View/Open

Civis Romanus czy civis Amoris?
Koncepcja Rzymianina w elegiach Propercjusza
Michał Kucharski
Streszczenie rozprawy doktorskiej
Przedmiotem rozprawy jest analiza utworów elegijnych Propercjusza, łacińskiego poety z I wieku p.n.e., jako wypowiedzi politycznej. Główna teza brzmi, że Propercjusz, krytykując utrwalony przez tradycję i upowszechniany
w okresie panowania Oktawiana Augusta ideał rzymskiego obywatela (vir vere Romanus), przedstawił w swoich
utworach nowatorską koncepcję Rzymianina. By tego dowieść, analizowałem utwory ze wszystkich ksiąg poety –
nie tylko elegie z księgi 4, stricte polityczne, których tematyczną dominantą są tradycja, religia, historia i polityka
Rzymu od czasów najdawniejszych po wydarzenia współczesne poecie, ale także te z ksiąg 1–3, skupione na kochance Cyntii. Przed rozpoczęciem zasadniczej analizy, w rozdziale pierwszym (Civis Romanus), zrekonstruowałem ideał rzymskiego obywatela, uznając za istotny komponent tego modelu dwie główne rzymskie cnoty obywatelskie: virtus i pietas. Analizy przeprowadzone w rozdziale drugim (Civis Amoris) wykazały, że kochanek elegijny
według Propercjusza to konstrukcja stworzona w opozycji do modelu rzymskiego, a pojęcia związane z rzymskim
etosem uzyskały w elegii biegun przeciwny, stąd zamiast na przykład virtus militaris, pietas erga patriam, libertas
w elegii odnajdujemy militia amoris, pietas erga puellam, servitium amoris. W toku analiz udowodniłem, że
również elegijny motyw praeceptor amoris miał swoje podłoże rzymskie – w łacińskiej literaturze propagującej
wzorzec Rzymianina-obywatela. Ponieważ „wyjściową matrycą” w kreacji elegijnego kochanka było dla Propercjusza idealne wyobrażenie Rzymianina-obywatela (civis Romanus, określane w rozprawie także synonimicznie jako
vir vere Romanus), bohatera elegii nazwałem civis Amoris. W rozdziale trzecim (Tirocinium adulescentiae civis
Amoris) dowiodłem, że przyczyną antyrzymskiej postawy bohatera elegii jest zjawisko buntu młodzieńczego,
który prowadzi do dezintegracji społecznej dorastającej jednostki. Na drodze analizy interdyscyplinarnej
(uwzględniając źródła antyczne oraz współczesne badania psychologiczne) wykazałem, że elegijny kochanek został przedstawiony przez Propercjusza jak typowy adolescent (iuvenis Romanus): prowadzi beztroskie życie, oddając się miłości, oraz lekceważy obowiązujący system wartości i norm społecznych, by ostatecznie, po zerwaniu
z dziewczyną, znormalizować własne zachowania pod względem etycznym i społecznym. Wnikliwa analiza wykazała jednak, że niedojrzałość bohatera elegii i kontestowanie przez niego własną postawą i życiowymi wyborami
uznawanych norm i wartości to starannie przygotowana przez Propercjusz maska. Również poetycko wyreżyserowane przez elegika jest porzucenie przez bohatera elegii dotychczasowego stylu życia oraz akceptacja obowiązującego systemu wartości. Kochanek Cyntii (amator Cynthiae), zbuntowany zakochany adolescent, tylko pozornie
zmienił się w miłośnika Rzymu (amator Romae), który jest podmiotem elegii z księgi 4. W ostatnim rozdziale
rozprawy (Civis Romanus Augusti?), analizując utwory właśnie z księgi 4, dowiodłem, że podejmowane w nich
tematy jedynie z pozoru są wyrazem poparcia dla polityki i działań Oktawiana Augusta, który jako Princeps
(pierwszy obywatel Rzymu) reprezentował ideał vir vere Romanus i realizował rzymskie cnoty obywatelskie.
Amator Romae to kolejna maska, którą Propercjusz posłużył się, by w myśl wcześniejszego konceptu dalej krytykować ideał Rzymianina-obywatela, a teraz także Oktawiana wyrażającego swoją osobą ten ideał. Znajdując
wspólny mianownik dla elegii miłosnych (ks. 1–3) i politycznych (ks. 4), pokazałem, że można dokonać homogenicznej interpretacji elegii Propercjusza w kontekście polityki: corpus Propertianum jest przemyślanym projektem, który od początku do końca został zorganizowany według jednej zasady – sceptycznego nastawienia wobec
utwierdzonego przez tradycję i w czasach Augusta oficjalnie upowszechnianego modelu obywatelskiego. W konsekwencji tej krytyki Propercjusz zaproponował własną wizję Rzymianina: civis Amoris chce być wolny, żyć bez
zobowiązań i przymusu. Kontestuje wszelkie nakazy i obostrzenia stawiane przez państwo i władzę. Zrywa z tradycją, występuje przeciwko religii, uchyla się od uczestnictwa we wszelkich wojnach, rezygnuje z proobywatelskiej
edukacji i zawodowej kariery. Odrzuca normy społeczne oparte na rywalizacji, imperializmie i materializmie.