Polityka 4.indd

Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądx cześci niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej
techniki reprodukcji (drukarskiej, fotograficznej, komputerowej i in. ), wymaga pisemnej zgody Wydawcy
KRYZYS I ZATRUDNIENIE – PRZYKŁADY EUROPEJSKIE
MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA W PILZNIE
Leszek K. Gilejko
Akademia Humanistyczna im. A. Gieysztora w Pułtusku
Jan Czarzasty
Szkoła Główna Handlowa w Warszawie
Ocena przyczyn i skutków światowego kryzysu finansowego, zwłaszcza w zakresie rynku pracy, była
przedmiotem XI międzynarodowej konferencji pt. Kryzys
i zatrudnienie – przykłady europejskie, organizowanej
tradycyjnie przez trzy niemieckie fundacje: im Otto Brennera, im. Friedricha Eberta oraz im. Hansa Böcklera oraz
Europejski Instytut Związków Zawodowych (Pilzno,15–
–16.04.2010 r.). W konferencji jak zawsze wzięli udział
przedstawiciele instytucji związkowych działających na
szczeblu europejskich, największych central i branżowych związków zawodowych, instytutów naukowych,
rządów, organizacji pracodawców i reprezentantów ważnych, europejskich spółek przemysłowych. Obecność
przedstawicieli tych spółek, a także istniejących w nich
Europejskich Rad Zakładowych, był szczególnie ważny,
gdyż właśnie one, np. w przemyśle motoryzacyjnym, zostały szczególnie silnie dotknięte kryzysem.
Poszczególne sesje konferencji poświecone były następującym problemom: kryzysowi w warunkach globalnej gospodarki i wynikających stąd wyzwań dla związków
zawodowych, szansom współdziałania rządów i związków zawodowych w tworzeniu strategii antykryzysowych,
rządowym programom i ich ocenie, roli ponadnarodowych spółek oraz konieczności rozwijania dialogu i szansom partycypacji pracowniczej.
Oceniając źródła kryzysu, który przecież nie odszedł
jeszcze do historii, wskazywano na jego globalne uwarunkowania, szybkie przemieszczanie się międzykontynentalne, a jednocześnie wykorzystywanie przestrzeni
globalnej przez światowe koncerny dla obniżania ceny
pracy na rynkach krajowych. Tworzy to nowe wyzwania
dla związków zawodowych i wzmacnia potrzebę międzynarodowej solidarności.
Przedstawiając ogólny obraz skutków kryzysu zwracano uwagę, że są one najbardziej widoczne na rynku
pracy. W dalszym ciągu liczba bezrobotnych w Europie
wynosi ponad 23 mln i dotyczy nadal przede wszystkim
młodych. Szczególnie silnie akcentowano to, że strategie
antykryzysowe rządów nie są kompleksowe bądź w ogóle ich nie ma. Podkreślano przy tym, że kryzys, jego źródła i stan działań na rzecz jego przezwyciężenia trzeba
oceniać w szerszym kontekście, przede wszystkim ze
względu na fakt, że w większości krajów europejskich
rządy sprawują partie prawicowe, zorientowane na libe-
ralny model gospodarki i ograniczanie wydatków na cele
socjalne. Kryzysowi gospodarczemu i społecznemu towarzyszy kryzys socjaldemokracji. Rządy, a pod ich wpływem Unia Europejska, będą szukały wyjścia z kryzysu
poprzez polityki deregulacyjne, także na rynku pracy.
Ponownie podkreślano, że europejski model społeczny,
będący jak dotychczas znakiem tożsamościowym jednoczącej się Europy, jest zagrożony.
Na listę tych zagrożeń i to na wysokiej pozycji wpisywano gwałtowny wzrost atypowych form zatrudnienia,
zmniejszenia się liczby zbiorowych układów pracy, zaostrzanie dumpingu płacowego, gwałtowny rozwój tzw.
pracy agencyjnej (np. w Niemczech dotyczy to już 800 tys.
osób). To ostatnie zjawisko przedstawiciele związków zawodowych oceniali bardzo krytycznie. Krytycznie oceniano też stan dialogu społecznego, podkreślając, że
dotyczy to szczególnie nowych krajów unijnych. Wprawdzie na poziomie lokalnym, wewnątrz organizacji można
odnotować rozwój dialogu społecznego, ale brakuje go
zwłaszcza na poziomie makro, w formule trójstronnej,
z udziałem władzy państwowej.
