pobierz - Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej

Transkrypt

Źródła i materiały do badań
nad kasatami klasztorów
z obszaru Pomorza Nadwiślańskiego
i ziemi chełmińskiej (XIX i XX w.)
Dziedzictwo Kulturowe po Skasowanych Klasztorach
redakcja Marek DERWICH
Tom 1
redakcja
Piotr OLIŃSKI
i Waldemar ROZYNKOWSKI
Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii
Wrocław 2015
Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa
Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki”
w latach 2012–2016
Seria wydawnicza „Dziedzictwo Kulturowe po Skasowanych Klasztorach”
jest publikowana w otwartym dostępie na stronie internetowej www.kasaty.pl
(licencja Creative Commons – CC by 4.0). Wersją pierwotną jest edycja drukowana
Recenzenci
Grzegorz JASIŃSKI, Wiesława KWIATKOWSKA
Layout
Andrzej SZNEJWEIS, Marek J. BATTEK
Redakcja i korekta
Zespół
Indeks
Barbara DRABICKA-KLINT
Tłumaczenie streszczeń
Szymon PALECZEK
© Copyright by Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii,
oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego, Wrocław 2015
ISSN 2450-372X
ISBN 978-83-87843-34-2
Wydawca
Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii,
oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego
ul. Szewska 49, PL 50-139 Wrocław
www.wtmh.pl
e-mail: [email protected]
Druk i oprawa
Drukarnia SOWA – Druk na życzenie
www.sowadruk.pl, tel. +48-22-431-81-40
Projekt okładki
Andrzej SZNEJWEIS
Skład i łamanie
Marek J. BATTEK
Spis treści
Piotr OLIŃSKI, Waldemar ROZYNKOWSKI
Wstęp (Introduction) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
Rafał KUBICKI
Akta rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz Nadprezydium Prowincji
Prusy Zachodnie dotyczące kasat klasztorów przeprowadzonych
w pierwszej połowie XIX w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
Records from Gdańsk and Kwidzyn districts and the Chief Administrative
Committee of the Province of West Prussia concerning the dissolution
of monasteries carried out in the first half of the 19th century . . . . . . . . . . . . . . . . . .
38
Piotr OLIŃSKI
Akta dotyczące kasat klasztornych w zasobie Archiwum Państwowego
w Toruniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Records concerning the monastic dissolutions from the State Archive in Toruń . . . . .
39
51
Rafał KUBICKI
Wybrane źródła dotyczące kasaty klasztoru dominikanów w Tczewie
znajdujące się w zespole Ministerstwa Wyznań (Kultusministerium)
w Berlinie (wraz z wykazem przechowywanych tam akt kasacyjnych
innych klasztorów z terenu prowincji Prusy Zachodnie) . . . . . . . . . . . . . . . . .
53
Selected sources concerning the dissolution of the Dominican monastery in Tczew
from the Ministry of Religious Affairs (Kultusministerium) in Berlin
(including the register of records regarding the suppressions of other
monasteries in the territory of the Province of West Prussia stored therein) . . . . . . . .
70
Sławomir KOŚCIELAK
Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych pruskiego
Ministerstwa Wyznań z lat 1817–1835. Materiały do prozopografii
duchowieństwa zakonnego na Pomorzu Nadwiślańskim . . . . . . . . . . . . . . . . .
71
Staffing of Gdańsk monasteries in personnel reports of the Prussian Ministry
of Religious Affairs from 1817–1835. Materials for prosopographic study
on religious clergy in Pomerelia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
6
Spis treści
Marta CZYŻAK
Rękopisy poklasztorne w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu . . . 153
Post-monastic manuscripts in the collection of the University Library in Toruń . . . . . 165
Monika JAKUBEK-RACZKOWSKA, Juliusz RACZKOWSKI
Dwie podominikańskie figury gotyckie w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu
i ich wota. Przyczynek do badań nad trwałością funkcji obrazów religijnych
po kasatach klasztornych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Two formerly Dominican Gothic figures in St. James’s church in Toruń and their
votive offerings. Contribution to the research on the permanence of the functions
of religious images after monastery suppressions. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
Izabela MAZANOWSKA
Likwidacja żeńskich domów zakonnych w diecezji chełmińskiej
w latach 50. i 60. XX w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
Dissolution of religious houses for women in the Chełmno diocese
in the 1950’s and 60’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
Waldemar ROZYNKOWSKI
Likwidacja domu zakonnego sióstr pasterek w Dębowej Łące w 1954 r.
w świetle kronik zakonnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
Dissolution of the convent of sisters shepherdesses in Dębowa Łąka in 1954
in view of monastic chronicles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Witold KONOPKA
Rewizje i konfiskaty księgozbiorów zakonnych w Polsce po II wojnie
światowej na przykładzie działań władz komunistycznych wobec bibliotek
zakonnych w Toruniu w sierpniu 1960 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
Inspections and confiscations of monastic book collections in Poland after
World War II as exemplified by the action taken by the Communist authorities
towards monastic libraries in Toruń in August 1960 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
Spis ilustracji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
Spis map . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Indeks osób oraz nazw miejscowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
Informacje o autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
Źródła i materiały do badań nad kasatami klasztorów z obszaru
Pomorza Nadwiślańskiego i ziemi chełmińskiej (XIX i XX w.), Wrocław 2015
Piotr OLIŃSKI
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Wstęp
Kasaty klasztorów i domów zakonnych w XVIII, XIX i XX w. są jednym z przejawów zderzenia się dążeń do stworzenia silnej państwowości z mocno zakorzenionymi w społeczeństwie instytucjami stanowiącymi dziedzictwo minionych czasów,
niechętnie poddającymi się władzom świeckim, opierającymi się ingerencji ze strony władców i administracji świeckiej.
W monarchii pruskiej w czasach Fryderyka II podejmowano różne działania mające na celu modernizację kraju. Wpisywano w nie również działania sekularyzacyjne1. Trend ten rozpoczęty przez Fryderyka II w duchu idei oświeceniowych był
kontynuowany przez jego następców. Wiele tych działań miało na celu wzmocnienie państwa, którego interes stawał się celem nadrzędnym2. Władcy pruscy wyrażali przy tym wiele zastrzeżeń do funkcjonowania Kościoła katolickiego na terenie
ich monarchii3. Z czasem konsekwencją tego stała się ingerencja organów różnych
szczebli administracji państwowej w życie kościelne, w tym w życie klasztorów
i domów zakonnych4.
1 P. BAUMGART, Die Säkularisationspläne König Friedrichs II. von Preußen, [w:] J. KÖHLER (red.), Säkularisationen in Ostmitteleuropa. Zur Klärung der Verhältnisse von geistlicher und weltlicher Macht in Mittelalter von Kirche und Staat in der Neuzeit (Forschungen und Quellen zur Kirchen- und Kulturgeschichte
Ostdeutschlands, 19), Köln-Wien 1984, s. 59–69.
2 O. HINTZE, Preussische Reformbestrebungen vor 1806, „Historische Zeitschrift”, 76, 1896, s. 413–443.
W odniesieniu do rządów Fryderyka II sumaryczne uwagi: K. KUPISCH, Friedrich II., der Große, [w:]
K. GALLING (red.), Die Religion in Geschichte und Gegenwart. Handwörterbuch für Theologie und Religionswissenschaft, t. 2: D–G, Tübingen 1958, kol. 1147–1150.
3 Wybiórczy przegląd źródeł poświadczających osobisty stosunek władców pruskich do Kościoła i religii
zob. Preussen und die katholische Kirche von 1740 bis 1861, wyd. B. ALTANER (Schöninghs Sammlung kirchengeschichtlicher Quellen und Darstellungen, 19), Paderborn 1926, s. 1 i n. Wpisywało się to w szersze
zjawisko obserwowane w wielu królestwach, w tym również na dworze Stanisława Augusta Poniatowskiego,
zob. F. T. BOROWSKI, Dekret kasacyjny z roku 1819 i jego wykonanie w stosunku do zakonów diecezji sandomierskiej, „Studia Sandomierskie”, 18, 2011, 1, s. 12–13.
4 Obrazują to m.in. źródła zawarte w wielotomowym wydawnictwie: Preussen und die katholische Kirche
seit 1640, t. 4–9 (Publicationen aus den Königlich Preussischen Staatsarchiven, 18, 24, 53, 56, 76, 77), Leipzig 1883–1902. Kilka ogólnych uwag w odniesieniu do diecezji chełmińskiej zob. E. PISZCZ, Polityka kasacyjna władz pruskich wobec klasztorów diecezji chełmińskiej, „Studia Pelplińskie”, 2, 1971, s. 94.
8
Argumentem na rozpoczęcie kasat klasztorów było stwierdzenie, że nie odgrywają one już roli, do której zostały powołane. Miało to być następstwo zmiany
stosunków społecznych – używano zatem haseł walki ze wstecznictwem i brakiem
użyteczności społecznej. Potrzebę kasat uzasadniano niskim poziomem obserwancji utrzymującym się w niektórych klasztorach. Na bardzo konkretnie definiowaną
użyteczność społeczną składały się m.in. edukacja i działalność charytatywna, stąd
też często władze pruskie zmierzały do zamiany funkcji budynków klasztornych na
szkoły, przytułki lub inne instytucje charytatywne. Czasami jednak klasztory stawały się ostatecznie koszarami lub budynkami więziennymi.
Kasaty były procesem trwającym wiele lat. Ograniczano i przejmowano majątki
klasztorne, przenoszono zakonników do innych klasztorów, zakazywano przyjmowania nowicjuszy. Wstępowanie do klasztoru nowej osoby wiązało się z mozolnymi staraniami, wieloma pismami kierowanymi do różnych urzędów pruskich.
W efekcie redukowano liczbę zakonników, co ułatwiało w dalszej perspektywie
likwidowanie klasztorów.
Obszary Prus Królewskich i ziemi chełmińskiej znalazły się w granicach monarchii pruskiej w wyniku I i II rozbioru. Zajęte przez Prusy ziemie szybko zaczęły być
poddawane procesom unifikacyjnym, scalającym pozyskane terytoria z Królestwem
Pruskim. Kasaty klasztorów w zajętych Prusach Królewskich i ziemi chełmińskiej
stały się częścią tych działań. Nie bez znaczenia były tu kwestie narodowościowe,
kasaty w praktyce uderzały bowiem w ludność polską, która w przeważającej części była katolicka. Na przełomie XVIII i XIX w., a więc w przeddzień likwidacji
pierwszych obiektów zakonnych, funkcjonowały na terytorium dawnych Prus Królewskich i ziemi chełmińskiej 33 klasztory5. Tuż po I rozbiorze władze pruskie na
nowym terytorium przejęły klasztorne majątki ziemskie. Właściwe działania zmierzające do kasat klasztorów na zagarniętych w czasie zaborów terytoriach podjęto jednak pod koniec XVIII w., a pierwsze kasaty przeprowadzano w pierwszym
dziesięcioleciu XIX w.6 Regulacje prawne dotyczące życia religijnego w tym czasie w monarchii Hohenzollernów opierały się na Powszechnym Prawie Krajowym
z 1794 r. Formalnie według tych postanowień Kościół katolicki, obok Kościołów
wyznań ewangelickich, był traktowany jako najważniejszy w monarchii7. W praktyce prawo to wraz z kolejnymi kodyfikacjami poddawało jednoznacznie Kościół
kontroli państwowej8. Wreszcie 30 X 1810 r. wydano edykt kasacyjny dla całych
Prus, co stanowiło zasadniczy akt prawny dla organizowania kasat. Przeprowadzano
5 K. WAJDA, Kasata zakonów i jej oddźwięk społeczny na Pomorzu w XIX w., „Studia Pelplińskie”, 18, 1987,
s. 95–96.
6 Ibidem, s. 97–99.
7 W. SAWICKI, Kościoły i wspólnoty protestanckie na ziemiach polskich w okresie niewoli narodowej (1795–
1918), [w:] B. KUMOR, Z. OBERTYŃSKI (red.), Historia Kościoła w Polsce, t. 2: 1764–1945, cz. 1: 1764–1918,
Poznań-Warszawa 1979, s. 659.
8 J. WYSOCKI, Kościół katolicki pod zaborem pruskim (1772–1815), ibidem, s. 165–166.
Wstęp
9
je konsekwentnie w pierwszej połowie XIX w., a do ostatnich działań tego rodzaju,
już w atmosferze kulturkampfu, należało wydanie ustawy o likwidacji wszystkich
zakonów i w przypadku interesujących nas obszarów kasata klasztorów reformatów
nastąpiła w latach 70. XIX w.9
Likwidowanie zgromadzeń zakonnych nie skończyło się jednak wraz z budowaniem silnego, scentralizowanego państwa pruskiego. Innym zjawiskiem – chociaż
zbliżonym, jeśli chodzi o konsekwencje dla wielu klasztorów i domów zakonnych
– było ich likwidowanie w okresie PRL-u. W ówczesnej oficjalnej nomenklaturze
działania zmierzające do zniesienia tych instytucji religijnych opierano, podobnie
jak w XVIII i XIX w., na argumentacji mającej wskazywać na konieczność modernizowania kraju. Zakony i zgromadzenia zakonne, podobnie zresztą jak cały
Kościół, były traktowane jako formy organizacji społecznych trudne do zaakceptowania w ramach nowego porządku10. Wszelkie oddolne inicjatywy społeczne artykułujące opór wobec tych działań były traktowane jako przejaw wrogości wobec
zmian, a tym samym wobec władzy, która te zmiany wprowadzała. Sprowadzało się
to w praktyce do zapewnienia dominacji totalitarnej władzy nad wszystkimi przejawami aktywności społecznej. W PRL-owskiej rzeczywistości do realnych poczynań wobec klasztorów i domów zakonnych wykorzystywano organa siłowe: Milicję Obywatelską, Urząd Bezpieczeństwa, a później Służbę Bezpieczeństwa, a wraz
z tymi instytucjami cały arsenał aparatu represji. W toku swoich działań instytucje
te wytworzyły bogatą dokumentację dotyczącą ich poczynań – można ją zestawiać
ze źródłami wytworzonymi przez administrację partyjną, a także niekiedy konfrontować ze źródłami związanymi ze środowiskami zakonnymi, co daje wyjątkowo
cenne świadectwa reakcji klasztorów na zagrożenia ze strony aparatu represji.
W niniejszym tomie starano się skupić na źródłach, które dotyczą kasat klasztornych na Pomorzu Nadwiślańskim i ziemi chełmińskiej. W XIX w. był to obszar
znajdujący się w granicach ówczesnej diecezji chełmińskiej. Opracowania zebrane
w tomie dzielą się na trzy grupy. Na pierwszą z nich składają się spisy archiwaliów
przechowywanych w archiwach państwowych w Gdańsku i Toruniu oraz w Tajnym Archiwum Państwowym Pruskich Dóbr Kultury w Berlinie oraz publikacje
źródłowe z pierwszej połowy XIX w. Spisy archiwaliów znalazły się w tekstach
opracowanych przez Rafała Kubickiego (Akta rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz
Nadprezydium Prowincji Prusy Zachodnie dotyczące kasat klasztorów przeprowadzonych w pierwszej połowie XIX w.) i Piotra Olińskiego (Akta dotyczące kasat
klasztornych w zasobie Archiwum Państwowego w Toruniu). Studia dotyczące wybranych konkretnych źródeł klasztornych w okresie pokasacyjnym i powstałych
w związku z kasatami oraz publikacje tych źródeł zawarte zostały w dwóch opra9 K. WAJDA, Kasata zakonów, s. 105–106.
