Pobierz - mikroekonomia.net

Anna Blajer-Gołębiewska
Małgorzata Zielenkiewicz
ROZDZIAŁ 5
WIEDZA JAKO NARZĘDZIE PODNOSZENIA KONKURENCYJNOŚCI
MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW
Jednym z głównych celów, jakie stawia sobie Unia Europejska, jest wzrost
konkurencyjności jej gospodarki. Elementem polityki, który ma służyć realizacji tego celu,
jest stworzenie tzw. gospodarki opartej na wiedzy. Celem referatu jest wykazanie, że małe i
średnie przedsiębiorstwa mogą podnosić swoją konkurencyjność inwestując w wiedzę oraz
podkreślenie roli, jaką odgrywa sektor małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce, w
tym gospodarce opartej na wiedzy.
1. Najistotniejsze pojęcia związane z konkurencyjnością przedsiębiorstw
Konkurencyjność w literaturze przedmiotu jest definiowana różnorodnie1, jednak
autorzy zgodni są, że stanowi ona właściwość związaną z umiejętnością konkurowania i jest
cechą relatywną, co oznacza, że można ocenić jej stopień dopiero poprzez porównanie z
innymi uczestnikami życia gospodarczego o podobnym charakterze. Oceny konkurencyjności
można dokonywać na różnym poziomie procesów gospodarczych: mikro, mezo, makro,
mega/meta. Czasami wyodrębnia się dodatkowo poziom mikro-mikro i regionalny2. Zgodnie
z celem referatu dalsza analiza ograniczona zostanie do poziomu mikro.
Konkurencyjność przedsiębiorstw można definiować w ujęciu czynnikowym
(zdolność przedsiębiorstwa do podejmowania szybkich i adekwatnych do sytuacji działań,
pozwalających efektywnie gospodarować zasobami) i wynikowym (równoznaczna z
wynikami, jakie osiąga przedsiębiorstwo, np. udział w rynku, rentowność)3. Istotną kwestią w
ocenie stopnia konkurencyjności przedsiębiorstw jest analiza jego potencjału
konkurencyjnego i pozycji konkurencyjnej.
Potencjał konkurencyjny zdefiniować można jako4: „system zasobów materialnych i
niematerialnych umożliwiających przedsiębiorstwu zastosowanie optymalnych instrumentów
skutecznego konkurowania”. Szeroko rozumiany obejmuje również takie czynniki jak kulturę
i sposób zachowania się przedsiębiorstwa, strukturę organizacyjną, strategiczną wizję itp.
Pozycja konkurencyjna może być rozumiana jako miejsce zajmowane przez dane
przedsiębiorstwo w porównaniu do konkurentów pod względem realizacji jakiegoś celu np.
osiągnięcie relatywnie wysokiego udziału w rynku5. Pozycja konkurencyjna (czasami
utożsamiana z siłą konkurencyjną) przejawia się głównie w rynkowej i kosztowej pozycji
1
Obszerny przegląd różnych podejść do definiowania konkurencyjności i pojęć z nią związanych można znaleźć
w: M. Gorynia, Zachowania przedsiębiorstw w okresie transformacji: mikroekonomia przejścia, AE, Poznań
1998.
2
H. G. Adamkiewicz-Drwiłło, Uwarunkowania konkurencyjności przedsiębiorstwa, WN PWN, Warszawa 2002,
s. 92 i 121.
3
Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2002-2003, (red.) A. TokajKrzewska i A. Żołnierski, PARP, Warszawa 2004, s. 176.
4
M. Stankiewicz, Konkurencyjność przedsiębiorstwa: budowanie konkurencyjności przedsiębiorstwa w
warunkach globalizacji, TNOiK, Toruń 2002, s. 9.
5
H. G. Adamkiewicz-Drwiłło, Uwarunkowania..., op. cit.., s. 99 oraz B. Stępień, M. Sulimowska-Formowicz,
Metody pomiaru konkurencyjności przedsiębiorstwa, Gospodarka Narodowa 2004, nr 5-6.
Wiedza jako narzędzie podnoszenia konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw
51
przedsiębiorstwa, utrwalonej marce, rentowności i sytuacji finansowej, rozwoju techniki i
technologii. Instrumenty, jakimi przedsiębiorstwo może zapewniać sobie odpowiednią
pozycję konkurencyjną, to między innymi jakość i cena produktów, ich odmienność w
stosunku do dóbr oferowanych przez rywali, a także elastyczność dostosowywania produktów
do oczekiwań i potrzeb klientów. Również stosowana reklama, zwiększanie dostępności
produktu, poszerzanie asortymentu i zakresu świadczonych usług przed- i posprzedażowych
są czynnikami, które wykorzystują firmy6, aby pozyskiwać i utrzymywać przewagę
konkurencyjną. Nie bez znaczenia pozostaje również kształtowanie marki produktu i
wizerunku firmy7.