Kryzys, jego przyczyny, strategie antykryzysowe i nowe rozwiązania instytucjonalne, zdaniem przedstawicieli
central związkowych i ekspertów, mogą kształtować się
tylko poprzez dialog społeczny. Jego stan nie odpowiada
wyzwaniom kryzysowym. Na konferencji przedstawiono
informacje o działaniach antykryzysowych rządów krajów
europejskich, uzupełnioną wystąpieniami przedstawicieli
niektórych z nich (Niemiec, Czech, Węgier, Polski).
Przegląd wypracowanych na płaszczyźnie dialogu
społecznego rozwiązań mających na celu łagodzenie
negatywnych skutków recesji (bądź stagnacji) gospodarczej zaprezentowała dr Vera Glassner z Europejskiego
Instytutu Związków Zawodowych w Brukseli (referat pt.
Trade union and government responses to the economic
crisis in Europe: Collective bargaining as an instrument to
tackle the economic downturn?).
Należy stwierdzić, że w większości przypadków władze
publiczne w kooperacji z partnerami społecznymi starały się
wprowadzać rozwiązania z zakresu polityki gospodarczej,
które miały służyć osiągnięciu dwojakiego celu: chronić
miejsca pracy, a zarazem wspierać przedsiębiorstwa. Zidentyfikowane rozwiązania z zakresu skracania czasu pracy i tryby ich implementacji zawiera zestawienie 1.
Zestawienie 1. Rozwiązania z zakresu skracania czasu pracy i tryb ich implementacji w wybranych krajach członkowskich UE
Typ rozwiązania
Praca w skróconym czasie (Kurzarbeit)
Częściowe bezrobocie (Chomage partiel)
„Tymczasowe bezrobocie” z przyczyn ekonomicznych
Redukcja czasu pracy (Werktijdverkorting)
Skrócony czas pracy, redukcja czasu pracy, subsydiowanie wynagrodzeń
w przedsiębiorstwach
Fundusz Świadczeń Gwarantowanych (Casa integrazione guadagni)
Redukcja czasu pracy w okresie przestoju lub zawieszenie produkcji,
kompensacja pośrednich kosztów pracy
„Tymczasowe redukcje zatrudnienia”
Podział pracy (work-sharing)
Kraj
Źródło
Austria, Niemcy
Francja
Belgia
Holandia
Polska, Bułgaria,
Węgry, Słowenia
Włochy
Rumunia
Prawo pracy
Prawo pracy
Prawo pracy
Prawo pracy
Prawo pracy
Szwecja
Dania
Prawo pracy
Układy zbiorowe,
Prawo pracy
Układy zbiorowe
Układy zbiorowe
Poziom implementacji
sektor
dominujący
istotny
dominujący
dominujący
mało istotny
bądź nieobecny
istotny
mało istotny
bądź nieobecny
istotny
istotny
przedsiębiorstwo
dominujący
dominujący
dominujący
dominujący
dominujący
dominujący
dominujący
dominujący
dominujący
Źródło: referat dr Very Glassner z ETUI pt. Trade union and government responses to the economic crisis in Europe: Collective bargaining as an instrument to tackle the economic downturn?
38
Polityka Społeczna nr 4/2011
Zestawienie 2. Przegląd instrumentów i typów rozwiązań z zakresu przeciwdziałania skutkom kryzysu
w sektorze bankowym w wybranych krajach członkowskich UE
Instrument/typ działań
Bezpośrednie dokapitalizowanie banków
Pożyczki i gwarancje kredytowe dla banków
Częściowe lub całkowite przejmowanie kontroli własnościowej
nad bankami przez państwo (nacjonalizacja)
Tworzenie „złych banków”, do których kierowano niespłacalne
zobowiązania kredytowe oraz „toksyczne aktywa”
Ustawowo wprowadzony skrócony czas pracy
Porozumienia zbiorowe na szczeblu przedsiębiorstwa dotyczące
uelastycznienia lub redukcji czas pracy (np. poprzez „konta czasu pracy”)
Gwarantowana prawnie lub na mocy porozumień zbiorowych ochrona
pracowników przez zwolnieniem
Programy wsparcia socjalnego na wypadek zwolnień zbiorowych
Programy szkoleń i przekwalifikowań dla pracowników
Dobrowolne, tymczasowe odejścia (urlopy) pracowników,
z gwarancją powrotu do pracy
Inne działania podejmowane przez związki zawodowe w odpowiedzi
na kryzys (np. dialog społeczny, mobilizacja, działania zbiorowe)
Kraje, w których dany instrument/
Kraje, w których danego instrumentu/
typ działań zastosowano
typu działań nie zastosowano
Dania, Francja, Niemcy, Węgry,
Czechy
Wielka Brytania, Włochy
Dania (także w oddziałach przedsiębiorstw Czechy
zagranicznych), Francja, Niemcy, Węgry,
Wielka Brytania, Włochy
Dania, Niemcy, Wielka Brytania
Czechy, Francja, Węgry, Włochy
Dania, Niemcy, Wielka Brytania
Czechy, Francja, Węgry, Włochy
–
Włochy
Czechy, Dania, Wielka Brytania
Czechy, Dania, Francja, Niemcy, Węgry,
Wielka Brytania
Czechy
Dania, Francja, Niemcy, Węgry, Wielka
Brytania, Włochy
Czechy, Dania, Francja, Niemcy, Węgry,
Wielka Brytania, Włochy
Dania, Węgry, Wielka Brytania, Włochy
Dania, Włochy
Dania, Francja, Włochy
–
Czechy, Francja, Niemcy
Czechy, Francja, Niemcy, Węgry, Wielka
Brytania
Czechy, Niemcy, Węgry, Wielka Brytania,
Źródło: jak w zestawieniu 1.