10 Zob. m.in. E. KACZMAREK, Dlaczego przeszkadzały? Polityka władz partyjnych i rządowych wobec żeńskich zgromadzeń zakonnych w Polsce w latach 1945–1956, Warszawa 2007, s. 21–75.
10
cowaniach przygotowanych przez Rafała Kubickiego: Wybrane źródła dotyczące
kasaty klasztoru dominikanów w Tczewie znajdujące się w zespole Ministerstwa
Wyznań (Kultusministerium) w Berlinie (wraz z wykazem przechowywanych tam
akt kasacyjnych innych klasztorów z terenu prowincji Prusy Zachodnie) i Sławomira Kościelaka: Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych pruskiego
Ministerstwa Wyznań z lat 1817–1835. Materiały do prozopografii duchowieństwa
zakonnego na Pomorzu Nadwiślańskim. Drugą część prezentowanej monografii
tworzą dwa teksty poświęcone dziełom sztuki i zbiorom bibliotecznym. Są to artykuły Marty Czyżak (Rękopisy poklasztorne w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej
w Toruniu) oraz Moniki Jakubek-Raczkowskiej i Juliusza Raczkowskiego (Dwie
podominikańskie figury gotyckie w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu i ich wota.
Przyczynek do badań nad trwałością funkcji obrazów religijnych po kasatach klasztornych). Wreszcie w ostatniej części znalazły się kolejne trzy studia nad źródłami
wraz z publikacjami źródłowymi, tym razem obrazującymi likwidacje oraz represje
wobec klasztorów i domów zakonnych na terenie diecezji chełmińskiej w okresie
PRL-u. Ich autorami są Izabela Mazanowska (Likwidacja żeńskich domów zakonnych w diecezji chełmińskiej w latach 50. i 60. XX w.), Waldemar Rozynkowski
(Likwidacja domu zakonnego sióstr pasterek w Dębowej Łące w 1954 r. w świetle
kronik zakonnych) i Witold Konopka (Rewizje i konfiskaty księgozbiorów zakonnych w Polsce po II wojnie światowej na przykładzie działań władz komunistycznych wobec bibliotek zakonnych w Toruniu w sierpniu 1960 r.).
Należy wyrazić nadzieję, że publikacja ta przyczyni się do poznania procesów
likwidacji klasztorów i domów zakonnych, do pełniejszego poznania ich dziejów,
a także losów wytworzonych w toku ich funkcjonowania wielu zabytków kultury,
które uległy rozproszeniu, a nierzadko całkowitemu zniszczeniu.
Pełne informacje o obiektach przedstawionych na ilustracjach – dotyczące ich
obecnych właścicieli i obecnego miejsca przechowywania, a także autorów zdjęć –
znajdują się w spisie ilustracji.
Rafał KUBICKI
Instytut Historii Uniwersytetu Gdańskiego
Akta rejencji w Gdańsku i Kwidzynie
oraz Nadprezydium Prowincji Prusy Zachodnie
dotyczące kasat klasztorów przeprowadzonych
w pierwszej połowie XIX w.
Badania nad losem klasztorów likwidowanych w XIX w. przez władze pruskie na
Pomorzu Wschodnim i ziemi chełmińskiej wymagają dokładnego rozpoznania zachowanych materiałów archiwalnych. Prezentowany tu wykaz zawiera zestawienie
źródeł wytworzonych właśnie w trakcie kasaty klasztorów w urzędach administracji szczebla prowincjonalnego i rejencyjnego na terenie ówczesnej prowincji Prusy
Zachodnie.
Proces dokonywanej przez władze pruskie na tym obszarze kasaty klasztorów
opierał się na kilku założeniach1. Nadrzędnym celem było wyeliminowanie klasztorów, a przynajmniej poważne ograniczenie ich roli jako instytucji Kościoła katolickiego i ich oddziaływania na miejscową ludność polską. Problemem dla władz
pruskich było także to, że klasztory nie podlegały pełnej kontroli miejscowych
władz państwowych i kościelnych. Chodziło wreszcie o przejęcie majątków klasztornych oraz ewentualne przekazanie ich na cele edukacyjne i wsparcie kształcenia
kleru diecezjalnego2. Znaczenia nie miała natomiast, wskazana w edykcie kasacyj1 Ogólnie na temat kasat klasztorów na tych terenach zob. E. PISZCZ, Polityka kasacyjna władz pruskich wobec klasztorów diecezji chełmińskiej, „Studia Pelplińskie”, 2, 1971, s. 89–116; P. P. GACH, Kasaty zakonów na
ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773–1914, Lublin 1984, s. 125–131, 137–145; K. WAJDA, Kasata
zakonów i jej oddźwięk społeczny na Pomorzu w XIX w., „Studia Pelplińskie”, 18, 1987, s. 95–109. Studia szczegółowe dla poszczególnych zakonów zob. J. A. MAZUREK, Kasata zakonu bernardynów w zaborze pruskim, [w:]
H. E. WYCZAWSKI (red.), Studia z historii Kościoła w Polsce, t. 1, Warszawa 1972, s. 435–529; R. KUBICKI, Kasata
klasztorów dominikańskich na terenie prowincji Prusy Zachodnie w latach 1818–1835 i jej skutki, [w:] M. DERWICH (red.), Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów
sekularyzacyjnych w Europie, t. 2: Kasaty na Śląsku Pruskim i na ziemiach zaboru pruskiego (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia, curavit Marcus DERWICH, Series I: Colloquia, 8/II), Wrocław 2014, s. 375–387.
2 Na ten ostatni aspekt kasaty klasztorów w prowincjach Prusy i Poznań wskazywano na posiedzeniu Preußische Staatsministerium z 2 III 1831 r., w którym brał udział minister wyznań Karl Sigmund Franz Freiherr
vom Stein zum Altenstein, zob. Die Protokolle des Preußischen Staatsministeriums, wyd. Ch. RATHGEBER, t. 2:
6. Januar 1830 bis 2. Juni 1840 (Acta Borussica, NF, 1), Hildesheim i in. 2004, s. 69, nr 38.
12
Rafał KUBICKI
nym z 30 X 1810 r., motywacja finansowa, a więc chęć ratowania skarbu państwa3.
W związku z tym proces kasat klasztorów w prowincji Prusy Zachodnie rozłożony
był na wiele lat4. Pierwszym krokiem do ich likwidacji był zakaz przyjmowania
nowych kandydatów do klasztorów i dokładna ewidencja ich składu osobowego.
Kolejnym działaniem stało się szczegółowe opisanie majątku klasztornego, w tym
stanu zabudowań klasztornych i kościoła, wyposażenia trwałego i posiadanego kapitału. Podejmując decyzję o kasacie kolejnych klasztorów (decyzję o kasacie poszczególnych zgromadzeń podejmowano oddzielnie), przyjęto zasadę samofinansowania się całego przedsięwzięcia. Polegało to na tym, że majątek po likwidacji
danego konwentu miał posłużyć do zabezpieczenia materialnego opuszczających
go zakonników, których przenoszono do kilku lub jednego klasztoru centralnego.
Nie przebiegało to jednak wbrew pozorom w sposób z góry przyjęty. Lektura źródeł
dotyczących konkretnych przypadków wykazuje raczej, że decyzje podejmowano
pod wpływem bieżących okoliczności, często zmieniając wcześniejsze plany i założenia.
1. Podstawy prawne i organizacja kasat
oraz wytwarzana dokumentacja
Podstawą prawną do przeprowadzenia kasat klasztorów w Prusach był edykt
z 30 X 1810 r.5 W związku z tym, że w praktyce nie został on wówczas wprowadzony w życie na terenie prowincji Prusy Zachodnie, w przypadku likwidacji poszczególnych klasztorów wydawano odrębny rozkaz gabinetowy króla (Cabinet Order),
określający, jakie mają być losy zarówno jego mienia, jak i sekularyzowanych zakonników. Decyzja ta przekazywana była następnie do nadprezydenta i dalej do
rejencji i landrata (starosty), którzy brali udział w jej praktycznej realizacji.
Przeprowadzanie kasaty każdego klasztoru pociągało za sobą oczywiście konieczność opracowania odpowiedniej dokumentacji, opisującej podejmowane działania. W związku z tym w poszczególnych urzędach zaangażowanych w te działania powstawały szczegółowe akta kasacyjne. Podstawowa dokumentacja kasacyjna
gromadzona była w aktach rejencji w Kwidzynie i Gdańsku. Jednocześnie jednak
3 Edikt über die Einziehung sämmtlicher geistlicher Güter in der Monarchie vom 30. Oktober 1810, [w:]
Gesetzsammlung für die Königlich-Preußischen Staaten, Berlin 1810, nr 2.4, s. 32.
4 Proces likwidacji klasztorów na tych terenach rozpoczął się jeszcze przed wydaniem formalnego edyktu
kasacyjnego z 1810 r. W tym czasie władze pruskie dążyły do zniesienia klasztorów, uzasadniając to potrzebą
innego przeznaczenia ich majątku. Przykładem jest faktyczne zniesienie klasztoru franciszkanów w Chełmnie, motywowane chęcią poprawienia sytuacji miejscowego szpitala prowadzonego przez siostry miłosierdzia. Źródła dotyczące tych działań znajdują się m.in. w zespołach aktowych Kamery Wojny i Domen w Kwidzynie (Kriegs- und Domänenkammer Marienwerder) Archiwum Państwowego w Gdańsku (dalej: APG),
zespół nr 8, oraz Wyższego Sądu Krajowego w Kwidzynie (Oberlandersgericht Marienwerder) APG, zespół
nr 97, których tu bliżej nie omówiono.
5 Edikt über die Einziehung, s. 32.
Akta rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz Nadprezydium Prowincji Prusy Zachodnie
13
dane bardziej syntetyczne, dotyczące kasaty poszczególnych klasztorów, gromadzono w urzędzie Naczelnego Prezydium Prowincji Prus Zachodnich (później Prowincji Prusy)6. Co więcej, dokumentacja dotycząca kasaty konkretnych klasztorów, zawierająca decyzje ministerialne i rozkazy gabinetowe, powstawała również
w Ministerstwie Spraw Duchownych, Szkolnictwa i Medycyny w Berlinie (Ministerium der geistlichen, Unterrichts- und Medicinalangelegenheiten) późniejszym
Ministerstwie Wyznań (Kultusministerium)7. W związku z tym przebieg kasaty
każdego klasztoru można śledzić w aktach tworzonych na trzech wspomnianych
szczeblach administracji rządowej. Niestety, nie wszystkie te akta zachowały się
do naszych czasów, gdyż w okresie II wojny światowej zniszczeniu uległy zwłaszcza te powstałe w Naczelnym Prezydium, a częściowo także w rejencjach, a więc
zawierające najbardziej szczegółowe informacje. W tej sytuacji nieraz trzeba się
odwoływać do bardziej ogólnych akt szczebla ministerialnego, które nie zawierają jednak zazwyczaj oryginalnych dokumentów kasacyjnych, lecz jedynie odpisy,
sprawozdania i zestawienia o charakterze syntetycznym.
W skład materiałów dotyczących kasaty klasztorów wchodzą, zgodnie z ogólną
praktyką kancelaryjną obowiązującą w systemie dziennikowym kancelarii pruskiej,
akta ogólne (acta generalia), zawierające wytyczne i instrukcje na temat postępowania przy przeprowadzaniu kasat, oraz akta szczegółowe (acta specialia), a więc
te dokumentujące dokładny przebieg kasaty każdego klasztoru8. Na kolejnych etapach przygotowania kasaty danego domu zakonnego powstawały akta gromadzące
w kilku poszytach sprawy w układzie rzeczowym, wewnątrz poszytów układane
chronologicznie, dla każdego klasztoru oddzielnie. Wytwarzano je zgodnie ze stosowanym planem akt, grupując w następujących seriach: „Klosterpersonal...” – akta
rejestrujące personel i składy osobowe klasztorów jeszcze przed kasatą, „Aufhebung...” – właściwe akta kasacyjne danego klasztoru, „Vermögen...” – akta zarządu
nad majątkiem poklasztornym i „Bauangelegenheiten...” – akta dotyczące spraw
budowlanych w budynkach i kościołach poklasztornych. Dwie ostatnie serie dotyczyły zarówno dokumentacji wytworzonej jeszcze w okresie, gdy klasztor działał,
jak i przede wszystkim późniejszych losów majątku trwałego, przekazywanego na
inne cele kościelne lub państwowe.
6 Ogólnie na temat struktury administracji pruskiej szczebla prowincjonalnego w Prusach Zachodnich zob.
M. BÄR, Die Behördenverfassung in Westpreußen seit der Ordenszeit (Sonderschriften des Vereins für Familienforschung in Ost- und Westpreußen e.V., 62), Danzig 1912, s. 171–185; S. GIERSZEWSKI, Naczelne władze
Prus Zachodnich (1772–1920). Zmiany administracyjne a sukcesje registratur, „Archeion”, 33, 1960, s. 81–
97; P. LETKEMANN, Die Preussische Verwaltung des Regierungsbezirks Danzig 1815–1870 (Wissenschaftliche
Beiträge zur Geschichte und Landeskunde Ost-Mitteleuropas, 80), Marburg-Lahn 1967, s. 12–45 (na temat
kasaty klasztorów krótka wzmianka na s. 218).
7 Pruskie Ministerstwo Wyznań, sprawujące nadzór państwowy nad kościołami, utworzono w 1817 r.
8 Zob. I. RADTKE, Akta spraw w systemie kancelarii pruskiej, „Archeion”, 78, 1984, s. 163–192.
14
Rafał KUBICKI
2. Wartość badawcza dokumentacji kasacyjnej
i jej stan zachowania
Dokumentacja dotycząca kasaty klasztorów zawiera niezwykle cenne dane, opisujące nie tylko sam jej proces, ale również wiele materiałów wytwarzanych już po
formalnej likwidacji klasztorów, przedstawiających m.in. losy ich zabudowań i kościołów. W zależności od szczebla administracyjnego, na którym była wytwarzana
dokumentacja, zawiera ona dane o różnym stopniu szczegółowości. Najobszerniejsza jest ta wytworzona i zgromadzona w urzędach rejencyjnych. Znajduje się tam
nie tylko korespondencja prowadzona z zakonnikami likwidowanego klasztoru,
wytyczne przysyłane do rejencji i sprawozdawczość do władz naczelnych (Nadprezydium i ministerstwa), ale przede wszystkim właściwe protokoły kasacyjne,
inwentarze majątku, czasem spisy bibliotek i wyposażenia kościołów oraz bieżąca
korespondencja urzędników odpowiedzialnych za przygotowanie i przeprowadzenie kasaty danego klasztoru. Szczegółowe zestawienia majątku klasztornego, funduszu mszalnego oraz stanu przejmowanych kościołów i zabudowań klasztornych
są niezwykle cennym źródłem do poznania rzeczywistego stanu klasztorów tuż
przed ich formalną kasatą i ich losów w późniejszym czasie.
Na różny stan zachowania dokumentacji kasacyjnej klasztorów miały wpływ
losy zespołów archiwalnych, w których je gromadzono. W okresie międzywojennym akta rejencji w Gdańsku9 i Kwidzynie10 oraz Nadprezydenta Prus Zachodnich
zostały rozczłonkowane, a prawie wszystkie akta ogólne (acta generalia) wywieziono do Tajnego Archiwum Państwowego Pruskich Dóbr Kultury w Berlinie Dahlem (Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz Berlin) i innych placówek.