Odpowiedni potencjał i silna pozycja pozwalają firmie zdobyć – za pomocą
adekwatnych instrumentów – przewagę konkurencyjną nad rywalami. Jeżeli tendencja ta
jest stała można mówić o wysokiej konkurencyjności przedsiębiorstwa.
Konkurencyjność przedsiębiorstw zależy zarówno od czynników zewnętrznych (w
dużym stopniu od przedsiębiorstwa niezależnych), jak i wewnętrznych (na które
przedsiębiorstwo ma znacznie większy wpływ)8.
Wewnętrzne czynniki składające się na potencjał przedsiębiorstwa, na podstawie
których firma może dążyć do zapewnienia sobie wysokiej pozycji konkurencyjnej, dotyczą9:
• sfery informacyjnej: zalicza się tu informacje dotyczące konkurentów, również prognoz
ich zachowań w przyszłości, a także znajomość aktualnej sytuacji na rynku oraz
prognozowanych kierunków rozwoju, jak również informacje dotyczące obecnych i
przyszłych potrzeb konsumentów;
• sfery działalności badawczo-rozwojowej, w tym środków przeznaczonych na tę
działalność, jakości badań, wyposażenia aparaturowego itp.;
• sfery produkcji: stosowanych technologii, jakości kapitału rzeczowego i kwalifikacji
pracowników, systemu zarządzania produkcją, komputeryzacji procesów;
• sfery zarządzania jakością: m. in. certyfikatów jakości, systemów zapewniania i kontroli
jakości wytwarzanych dóbr;
• sfery zaopatrzenia, tj. powiązań z dostawcami, optymalizacji dostaw, dostępu do zasobów
i lokalizacji firmy, systemów logistycznych;
• sfery dystrybucji, czyli zasięgu i gęstości sieci dystrybucji, sposobów powiązania z
odbiorcami, lokalizacji w stosunku do rynków zbytu;
• sfery marketingu: rodzaju i zakresu stosowanych instrumentów marketingowych, budżetu
przeznaczanego na marketingową działalność;
• sfery finansów: struktury majątku, poziomu poszczególnych grup kosztów, dostępnych
źródeł finansowania, systemów planowania i analiz finansowych itp.;
• sfery organizacji i zarządzania: formy organizacyjnej i własnościowej, struktury
organizacyjnej, systemu podejmowania decyzji, stylu zarządzania, jakości kadr
menedżerskich, informatyzacji, systemów komunikacji wewnętrznej itd.;
• sfery zatrudnienia, w tym kwalifikacji pracowników, ich przywiązania do firmy,
zaangażowania, a także systemów szkoleń i doskonalenia kadry;
• sfery tzw. zasobów niewidzialnych, czyli np. kultury organizacyjnej, patentów,
doświadczenia w danej działalności.
Na możliwość pozyskiwania przewagi konkurencyjnej wpływają również czynniki
zewnętrzne, pochodzące z otoczenia, w jakim działa przedsiębiorstwo. Zalicza się do nich
6
Pojęcie przedsiębiorstwa nie jest równoważne z pojęciem firmy. Jednakże dla potrzeb niniejszej pracy
rozróżnienie to nie jest istotne, a więc pojęcia: „firma” oraz „przedsiębiorstwo” będą stosowane zamiennie.
7
M. Gorynia, Zachowania..., op. cit., s. 116.
8
H. G. Adamkiewicz-Drwiłło, Uwarunkowania..., op. cit.., s. 187.
9
M. Gorynia, Zachowania..., op. cit., s. 79-82.
52
Anna Blajer-Gołębiewska, Małgorzata Zielenkiewicz
nasilenie i charakter konkurencji występującej na danym rynku, jakość i dostępność
czynników wytwórczych, otoczenie instytucjonalne, specyfika rynku, a także takie
determinanty generowane przez poziom makroekonomiczny, jak stosowane przez państwo
instrumenty polityki budżetowej, monetarnej, fiskalnej, walutowej, handlowej i
konkurencyjnej10. W literaturze można spotkać dodatkowy podział czynników zewnętrznych
na otoczenie konkurencyjne (konkurenci, nabywcy, dostawcy itp.) oraz makrootoczenie
(czynniki polityczne, prawne, technologiczne, społeczno-ekonomiczne, demograficzne)11.
2. Miejsce wiedzy w budowie przewagi konkurencyjnej
W badaniach nad konkurencyjnością coraz częściej zwraca się uwagę na rolę wiedzy
w budowie przewagi konkurencyjnej. Wiedza podmiotu jest pewnym zasobem, na który
składają się zgromadzone dane dotyczące otoczenia oraz znajomość związków między nimi,
pozwalające wyciągać wnioski dotyczące otoczenia12. W przedsiębiorstwie przejawia się jako
kompetencje i zdolności członków organizacji (przedsiębiorstwa), doświadczenie, relacje z
innymi podmiotami funkcjonującymi w otoczeniu przedsiębiorstwa, systemy zarządzania,
przepływ informacji, kultura organizacji. Wiedza jest niezbędna dla szybkiego wdrażania
innowacji z zewnątrz oraz kreowania własnych rozwiązań, co prowadzi do usprawniania
systemu i skuteczniejszego radzenia sobie w dynamicznie zmieniającym się otoczeniu13.