Działania te z reguły przynosiły pozytywne skutki,
choć trzeba wyraźnie podkreślić, że ich efektywność oceniana ex post okazuje się wysoce zróżnicowana. O ile
niemiecki Kurzarbeit jest uznawany za optymalny instrument antykryzysowej polityki rynku pracy (przedstawiciele niemieckich partnerów społecznych, omawiając na
konferencji szczegóły negocjacji i wprowadzania w życie
tego rodzaju rozwiązań, akcentowali fakt utraty w ciągu
roku od ich inauguracji przez niemiecką gospodarkę per
saldo jedynie około 30 tys. miejsc pracy), to np. polskie
ustawodawstwo antykryzysowe w jego części zorientowanej na aktywną pomoc dla przedsiębiorstw w formie
subsydiowania wynagrodzeń spotkało się ze wstrzemięźliwym przyjęciem adresatów pomocy.
Zagadnieniem, któremu poświęcono sporą uwagę, były następstwa kryzysu w sektorze bankowym. Zaprezentowano m.in. wyniki sondażu przeprowadzonego
w 2009 r. wśród branżowych związków zawodowych
z wybranych krajów członkowskich (Czech, Danii, Francji, Niemiec, Węgier, Wielkiej Brytanii i Włoch). Celem
badania było zebranie danych o krokach łagodzących
skutki załamania w tej branży w poszczególnych krajach, przedsięwziętych przez państwo i partnerów społecznych zarówno unilateralnie, jak i w drodze porozumień. Syntetyczny przegląd wyników zawiera zestawienie 2.
Badanie potwierdziło zdroworozsądkową konstatację o zbieżności interesów stron stosunków pracy w tym
specyficznym sektorze, związaną z fundamentalną kwestią utrzymania egzystencji przedsiębiorstw, a tym samym miejsc pracy, czego osiągnięcie było uwarunkowane aktywną i udzielaną bezzwłocznie pomocą państwa.
Ono zaś z kolei nie uchylało się od odpowiedzialności,
mimo gigantycznych kosztów bezpośrednich podejmowanych działań w imię powstrzymania potencjalnych
katastrofalnych skutków fali upadłości banków nie tylko
dla systemów gospodarczych poszczególnych krajów,
ale i w szerszej skali, tj. dla „strefy Euro”, całej UE oraz
całej gospodarki światowej. W rezultacie w latach 2008–
–2009 byliśmy w rzeczonej branży świadkami bliskiej
kooperacji partnerów społecznych i władz państwowych, dążących wspólnie do minimalizacji strat powodowanych załamaniem. Za symptomatyczny wypada
Polityka Społeczna nr 4/2011
uznać brak aktów o znamionach konfrontacji w działaniach podejmowanych przez przedstawicielstwo pracownicze.
Ważnym punktem w obradach konferencji była wymiana informacji o zachowaniach wielonarodowych korporacji i rola działających w nich Europejskich Rad Zakładowych. Przypomnijmy, że w końcu 2005 r. 2204 korporacje
zostały zobowiązane do utworzenia takich rad. Ich liczba
obecnie wynosi około 1000, ale jest ona zróżnicowana
w poszczególnych krajach (od 70% do 10% korporacji).