Te rozdzielone wówczas akta później – w wyniku działań wojennych – zostały
częściowo zniszczone11. Akta, które przetrwały wojnę na terenie Polski, zgromadzono i opracowano ponownie w Archiwum Państwowym w Gdańsku. Pozostałe
zebrane zostały w Tajnym Archiwum Państwowym Pruskich Dóbr Kultury w Berlinie Dahlem i Archiwum Centralnym (Zentral Archiv) w Merseburgu w ówczesnej
9 K. SCHOTTMÜLLER, Die Einrichtung der Königlichen Regierung in Danzig vor 100 Jahren, „Zeitschrift des
Westpreußischen Geschichtsvereins”, 57, 1917, s. 1–66.
10 H. MIES, Die preußische Verwaltung des Regierungsbezirks Marienwerder (1830–1870) (Studien zur
Geschichte Preussens, 17), Köln-Berlin 1972, s. 9–10.
11 W sprawie charakterystyki wywiezionych akt i strat wojennych w ich zasobach zob. Cz. BIERNAT, Spór
archiwalny polsko-gdańsko-niemiecki w okresie międzywojennym, 1919–1939, Warszawa 1969, s. 134–150;
Archiwum Państwowe w Gdańsku. Przewodnik po zasobie do 1945 roku, oprac. Cz. BIERNAT, Warszawa-Łódź
1992, s. 72–80. Z zespołu akt Nadprezydium Prowincji w Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz
Berlin (dalej: GStA PK), XIV. HA, Rep. 162 zachowały się jedynie cztery jednostki (0,16 mb). Zniszczeniu uległo natomiast około 600 poszytów akt z lat 1816–1878, w tym także akta dotyczące sekularyzacji
klasztorów i zarządzania majątkiem poklasztornym z lat 1818–1869, zob. Cz. BIERNAT, Spór archiwalny,
s. 134; Übersicht über die Bestände des Geheimen Staatsarchivs in Berlin Dahlem, cz. 1: Provinzial- und
Lokalbehörde, oprac. H. BRANIG, R. BLISS, W. BLISS, Köln-Berlin 1966, s. 148.
15
Niemieckiej Republice Demokratycznej12. Z tego ostatniego w latach 1966–1972
powróciła do Polski przechowywana tam część akt Rejencji w Kwidzynie. Akta
te złożono wówczas w magazynach ówczesnego Powiatowego Archiwum Państwowego w Malborku (od 1976 r., po dokonanych przekształceniach, Archiwum
Państwowego w Elblągu z siedzibą w Malborku)13. W późniejszym czasie akta te
zostały zewidencjonowane i są dostępne dla badaczy. Na skutek tych wydarzeń akta
Rejencji w Kwidzynie znajdują się obecnie w zasobach trzech archiwów: w Gdańsku, Elblągu (z siedzibą w Malborku) i Berlinie. Podobnie jest w przypadku materiałów dotyczących kasaty klasztorów.
Stan zachowania akt kasacyjnych dotyczących poszczególnych klasztorów jest
różny. Często jedynymi dostępnymi dziś źródłami są poszyty wytworzone w aktach
Ministerstwa Wyznań, przechowywane w archiwum w Berlinie Dahlem14. W tej sytuacji pełne informacje na temat pierwotnie wytworzonej dokumentacji kasacyjnej
klasztorów przynoszą jedynie, szczęśliwie zachowane, dawne inwentarze wymienionych zespołów15.
Na podstawie zawartych w nich informacji i aktualnych inwentarzy wymienionych zespołów poniżej zestawiono dane o wszystkich wytworzonych w związku
z tym jednostkach archiwalnych. Stworzono w ten sposób wykaz akt powstałych
pierwotnie w związku z procesem kasaty klasztorów istniejących w pierwszej połowie XIX w. na terenie ówczesnej prowincji Prusy Zachodnie16.
12 Sumaryczny przegląd zawartości akt rejencji w Gdańsku i Kwidzynie zgromadzonych w Berlinie
zob. Übersicht über die Bestände, s. 81–105. W przypadku Rejencji w Kwidzynie wskazano tam również
na następujące poszyty dotyczące klasztorów: Klöster (2, 1823–1834), Klöster und Stifte, Allgemeines (6,
1808–1835), Schwetz, Bernhardinerkloster (1, 1810–1818), Topolno Krs. Schwetz, Paulinerkloster (1, 1811)
(ibidem, s. 89, 91, 94).
13 Archiwum Państwowe w Elblągu z siedzibą w Malborku. Informator o zasobie archiwalnym, oprac.
A. WEŁNIAK, Warszawa 2003, s. 13–14, 23; A. WEŁNIAK, Charakterystyka zasobu Archiwum sprzed 1945 roku,
[w:] Ex praesenti praeteritum. Księga pamiątkowa jubileuszu 60-lecia Archiwum Państwowego w Elblągu
z siedzibą w Malborku, Malbork 2012, s. 25–26. Według innych danych przekazanie części akt Rejencji
w Kwidzynie miało nastąpić w 1963 r., zob. Archiwum Państwowe w Gdańsku, s. 78.
14 Spis akt kasacyjnych klasztorów z terenu prowincji Prusy Zachodnie, zgromadzonych tam w zespole
aktowym Ministerstwa Wyznań, znajduje się w tym tomie jako załącznik do mojego artykułu Wybrane źródła
dotyczące kasaty klasztoru dominikanów w Tczewie wytworzone w Ministerstwie Wyznań (Kultusministerium)
w Berlinie w niniejszym tomie.
15 Dane te zawierają inwentarze Rejencji w Gdańsku i Naczelnego Prezydium Prowincji Prus Zachodnich
do dziś używane w ewidencji Archiwum Państwowego w Gdańsku, a także dawny inwentarz zespołu Rejencji
w Kwidzynie, przechowywany obecnie w zespole aktowym gdańskiego Archiwum Państwowego (Staatsarchiv Danzig), APG 280/320–322.
16 Prezentowane w przypisach dodatkowe informacje o materiałach dotyczących kasat, znajdujących się
w innych zespołach aktowych, nie są pełne, a sam problem wymaga w przyszłości odrębnego opracowania.
W związku z tym należy przeprowadzić przede wszystkim uzupełniającą kwerendę w zasobie Geheimes
Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz Berlin.
16
Rafał KUBICKI
3. Spis jednostek aktowych dotyczących kasaty klasztorów
w dawnej prowincji Prusy Zachodnie, wytworzonych w urzędach
rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz Nadprezydium Prowincji
Prusy Zachodnie w Gdańsku
Zastosowane skróty
APE – Archiwum Państwowe w Elblągu z siedzibą w Malborku
APG – Archiwum Państwowe w Gdańsku
GStA PK – Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz Berlin
sd – sygnatura dawna
sr – sygnatura registraturalna
Zestawienie zespołów aktowych
APE 59 – Rejencja w Kwidzynie (Regierung Marienwerder)
APG 6 – Naczelne Prezydium Prowincji Prusy Zachodnie w Gdańsku (Oberpräsidium der Provinz Westpreußen in Danzig)
17
APG 8 – Kamera Wojny i Domen w Kwidzynie (Kriegs- und Domänenkammer
Marienwerder)
APG 9 – Rejencja w Gdańsku (Regierung Danzig)
APG 10 – Rejencja w Kwidzynie (Regierung Marienwerder)
* – akta wymienione w przedwojennym inwentarzu zespołu Rejencji w Kwidzynie, których nie ma obecnie w Archiwum Państwowym w Gdańsku i Archiwum
Państwowym w Elblągu z siedzibą w Malborku
AKTA OGÓLNE DOTYCZĄCE KASATY KLASZTORÓW
W PROWINCJI PRUSY ZACHODNIE17
akta zaginione APG 6/829: Die halbjährlich einzureichenden Verzeichnisse von
dem Personal der Klöster des Kulm und des Michelauer Kreises und des Danziger
Territoriums, Bd. I, 1817–1818.
akta zaginione APG 6/830: Die halbjährlich einzureichenden Verzeichnisse von
dem Personal der Klöster des Kulm und des Michelauer Kreises und des Danziger
Territoriums, Bd. II, 1819–1822.
akta zaginione APG 6/833: Die Nachweisungen über die Klöster des neulandischen Teils der Provinz, 1823–1832.
akta zaginione APG 6/880: Die Vermögensangelegenheiten des Klosters Wisseck,
1817.
akta zaginione APG 6/883: Die Verbesserung des Schulwesens und die Verwendung einiger Kapitalien der Klöster, 1834.
APG 6/831: Die Nachweisungen des Personals in den Klöstern des altlandischen
Teils der Provinz seit 1819, Bd. I, 1819–1824.
APG 6/832: Die Nachweisungen des Personals in den Klöstern des altlandischen
Teils der Provinz seit 1819, Bd. II, 1821–1824.
APG 10/2148: Verfassung und Vermögen der Klöster in den wiedereroberten
Kreisen Kulm und Michelau, 1817–1832 (sd 181/5425)18.
* 181/4768: Die intendierte Aufhebung der in Westpreussen befindlichen Klöster
und die Machinationen verschiedener Klostergeistlichen, 1809–1810.
* 181/5265: Säkularisation und Habilitation der Mönche zum Weltgeistlichen
Stande, (1808) 1820–1835.
* 181/5270: Eingeschlichne und vertriebene Klostergeistliche, 1809–1829.
* 181/5290: Stifter, Klöster und geistliche Orden, 1810.
17 Ponadto w GStA PK, XIV. HA, Rep. 181: Klöster (2, 1823–1834).
18 W przypadku akt Rejencji w Kwidzynie (dawny Rep. 181 w archiwum w Gdańsku) przechowywanych
w archiwach w Gdańsku i Elblągu (z siedzibą w Malborku) w nawiasach okrągłych podano dodatkowo dawne
sygnatury archiwalne. Akta zostały oznaczone nimi w przedwojennym inwentarzu zespołu, gdy był on jeszcze
w całości przechowywany w archiwum gdańskim. Ułatwi to orientację w pozostałych materiałach, które bez
zmiany sygnatur przechowywane są w GStA PK w Berlinie.
18
Rafał KUBICKI
* 181/5332: Allgemeine Verfassung und Subordenationsverhältnisse der Klöster,
1809–1827.
* 181/5423: Umsetzung und Befugnisse der Ordensprovinziale, 1819–1832.
* 181/7323: Verzeichnisse der Büchereien der Stifter zu Christburg und Podgorz,
der Reformaten zu Lonk und Strasburg sowie der Bernhardiner und Dominikaner
zu Thorn, 1821.
* 181/7540: Heimfall des Heermeistertums Sonnenburg mit den zugehörigen Johanniterkommenden an den Staat, 1811.
W Archiwum Państwowym w Gdańsku znajdują się mikrofilmy części poszytów
Rejencji w Gdańsku, zgromadzonych w berlińskim GStA PK, XIV. HA, w tym:
GStA PK, XIV. HA, Rep. 180/2066: Benutzung der Gebäude der aufzuhebenden
Klöster und deren Einrichtung zu polizeilichen Instituten, Bd. I, 1810.
GStA PK, XIV. HA, Rep. 180/3738: Dotierungsangelegenheiten des Bistums
Culm zu Pelplin und Überweisung des Vermögens und der Revenuen der Klöster
Carthaus und Pelplin, 1827–1836.
GStA PK, XIV. HA, Rep. 180/3742: Aufhebung der Klöster und wegen eines zu
bildenden Säkularisationsfonds, Bd. I: 1834–1838, Bd. II: 1838–1845.
GStA PK, XIV. HA, Rep. 180/5100: Feuerversicherung der dem Domänenfiskus
zugefallenen Gebäuden von den aufgehobenen Klöster, 1835–1852.
AUGUSTIANIE-EREMICI
CHOJNICE19
APG 10/3512: Gesuch des Augustiner-Klosters in Konitz wegen des Mönchsees,
1800–1809 (sd 181/7394).
APG 10/3513: Verfassung des Augustiner Klosters in Konitz, 1808–1812 (sd
181/7398).
APG 10/3514: Vermögen des aufgehobenen Augustiner-Klosters in Konitz, Bd. I,
1809–1822 (sd 181/7399).
APG 10/3515: Vermögen des aufgehobenen Augustiner-Klosters in Konitz, Bd.
II, 1823–1837 (sd 181/7400).
APG 10/3516: Berichtigung des Vermögens des Augustiner Klosters zu Konitz,
Kommunal-Akten 1812–1815 (sd 181/7401).
APG 10/3517: Personal des Kloster in Konitz, 1809–1819 (sd 181/7395).
APG 10/3518: Kloster Aufhebung (Augustiner) in Konitz, Bd. I, 1811–1822 (sd
181/7396).
APG 10/3519: Kloster Aufhebung (Augustiner) in Konitz, Bd. II, 1822–1860 (sd
181/7397).
19 Inne materiały znajdują się w Archiwum Państwowym w Bydgoszczy (dalej: APB), nr 433: Klasztor augustianów w Chojnicach, zob. Z. KRATOCHWIL, Augustianie w Chojnicach (1356–1819), „Rocznik Gdański”,
49, 1989, 1, s. 23–24, 32–35.
19
APG 10/3520: Fiskus (Gymnasialkolleg zu Konitz) wider Landschaftsdirektor
v. Lukowitz wegen Hyp. Zinsen vom Gute Zabno für den Augustiner Kloster in Konitz, 1822–1823 (sd 181/6216).
APG 10/3521: Fiskus (Gymnasialkolleg zu Konitz) wider Landschaftsdirektor
v. Lukowitz wegen Hyp. Zinsen vom Gute Zabno für den Augustiner Kloster in Konitz, 1824–1830 (sd 181/6217).
APG 10/3522: Fiskus (Augustiner Kloster zu Konitz) wider Landschaftsdirektor v. Lukowitz auf Czersk wegen einer Hypothek auf Zeisgendorf, 1818–1819 (sd
181/6130).
APG 10/3523: Fiskus wider Landschaftsdirektor v. Lukowitz wegen Hypothek
Zinsen vom Gute Zabno für das Augustinerkloster zu Konitz, 1831–1845 (sd 181/
6230).
APG 10/3524: Fiskus wider die Pruszaksche erbschaft. Liquidationsmasse wegen Schulden an den kathol. Hauptgymnasialfonds (früher an das Augustinerkloster
zu Konitz), 1835–1844 (sd 181/6125).
APG 10/3525: Verteilung der Kaufgelder von Zabno unter die Gläubiger u. a Augustinerkloster zu Konitz, 1840–1841 (sd 181/6230a).
APG 10/3303: Vermögen des Augustinerklosters, Kommunal-Akten, 1811 (sd
181/7378).
BENEDYKTYNKI20
BYSŁAWEK21
akta zaginione APG 6/843: Kloster zu Bislawek, Aufhebung, Güterverwaltung,
1777–1841.
APG 10/2681: Bauangelegenheiten bei dem Benediktiner-Nonnenkloster in Bislawek, 1825–1850 (sd 181/6267).
APG 10/2682: Kloster-Verfassung Bislawek, 1809–1827 (sd 181/6268).
APG 10/2683: Vermögenszustand des Benediktiner-Nonnen-Klosters in Bislawek, 1809–1815 (sd 181/6271).
APG 10/2684: Vermögenszustand des Benediktiner-Nonnen-Klosters in Bislawek, Bd. II, 1816–1826 (sd 181/6272).
