębowie (1936 r.).
Fot. ze zb. rodzinnych p. Bożeny Staneckiej.
Wieś Rębów.
Fot. ze zbiorów
p. Bożeny Staneckiej.
262
Świadectwo ukończenia klasy w Szkole Podstawowej dla pracujących w Rębowie (1963 r.).
Fot. ze zb. rodzinnych p. Bożeny Staneckiej.
Świadectwo egzaminu z zakresu program nauczania Szkoły Powszechnej dla Dorosłych (1950 r.).
Fot. ze zb. rodzinnych p. Bożeny Staneckiej.
263
Wyciąg z konta.
Fot. ze zb. rodzinnych p. Bożeny Staneckiej.
Intercyza przedślubna w języku rosyjskim 1892 r.
Fot. Ze zbiorów rodzinnych p. Bożeny Staneckiej.
List nadany z Kanady w roku 1963.
Fot. ze zb. rodzinnych p. Bożeny Staneckiej.
264
Kartka bożonarodzeniowa z Kanady z lat 60.
Fot. ze zb. rodzinnych p. Bożeny Staneckiej.
Kartka świąteczna z Kanady z lat 60.
Fot. ze zb. rodzinnych p. Bożeny Staneckiej.
Zaproszenie na wręczenie
Sztandaru OSP
w Białotarski (1969 r.)
Fot. ze zb. rodzinnych
p. Bożeny Staneckiej.
265
Mechanik – Jerzy Beksińśki
wraz z nową motopompą M800
(1958 r.).
Fot. z Kroniki OSP Solec.
Zbiórka po odbytych
manewrach (1960 r.)
Fot. z Kroniki OSP Solec.
Wóz rekwizytowy konny
z oddziałem bojowym (1959 r.)
Fot. z Kroniki OSP Solec.
266
SPIS TREŚCI
GMINA GOSTYNIN – OD PRADZIEJÓW DO WSPÓŁCZESNOŚCI........................................... 1
CZĘŚĆ I........................................................................................................................................................ 5
HISTORIA GMINY GOSTYNIN OD PIERWSZYCH WZMIANEK
DO CZASÓW WSPÓŁCZESNYCH......................................................................................................... 5
PODZIAŁY PAŃSTWOWE i USTRÓJ LOKALNY WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA....... 5
POCZĄTKI OSADNICTWA WOKÓŁ GOSTYNINA................................................................. 8
PRAWO POLSKIE I PRAWO NIEMIECKIE................................................................................. 9
DOBRA KRÓLEWSKIE WOKÓŁ GOSTYNINA....................................................................... 11
DOBRA KOŚCIELNE...................................................................................................................... 13
MAJĄTKI SZLACHACKIE............................................................................................................. 13
UPRZEMYSŁOWIENIE OKOLIC GOSTYNINA....................................................................... 16
USTRÓJ LOKALNY OD XV DO XVIII WIEKU........................................................................ 17
PODZIAŁY KOŚCIELNE W DAWNEJ POLSCE........................................................................ 21
WIEŚ GOSTYNIŃSKA I HISTORIA REGIONU DO XVIII WIEKU..................................... 22
WIEK XIX W OKOLICACH GOSTYNINA.......................................................................................... 29
PRZEŁOM XVIII i XIX WIEKU (1793–1806)............................................................................. 29
OSADNICTWO OLĘDERSKIE (NIEMIECKIE)........................................................................ 32
KSIĘSTWO WARSZAWSKIE 1807–1815..................................................................................... 36
KRÓLESTWO POLSKIE 1815–1830............................................................................................. 37
POWSTANIE LISTOPADOWE..................................................................................................... 39
LATA 1831–1863.............................................................................................................................. 40
ROZWÓJ PRZEMYSŁU.................................................................................................................. 42
POWSTANIE STYCZNIOWE........................................................................................................ 43
267
LATA 1864–1905.............................................................................................................................. 45
SZKOLNICTWO PRZEŁOMU XIX i XX WIEKU..................................................................... 51
POCZĄTEK XX WIEKU 1905–1914............................................................................................ 52
I WOJNA ŚWIATOWA................................................................................................................... 55
II RZECZPOSPOLITA.............................................................................................................................. 59
II WOJNA ŚWIATOWA............................................................................................................................ 71
WRZESIEŃ 1939.............................................................................................................................. 71
ADMINISTRACJA POD OKUPACJĄ NIEMIECKĄ................................................................. 73
LOS LUDNOŚCI CYWILINEJ....................................................................................................... 75
LATA POWOJENNE................................................................................................................................. 79
LATA 1956–1972........................................................................................................................................ 89
GROMADA BIAŁOTARSK 1954–1959........................................................................................ 91
GROMADA BOLESŁAWÓW 1954–1972.................................................................................... 92
GROMADA KOZICE 1954–1959.................................................................................................. 92
GROMADA KRZYWIE 1954–1959.............................................................................................. 92
GROMADA LUCIEŃ 1954–1972.................................................................................................. 93
GROMADA SIERAKÓWEK 1954–1972...................................................................................... 93
GROMADA SOKOŁÓW 1954–1972............................................................................................ 94
GROMADA SOLEC 1960–1972..................................................................................................... 94
GROMADA SKRZANY 1954–1958.............................................................................................. 94
GMINY GOSTYNIN I RATAJE W LATACH 1973–1992.................................................................... 97
POLITYKA GOSPODARCZA I USTRÓJ GMIN........................................................................ 97
GMINA GOSTYNIN 1973–1988................................................................................................. 101
GMINA RATAJE 1973-1988......................................................................................................... 109
CZAS PRZEŁOMU 1988–1992.................................................................................................... 111
GMINA GOSTYNIN W LATACH 1992–2014.................................................................................... 115
KADENCJA 1992–1994................................................................................................................. 115
KADENCJA 1994–1998................................................................................................................. 117
KADENCJA 1998–2002................................................................................................................. 118
268
KADENCJA 2002–2006................................................................................................................. 120
KADENCJA 2006–2010................................................................................................................. 121
KADENCJA 2010–2014................................................................................................................. 122
GMINA GOSTYNIN DZIŚ........................................................................................................... 124
CZĘŚĆ II................................................................................................................................................... 129
HISTORIA POSZCZEGÓLNYCH MIEJSCOWOŚCI OBSZARU GMIN GOSTYNIN................ 129
ALEKSANDRYNÓW.................................................................................................................... 129
ANIELIN......................................................................................................................................... 129
ANTONINÓW............................................................................................................................... 130
BABY DOLNE................................................................................................................................ 131
BABY GÓRNE................................................................................................................................ 131
BELNO............................................................................................................................................. 134
BIAŁE............................................................................................................................................... 136
BIAŁOTARSK................................................................................................................................. 137
BIELAWY........................................................................................................................................ 146
BIERZEWICE................................................................................................................................. 147