Gromadzenie informacji i doświadczeń pozwala niwelować skutki działania w
warunkach niepewności, z którą przedsiębiorstwo styka się w swoim codziennym
funkcjonowaniu – niepewność ta dotyczy nie tylko warunków i zdarzeń, jakie wystąpią w
przyszłości, ale również stanu teraźniejszego (niepełna znajomość parametrów rynkowych,
niepewność zachowania konsumentów, partnerów handlowych i konkurentów)14. Rodzaje
wiedzy potrzebnej przedsiębiorstwu można zdefiniować następująco15:
• know-what – znajomość faktów, zgromadzone dane, informacje,
• know-why – znajomość praw, zasad, przyczyn, związków przyczynowo-skutkowych,
• know-how – umiejętności , zdolności, wiedza o tym, w jaki sposób coś zrobić,
• know-who – umiejętność identyfikacji posiadaczy potrzebnej wiedzy, wiedza rodząca się
dzięki zdolności współpracy i komunikacji,
• know-when – prawidłowa ocena odpowiedniego czasu realizacji zamierzeń,
• know-which – znajomość swoich słabych stron,
• know-between – znajomość powiązań pomiędzy elementami w organizacji i w otoczeniu,
• know where – znajomość potencjalnych rynków zbytu, źródeł pozyskiwania czynników
wytwórczych, źródeł nowej wiedzy.
Wiedzę powyższą przedsiębiorstwo może czerpać z różnych źródeł, które najogólniej
można podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne16:
• wiedza wewnętrzna: wiedza posiadana przez pracowników, doświadczenia organizacyjne
nabyte w trakcie funkcjonowania przedsiębiorstwa;
10
Ibidem, s. 104.
M. Stankiewicz, Konkurencyjność..., op. cit., s. 272.
12
S. Forlicz, Niedoskonała wiedza podmiotów rynkowych, WN PWN, Warszawa 2001, s. 48 oraz B.
Stefanowicz, Kodowanie wiedzy, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstw 2005 nr 5.
13
Raport o stanie..., op. cit., s. 177 oraz P. Nesterowicz, Organizacja na krawędzi chaosu, WPSB, Kraków 2001,
s. 120-122.
14
S. Forlicz, Niedoskonała wiedza..., op. cit., s. 78.
15
G. Wronowska, Gospodarka oparta na wiedzy jako etap ewolucji współczesnej gospodarki w: Unifikacja
gospodarek europejskich: szanse i zagrożenia, (red.) A. Manikowski i A. Psyk, WWZ, Warszawa 2004, s. 428429.
16
P. Nesterowicz, Organizacja..., op. cit., s. 128-141.
11
53
Wiedza jako narzędzie podnoszenia konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw
•
wiedza pochodząca z zewnątrz: od odbiorców, dostawców, konkurentów, instytucji, na
podstawie obserwacji otoczenia.
Wpływ wiedzy na konkurencyjność przedsiębiorstwa uwidacznia się poprzez
wyższą skuteczność działań, skrócenia tempa reagowania na bodźce wewnętrzne i
zewnętrzne, szybsze wprowadzanie innowacji, oszczędność zasobów i w konsekwencji
efektywniejsze funkcjonowanie17.
Tabela 1
Charakterystyka przedsiębiorstw w krajach UE i EFTA w 2000 roku.
Rozmiar
przedsiębiorstwa
Mikro
Małe
Średnie
Ogółem MSP
Duże
Razem
Liczba
przedsiębiorstw
w tys.
%
19 040
1 200
170
20 415
40
20 455
93,08
5,87
0,83
99,8
0,2
100
Zatrudnienie
ogółem
(w tys.
osób)
41 750
23 080
15 960
80 790
40 960
121 750
%
34,29
18,96
13,11
66,36
33,64
100
średnie
(liczba
osób)
2
20
95
4
1 020
6
Udział
eksportu w
sprzedaży
ogółem (%)
7
14
17
13
21
17
Źródło: A. Władyniak, Małe i średnie firmy w Unii Europejskiej, krajach EFTA i państwach
kandydujących do UE, Wspólnoty Europejskie 2002, nr 9 (132).
Skutecznym wsparciem procesu pozyskiwania i wykorzystywania wiedzy są
nowoczesne technologie pozwalające gromadzić i przetwarzać informacje oraz w szybki
sposób je przekazywać, nawet do odległych geograficznie miejsc. Wdrażanie opartych na
nowoczesnych technologiach systemów informacyjnych połączone z adekwatnymi
szkoleniami i zmianami w strukturze organizacyjnej oraz kulturze organizacji pozwala lepiej
radzić sobie w otoczeniu o dużym nasileniu konkurencji, a stąd przyczynia się do wyższej
konkurencyjności przedsiębiorstwa18.