APG 10/2685: Vermögenszustand des Benediktiner-Nonnen-Klosters in Bislawek, Bd. III, 1826–1853 (sd 181/6273).
APG 10/2686: Acta des Personale im Kloster Bislawek, 1809–1829 (sd 181/
6274).
APG 10/2687: Aufhebung des Klosters in Bislawek, 1810–1875 (sd 181/6276).
20 M. BORKOWSKA, Zakony żeńskie w Polsce w epoce nowożytnej (Dzieje Chrześcijaństwa Polski i Rzeczypospolitej Obojga Narodów, 2: Wiek XVI–XVIII, 8), Lublin 2010, s. 290.
21 Informacje o dalszych materiałach archiwalnych zob. ibidem, s. 289–291, 302–303.
20
Rafał KUBICKI
APG 10/2688: Übergabe der Infirmarie zu Bislawek an die Barmherzigen Schwestern zu Kulm, 1849–1872 (sd 181/6270).
APG 10/2689: Austuung der Klosterländereien in Bislawek, 1822–1850 (sd 181/
6269).
APG 10/8674: Absetzung der Reparaturen der Klostergebäude Bislawek, vom
Amtsetat Tuchel, 1840–1858 (sd 181/10736).
CHEŁMNO
akta zaginione APG 6/856: Die Verfassung des Benediktiner-Nonnen-Klosters zu
Kulm, Bd. II, 1820–1838.
APG 10/1798: Einrichtung eines Instituts zur Behandlung der Kranken im Kloster der barmherzigen Schwestern in Kulm, 1816–1840 (sd 181/6335).
APG 10/1799: Das Institut zur Behandlung der Kranken im Kloster der barmherzigen Schwester in Kulm, 1870–1917.
APG 10/3602: Kommissionsverhandlungen über die bessere Organisation
(Schwesterkloster zu Kulm), 1821 (sd 181/6341).
APG 10/3603: Austuung von Grundstücken des Institut der Barmherzigen Schwestern in Kulm, 1822–1830 (sd 181/6345).
APG 10/3604: Austuung von Grundstücken des Stiftshufen in Simonsdorfer Felde, zugehörig dem Institut der Barmherzigen Schwestern in Kulm, 1822–1840 (sd
181/6346).
APG 10/3605: Vermögen des Benediktinernonne Klosters in Kulm, Bd. I, 1815–
1826 (sd 181/6336).
APG 10/3606: Vermögen des Benediktinernonne Klosters in Kulm, Bd. II, 1826–
1828 (sd 181/6337).
APG 10/3607: Vermögen des Benediktinernonne Klosters in Kulm, Bd. III, 1828–
1832 (sd 181/6338).
APG 10/3608: Vermögen des Benediktinernonne Klosters in Kulm, Bd. IV, 1832–
1840 (sd 181/6339).
APG 10/3609: Vermögen des Benediktinernonne Klosters in Kulm, Bd. V, 1841–
1859 (sd 181/6340).
APG 10/3610: Benediktinerkloster zu Kulm, Personalakten, 1815–1829 (sd 181/
6343).
APG 10/3611: Aufhebung des Benediktinerklosters zu Kulm, 1821–1829 (sd 181/
6344).
APG 10/3612: Schuld des Bürgers Johann Nepomucen Langowski zu Kulm an
das Benediktinerkloster daselbst, 1822–1827 (sd 181/6342).
APG 10/3613: Fiskus wider Joh. Langowskische Erben wegen Zinsschulden (für
Benediktinerkloster zu Kulm), 1823–1827 (sd 181/6172).
APG 10/3614: Subhastation des Gutes Alt Fietz wegen Schuld an das Benediktinerkloster zu Kulm, 1824–1828 (sd 181/6097).
21
APG 10/3615: Fiskus wider Bürger Heberlein zu Graudenz (Nr. 7) wegen Schuld
an das Benediktinerkloster zu Kulm, 1830–1833 (sd 181/6248).
APG 10/3616: Fiskus wider Bürger Stachowskische Eheleute wegen rückständiger Zinsen an das Benediktinerkloster zu Kulm, 1832–1833 (sd 181/6151).
APG 10/3617: Fiskus wider Flemingsache Eheleute zu Kokocko wegen Schuldforderung ehemaligen Benediktinerkloster zu Kulm, 1834–1836 (sd 181/6251).
APG 10/3618: Fiskus wider Bürger Czaster zu Kulm wegen rückständiger Zinsen
an das Benediktinerkloster, 1834 (sd 181/6118).
GRUDZIĄDZ
akta zaginione APG 6/863: Das Benediktiner-Kloster zu Graudenz, Aufhebung,
Güterverwaltung, 1823–1837.
APG 10/2943: Bau Nonnen Kloster Graudenz, 1809–1830 (sd 181/6630).
APG 10/2944: Verfassung des Benediktiner-Nonnen-Klosters in Graudenz, 1809
(sd 181/6631).
APG 10/2945: Vermögen des Nonnen Klosters in Graudenz, Bd. I, 1809–1817
(sd 181/6649).
APG 10/2946: Vermögen des Nonnen Klosters in Graudenz, Bd. II, 1817–1825
(sd 181/6650).
APG 10/2947: Vermögen des Nonnen Klosters in Graudenz, Bd. III, 1825–1836
(sd 181/6651).
APG 10/2948: Vermögen des Nonnen Klosters in Graudenz, Bd. IV, 1836–1844
(sd 181/6652).
APG 10/2949: Vermögen des Nonnen Klosters in Graudenz, 1809–1836 (sd 181/
6648).
APG 10/2950: Aufhebung des Benediktiner Nonnen Klosters in Graudenz, Bd. I,
1811–1839 (sd 181/6637).
APG 10/2951: Aufhebung des Benediktiner Nonnen Klosters in Graudenz, Bd. II,
1839–1862 (sd 181/6638).
APG 10/2952: Benediktinerinnenkloster (Graudenz) wegen Subhastation von
Jascz Nr. 67, Czersk Nr. 34 und Kompelwitz Nr. 92, 1828–1830 (sd 1818/6244).
APG 10/5734: Lehr und Industrieschule für Mädchen im Nonnenkloster in der
Stadt Graudenz, 1815 (sd 181/8481).
* 181/6647: Verfassung, 1809–1813.
* 181/6653: Benediktinernonnenkloster, Bausachen, 1809–1830.
TORUŃ
akta zaginione APG 6/878: Benediktiner-Nonnen-Kloster Thorn, Aufhebung,
Güterverwaltung, 1826.
APG 10/4703: Verfassung des Benediktinerinnen-Nonnen-Klosters in Thorn,
1827–1838 (sd 181/6566).
22
Rafał KUBICKI
APG 10/4704: Vermögen des aufgehobenen Benediktiner-Nonnenklosters zu
Thorn, Bd. II, 1827–1838 (sd 181/7125).
APG 10/4705: Personalstand des Benediktinerklosters in Thorn, 1827–1838 (sd
181/6588).
APG 10/4706: Aufhebung des Benediktiner-Nonnenklosters zu Thorn, Bd. I,
1827–1838 (sd 181/6576).
APG 10/4707: Aufhebung des Benediktiner-Nonnenklosters zu Thorn, Bd. II,
1827–1838 (sd 181/6577).
APG 10/4708: Fiskus wider Hutmacher und Ratsdiener Herrenbecksche Erben
zu Thorn wegen rückständiger Zinsen an das aufgehobene Benediktinerinnenkloster zu Thorn, 1827–1838 (sd 181/6078).
APG 10/4709: Fiskus wider Gutsbesitzer v. Wilczewski zu Wondzyn wegen eines
auf Wondzyn eingetragenen Kapital für das Benediktinerinnenkloster zu Thorn,
1827–1838 (sd 181/6237).
APG 10/4710: Fiskus wider Gutsbesitzer v. Wilczewski zu Wondzyn wegen eines
auf Wondzyn eingetragenen Kapital für das Benediktinerinnenkloster zu Thorn, Bd.
II, 1827–1838 (sd 181/6238).
APG 10/4711: Fiskus wider Gutsbesitzer v. Wilczewski wegen eines auf Wondzyn
eingetragenen Kapital für das Benediktinerkloster zu Thorn, Bd. III, 1836–1837 (sd
181/6239).
APG 10/4728: Fiskus wider Gutsbes. v. Mazowieckische Erben wegen Kaufgelderrestforderung für die Güter Zakrzewo und Tyllitz, 1845 (sd 181/6222).
* 181/179: Akzisevergütung für das Hospital des Benediktiner-Nonnenklosters zu
Thorn, 1823–1824.
* 181/6578: Vermögen des Benediktinerinnen-Nonnen-Klosters in Thorn, 1815–
1832.
ŻARNOWIEC
akta zaginione APG 6/881: Personel im Kloster Zarnowitz, 1808.
BERNARDYNI
KADYNY22
APG 6/844: Das Bernhardiner-Kloster zu Kadinen, Bd. I, 1817–1837, Kloster
Aufhebung.
APG 6/845: Das Bernhardiner-Kloster zu Kadinen, Bd. II, 1837–1860, Kloster
Aufhebung.
22 Na temat dziejów klasztoru i innych źródeł go dotyczących zob. K. GRUDZIŃSKI, Kadyny, [w:] H. E.
WYCZAWSKI (red.), Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, Kalwaria Zebrzydowska
1985, s. 103–107; W. ZAWADZKI, Dzieje klasztoru bernardyńskiego w Kadynach (Suplement Hozjański, Seria
Historyczna, 6), Olsztyn 2002; IDEM, Die Franziskaner in Cadinen – Geschichte des Bernardinerklosters,
„Westpreußen Jahrbuch”, 56/57, 2006, s. 5–17.
23
APG 6/846: Errichtung einer Emeritenanstalt für das Bistum Ermland zu Kadinen, 1832–1863.
APG 10/3341: Aufhebung des Klosters zu Kadinen, 1810–1811 (sd 181/4767).
LUBAWA23
akta zaginione APG 6/866: Aufhebung des Bernhardiner-Klosters zu Löbau,
1819–1861.
akta zaginione APG 6/876: Klosterbibliothek der Bernhardiner-Klöster Thorn
und Löbau, 1821.
APG 10/3831: Vermögen des Bernhardinerklosters in Löbau, 1817–1852 (sd
181/6392).
APG 10/3832: Personalakten des Bernhardinerklosters in Löbau, 1816–1817 (sd
181/6391).
APG 10/3833: Aufhebung des Bernhardinerklosters in Löbau, 1820–1872 (sd
181/6395).
APG 10/3834: Aufhebung des Bernhardinerklosters in Löbau, 1821 (sd 181/
6396).
NOWE24
APG 10/334: Sicherstellung der Klosterwiesen bei Neuenburg, 1828–1830 (sd
181/339).
APG 10/4009: Klosterbau Neuenburg (Bernhardiner), 1810–1832 (sd 181/
7494).
APG 10/4010: Kloster-Personalia Neuenburg, 1809–1822 (sd 181/7485).
APG 10/4011: Vermögen des aufgehobenen Bernhardinerklosters in Neuenburg,
Bd. IV, 1826–1831 (sd 181/15506).
APG 10/4012: Kloster Säkularisation Neuenburg, 1810 (sd 181/7503).
APG 10/4013: Aufhebung des Bernhardinerklosters in Neuenburg, Bd. I, 1811–
1838 (sd 181/7486).
APG 10/4014: Aufhebung des Bernhardinerklosters in Neuenburg, Bd. II, 1839–
1843 (sd 181/7487).
APG 10/4015: Aufhebung des Bernhardinerklosters in Neuenburg, Bd. III, 1843–
1860 (sd 181/7488).
APG 10/4016: Aufsicht über das Bernhardiner Kloster (zu Neuenburg) und dessen Verwaltung Vermögen, Generalia, 1811–1823 (sd 181/7501).
APG 10/4017: Inventar des Vermögens des Klosters in Neuenburg, KommunalAkten, 1787–1811 (sd 181/7498).
23 Akt kasacyjnych klasztoru z zespołu rejencji kwidzyńskiej nie znał J. A. MAZUREK, Kasata zakonu bernardynów, s. 486, przyp. 27. Zarys dziejów i inne źródła opisał J. KRAWIEC, Lubawa, [w:] H. E. WYCZAWSKI
(red.), Klasztory bernardyńskie, s. 184–188.
24 Zob. ponadto w APB, zespół nr 445: Klasztor bernardynów w Nowem (jednak bez akt kasacyjnych). Zarys
dziejów i inne źródła opisał H. E. WYCZAWSKI, Nowe, [w:] IDEM (red.), Klasztory bernardyńskie, s. 233–237.
24
Rafał KUBICKI
APG 10/4018: Vermögen des Bernhardinerklosters in Neuenburg, Bd. I, 1809–
1817 (sd 181/7489).
APG 10/4019: Vermögen des Bernhardinerklosters in Neuenburg, Bd. II, 1817–
1822 (sd 181/7490).
APG 10/4020: Vermögen des Bernhardinerklosters in Neuenburg, Bd. III, 1822–
1826 (sd 181/7491).
APG 10/4021: Vermögen des aufgehobenen Bernhardiner Klosters in Neuenburg,
Bd. V, 1832–1839 (sd 181/7492).
APG 10/4022: Vermögen des aufgehobenen Bernhardiner Klosters in Neuenburg,
Bd. VI, 1839–1855 (sd 181/7493).
APG 10/4023: Gerichtlicher Verkauf einiger Sachen die nach dem Tode des Paters Jubilat Wax im Kloster (Bernhardiner Neuenburg) vorgefunden sind, 1822–
1823 (sd 181/7499).
APG 10/4024: Rechnungslegung über Verwendung der Einkünfte des aufgehobenen Bernhardinerklosters in Neuenburg, 1821–1837 (sd 181/7484).
APG 10/4025: Austuung der Ländereien des aufgehobenen Bernhardiner Klosters in Neuenburg, 1823–1837 (sd 181/7495).
APG 10/4026: Austuung der Ländereien des aufgehobenen Bernhardiner Klosters in Neuenburg, Bd. II, 1838 (sd 181/7496).
APG 10/4027: Untersuchung gegen die Patres Felix Hippel und Cassianus Dzierzynski, 1812–1815 (sd 181/7497).
APG 10/4028: Prozess des Fiskus gegen die Erben des Johann Lewald v. Jesierski wegen der auf den Gütern Bobrowo, Grzybow und Naymowo für das Bernhardinerkloster zu Neuenburg haftende 200 Rth., 1818–1834 (sd 181/6140).
APG 10/4029: Fiskus wider v. Skorczewskische Erben wegen Schuld an das Bernhardinerkloster zu Neuenburg, 1823–1834 (sd 181/6146).
APG 10/4030: Fiskus wider Kommerzienrat Muhl zu Danzig wegen beschlagnahmten Pachtzinses vom Gute Kleschkau zu Gunsten des Bernhardinerklosters in
Neuenburg, 1823–1832 (sd 181/6149).
APG 10/4031: Fiskus wider Kommerzienrat Muhl zu Danzig wegen beschlagnahmten Pachtzinses vom Gute Kleschkau zu Gunsten des Bernhardinerklosters in
Neuenburg, 1827 (sd 181/6150).
APG 10/4032: Fiskus wider Graf Ignatz v. Skorczewski zu Nekla b/Posen wegen
Schuldforderung für das Kloster Neuenburg, 1828–1833 (sd 181/6210).