BOLESŁAWÓW............................................................................................................................. 147
BUDY KOZICKIE.......................................................................................................................... 148
BUDY LUCIEŃSKIE...................................................................................................................... 149
CHOINEK....................................................................................................................................... 149
DĄBRÓWKA.................................................................................................................................. 150
EMILIANÓW.................................................................................................................................. 151
FELIKSÓW...................................................................................................................................... 154
GAŚNO............................................................................................................................................ 154
GORZEWO..................................................................................................................................... 155
GÓRKI PIERWSZE I DRUGIE.................................................................................................... 156
GULEWO........................................................................................................................................ 159
HALINÓW...................................................................................................................................... 160
HELENÓW..................................................................................................................................... 160
HUTA NOWA................................................................................................................................. 161
HUTA ZABOROWSKA................................................................................................................ 162
JASTRZĘBIA................................................................................................................................... 162
JAWOREK....................................................................................................................................... 163
JÓZEFKÓW.................................................................................................................................... 164
269
KAZIMIERZÓW............................................................................................................................ 164
KIEŁPIENIEC................................................................................................................................. 165
KLENIEW........................................................................................................................................ 165
KLUSEK........................................................................................................................................... 166
KOZICE........................................................................................................................................... 167
KRZYWIE....................................................................................................................................... 172
LEGARDA....................................................................................................................................... 173
LEŚNIEWICE.................................................................................................................................. 174
LIPA.................................................................................................................................................. 176
LISICA.............................................................................................................................................. 176
LUCIEŃ........................................................................................................................................... 177
ŁOKIETNICA................................................................................................................................. 182
MARIANKA.................................................................................................................................... 183
MARIANÓW ( LUCIEŃSKI)....................................................................................................... 183
MARIANÓW SIERAKOWSKI..................................................................................................... 184
MIAŁKÓWEK................................................................................................................................ 184
MNISZEK........................................................................................................................................ 185
MYSŁOWNIA NOWA................................................................................................................... 186
NAGODÓW.................................................................................................................................... 189
NIECKI............................................................................................................................................ 189
NOWA WIEŚ.................................................................................................................................. 190
OSADA............................................................................................................................................ 191
OSINY.............................................................................................................................................. 191
PIOTRÓW....................................................................................................................................... 192
PODGÓRZE.................................................................................................................................... 194
POLESIE.......................................................................................................................................... 195
POMORZANKI.............................................................................................................................. 195
RĘBÓW........................................................................................................................................... 197
ROGOŻEWEK................................................................................................................................ 198
RUMUNKI...................................................................................................................................... 200
RUSZKÓW...................................................................................................................................... 201
RYBNE............................................................................................................................................. 201
SAŁKI............................................................................................................................................... 202
SIERAKÓW..................................................................................................................................... 204
SIERAKÓWEK............................................................................................................................... 206
270
SKOKI.............................................................................................................................................. 210
SKRZANY....................................................................................................................................... 210
SOKOŁÓW...................................................................................................................................... 213
SOLEC.............................................................................................................................................. 222
STANISŁAWÓW SKRZAŃSKI.................................................................................................... 229
STEFANÓW.................................................................................................................................... 229
STRZAŁKI....................................................................................................................................... 230
WRZĄCA........................................................................................................................................ 231
ZABORÓW NOWY....................................................................................................................... 232
ZABORÓW STARY....................................................................................................................... 234
ZIELENIEC..................................................................................................................................... 236
ZUZINÓW...................................................................................................................................... 236
ZWOLEŃ......................................................................................................................................... 237
BIBLIOGRAFIA....................................................................................................................................... 239
ZDJĘCIA UDOSTĘPNIONE PRZEZ MIESZKAŃCÓW GMINY GOSTYNIN......................... 245
271