3. Rola małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce
W Unii Europejskiej definicję małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) ujednolica
Rekomendacja Komisji Europejskiej z 3 kwietnia 1996 r. (96/280/EC)19. Rekomendacja ta
stanowi zalecenie w sprawie dostosowania przepisów na teranie Unii, co oznacza, że podane
limity w pewnych przypadkach mogą być traktowane jako górna granica dla ustalenia
definicji w poszczególnych krajach. Mikroprzedsiębiorstwem (micro-enterprise) nazywa się
firmę zatrudniającą mniej niż 10 pracowników. Małym (small enterprise) jest
przedsiębiorstwo, które zatrudnia do 49 pracowników, wykazuje obroty roczne nie
przekraczające 7 mln ECU20 lub bilans roczny poniżej 5 mln ECU oraz jest niezależne.
17
H. J. Warnecke, Rewolucja przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwo fraktalne, WN PWN, Warszawa 1999, s. 181.
P. Nesterowicz, Organizacja...op. cit., s. 167-171.
19
K. Broniatowski, A. Ryszkiewicz, Analiza porównawcza przepisów Unii Europejskiej dotyczących małych
i średnich przedsiębiorstw z przepisami obowiązującymi w Polsce, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 1998,
s. 9 – 15.
20
Zgodnie z postanowieniami szczytu w Madrycie (1995 r.) od 1 stycznia 1999 r. w 11 krajach Unii
Europejskiej (obecnie w 12 krajach) wprowadzono wspólną walutę EURO. Zastąpiła one ECU w stosunku 1:1.
18
54
Anna Blajer-Gołębiewska, Małgorzata Zielenkiewicz
Przedsiębiorstwem średniej wielkości (medium-sized enterprise) jest przedsiębiorstwo,
które zatrudnia co najmniej 50 i jednocześnie mniej niż 250 pracowników, wykazuje obroty
roczne nie przekraczające 40 mln ECU lub bilans roczny nie przekraczający 27 mln ECU i
jest niezależne21.
Tabela 2
Struktura oraz udział w PKB i zatrudnieniu przedsiębiorstw w Polsce w 2002 roku
Rodzaj
przedsiębiorstw
Liczba
przedsiębiorstw
szt.*
%
3 521 189
100,00
PKB
mln zł
Razem
771 112,8
W tym**:
Małe
3 484 461
98,96
311 651,9
Średnie
30 398
0,86
62 353,1
Ogółem MSP
3 514 859
99,82
374005
Duże
6 330
0,18
154 412,1
* stan na 31.12.2002.
** PKB podano dla przedsiębiorstw (bez sekcji A i B)
Zatrudnienie
%
100,0
tys. osób
10 290,2
%
100,0
40,5
8,1
48,5
20,1
4 725,9
2 280,3
70006,2
3 284,0
45,93
22,16
68,09
31,91
Źródło: Raport o stanie..., op. cit., s. 21-73 oraz Stan sektora małych i średnich
przedsiębiorstw w 2002 roku. Tendencje rozwojowe w latach 1994–2002, (red.) J. Chmiel,
PARP, Warszawa 2004, s. 165.
Małe i średnie przedsiębiorstwa odgrywają istotną rolę w rozwoju gospodarczym
państw, stanowiąc zwykle ponad 90% podmiotów gospodarczych w danym kraju oraz
generując około 60% miejsc pracy w całej gospodarce. Podnoszą jej innowacyjność, są
najbardziej elastyczne pod względem dostosowania się do zmiennych rynkowych oraz
posiadają zdolność do konkurowania na rynku. Z tego też względu zaczęto je uważać za
istotną siłę podtrzymującą konkurencyjność UE na rynku światowym. Małe przedsiębiorstwa
rozwijają swoją działalność przede wszystkim w skali lokalnej22. Jednakże niektóre z nich
odgrywają ważną rolę w rozwoju regionalnym, z powodzeniem konkurują nawet na rynkach
międzynarodowych przyczyniając się do wzrostu eksportu i wnosząc swój wkład w procesy
globalizacji23.
Przyjęło się podawać wielkości ustanowione przed 1 stycznia 1999 r. w jednostkach ECU (zgodnie
z zapisami są w aktach prawnych) i tak też podane są one w niniejszej pracy.
21
Obroty i bilanse podane w definicjach dotyczą danych skumulowanych wraz z danymi bilansów i obrotów
przedsiębiorstw zależnych. Dane przedsiębiorstwo jest niezależne, jeżeli przedsiębiorstwo lub przedsiębiorstwa
inne niż średnie lub małe nie posiadają 25% lub więcej prawa głosu albo nie są właścicielami 25% lub więcej
kapitału definiowanego przedsiębiorstwa. Granica 25% może zostać przekroczona np.: gdy własność kapitału
przedsiębiorstwa jest znacznie rozproszona. Umożliwia to bowiem zasadne deklarowanie, iż żadne pojedyncze
przedsiębiorstwo lub ich grupa (nie będące małymi lub średnimi przedsiębiorstwami) nie posiadają 25 % lub
więcej jego kapitału. Innym przykładem, który usprawiedliwia podwyższenie granicy jest posiadanie
przedsiębiorstwa przez publiczną spółkę inwestycyjną, spółkę kapitału podwyższonego ryzyka lub inwestora
instytucjonalnego, gdy “nie wykonują one władzy ani indywidualnie, ani wspólnie”, K. Broniatowski,
A. Ryszkiewicz, Analiza porównawcza przepisów Unii Europejskiej dotyczących małych i średnich
przedsiębiorstw z przepisami obowiązującymi w Polsce, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 1998, s. 10.