APG 10/4033: Fiskus wider Gutsbesitzer v. Tucholka auf Kozielec wegen Pachtzinsen für die zum Bernhardinerkloster gehörigen kleinen Wiesen, 1831–1834 (sd
181/6087).
APG 10/4034: Fiskus gegen den Grafen Krasiński wegen einer dem vormaligen Bernhardinerkloster zu Neuenburg rückständigen Rente von 33 Rth. 10 Sgr.,
1840–1842 (sd 181/6209).
APG 10/4035: Fiskus c/a Kaufmann Cronbach wegen Zahlung d. Betrages für
den gekauften Teil d. Klosterhofmauer, 1842–1845 (sd 181/7502).
25
APG 10/4086: Aufsicht über das Kloster zu Neuenburg, Bd. II, 1809–1821 (sd
181/7500).
ŚWIECIE25
akta zaginione APG 6/874: Säkularisation der Kloster, insbesondere Aufhebung
des Bernhardinerklosters in Schwetz, 1818–1819.
akta zaginione APG 6/1298: Reformatenkloster in Schwetz, Kloster, Aufhebung,
APG 10/4533: Bauangelegenheiten des Bernhardinerklosters in Schwetz, 1816–
1823 (sd 181/6499).
APG 10/4534: Vermögen des Bernhardinerklosters in Schwetz, Bd. II, 1818–1825
(sd 181/6494).
APG 10/4535: Vermögen des Bernhardinerklosters in Schwetz, Bd. III, 1825–
1859 (sd 181/6495).
APG 10/4536: Personale im Bernhardinerkloster zu Schwetz, 1809–1818 (sd
181/6500).
APG 10/4537: Aufhebung des Bernhardinerklosters in Schwetz, 1810–1857 (sd
181/6498).
APG 10/4538: Fiskus (Kloster zu Schwetz) wider Landfähnrich v. Pawlowski auf
Rolau wegen Schuldzinsen an das Kloster, 1818–1834 (sd 181/6242).
APG 10/4539: Fiskus (Patron der Kirche) wider Josef v. Tucholskische Erben
wegen Schuldiger Zinsen an das Bernhardinerkloster zu Schwetz, 1817–1818 (sd
181/6085).
* 181/5409: Vermögen des Bernhardinerklosters in Schwetz, Bd. I, 1810–1818.
TORUŃ26
akta zaginione APG 6/875: Verkauf eines auf der Mocker belegenen Gartens vom
Bernhardiner-Kloster Thorn, 1821.
akta zaginione APG 6/876: Klosterbibliothek des Bernhardiner-Klosters Thorn
und Löbau, 1821.
akta zaginione APG 6/879: Bernhardiner-Kloster Thorn, Aufhebung, Güterverwaltung, 1819.
APG 10/4713: Vermögen des Bernhardinerklosters in Thorn, 1817 (sd 181/
6574).
APG 10/4714: Personalstand des Bernhardinerklosters in der Stadt Thorn,
1817–1821 (sd 181/6584).
25 Ponadto w GStA PK, XIV. HA, Rep. 181, znajduje się poszyt Schwetz, Bernhardinerkloster (1. 1810–
1818). Zarys dziejów i inne źródła opisał H. E. WYCZAWSKI, Świecie, [w:] IDEM (red.), Klasztory bernardyńskie, s. 362–365.
26 O innych źródłach zgromadzonych w Archiwum Państwowym w Toruniu zob. J. A. MAZUREK, Kasata
zakonu bernardynów, s. 488. Na temat losów biblioteki zob. W. KWIATKOWSKA, Średniowieczna biblioteka
klasztoru franciszkanów w Toruniu, „Folia Toruniensia”, 1, 2000, s. 9–30. Zarys dziejów i inne źródła opisał
także H. E. WYCZAWSKI, Toruń, [w:] IDEM (red.), Klasztory bernardyńskie, s. 381–386.
26
Rafał KUBICKI
APG 10/4715: Aufhebung des Bernhardinerklosters in Thorn, 1821–1832 (sd
181/6569).
APG 10/4716: Instandsetzung des ehemaligen Bernhardinerklosters jetzt 2 Pfarrkirche zu Thorn, 1824–1825 (sd 181/6589).
APG 10/4987a: Bauangelegenheiten bei dem Bernhardiner-Kloster in Thorn,
1816 (sd 181/6583).
APG 10/4987b: Verfassung des Bernhardiner-Klosters in Thorn, 1819 (sd 181/
6582).
ZAMARTE27
akta zaginione APG 6/1251: Kloster in Jakobsdorf, Kloster, Aufhebung, Güterverwaltung, Bd. I, 1826.
APE 59/3: Die Aufhebung des Klosters in Jakobsdorf, 1875–1880 (sd 181/IIa/
776).
APG 10/3293: Kloster Rechnungswesen Jakobsdorf, 1828–1845 (sd 181/
15314).
APG 10/3294: Verfassung des Bernhardinerklosters in Jakobsdorf, 1809–1814
(sd 181/7379).
APG 10/3295: Vermögen des Klosters in Jakobsdorf, 1809–1825 (sd 181/7374).
APG 10/3296: Vermögen des Klosters in Jakobsdorf, 1826 (sd 181/7376).
APG 10/3297: Vermögen des Klosters in Jakobsdorf, Bd. II, 1826–1830 (sd 181/
7375).
APG 10/3298: Vermögen des Klosters in Jakobsdorf, Bd. III, 1830–1850 (sd
181/15312).
APG 10/3299: Personalakten des Klosters in Jakobsdorf, 1809–1823 (sd 181/
7380).
APG 10/3300: Aufhebung des Klosters in Jakobsdorf, Bd. I, 1811–1840 (sd 181/
15315).
APG 10/3301: Aufhebung des Klosters in Jakobsdorf, Bd. II, 1840–1870 (sd
181/15316).
APG 10/3302: Austuung der Grundstücke des ehemaligen Klosters in Jakobsdorf, 1827–1842 (sd 181/15313).
APG 10/3304: Fiskus wider Josef Lehwald-Jesierskische erbschaftl. Liquidationsmasse wegen Schulden d. ehemal. Bernhardinerkloster zu Jakobsdorf, 1824–1834
(sd 181/6115).
APG 10/3305: Fiskus gegen Geschwister von Piechowski (betr. Klostervermögen), 1833–1848 (sd 181/7377).
27 Ponadto w GStA PK, XIV. HA, Rep. 374: Klostervermögen (Kloster Jakobsdorf), 1776–1825. Zarys
dziejów i inne źródła opisał także H. E. WYCZAWSKI, Zamarte, [w:] IDEM (red.), Klasztory bernardyńskie,
s. 447–450.
27
APG 10/3306: Fiskus wider Geschwister von Piechowskische (betr. Klostervermögen), 1837–1843 (sd 181/6197).
BRYGIDKI28
GDAŃSK
APG 6/860: Die Aufhebung des Brigittiner-Klosters in Danzig, 1822–1841.
APG 9/691: Aufhebung des Brigittiner-Klosters in Danzig, Bd. II, 1837–1858.
CYSTERSI
OLIWA
akta zaginione APG 6/883: Die Verbesserung des Schulwesens im polnischen
Teile Westpreussens und Verwendung einiger Kapitalien der Klöster, 1834–1839.
akta zaginione APG 6/905: Abtretung des abteilichen Schlosses Oliva an den Fiskus und Ankauf des Karlsberges, Bd. I, 1836.
akta zaginione APG 6/906: Abtretung des abteilichen Schlosses Oliva an den Fiskus und Ankauf des Karlsberges, Bd. II, 1841.
APG 6/98: Stadt Danzig, Einrichtung einer Armen und Arbeitsanstalt in dem
dazu zu überlassenden Kloster Oliva betr., 1830.
APG 6/869: Aufhebung des Klosters Oliva, 1817–1831.
APG 6/870: Prozess des Klosters Oliva contra Danzig, 1825–1836.
APG 6/871: Bibliothek des ehem. Cisterzienser-Klosters Oliva, 1826–1836.
APG 6/872: Bücherverzeichnis des Cisterzienser-Klosters Oliva, 1825.
APG 6/902: Die Abtretung des zur Abteil Oliva gehörigen auf dem Holzmarkt zu
Danzig sub. Nr. 80 belegenen Hauses an den Fiskus behufs besserer Dotierung der
Pfarrschule Oliva, 1829.
APG 10/2158: Einziehung der Einkünfte des zu dem Kloster Oliva gehörigen
adl. Guts Budisch und Abführung derselben an die Danziger Regierung, Generalia,
1832–1835 (sd 181/5301).
PELPLIN
akta zaginione APG 6/814: Die Sicherung der Kapitalien der Klöster Pelplin und
Karthaus, Bd. I, 1823–1831.
Karthaus, Bd. II, 1832–1853.
akta zaginione APG 6/819: Den Bau von Pelplin und Karthaus betr., Bd. I, 1822–
1825.
akta zaginione APG 6/820: Den Bau von Pelplin und Karthaus betr., Bd. II,
1825–1827.
28 Informacje o innych materiałach archiwalnych zob. M. BORKOWSKA, Zakony żeńskie, s. 318.
28
Rafał KUBICKI
akta zaginione APG 6/821: Die Bauten in Pelplin, Bd. III, 1827–1838.
akta zaginione APG 6/822: Die Bauten in Pelplin, Bd. III, 1838–1846.
akta zaginione APG 6/847: Die Administration des aufgehobenen Klosters zu
Pelplin, 1823–1830.
akta zaginione APG 6/851: Die Aufhebung der Klöster Pelplin und Karthaus,
Aufnahme des Inventars und Unterbringung und Pensionierung der Konventualen,
Bd. I, 1821–1823.
akta zaginione APG 6/851b: Aufhebungsurk. von Pelplin 14 III 1824.
akta zaginione APG 6/852: Aufhebungsurk. von Pelplin, Bd. II, 1823–1856.
akta zaginione APG 6/853: Rechnungslegung über die Administration des aufgehobenen Klosters Pelplin, 1824–1829.
akta zaginione APG 6/854: Die Bibliothek des Cisterzienser-Klosters zu Pelplin,
1820.
akta zaginione APG 6/855: Die Prozesssache des ehem. Klosters zu Pelplin c/a.
Lewin Herschberg – Pr. Stargard, 1824–1825.
APG 9/1050: Constituirung der Kirche zu Neukirch bei Pelplin, Krolowlass und
Pogutken nach Aufhebung des Klosters zu Pelplin, 1823–1826.
APG 10/2393: Aufsicht über das Kloster in Pelplin, 1809 (sd 181/4766).
APG 10/2552: Die dem Domkapitel zu Pelplin in Nutzung zu überlassenden Vorwerke des aufgehobenen Klosters zu Pelplin, (Polsko und Neuhof), 1832–1840 (sd
181/5326).
APG 10/4162: Personale im Kloster Pelplin, 1809–1814 (sd 181/4765).
APG 10/4163: Inventariums über das Vermögen des Cisterzienser Klosters zu
Pelplin, 1810–1815 (sd 181/5099).
APG 10/4164: Fiskus wider v. Tucholka Erben wegen Schuldforderung für das
Kloster zu Pelplin, 1822–1827 (sd 181/6086).
APG 10/4165: Fiskus (Provinzionalschulkolleg Altschotland) wider Danzig Stadt
wegen rückständiger Kompetenz aus Hoppenbruch für Kloster Pelplin, 1831–1839
(sd 181/6122).
APG 10/4166: Subhastation der adl. Güter Bietow und Litestow wegen Schuld an
d. Kloster zu Pelplin, 1824–1828 (sd 181/6088).
APG 10/4167: Fiskus (Provinzionalschulkolleg) wider Danzig Stadt wegen d.
rückständigen Kompetenz von Hoppenbruch für das Kloster Pelplin, 1828–1837
(sd 181/6223).
KORONOWO
Akta znajdują się w Archiwum Państwowym w Bydgoszczy, zespół nr 437:
Klasztor cystersów w Koronowie.
29
DOMINIKANIE
CHEŁMNO29
APE 59/4: Die Aufhebung des Dominikanerklosters in Kulm, Bd. I, 1828–1836
(sr Litt. C no 3; sd 181/IIa/145).
APE 59/5: Die Aufhebung des Dominikanerklosters in Kulm und der Ausbau der
Klosterkirche für den evangelischen Gottesdienst, Bd. IV, 1873–1880 (sr Litt. C no
3; sd 181/IIa/146).
APE 59/6: Die Aufhebung des Dominikanerklosters in Kulm und der Ausbau der
Klosterkirche für den evangelischen Gottesdienst, Bd. V, 1880–1883 (sr Litt. C no
3; sd 181/IIa/147).
APE 59/7: Der Vermögensstand des Dominikanerklosters in Kulm, Bd. III, 1839–
1854 (sr Litt.C no 3; sd 181/IIa/148).
APE 59/8: Der Vermögensstand des Dominikanerklosters in Kulm, Bd. IV, 1854–
1878 (sr Litt.C no 3; sd 181/IIa/149).
APG 10/68: Einrichtung des Dominikanerklosters in Kulm zur Besserungsanstalt, Generalia, 1828–1833 (sd 181/846).
APG 10/3619: Bauangelegenheiten bei dem Dominikanerkloster in Kulm, 1820–
1830 (sd 181/6318).
APG 10/3620: Verfassung des Dominikanerklosters in Kulm, 1817–1818 (sd
181/6317).
APG 10/3621: Der Vermögenszustand des Dominikanerklosters in Kulm, Bd. I,
1816–1829 (sd 181/14828).
APG 10/3622: Der Vermögenszustand des Dominikanerklosters in Kulm, Bd. II,
1830–1839 (sd 181/14829).
APG 10/3623: Dominikanerkloster zu Kulm, Personalien, 1817–1834 (sd 181/
6352).
APG 10/3624: Vernehmungen der einzelnen Mitglieder mehrerer Landgemeinden wegen der Übernahme der Dominikanerkirche in Kulm, 1838 (sd 181/6323).
APG 10/3625: Die Aufhebung des Dominikanerklosters in Kulm, Bd. II, 1836–
1840 (sd 181/14826).
APG 10/3626: Bauakten der Dominikanerkirche in Kulm, Bd. III, 1841–1873 (sd
181/14827).
APG 10/3627: Fiskus wider Land und Stadtgerichtssekrater Wycziński zu Kulm
wegen Schuld an das Kloster, 1836–1838 (sd 181/6177).
APG 10/3628: Fiskus gegen die Anton Bogurskischen Erben wegen eines dem
Dominikanerkloster (Kulm) schuldigen Kapitals, 1838–1839 (sd 181/6166).
29 Źródeł tych nie znał E. PISZCZ, Polityka kasacyjna, s. 106.
30
Rafał KUBICKI
APG 10/3629: Fiskus wider Witwe Klawon und Kaufmann Schmarse zu Kulm
wegen rückständiger Zinsen von einen Hypothekenkapitals für das Dominikanerkloster, 1840–1842 (sd 181/6319).
APG 10/3630: Fiskus wider Fleischermeisterswitwe Pfennig geb. Swiderski wegen Schuldforderung (Dominikanerkloster Kulm), 1854–1856 (sd 181/6320).
APG 10/5059: Vollmachten einiger Landgemeinden zur Annahme der Dominikanerkirche in Kulm zum evangel. Gottesdienst, 1836 (sd 181/6321).
APG 10/5060: Vorladungen der evangel. Kirchengemeinde zur Übernahme der
Dominikanerkirche zu Kulm, 1837–1838 (sd 181/6322).