Uprawnienia rad mają głównie charakter opiniodawczo-konsultacyjny, ale zarządy korporacji są zobowiązane
do informowania przedstawicielstwa pracowniczego i zasięgania opinii w sprawach szczególnie ważnych dla
pracowników. Dotyczą one między innymi sytuacji w dziedzinie zatrudnienia, wprowadzania istotnych zmian organizacyjnych, zmian lokalizacji przedsiębiorstwa, zwolnień
grupowych. Zgodnie z Ustawą o Europejskich Radach
Zakładowych w przypadku wystąpienia nadzwyczajnych
okoliczności, takich właśnie jak zwolnienia grupowe czy
zmiana lokalizacji przedsiębiorstwa, zarząd spółki ma
obowiązek poinformowania rady i zasięgnięcia jej opinii
przed pojęciem ostatecznej decyzji.
Przedstawiciele rad zakładowych i zarządów spółek
podawali przykłady wspólnego poszukiwania rozwiązań
antykryzysowych, potwierdzających znaczenie tej instytucjonalnej reprezentacji interesów pracowników spółek
ponadnarodowych. Jednocześnie podkreślano, że istnieje konieczność kontroli ze strony związków zawodowych
przestrzegania przez zarządy uprawnień przedstawicielstwa pracowniczego, a także zwiększenia jego uprawnień. Wspierano to przykładami współdziałania zarządów
i rad, które umożliwiły stosunkowo łagodne wychodzenie
z kryzysu. Postulowano m.in. wyposażenie rad w prawo veta w przypadku likwidacji zakładów wchodzących
w skład korporacji bądź zmiany ich lokalizacji lub zwiększenia obowiązków wobec zwalnianych pracowników
(pomoc w znalezieniu pracy, zmiana kwalifikacji, pakiety
socjalne itp.). Wskazywano także na konieczność zawierania europejskich porozumień ramowych dotyczących
zbiorowych układów pracy celem przeciwdziałania dumpingowi płacowemu oraz umacniania solidarności pracowniczej i związkowej.
39
Zwrócenie szczególnej uwagi podczas konferencji na
Europejskie Rady Zakładowe ma duże znaczenie z dwóch
powodów. Po pierwsze, ze względu na rolę ponadnarodowych korporacji we współczesnej zglobalizowanej gospodarce oraz ich wrażliwość na kryzysy występujące
w takiej właśnie skali. Po drugie zaś z tego względu, że
właśnie w tych korporacjach mogą kształtować się nowe,
coraz bardziej konieczne i solidarne działania związków
zawodowych i rozwój ich partycypacyjnych funkcji. Ma to
duże znaczenie wobec zwiększającej się roli ponadnarodowych rynków pracy. Stanowi to istotne, nowe wyzwanie dla związków zawodowych we wszystkich krajach,
a zwłaszcza tych, w których zlokalizowane są centrale
spółek.
ROLA EKSPERTÓW W DZIAŁALNOŚCI RAD PRACOWNIKÓW. Praca zbiorowa pod redakcją naukową Jerzego Wratnego, współredaktorzy: Stéphane Portet i Rafał Towalski, IPiSS, S. Partner i Grupa doradcza „Syndex”, Seria „Studia
i Monografie”, Warszawa 2011, stron 98.
Ustawa o informowaniu pracowników i przeprowadzaniu z nim konsultacji z dnia 7 kwietnia
2006 r., będąca efektem wdrożenia dyrektywy 2002/14/WE z dnia 11 marca 2002 r., wniosła do
stosunków przemysłowych w Polsce nową jakość. Ustanowiła bowiem w zasadzie powszechną
formę partycypacji pracowniczej w postaci rad pracowników działających u pracodawców prowadzących działalność gospodarczą, podczas gdy wcześniej, przed jej wejściem w życie (25 maja
2006 r.), udział pracowników w zarządzaniu zakładem pracy miał charakter wycinkowy, ograniczający się do sektora przedsiębiorstw państwowych oraz spółek powstałych w wyniku procesów
komercjalizacji i prywatyzacji tych przedsiębiorstw.
Efektywność wypełniania przez rady przypisanych im przez ustawodawcę zadań zależy od
zapewnienia im dostępu do niezbędnych informacji, a także pomocy w rozumieniu i przetwarzaniu
tych informacji. Stanowi to warunek wypracowania przez radę stanowiska w kwestiach będących
przedmiotem konsultacji oraz reprezentowania tego stanowiska w dialogu z pracodawcą. Pomoc
w tym zakresie, świadczoną przez osoby oraz podmioty gospodarcze spoza rady posiadające wiedzę specjalistyczną,
określamy ogólnie jako pomoc ekspercką. Jej problematyka stanowi przedmiot publikacji. Autorzy części składających
się na treść prezentowanej książki starali się udzielić odpowiedzi na liczne kwestie wyłaniające się w toku wykładni
przytoczonych przepisów ustawy o informacji i konsultacji pracowniczej.