22
M. Szreder, Statystyczny obraz sektora małych i średnich przedsiębiorstw województwa pomorskiego,
Pieniądze i Więź 2000, nr 3 (8), s. 177.
23
M. Bąk, P. Kulawczuk, Poradnik eksportera dla MSP, Polska Fundacja Promocji i Rozwoju Małych
i Średnich Przedsiębiorstw, Warszawa 1999, s. 5-8.
Wiedza jako narzędzie podnoszenia konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw
55
Tabela 3
Udział w eksporcie i imporcie małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w 2002 roku
MSP
Zatrudniające 0-9 osób
Zatrudniające 10-49 osób
Zatrudniające 50-249 osób
Razem
Eksport
(w mln USD)
4 228,8
4 571,4
7 825,3
15 847,6
Eksport
(w %)
23,2
25,1
51,8
100,0
Import
(w mln USD)
9 765,2
10 546,8
13 150,0
33 462,0
Import
(w %)
29,2
31,5
39,3
100,0
Źródło: Raport o stanie..., op. cit., s. 21-73.
Szacuje się, że w Unii Europejskiej jest około 20 milionów przedsiębiorstw
uznawanych za małe lub średnie i stanowią one 99,8% wszystkich firm działających na
obszarze Wspólnoty, zatrudniając 66% siły roboczej, co w liczbach bezwzględnych przekłada
się na ponad 70 milionów miejsc pracy24. W Polsce powyższe parametry kształtują się
podobnie. Strukturę przedsiębiorstw i charakterystykę pod względem wybranych kryteriów w
krajach UE i EFTA przedstawiono w tabeli 1, w Polsce natomiast – w tabeli 2 i 3.
4. Wykorzystanie wiedzy przez MSP w Polsce
Ponieważ samo posiadanie zasobów materialnych nie jest wystarczającym narzędziem
konkurowania na rynkach o wysokim poziomie konkurencji, małe i średnie przedsiębiorstwa,
aby przetrwać i rozwijać się, powinny umieć zdobywać i wykorzystywać wiedzę. Oparcie
przedsiębiorstwa na wiedzy pozwala na skuteczniejsze budowanie relacji z klientami,
dostawcami i kontrahentami, lepsze dostosowanie do zmian, większą aktywność w
wykorzystywaniu różnych źródeł finansowania, wyższą innowacyjność, efektywniejsze
wykorzystanie zasobów25. Znajduje to potwierdzenie w badaniach sektora małych i średnich
przedsiębiorstw.
W tabeli 4 przedstawiono wyniki badań MSP w Polsce pokazujące ich sytuację w roku
2002. Wśród objętych badaniami przedsiębiorstw wydzielono grupę „liderów” (około 25%
badanych przedsiębiorstw), czyli firm wyróżniających się pod względem wyników
ekonomicznych, przychodów, okresu funkcjonowania na rynku i innych cech. Wyniki podano
jako odsetek firm, które zdeklarowały, że podejmują dziania wyszczególnione w tabeli
(odsetek firm z grupy liderów, odsetek firm z grupy pozostałych MSP oraz odsetek
wszystkich firm objętych badaniem, czyli średnia ważona dwóch poprzednich wyników).
Porównanie grupy liderów z pozostałymi MSP pod względem czynników ważnych z
punktu widzenia wykorzystania wiedzy pozwala stwierdzić, że grupa liderów znacznie
częściej inwestowała w wiedzę, co przejawiało się m.in. w rozmiarach i obszarach inwestycji,
współpracy prowadzonej z ośrodkami i instytucjami naukowymi, liczbie posiadanych
patentów (własnych i obcych) oraz częstotliwości przeprowadzania szkoleń. W niemal
wszystkich tych obszarach grupa liderów wykazywała wyższą aktywność od pozostałych
przedsiębiorstw.
24
Z. Wysokińska, J. Witkowska, Integracja europejska. Rozwój rynków, PWN, Łódź 1999, s. 250 oraz Thematic
Evaluation of Structural Fund Impacts on SMEs. Synthesis Report, European Commission, July 1999.
25
L. Białoń, M. Zagórska, Przekształcanie MŚP w przedsiębiorstwa inteligentne, Ekonomika i organizacja
przedsiębiorstw 2005, nr 4.