APG 10/8438: Die Naturalabgaben des Domänenamts Unislaw an das aufgehobene Dominikaner-Kloster in Kulm, 1837–1838 (sd 181/12763).
GDAŃSK30
APG 8/861: Klosterpersonal des Dominikaners zu Danzig, 1815–1835.
TCZEW31
akta zaginione APG 6/862: Aufhebung des Dominikaner-Klosters in Dirschau,
1817–1845.
APG 10/4444: Subhastation des Gutes Zeisgendorf Nr. 295 wegen Schulden,
1825–1837 (sd 181/6188).
TORUŃ32
akta zaginione APG 6/877: Aufhebung des Dominikaner-Klosters in Thorn,
1820.
APG 10/2587: Kepinski (Kloster) wider Lukowski wegen Klosterkapitalien, 1816
(sd 181/7402).
APG 10/4619: Fiskus wider Erbpächter Freytag zu Sullnowo bei Schwetz, 1822–
1823 (sd 181/6203).
APG 10/4717: Bauangelegenheiten bei dem Dominikanerkloster in Thorn, 1818–
1818 (sd 181/6575).
30 Ponadto w GStA PK, II. HA, Abt. 9, Sect. XI, Nr. 6, 1806 (Akta Kamery Wojny i Domen) – akta dotyczące kasaty dominikanów i karmelitów w Gdańsku.
31 GStA PK, I. HA, Rep. 76 Kultusministerium, IV Sekt. 3, Tit., Nr. XIII, Nr. 22: Das Dominikaner-Kloster zu
Dirschau, die Aufhebung desselben pp. und Bestimmung über das vorhandene Vermögen, Bd. I, 1818–1842.
32 Źródeł tych nie znał E. PISZCZ, Polityka kasacyjna, s. 106. Na temat źródeł z drugiej połowy XVIII w.
oraz z okresu przygotowywania kasaty, z częściową ich edycją, zob. W. SZOŁDRSKI, Z dziejów dominikanów
w Toruniu, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 8, 1929–1931, 2, s. 43–86; K. CIESIELSKA, Inwentarze kościoła św. Mikołaja i klasztoru dominikanów w Toruniu z lat 1817 i 1831, „Zapiski Historyczne”,
48, 1983, 3, s. 185–199; W. KWIATKOWSKA, Biblioteka klasztoru dominikanów toruńskich w średniowieczu.
Uwagi o zawartości tematycznej, [w:] R. CZAJA, J. TANDECKI, Studia nad dziejami miast i mieszczaństwa
w średniowieczu. Studia ofiarowane Profesorowi Antoniemu Czacharowskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej (Studia Polonica Historiae Urbanae, 2), Toruń 1996, s. 155–172
(tam dalsze wskazówki na temat źródeł zgromadzonych w zespole Akta miasta Torunia). Kilka poszytów akt
dotyczących przebiegu kasaty zgromadzono także w zespole Klasztor dominikanów w Toruniu (nr 45–47)
w Archiwum Państwowym w Toruniu.
31
APG 10/4718: Einrichtung von Wohnungen für Hilfsgeistliche und Organisten
bei der Kirche des aufgehobenen Dominikanerklosters in der Stadt Thorn, 1822 (sd
181/6581).
APG 10/4719: Vermögen des Dominikanerklosters in Thorn, Bd. I, 1817–1828
(sd 181/6570).
APG 10/4720: Vermögen des Dominikanerklosters in Thorn, Bd. II, 1821–1828
(sd 181/6571).
APG 10/4721: Vermögen des aufgehobenen Dominikanerklosters zu Thorn,
1828–1882 (sd 181/6572).
APG 10/4722: Personalakten des Dominikanerklosters in der Stadt Thorn, 1816–
1820 (sd 181/6579).
APG 10/4723: Aufhebung und Ausmittelung des Vermögens des Dominikanerklosters in Thorn, 1820–1821 (sd 181/6563).
APG 10/4724: Aufhebung des Dominikanerklosters in Thorn, 1820–1838 (sd
181/6573).
APG 10/4725: Dominikaner (Thorn) wider die v. Rudnickischen erbschaftlich
Liquidationsmasse wegen Forderung, 1810–1827 (sd 181/7403).
APG 10/4726: Dominikaner (Thorn) wider die v. Rudnickischen erbschaftlich
Liquidationsmasse wegen Forderung, 1822 (sd 181/6127).
APG 10/4727: Von Ruttkowski wider Fiskus (Dominikaner zu Thorn) wegen Kapitalschuld, 1823–1824 (sd 181/6099).
APG 10/4728: Subhastation von Grabia und Wahrnehmung der Gerechtsame des
Dominikaner Klosters zu Thorn, 1825–1830 (sd 181/6141).
FRANCISZKANIE KONWENTUALNI
CHEŁMNO
APG 8/2683: Gesuch um Aufhebung des Franziskanerklosters ingl. Aufhebung
des Klosters, Bd. I, 1798–1806.
APG 10/3631: Ausbau und Einrichtung der Gebäude des aufgehobenen Franziskanerklosters in Kulm, 1818–1820 (sd 181/6347).
APG 10/3632: Vermögen des ehemaligen Franziskanerklosters in Kulm, 1852–
1853 (sd 181/6357).
APG 10/5061: Verleihung der Klosterkirche zu Kulm an die evang. Gemeinde
zum gottesdienstlichen Gebrauch und zum Ausbau des Kirchengebäudes als Gymnasium, 1823–1840 (sd 181/6306).
APG 10/5062: Verleihung der Klosterkirche zu Kulm an die evang. Gemeinde
zum gottesdienstlichen Gebrauch und zum Ausbau des Kirchengebäudes als Gymnasium, 1840–1866 (sd 181/6307).
32
Rafał KUBICKI
CHEŁMŻA
akta zaginione APG 6/857: Die Inspektion des Weltgeistlichen Invalidenhauses
zu Kulmsee, 1818–1832.
akta zaginione APG 6/858: Das aufgehobene Franziskaner-Kloster zu Kulmsee,
Einrichtung des Emeritenhauses sowie Verlegung nach Karthaus, 1824–1859.
APG 10/3633: Aufgehobene Franziskanerkloster und gegenwärtige Weltgeistliche Invalidenhaus in Kulmsee, 1832–1840 (sd 181/6362).
APG 10/3661: Aufhebung des Franziskanerklosters in Kulmsee und Einrichtung
der selben zum Invalidenhause für Geistliche, Bd. I, 1797–1807 (sd 181/15174).
APG 10/3662: Aufhebung des Franziskaner Klosters in Kulmsee und Einrichtung
der selben zum Invalidenhaus für Geistliche, 1825 (sd 181/6360).
APG 10/3663: Personalakten des Franziskanerklosters in Kulmsee, 1816 (sd
181/6364).
APG 10/3664: Errichtung eines Invalidenhauses im aufgehobenen Franziskanerkloster zu Kulmsee, 1840–1870 (sd 181/6363).
APG 10/3665: Vom Kulmer Bischof reklamierte Messfundationskapitalien, 1856
(sd 181/6366).
APG 10/3666: Fiskus weltgeistl. Invalideninstitut Kulmsee wider das Dominium
Nawra wegen Hypothekenzinsen für das ehemalige Franziskanerkloster in Kulmsee, 1830–1831 (sd 181/6083).
APG 10/5078: Verleihung des Franziskanerklosters an die evangel. Gemeinde in
der Stadt Kulmsee, 1823–1839 (sd 181/14853).
KAPUCYNI
RYWAŁD33
akta zaginione APG 6/823: Verlegung des kath. Pfarrsystems von Burstinowo
nach Rehwalde, 1847–1873.
APG 6/1304: Das Kapuziner-Kloster zu Rehwalde (Emeriten-Anstalt) Kloster,
Aufhebung, Güterverwaltung, Emeritenhäuser, 1821.
APG 10/2151: Errichtung einer geistlichen Korrektionsanstalt im aufgehobenen
Kapuzinerkloster in Rehwalde, 1825–1851 (sd 181/6472).
APG 10/4383: Verfassung des Kapuzinerklosters zu Rehwalde, 1816 (sd 181/
6468).
APG 10/4384: Vermögen des Kapuzinerklosters zu Rehwalde, 1817–1834 (sd
181/6469).
APG 10/4385: Kloster Personal-Akten zu Rehwalde, 1815–1825 (sd 181/6470).
33 Źródeł tych nie znał E. PISZCZ, Polityka kasacyjna, s. 105. Na temat źródeł i dziejów klasztoru zob.
Z. KRATOCHWIL, Klasztor kapucynów w Rywałdzie Królewskim na Pomorzu Nadwiślańskim w latach 1747–
1825, „Rocznik Gdański”, 43, 1983, 1, s. 109–143.
33
APG 10/4386: Aufhebung des Kapuzinerklosters zu Rehwalde, 1825 (sd 181/
6471).
KARMELICI34
GDAŃSK
APG 6/859: Das Karmeliter-Kloster in Danzig, Kloster, Aufhebung, Güterverwaltung, 1822–1852.
KARTUZI
KARTUZY35
Karthaus, Bd. I, 1823–1831.
Karthaus, Bd. II, 1832–1853.
akta zaginione APG 6/819: Den Bau von Pelplin und Karthaus betr., Bd. I, 1822–
1825.
akta zaginione APG 6/820: Den Bau von Pelplin und Karthaus betr., Bd. II, 1825–
1827.
akta zaginione APG 6/834: Das ehemalige Kloster Karthaus als Emeritenhaus,
Bd. I, 1818–1840.
Bd. II, 1832–1844.
Bd. III, 1841–1848.
akta zaginione APG 6/836a: Die Verfassung des Karthauser-Klosters zu Karthaus und die Verwendung der Gebäude des 1823 aufgehobenen Klosters (hierin
eine Darstellung darüber), 1796–1869.
akta zaginione APG 6/837: Karthauser Kloster, Aufhebung, Güterverwaltung,
1828–1839.
akta zaginione APG 6/838: Die Administration der Güter des aufgehobenen Klosters zu Karthaus, Bd. I, 1823.
akta zaginione APG 6/839: Die Administration der Güter des aufgehobenen Klosters zu Karthaus, Bd. II, 1824.
34 Ponadto w GStA PK, II. HA, Abt. 9, Sect. XI, Nr. 6, 1806 (Akta Kamery Wojny i Domen) – akta dotyczące kasaty dominikanów i karmelitów w Gdańsku.
35 Na temat kasaty i źródeł pokasacyjnych zob. P. CZAPLEWSKI, Kartuzja kaszubska, [do druku przygotowała
A. SZAFRANOWA], Gdańsk 1966, s. 46–47, 245.
34
Rafał KUBICKI
akta zaginione APG 6/840: Die Administration der Güter des aufgehobenen Klosters zu Karthaus, Bd. III, 1824–1825.
akta zaginione APG 6/841: Die Administration der Güter des aufgehobenen Klosters zu Karthaus, Bd. IV, 1826.
akta zaginione APG 6/848: Die Administration des aufgehobenen Klosters zu
Karthaus, 1823–1830.
akta zaginione APG 6/849: Rechnungslegung über die Administration des aufgehobenen Klosters zu Karthaus, Bd. I, 1825–1828.
akta zaginione APG 6/850: Rechnungslegung über die Administration des aufgehobenen Klosters zu Karthaus, Bd. II, 1828–1830.
akta zaginione APG 6/851: Die Aufhebung der Klöster Pelplin und Karthaus,
Aufnahme des Inventars und Unterbringung und Pensionierung der Konventaulen,
Bd. I, 1821–1823.
akta zaginione APG 6/851a: Aufhebungsurk. von Karthaus 14 III 1823.
APG 10/3424: Vermögensinventar des Klostervers in Karthaus, Akta Commissionalia, 1808–1811 (sd 181/7476).
MISJONARZE ŚW. WINCENTEGO À PAULO
CHEŁMNO
APG 10/3634: Verfassung und frühere Verhältnisse der Akademie und des sog.
Missionarienkonvents zu Kulm, 1815–1857 (sd 181/6354).
APG 10/3635: Verfassung des Missionarenkonvents in Kulm, 1817 (sd 181/
6349).
APG 10/3636: Angabe der Kapitalien usw. der Missionarenkongregation für d.
Bericht bei ihrer Auflösung (Kulm), 1822 (sd 181/6356).
APG 10/3637: Vermögen der Akademie zu Kulm, 1815–1822 (sd 181/6351).
APG 10/3638: Vermögen des aufgehobenen Missionarienkonvents in Kulm,
1819–1853 (sd 181/6348).
APG 10/3639: Aufhebung des kathol. Missionarienkonvents in Kulm, 1820–1822
(sd 181/15165).
APG 10/3640: Aufhebung des kathol. Missionarienkonvents in Kulm, 1822 (sd
181/6717).
APG 10/3641: Aufhebung des Missionarienkonvents in Kulm, 1822–1842 (sd
181/6350).
ŚW. WOJCIECH KOŁO GDAŃSKA
akta zaginione APG 6/842: Aufhebung des Missionarien-Konvents in St. Albrecht,
1818–1827.
35
NORBERTANKI
ŻUKOWO
akta zaginione APG 6/882: Nonnenkloster Zuckau, Aufhebung, Güterverwaltung,
1827.
PAULINI
TOPOLNO36
APE 59/10: Die Bauten an dem aus Paulinerkloster in Topolno, 1851–1880 (sd
181/IIa/1461).
APE 59/11: Bauakten des aus dem Paulinerkloster in Topolno jetzt Hospital,
1851–1880 (sd 181/IIa/2024).
APG 10/4771: Verfassung des Paulinerklosters in Topolno, 1810–1816 (sd 181/
15811).
APG 10/4772: Vermögen des Paulinerklosters in Topolno, 1809–1816 (sd 181/
15809).
APG 10/4773: Vermögen des Paulinerklosters in Topolno, Bd. II, 1816–1818 (sd
181/6553).
APG 10/4774: Kloster, Personalia, Topolno, 1809–1812 (sd 181/6561).
APG 10/4775: Aufhebung des Paulinerklosters in Topolno, 1810–1813 (sd 181/
15810).
APG 10/4776: Fiskus wider Kätner Tomas Falenczykowski zu Gruczno wegen
schuldiger Kapitalzinsen an das Kloster Topolno, 1817–1820 (sd 181/6132).
APG 10/4777: Fiskus (Kirche zu Topolno) wider Piwnicki wegen Auszahlung
eines Legats seiner Ehefrau für das Kloster zu Topolno, 1817–1824 (sd 181/6124).
APG 10/4778: Fiskus (Kirche zu Topolno) wider die Erben des Ratsmanns Gerlowsky zu Schwetz wegen Schuldforderung des ehemaligen Klosters, 1829 (sd 181/
6243).
APG 10/4779: Subhastion d. Erbpachtsgrundstücks auf dem ehemaligen Gruppschen Hauptgute der Ewertschen Eheleute wegen Schuld an das ehemal. Paulinerkloster zu Topolno, 1833 (sd 181/6252).
APG 10/4780: Fiskus (Kloster zu Topolno) wider die Berentschen Eheleute zu
Topolinken wegen Schuldzinsen an das ehem. Kloster, 1834–1839 (sd 181/6218).
APG 10/4781: Bruder v. Piwnicki wider Fiskus betr. Zugehörigkeit des Gutes
Czieleszynek zum Kloster Topolno, 1842–1845 (sd 181/6136) (mit Abschriften älterer Urkunden).