Ustawa expressis verbis przyznaje radzie pracowników prawo do korzystania przy wykonywaniu zadań z pomocy
osób posiadających specjalistyczną wiedzę (art. 15), które na równi z członkami rady obowiązane są do przestrzegania
poufności w ustalonym ustawą zakresie (art. 16, ust. 1). Z kolei o ponoszeniu kosztów związanych z wyborem i działalnością rady pracowników mowa jestw przepisie art. 6 ustawy, który kosztami tymi w obecnym stanie prawnym obciąża
pracodawcę. Zarazem jednak zasady ponoszenia kosztów związanych z wyborem i działalnością rady, w tym kosztów
związanych z wykonywaniem niezbędnych ekspertyz, powinny być ustalone w porozumieniu zawieranym między radą
pracowników a pracodawcą (art. 5, ust. 1, pkt 3 ustawy), natomiast zasady pokrywania kosztów związanych z pomocą
osób posiadających specjalistyczną wiedzę, z których korzysta rada pracowników, mogą (a więc nie muszą) być ustalone
w takim porozumieniu (art. 5, ust. 2, pkt 2 ustawy). Wreszcie należy dodać, że utrudnianie przeprowadzenia konsultacji
(przez co można m.in. rozumieć brak zgody pracodawcy na opłacenie zamówionej przez radę niezbędnej ekspertyzy)
zagrożone jest odpowiedzialnością karną (art. 19, ust. 1, pkt 4 ustawy).
Założeniem projektu było przedstawienie problematyki pomocy eksperckiej dla rad pracowników przez kilku autorów,
których zadaniem było skupienie się na tych samych zasadniczych kwestiach. Kompetencje, warsztat naukowy i temperament piszących sprawiły, że opracowania, które wyszły spod ich piór, noszą na sobie indywidualne piętno. Różnią
się one doborem szczegółowych zagadnień, sposobem podejścia, rozłożeniem akcentów, niekiedy także wyrażanymi
poglądami. W niektórych przypadkach większy nacisk położony został na wykładnię przepisów, w innych szerzej ukazano praktykę ich stosowania. Część autorów podjęła również problematykę porównawczą oraz zastanawiała się nad
wnioskami zmierzającymi do poprawy istniejącego stanu. Przygotowując redakcję, poszczególnym częściom nadaliśmy
tytuły nawiązujące do przewodniej myśli wyartykułowanej przez danego autora. Z kolei studium J. Wratnego stanowiło
klamrę spinającą całość, było poszukiwaniem wspólnego mianownika, a zarazem ukazało kwestie będące przedmiotem
analiz na szerszym tle. Pożyteczny wkład stanowi przegląd rozwiązań europejskich w zakresie działania i finansowania
rad będących ogólnozałogowymi przedstawicielstwami pracowników.
Wśród dziewięciu autorów, którym powierzono opracowanie studiów poświęconych pomocy eksperckiej dla rad
pracowników, większość stanowią pracownicy akademiccy zatrudnieni w prestiżowych uczelniach, specjalizujący się
w problematyce związków zawodowych i partycypacji pracowniczej. Mamy więc przede wszystkim do czynienia z wkładem
wniesionym do nauki zbiorowego prawa pracy.
Publikacje IPiSS można zamówić przez Internet: http:/ksiegarnia.ipiss.com.pl
lub kupić w siedzibie Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych przy ul. Bellottiego 3B,
01-022 Warszawa w godz. 9.00–15.00 tel. (22) 536 75 48, e-mail: [email protected]
Z publikacjami można zapoznać się także w Głównej Bibliotece Pracy i Zabezpieczenia Społecznego,
02-943 Warszawa, ul. Limanowskiego 23,
w poniedziałki, środy, czwartki i piątki oraz w pierwszą sobotę miesiąca od godz. 9.00 do 15.30,
we wtorki od godz. 12.00 do 20.00.
Wypożyczalnia i czytelnia: tel. (22) 642-05-72; Ośrodek Informacji Naukowej: tel. (22) 642-12-91.
40
Polityka Społeczna nr 4/2011