56
Anna Blajer-Gołębiewska, Małgorzata Zielenkiewicz
Tabela 4
Charakterystyka małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w 2002 roku pod względem
stanu inwestycji, źródeł finansowania oraz działalności badawczo-rozwojowej
NAKŁADY INWESTYCYJNE
Kierunek
inwestycji
Komputery i
systemy
komputerowe
odtworzeniowe
61,6%
62,4%
nowe
% MSP
Obiekty
magazynowe,
produkcyjne,
handlowe
odtwoodtwonowe
nowe
rzeniowe
rzeniowe
39,3%
54,0% 17,8%
31,6%
Maszyny i
urządzenia
(nowe)
Środki
transportu
odtworzeniowe
40,9%
44,8%
nowe
GŁÓWNE OBSZARY INWESTYCJI
Liderzy*
Pozostali
Ogółem
Inwestycje w
Oprogramonowe
wanie
technologie
45,0%
30,6%
22,7%
32,3%
28,7%
31,6%
Nowe linie
produkcyjne
Nowe
maszyny
Infrastruktura
19,4%
9,0%
13,4%
3,1%
4,5%
3,9%
2,0%
3,0%
2,6%
ZEWNĘTRZNE ŹRÓDŁA FINANSOWANIA
Unijne fundusze
pomocowe
38,1%
68,3%
20,0%
26,5%
51,7%
8,4%
29,6%
56,2%
11,3%
DZIAŁALNOŚĆ BADAWCZO-ROZWOJOWA
InwestoPatenty
Współpraca
Szkolenia
wanie w
zewnęz ośrodkami z instytutem
badania własne obce
z uczelnią
trzne
naukowymi badawczym
i rozwój
44,0% 22,0% 9,2%
18,3%
31,7%
29,8%
93,6%
20,0% 12,0% 4,8%
6,7%
13,0%
12,5%
63,3%
26,0% 15,0% 6,0%
9,8%
18,0%
17,2%
71,5%
Leasing
Liderzy*
Pozostali
Ogółem
Kredyt bankowy
Liderzy*
Pozostali
Ogółem
* Liderami określono te przedsiębiorstwa, które rozpoczęły działalność przed 2000 r. i w 2002 r. nadal ją
prowadziły; w okresie 2000-2002 wykazywały dodatni wynik ekonomiczny; w 2000 r. miały przychód z
przedziału [3 mln zł, 300 mln zł]; uzyskały pozytywną ocenę wiarygodności.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Raport o stanie..., op. cit, s. 180-200.
Aż 92% badanych firm poczyniło inwestycje, jednak rozmiary inwestycji były
największe w grupie liderów – 48,2% z nich zainwestowało kwotę powyżej 500 tys. zł,
podczas, gdy średnia dla badanych przedsiębiorstw, w których inwestycje osiągnęły takie
rozmiary, wynosiła 23,5%. Na uwagę zasługuje fakt, że najczęstszym obszarem inwestowania
był sprzęt i systemy komputerowe – ponad 60% przedsiębiorstw dokonało tego typu
inwestycji. Wiele spośród przedsiębiorstw-liderów podejmowało również inwestycje w nowe
technologie – aż 45%, podczas gdy na podobny krok zdecydowało się tylko 22,7%
pozostałych firm. Chętniej też grupa liderów sięgała po zróżnicowane formy finansowania
zewnętrznego, również po fundusze unijne. Korzystanie z tych funduszy to nie jedyna forma
Wiedza jako narzędzie podnoszenia konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw
57
czerpania z unijnego wsparcia. Grupa ta chętniej od reszty firm korzystała także z innych
programów pomocowych – w programach takich uczestniczyło 33,9% firm z grupy liderów,
podczas gdy w grupie pozostałych przedsiębiorstw korzystanie z takich programów
zdeklarowało 14,3% badanych26. Wartym podkreślenia jest dużo wyższe zainteresowanie
działalnością badawczo-rozwojową wśród przedsiębiorstw-liderów – firm posiadających
patenty jest około dwukrotnie więcej w tej grupie niż w grupie pozostałych przedsiębiorstw.
Liczba firm-liderów prowadzących współpracę z ośrodkami naukowymi, instytucjami
badawczymi i uczelniami przewyższa około trzykrotnie liczbę firm-nieliderów deklarujących
taką współpracę. Liderzy przejawiają również większe zainteresowanie szkoleniami – ponad
90% tych przedsiębiorstw korzysta ze szkoleń zewnętrznych. W grupie pozostałych MSP firm
takich jest o jedną trzecią mniej. Reasumując, liderzy w porównaniu do pozostałych
przedsiębiorstw sektora MSP w znacznie większym stopniu inwestują w obszary związane z
wykorzystywaniem wiedzy, co przekłada się na ich wysoką konkurencyjność. Potwierdza to
wysoką rolę wiedzy w budowaniu przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa.