* 181/6554: Vermögen des Klosters, Bd. III, 1818–1821.
36 Akta klasztoru znajdują się także w APB, zespół nr 450: Klasztor paulinów w Topolnie. Ponadto w GStA
PK, XIV. HA, Rep. 181: Topolno, Krs. Schwetz, Paulinerkloster (1, 1811 r.).
36
Rafał KUBICKI
* 181/6555: Vermögen des Klosters, Bd. IV, 1821–1832.
* 181/6556: Vermögen des Klosters, Bd. V, 1832–1839.
* 181/6557: Vermögen des Klosters, Bd. VI, 1839–1851.
* 181/7543: Inventar, 1811.
REFORMACI
BRODNICA
APG 10/4608: Vermögensakten des Reformatenklosters zu Strasburg, 1817–1818
(sd 181/6520).
APG 10/4609: Vermögensakten des Reformatenklosters zu Strasburg, 1833–1834
(sd 181/6521).
APG 10/4610: Personalakten des Reformatenklosters in Strasburg, 1817–1832
(sd 181/6517).
APG 10/4611: Aufhebung des Reformatenklosters in Strasburg, 1824–1844 (sd
181/6516).
APG 10/4612: Austuung der Grundstücke des Reformaten Klosters zu Strasburg,
1832–1833 (sd 181/6634).
DZIERZGOŃ
APG 10/2774: Acta des Klosters Personale in Christburg, 1809–1831 (sd 181/
6298).
APG 10/2775: Aufhebung des Mendicanten-Klosters in Christburg, 1810–1834
(sd 181/6296).
APG 10/2776: Aufhebung des Mendicanten-Klosters in Christburg, Bd. II, 1834–
1875 (sd 181/6297).
APG 10/2777: Vermögen des Klosters zu Christburg, 1809–1847 (sd 181/6293).
* 181/6665: Franziskaner Reformatenkloster – Bauten, 1814–1819.
* 181/6666: Aufsicht über das Personal, 1809–1832.
* 181/6667: Säkularisation der Mönche, 1808–1810.
GDAŃSK (GDAŃSK-CHEŁM)
APG 6/873: Klosterpersonal zu Stolzenberg, 1814–1815.
GRUDZIĄDZ
akta zaginione APG 6/864: Das Franziskaner-Reformatenkloster zu Graudenz,
Aufhebung, Güterverwaltung, 1837–1839.
akta zaginione APG 6/865: Aufhebung des Augustiner-Klosters zu Graudenz,
1842.
APG 10/2953: Verfassung des Reformaten Klosters in Graudenz, 1809 (sd 181/
6646).
APG 10/2954: Vermögen des Reformaten Klosters in Graudenz, 1809–1859 (sd
181/6643).
37
APG 10/2955: Personalia, Reformaten Kloster Graudenz, 1809 (sd 181/6644).
APG 10/2956: Aufhebung des Reformaten Klosters in Graudenz, 1811 (sd 181/
6645).
ŁĄKI
akta zaginione APG 6/1026: Das Reformatenkloster zu Lonk, Kloster, Aufhebung,
akta zaginione APG 6/1250: Das Reformatenkloster zu Lonk, Kloster, Aufhebung,
Güterverwaltung, Bd. II, 1862–1873.
APE 59/9: Die Aufhebung des Reformaten Klosters in Lonk, Kreis Schwetz, 1828–
1876 (sd 181/IIa/2017).
APG 10/3109: Bauangelegenheiten bei dem Reformatenkloster in Lonk, 1816–
1817 (sd 181/6412).
APG 10/3110: Vermögen des Klosters in Lonk, 1815–1841 (sd 181/15450).
APG 10/3111: Personenstand des Reformatenklosters in Lonk, 1817–1835 (181/
15451).
APG 10/3112: Register der in der Bibliothek des Reformaten Klosters zu Lonk
befindlichen Bücher, 1821 (181/7323).
TORUŃ-PODGÓRZ
APG 10/4228: Verfassung des Reformatenklosters in Podgorz, 1820–1821 (sd
181/15589).
APG 10/4229: Vermögen des Klosters in Podgorz (Inventar und Bibliothekkatalog), 1817 (sd 181/15590).
APG 10/4230: Personalakten des Reformatenklosters in Podgorz, 1819–1833 (sd
181/6452).
APG 10/4231: Aufhebung des Reformatenklosters in Podgorz, 1831–1863 (sd
181/9025).
APG 10/4232: Aufhebung des Reformatenklosters in Podgorz, Kommunal-Akten, 1832–1848 (sd 181/6453).
WEJHEROWO
akta zaginione APG 6/867: Klosterschule zu Neustadt, Bd. I, 1824–1862.
akta zaginione APG 6/868: Das Beutlersche Legat (Klostervermögen Neustadt),
1817–1844.
APG 9/1056: Aufhebung des Reformaten – Klosters zu Neustadt, Bd. I, 1834–
1836.
APG 9/1057: Aufhebung des Reformaten – Klosters zu Neustadt, Bd. II, 1836–
1840.
APG 9/1058: Aufhebung des Reformaten – Klosters zu Neustadt, Bd. III, 1841–
1861.
38
Rafał KUBICKI
Rafał KUBICKI
Records from Gdańsk and Kwidzyn districts and the Chief
Administrative Committee of the Province of West Prussia
concerning the dissolution of monasteries carried out
in the first half of the 19th century
Summary
The current paper presents the documentation concerning the monastery dissolution executed
by the Prussian authorities in the first half of the 19th century in the territory of the contemporary Province of West Prussia (Provinz Westpreußen). The basic dissolution documentation was
kept by the administrative district offices in Kwidzyn and Gdańsk (Regierung Marienwerder,
Regierung Danzig). More general data was stored in the office of the Chief Administrative Committee of the Province of West Prussia at Gdańsk (later Province of Prussia), while the most general information was collected by the Ministry of Religious, Educational and Medical Affairs in
Berlin (Ministerium der Geistlichen, Unterrichts- und Medicinalangelegenheiten), later Ministry
of Religious Affairs (Kultusministerium). The material documenting the dissolution encompasses
general records (acta generalia), which include directives and instructions for the enforcement
of the suppression, as well as detailed records (acta specialia), which present the process of dissolution of particular monasteries. The documentation of monastery dissolutions offers extremely
valuable data since it does not describe only the dissolution process itself, but also comprises records from the period following the formal suppression of monasteries, presenting – among other
issues – the subsequent fates of their buildings and churches.
The most extensive documentation was produced in administrative district offices. It comprises
not only regular correspondence between officials responsible for the preparation and execution of
the dissolution of a given monastery, but also original suppression reports, inventories of property,
church furnishings and equipment, and sometimes library catalogues. The state of preservation of
dissolution records concerning particular monasteries varies, and not infrequently the only extant
sources are the cardboard-bound archival units stored in the records of the Ministry of Religious
Affairs, held at Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz in Berlin. Hence, full information
on the originally produced dissolution documentation at particular administrative levels can only
be provided by old inventories of the mentioned in the article fonds. Drawing on the information
they contain and on present inventories helped to compile data concerning the archival units created as a result of that. In this way, it was possible to reconstruct a register of records documenting
the dissolution process in the first half of the 19th century in the territory of the contemporary
Province of West Prussia, taking into account also the sources that have been lost.
Piotr OLIŃSKI
Instytut Historii i Archiwistyki
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
Akta dotyczące kasat klasztornych
w zasobie Archiwum Państwowego w Toruniu
Kasaty klasztorne w XVIII i XIX w. należą do wydarzeń, które miały duży wpływ
na zasób archiwalny w archiwach państwowych. Część akt klasztornych trafiła w posiadanie władz administracyjnych w toku przeprowadzanych kasat, a w konsekwencji tego znajduje się obecnie w archiwach państwowych. Przeprowadzenie kasat
klasztorów było dużym wysiłkiem organizacyjnym. Wiązało się z wytwarzaniem
bardzo bogatej dokumentacji, zwłaszcza przez różne organa administracji państwowej, a także przez same klasztory, najczęściej na polecenie władz świeckich.
W zasobie Archiwum Państwowego w Toruniu znalazły się obie grupy archiwaliów, zarówno przejęte po klasztorach, jak i wytworzone przez administrację pruską
różnych szczebli w toku przeprowadzania kasat klasztorów na terenie Prus. Znaczna część archiwaliów z terenu ziemi chełmińskiej trafiła do historycznego zasobu
Archiwum Państwowego w Toruniu, w tym archiwalia dotyczące takich miast, jak
Toruń, Chełmno, Chełmża, Grudziądz i Brodnica. We wszystkich tych miastach
znajdowały się w okresie przedrozbiorowym klasztory. Zachowana dokumentacja
dotyczy jednak zaledwie kilku klasztorów znajdujących się w granicach historycznej ziemi chełmińskiej oraz jednego klasztoru na Podgórzu, mieście położonym po
lewej stronie Wisły (obecnie dzielnica Torunia).
Województwo chełmińskie (jednak bez Torunia) było jedną z ziem przejętych
przez Prusy w wyniku I rozbioru. Komisarze pruscy pojawili się najpierw 13 IX
1772 r. w Chełmnie1, a później w kolejnych miastach: 15 września w Chełmży2,
1 M. BÄR, Westpreussen unter Friedrich dem Grossen, Bd. 2: Quellen (Publikationen aus den k. preußischen
Staatsarchiven, 84), Leipzig 1909, s. 546; Z. H. NOWAK, Dzieje Chełmna do końca XVIII w., [w:] M. BISKUP
(red.), Dzieje Chełmna. Zarys monograficzny, Warszawa 19872, s. 120), podaje dzień 23 września.
2 M. BÄR, Westpreussen, s. 547; K. WAJDA, Chełmża pod zaborem pruskim (do 1914 r.), [w:] M. WOJCIECHOWSKI (red.), Dzieje Chełmży, Chełmża 1994, s. 75.
40
Piotr OLIŃSKI
19 września w Brodnicy3 i 21 września w Grudziądzu4. Tym samym klasztory
znajdujące się w tych miastach oraz ich posiadłości znalazły się pod panowaniem
króla pruskiego. W całej ziemi chełmińskiej w okresie przedrozbiorowym istniało
15 klasztorów: bernardyni w Toruniu5 i Lubawie6, franciszkanie reformaci w Grudziądzu7, Brodnicy8 i Łąkach Bratiańskich9, dominikanie w Toruniu10 i Chełmnie11,
3 Sz. WIERZCHOSŁAWSKI, Brodnica w okresie rozbiorów (1772–1920), [w:] J. DYGDAŁA (red.), Brodnica. Siedem wieków miasta, Brodnica 1998, s. 159–161.
4 M. BÄR, Westpreussen, s. 549; J. KRZYŚ, Początek rządów Hohenzollernów (1772–1807), [w:] J. DANIELEWICZ (red.), Dzieje Grudziądza. Praca zbiorowa, t. 1: Do roku 1920, Grudziądz 1992, s. 273–275.
5 Nie ma monografii dziejów bernardynów w Toruniu, chociaż zachowane po tym klasztorze materiały
źródłowe są stosunkowo bogate. Krótki zarys dziejów klasztoru opracował H. E. WYCZAWSKI, Toruń, [w:]
IDEM (red.), Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, Kalwaria Zebrzydowska 1985,
s. 381–386. Zob. także T. GLEMMA, Dzieje stosunków kościelnych w Toruniu, [w:] K. TYMIENIECKI (red.), Dzieje
Torunia. Praca zbiorowa z okazji 700-lecia miasta (Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Prace Popularnonaukowe, 65), Toruń-Poznań 1934, s. 290–291; J. DOMASŁOWSKI, J. JARZEWICZ, Kościół Najświętszej Marii Panny
w Toruniu, Toruń 1998, s. 19–23. Kilka źródeł dotyczących bernardynów toruńskich omówił K. KANTAK,
Z kroniki bernardynów toruńskich, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 1, 1909, 9, s. 212–217.
Sporządził również wypisy z kroniki klasztornej i regesty zawartych tam dokumentów, zob. IDEM, Kronika
bernardynów toruńskich (Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, 32), Toruń 1925, s. 103–134. Warto
też zwrócić uwagę na prace: Inwentarz kościoła NMP i budynków klasztornych spisany przy przejmowaniu
ich przez bernardynów w 1724 roku, wyd. B. DYBAŚ, [w:] Miscellanea źródłowe do historii kultury i sztuki
Torunia, wyd. B. DYBAŚ, M. FARBISZEWSKI (Źródła i Materiały do Dziejów Sztuki Polskiej, 22), Wrocław
1989, s. 163–169; W. SZCZUCZKO, Zasób i wartość archiwum parafii Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny
w Toruniu, [w:] K. KLUCZWAJD (red.), Dzieje i skarby kościoła mariackiego w Toruniu: materiały z konferencji
przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki przy współpracy Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (Toruń, 14–16 kwietnia 2005), Toruń 2005,
s. 433–435.
6 Trochę informacji na temat bernardynów lubawskich można znaleźć w pracy ks. A. MAŃKOWSKIEGO, Kronika oo. Bernardynów lubawskich, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 9, 1932, 1–2, s. 3–33; zob.
również G. LIEK, Die Stadt Löbau in Westpreussen mit Berücksichtigung des Landes Löbau, Marienwerder
1892, s. 453–464, gdzie również odnotowano nieco uwag o zniesieniu klasztoru i zamieszczono spisy dokumentów klasztornych oraz sumaryczne przedstawienie zawartości biblioteki. Natomiast niewiele nowych
informacji można znaleźć w monografii miasta: J. ŚLIWIŃSKI, Lubawa. Z dziejów miasta i okolic (Seria Monografii Miast Warmii i Mazur), Olsztyn 1982, s. 85– 87, 116. O obu klasztorach w interesującym nas kontekście
kasacyjnym zob. A. J. MAZUREK, Kasata zakonu bernardynów w zaborze pruskim, [w:] H. E. WYCZAWSKI
(red.), Studia z historii Kościoła w Polsce, t. 1, Warszawa 1972, s. 526.
7 Kilka uwag zob. B. JANISZEWSKA-MINCER, Grudziądz w latach 1064–1772, [w:] J. DANIELEWICZ (red.),
Dzieje Grudziądza, s. 260.
8 J. GRĄŻAWSKI, Franciszkanie w Brodnicy nad Drwęcą w latach 1750–1831, [w:] K. GRĄŻAWSKI (red.),
Szkice brodnickie, t. 2, Brodnica 1993, s. 185–217.
9 E. PISZCZ, Łąki Bratiańskie – najstarsze miejsce kultu maryjnego w diecezji chełmińskiej, „Nasza Przeszłość”, 34, 1971, s. 177–203.
10 Ostatnio opracowana została rozprawa doktorska poświęcona dominikanom toruńskim: Ł. MYSZKA, Dominikanie w Toruniu od XVI do XIX wieku. Katolicki zakon w protestanckim mieście, Toruń 2011, mps w Bibliotece Uniwersyteckiej UMK w Toruniu.
11 Dla okresu przed rozbiorami zob. M. G. ZIELIŃSKI, Chełmno civitas totius Prussiae metropolis XVI–
XVIII w., Bydgoszcz 2007, s. 190–198.