Tabela 5
Innowacyjność przedsiębiorstw według ich wielkości w UE i w Polsce w latach 1994-1996
Kraj
Unia Europejska
Austria
Belgia
Dania
Finlandia
Francja
Hiszpania
Holandia
Irlandia
Luksemburg
Niemcy
Norwegia
Portugalia
Szwecja
Wielka Brytania
Włochy
Polska
Przedsiębiorstwa, które w latach 1994-1996 wprowadziły innowacje
(w %)
W sektorze wytwórczym
W sektorze usług rynkowych
ogółem małe średnie duże ogółem małe średnie duże
51
44
58
79
40
37
49
73
67
59
73
88
55
54
58
74
34
33
34
51
13
11
21
55
71
64
76
91
30
24
45
71
36
26
40
77
24
22
30
43
43
34
48
75
31
25
33
73
29
21
43
76
62
54
71
84
36
32
45
71
73
68
78
85
58
60
49
87
42
21
52
85
48
45
55
83
69
63
70
85
46
41
60
83
48
39
56
77
22
20
26
50
26
22
30
52
28
28
27
52
54
43
61
79
32
29
48
45
59
54
59
81
40
40
37
55
48
44
57
73
ogółem
małe
średnie
duże
wielkie*
37,6
16,0
33,0
72,5
87,5
* przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 2000 pracowników
Źródło: J. Baruk, Dylematy rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, Gospodarka
Narodowa 2002, nr 3.
Badania potwierdzają, że te firmy, które inwestują w nowe technologie i kapitał
ludzki, radzą sobie lepiej od pozostałych przedsiębiorstw. Nie zmienia to jednak faktu, że
innowacyjność polskich małych i średnich przedsiębiorstw od dłuższego czasu utrzymuje się
na niskim poziomie w porównaniu do średniej w wielu krajach europejskich. Tabela 5
26
Raport o stanie..., op. cit, s. 210.
58
Anna Blajer-Gołębiewska, Małgorzata Zielenkiewicz
przedstawia, jak kształtowały się innowacje w latach 1994-199627 w krajach unijnych i w
Polsce. W porównaniu do większości państw europejskich Polska wykazywała niską
innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw. Na podstawie danych da się również
zauważyć, że im przedsiębiorstwo jest mniejsze, tym poziom innowacyjności (mierzony
liczbą przeprowadzonych innowacji) niższy. W połączeniu z rolą, jaką odrywa sektor MSP w
gospodarce, stwarza to potrzebę uwzględnienia w polityce gospodarczej działań
ukierunkowanych na znoszenie barier opierania małych i średnich przedsiębiorstw na wiedzy,
czyli ułatwianie im działalności innowacyjnej, dostępu do informacji i szkoleń, współpracy z
ośrodkami i instytucjami naukowymi oraz poprawy dostępności zewnętrznych środków
finansowania28.
5. Wnioski
Podejmowanie działań sprzyjających podnoszeniu konkurencyjności przedsiębiorstw
ma szczególne znaczenie w świetle celów, jakie stawia sobie Unia Europejska. W przyjętej w
2000 roku Strategii Lizbońskiej cel główny został sformułowany następująco: „do roku 2010
Unia Europejska przekształci się w najbardziej dynamiczną i konkurencyjną gospodarkę
świata opartą na wiedzy”29. Trwałe tempo wzrostu gospodarczego na poziomie 3%, spadek
bezrobocia, poprawa jakości kapitału ludzkiego mają być wyrazem wzrostu
konkurencyjności. Obecne wskaźniki charakteryzujące stan gospodarczy UE odbiegają od
założonych w Strategii Lizbońskiej. Jeszcze wyraźniejsze rozbieżności widać przy
porównaniu do siebie poszczególnych państw unijnych. Polska gospodarka odbiega nie tyko
od poziomu założonego w Strategii Lizbońskiej, ale również od średniej w UE30. Powinno to
stanowić motywację do szczególnego uwzględniania w polityce działań mających na celu
poprawę konkurencyjności gospodarki.
Ponieważ małe i średnie przedsiębiorstwa są sektorem niezwykle istotnym dla
kształtowania się przytoczonych powyżej czynników charakteryzujących konkurencyjną
gospodarkę, nie sposób pominąć ich w polityce budowania pozycji konkurencyjnej kraju.
Państwo może przede wszystkim wpływać na otoczenie i na potencjał konkurencyjny
przedsiębiorstwa, choć to, jak ten potencjał zostanie wykorzystany, zależy od indywidualnych
zdolności przedsiębiorstwa. Jak wykazują badania, istotną rolę w budowaniu pozycji
konkurencyjnej przedsiębiorstw odgrywa wiedza. Przedsiębiorstwa oparte na wiedzy lepiej
sobie radzą w procesie konkurowania – podnoszą swoją efektywność, innowacyjność, poziom
organizacji i zarządzania, inwestują w kapitał ludzki. Państwo dążące do osiągnięcia wysokiej
konkurencyjności powinno zatem tworzyć warunki sprzyjające funkcjonowaniu i rozwojowi
przedsiębiorstw opartych na wiedzy, w tym wykorzystaniu wiedzy w przedsiębiorstwach
małych i średnich.
27
Wybór okresu, dla którego przedstawiono wyniki, podyktowany został brakiem porównywalnych i
wiarygodnych danych z okresów późniejszych (inny przedział czasowy, inna klasyfikacja przedsiębiorstw i in.).
Jednak prześledzenie trendów, jakie występowały w ciągu ostatnich 10 lat pozwala uznać przytoczone dane za
wciąż reprezentatywne dla zjawiska dysproporcji pomiędzy wieloma krajami zachodnioeuropejskimi a Polską
pod względem innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw. Raport o stanie..., op. cit, s.191-192.
28
J. Baruk, Dylematy…, op. cit.
29
T. Michalski: Identyfikacja priorytetowych płaszczyzn konkurencyjności – warunkiem koniecznym
budowania gospodarki opartej na wiedzy w Polsce i UE. Konferencja naukowa pt. „Strategia Lizbońska a
możliwości budowania gospodarki opartej na wiedzy w Polsce”, Kraków, 17 grudnia 2004 r.,
http://www.konkurs.edu.pl/gow/index.php.
30
U. Płowiec: Strategia Lizbońska a rozwój zdolności konkurencyjnej Polski. Konferencja naukowa pt.
„Strategia Lizbońska a możliwości budowania gospodarki opartej na wiedzy w Polsce”, Kraków, 17 grudnia
2004 r., http://www.konkurs.edu.pl/gow/index.php.
Wiedza jako narzędzie podnoszenia konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw
59
SPIS LITERATURY:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
Adamkiewicz-Drwiłło H. G., Uwarunkowania konkurencyjności przedsiębiorstwa, WN
PWN, Warszawa 2002.
Bąk M., Kulawczuk P., Poradnik eksportera dla MSP, Polska Fundacja Promocji i
Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw, Warszawa 1999.
Białoń L., Zagórska M., Przekształcanie MŚP w przedsiębiorstwa inteligentne,
Ekonomika i organizacja przedsiębiorstw 2005, nr 4.
Baruk J., Dylematy rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, Gospodarka Narodowa
2002, nr 3.
Broniatowski K., Ryszkiewicz A. , Analiza porównawcza przepisów Unii Europejskiej
dotyczących małych i średnich przedsiębiorstw z przepisami obowiązującymi w Polsce,
Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 1998.
Forlicz S., Niedoskonała wiedza podmiotów rynkowych, WN PWN, Warszawa 2001.
Gorynia M., Zachowania przedsiębiorstw w okresie transformacji: mikroekonomia
przejścia, AE, Poznań 1998.
Michalski T.: Identyfikacja priorytetowych płaszczyzn konkurencyjności – warunkiem
koniecznym budowania gospodarki opartej na wiedzy w Polsce i UE. Konferencja
naukowa pt. „Strategia Lizbońska a możliwości budowania gospodarki opartej na wiedzy
w Polsce”, Kraków, 17 grudnia 2004 r., http://www.konkurs.edu.pl/gow/index.php.
Nesterowicz P., Organizacja na krawędzi chaosu, WPSB, Kraków 2001.
Płowiec U.: Strategia Lizbońska a rozwój zdolności konkurencyjnej Polski. Konferencja
naukowa pt. „Strategia Lizbońska a możliwości budowania gospodarki opartej na wiedzy
w Polsce”, Kraków, 17 grudnia 2004 r., http://www.konkurs.edu.pl/gow/index.php.
Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2002-2003,
(red.) A. Tokaj-Krzewska i A. Żołnierski, PARP, Warszawa 2004.
Stan sektora małych i średnich przedsiębiorstw w 2002 roku. Tendencje rozwojowe w
latach 1994–2002, (red.) J. Chmiel, PARP, Warszawa 2004.
Stankiewicz M., Konkurencyjność przedsiębiorstwa: budowanie konkurencyjności
przedsiębiorstwa w warunkach globalizacji, TNOiK, Toruń 2002.
Stefanowicz B., Kodowanie wiedzy, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstw 2005 nr
5.
Stępień B., Sulimowska-Formowicz M., Metody pomiaru konkurencyjności
przedsiębiorstwa, Gospodarka Narodowa 2004, nr 5-6.
Szreder M., Statystyczny obraz sektora małych i średnich przedsiębiorstw województwa
pomorskiego, Pieniądze i Więź 2000, nr 3 (8).
Thematic Evaluation of Structural Fund Impacts on SMEs. Synthesis Report, European
Commission, July 1999.
Władyniak A., Małe i średnie firmy w Unii Europejskiej, krajach EFTA i państwach
kandydujących do UE, Wspólnoty Europejskie 2002, nr 9 (132).
Warnecke H. J., Rewolucja przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwo fraktalne, WN PWN,
Warszawa 1999.
Wronowska G., Gospodarka oparta na wiedzy jako etap ewolucji współczesnej
gospodarki w: Unifikacja gospodarek europejskich: szanse i zagrożenia, (red.) A.
Manikowski i A. Psyk, WWZ, Warszawa 2004.
Wysokińska Z., Witkowska J., Integracja europejska. Rozwój rynków, PWN, Łódź 1999.