Akta dotyczące kasat klasztornych w zasobie Archiwum Państwowego w Toruniu
41
franciszkanie konwentualni w Chełmnie12 i Chełmży13, misjonarze w Chełmnie14,
kapucyni w Rywałdzie15, benedyktynki w Toruniu, Chełmnie i Grudziądzu16 oraz
szarytki w Chełmnie17. Wszystkie one zostały skasowane w wyniku działań władz
pruskich18. Do ostatniej kasaty doszło w 1875 r. Ponadto w innych okolicznościach
– w konsekwencji zlikwidowania całego zakonu jezuitów w 1773 r. – zniesione
zostały klasztory jezuitów w Toruniu i Grudziądzu19. Los skasowanych klasztorów
z ziemi chełmińskiej podzielił klasztor franciszkanów reformatów na Podgórzu,
położony co prawda po lewej stronie Wisły, jednak przez okres swojego funkcjonowania związany z Toruniem. Klasztor ten zresztą w pierwszych latach po fundacji
miał swoją siedzibę w Toruniu.
Toruń trafił pod panowanie pruskie w 1793 r. w wyniku II rozbioru. Władze
pruskie szybko przystąpiły do działań mających na celu prawne i administracyjne
wcielenie miasta i jego okolic do Królestwa Pruskiego20. Klasztory toruńskie miały
jednak już wcześniej do czynienia z administracją pruską z racji posiadania dóbr
12 Ibidem, s. 198–203.
13 Krótką informację o tym klasztorze zob. J. PORAZIŃSKI, Chełmża pod władzą biskupów chełmińskich
(1466–1772), [w:] M. WOJCIECHOWSKI (red.), Dzieje Chełmży, s. 59–60.
14 M. G. ZIELIŃSKI, Chełmno, s. 155–174.
15 Z. KRATOCHWIL, Klasztor kapucynów w Rywałdzie Królewskim na Pomorzu Nadwiślańskim w latach
1747–1825, „Rocznik Gdański”, 43, 1983, 1, s. 109–143; W. POLAK, W. ROZYNKOWSKI, Z dziejów sanktuarium
Matki Bożej Rywałdzkiej, Rywałd Królewski 2009, s. 16–24.
16 J. FANKIDEJSKI, Klasztory żeńskie dyecezyi chełmińskiej, Pelplin 1883, passim; T. GLEMMA, Dzieje stosunków kościelnych, s. 291–295; M. BORKOWSKA, Słownik mniszek benedyktyńskich w Polsce, Tyniec 1989, s. 43–
46, 110–115; M. OLESIŃSKA, Posiadłości klasztoru benedyktynek toruńskich w czasach ksieni Zofii Dulskiej,
„Studia Pelplińskie”, 37, 2006, s. 181–196; J. KUREK, Klasztory cysterek-benedyktynek w Chełmnie, Toruniu
i Królewcu od średniowiecza do czasów potrydenckich. Powiązania i cechy wspólne, ibidem, s. 295–317;
M. G. ZIELIŃSKI, Chełmno, s. 174–190.
17 M. G. ZIELIŃSKI, Chełmno, s. 203–206.
18 Skasowane przez władze pruskie klasztory w ziemi chełmińskiej zestawiają E. Piszcz i K. Wajda (wraz
z klasztorami na Pomorzu), zob. E. PISZCZ, Polityka kasacyjna władz pruskich wobec klasztorów diecezji
chełmińskiej, „Studia Pelplińskie”, 2, 1971, s. 90–91; K. WAJDA, Kasata zakonów i jej oddźwięk społeczny na
Pomorzu w XIX w., ibidem, 18, 1987, s. 95–96; zob. również Diecezja chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny, Pelplin 1928, s. 62–65.
19 L. GRZEBIEŃ, A. P. BIEŚ, R. DAROWSKI, Dzieje kulturalne jezuitów toruńskich (1596–1996), [w:] K. MAW. ROZYNKOWSKI (red.), Jezuici w Toruniu, 1595–1996. Materiały konferencji zorganizowanej
w Toruniu 17–23 listopada 1996 r. z okazji jubileuszu 400-lecia przybycia Jezuitów do miasta, Toruń 1997,
s. 55–83; K. MALISZEWSKI, Działalność jezuitów w protestanckim Toruniu u schyłku XVI i w XVII wieku na
tle stosunków wyznaniowych w mieście, ibidem, s. 28–54. Brakuje monografii czy chociażby krótkiego opracowania poświęconego jezuitom grudziądzkim. Ogólnie zob. B. JANISZEWSKA-MINCER, Grudziądz w latach
1064–1772, [w:] J. DANIELEWICZ (red.), Dzieje Grudziądza, s. 258–260.
LISZEWSKI,
20 B. PAWŁOWSKI, Toruń na przełomie dwu epok 1792–1794, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 19, 1953, 1–4, s. 181–240; J. WOJTOWICZ, Toruń pod pruskim panowaniem 1793–1806, „Rocznik
Toruński”, 11, 1976, s. 163–170; J. DYGDAŁA, Toruń w okresie reform Rzeczypospolitej i zagrożenia pruskiego
(1764–1793), [w:] M. BISKUP (red.), Historia Torunia, t. 2, cz. 3: J. DYGDAŁA, S. SALMONOWICZ, J. WOJTOWICZ, Między barokiem i oświeceniem (1660–1793), Toruń 1996, s. 294–297; K. MIKULSKI, Początki zaboru
pruskiego (1793–1806), [w:] M. BISKUP (red.), Historia Torunia, t. 3, cz. 1: W czasach zaboru pruskiego
(1793–1920), Toruń 2003, s. 9–12.
42
Piotr OLIŃSKI
ziemskich poza Toruniem21. Władza prowincji została ulokowana w Kwidzynie.
Urząd przyjął nazwę „Kamera Wojny i Domen” (Kriegs- und Domänenkammer)
i został podporządkowany królowi pruskiemu22. Do tego urzędu trafiały w toku kasat akta proweniencji klasztornej z ziemi chełmińskiej, w tym z Torunia i Chełmna,
a zapewne również z Grudziądza. Władzom zależało głównie na zewidencjonowaniu przejmowanych majątków klasztornych, określeniu ich statusu prawnego,
ustaleniu dochodów. Następnie archiwalia klasztorne były przekazywane do Tajnego Archiwum w Królewcu, a później do ówczesnego Archiwum Państwowego
w Gdańsku. Dopiero po II wojnie światowej w ramach wymiany między archiwami
państwowymi akta te powróciły do Torunia.
Akta klasztorne przechowywane w Archiwum Państwowym w Toruniu zostały zgromadzone w grupie zespołów Akta klasztorów toruńskich – grupa zespołów
z lat 1232–1834. Są to akta klasztorów toruńskich: dominikanów, franciszkanów-bernardynów, benedyktynek-cysterek i jezuitów. W zespole franciszkanów-bernardynów toruńskich znalazł się również jeden dokument dotyczący franciszkanów
chełmińskich. Losy znajdujących się w zasobie Archiwum Państwowego w Toruniu
akt klasztorów toruńskich w poszczególnych przypadkach są jednak bardziej skomplikowane.
Część dokumentów dotyczących benedyktynek w czasach nowożytnych trafiła
do archiwum miejskiego23. W 1555 r. rada miejska uzyskała od króla Zygmunta
Augusta pozwolenie na przejęcie archiwum klasztornego. Uzasadniano tę decyzję
– choć był to pretekst – troską o stan dokumentów i możliwość lepszego ich zabezpieczenia. O tym, że do przejęcia rzeczywiście doszło, świadczą m.in. zapisane
na większości dokumentów numery szuflad („scrinium”), w których były umieszczone. Był to sposób przechowywania dokumentów i system ich opisu stosowany
w nowożytnej kancelarii miejskiej Torunia. Wydaje się, że od tego czasu dokumenty benedyktynek nieprzerwanie znajdowały się w posiadaniu miejskiego archiwum
w Toruniu24. Miasto nie przejęło jednak wówczas wszystkich dokumentów i ksiąg
klasztornych. Wiadomo bowiem, że ich część pozostawiono przy kościele pw. św.
21 E. PISZCZ, Polityka kasacyjna, s. 89–116; K. WAJDA, Kasata zakonów, s. 96; P. CZAPLEWSKI, Majątki duchowne sekularyzowane po r. 1772 w obrębie województwa pomorskiego i W. M. Gdańska, „Rocznik Gdański”,
7–8, 1933–1934, s. 385–415 (s. 407–408: benedyktynki w Toruniu; s. 411: dominikanie w Toruniu; s. 406–413:
informacje o dobrach klasztornych innych zakonów ziemi chełmińskiej zabranych przez władze pruskie).
Przedstawiciele władz miasta Torunia uważnie obserwowali wydarzenia związane z I rozbiorem i jego konsekwencjami, starając się zabezpieczyć interesy miasta w obliczu ekspansji pruskiej, zob. J. DYGDAŁA, Źródła do
dziejów pierwszego rozbioru Polski w Archiwum Toruńskim, „Zapiski Historyczne”, 37, 1972, 4, s. 133–149.
22 J. WOJTOWICZ, Ustrój i administracja, [w:] G. LABUDA (red.), Historia Pomorza, t. 2: Do roku 1815, cz. 2:
(Pomorze Wschodnie w latach 1657–1815), Poznań 1984, s. 631.
23 Znajdujące się w kancelarii miejskiej dokumenty klasztorne w czasach nowożytnych były przechowywane w kilku scriniach wraz z innymi dokumentami kościelnymi, zob. K. CIESIELSKA, Dawne inwentarze
Archiwum Miasta Torunia, „Archeion”, 87, 1990, s. 80.
24 Archiwum Państwowe w Toruniu (dalej: APT), Akta klasztorów toruńskich – grupa zespołów z lat 1232–
1834, Klasztor cysterek-benedyktynek.
43
Jakuba w Nowym Mieście Toruniu, przy którym istniało zgromadzenie benedyktynek. Ta część akt znajduje się tam do chwili obecnej. Inna część akt została zabrana
przez 11 ostatnich zakonnic do Żarnowca, dokąd w 1833 r. benedyktynki toruńskie
musiały się przenieść25. Niektóre z tych dokumentów, w tym również akta dotyczące samej kasaty, znalazły się w Archiwum Diecezjalnym w Pelplinie26, a dwa
z nich nawet w Archiwum Tajnym w Królewcu, z czego jeden wrócił do Torunia
w 1884 r.27 Inny dokument trafił do Archiwum Państwowego w Gdańsku i w 1958 r.
został przekazany do Torunia28. Dokument ten nie ma jednak śladów sygnatur gdańskich29.
Klasztor dominikanów toruńskich również przetrwał okres reformacji i istniał do
początków XIX w. Skasowany został w 1819 r. Jednak już przed tą datą zostały mu
odebrane dobra ziemskie30. Zakonnicy w 1819 r. otrzymali nakaz przeniesienia się
do Chełmna. Niektórzy z nich pozostali jednak w Toruniu do 1831 r. Sprawowali
posługi duszpasterskie przy kościele pw. św. Jana w Starym Mieście Toruniu i kościele pw. św. Jakuba w Nowym Mieście Toruniu. Z części ich majątku utworzono fundusz na potrzeby duchowieństwa katolickiego31. Archiwalia dominikańskie
w znacznej liczbie poprzez rejencję w Kwidzynie i Tajne Archiwum w Królewcu
trafiły ostatecznie do Archiwum Państwowego w Gdańsku. Zostały tam zarejestrowane w dziale nr 397. Poświadczają to stosowne sygnatury na dokumentach i kopertach, w których je trzymano. Kilka dokumentów znalazło się jeszcze w XIX w.
w Archiwum Miejskim w Toruniu. Dokumenty dominikańskie z Gdańska wróciły
do Torunia dopiero w 1958 r.32 Nowożytne akta klasztorne natomiast już w XIX w.
25 APT, Akta miasta Torunia, 1793–1919, sygn. 4569: Aufhebung des hiesigen Benediktiner Nonnen-Klosters betreffend, k. 134; T. GLEMMA, Dzieje stosunków kościelnych, s. 296–297; J. FANKIDEJSKI, Klasztory
żeńskie,s. 170–172.
26 J. FANKIDEJSKI, Klasztory żeńskie, s. 126–127, przyp. 1.
27 K. CIESIELSKA, Wstęp, [w:] Akta klasztorów toruńskich – grupa zespołów z lat 1232–1834 (mps przechowywany w APT), s. 11.
28 Ibidem.
29 Omówienie losów źródeł klasztornych benedyktynek zob. również M. BORKOWSKA, Słownik mniszek,
s. 114–115.
30 W. SZOŁDRSKI, Z dziejów dominikanów w Toruniu, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 8,
1929, s. 48–49.
31 APT, Akta miasta Torunia, 1793–1919, sygn. 4578: Die Aufhebung des hiesigen Dominicaner Klosters,
imgleichen die Gründung einer besondern Katholischen Kirchen Gemeinde auf der Neustadt, ferner die
Anstellung der Kirchen Vorsteher und anderen Kirchen Bedienten so wie endlich die Verwaltung des zur
Unterhaltung der Hülfs Geistlichen bestimmter Kirchen Vermögens betreffend; sygn. 4579: Die Aufhebung
des hiesigen Dominicaner Klosters, imgleichen die Grundung einer Katholischen Kirchen Gemeinde auf der
Neustadt, ferner die Anstellung der Kirchen Vorstecher, so wie endlich die Verwaltung des zur Unterhaltung der Hülfs Geistlichen bestimten Kirchen Vermögens betreffend; sygn. 4580: Die Aufhebung des hiesigen
Dominicaner Klosters, imgleichen die Gründung einer besonderen Katholischen Kirchen Gemeinde auf der
Neustadt, ferner die Anstellung der Kirchen Vorsteher, so wie endlich die Verwaltung des zur Unterhaltung der
Hülfs Geistlichen bestimten Kirchen Vermögens betreffend.
32 K. CIESIELSKA, Wstęp, s. 12.
44
Piotr OLIŃSKI
trafiły od razu do toruńskiego archiwum. Z pewnością nie jest to komplet akt. Część
archiwaliów klasztornych znalazła się w posiadaniu miasta zapewne właśnie w wyniku kasat. Są to dokumenty, akta i księgi – najstarsze z nich pochodzą z XIII w.33
Część akt zaginęła. Wiadomo np., że w 1797 r. dominikanom nakazano przekazanie
akt dotyczących majątków ziemskich w Zaborowie Komisji do spraw Hipoteki.
Akta te nie wróciły już do klasztoru34.
Klasztor franciszkanów toruńskich upadł w okresie reformacji. Najprawdopodobniej już wówczas zaginęło sporo dokumentów konwentu toruńskiego. W spisie
dokumentów klasztornych sporządzonym w czasie kasaty klasztoru wymieniono
zaledwie cztery z nich35. Trzy dokumenty przekazano najpierw do urzędu w Kwidzynie, następnie, po wykorzystaniu, do Tajnego Archiwum w Królewcu i ostatecznie do archiwum gdańskiego (Abt. 398). Dokumenty te w 1958 r. zostały przekazane do archiwum w Toruniu36.
W 1603 r. w Toruniu na mocy decyzji papieża Klemensa VIII osiedlili się bernardyni. Kościół pofranciszkański przejęli oni jednak dopiero w 1724 r., co było
zresztą jedną z konsekwencji „tumultu toruńskiego”. Klasztor ten został skasowany
w 1821 r. Majątek klasztorny przejęło miasto. W zabudowaniach klasztornych urządzono gimnazjum. Kościół po kilkuletniej przerwie zaczął w 1830 r. funkcjonować
jako parafialny. Do zasobu archiwum toruńskiego trafiło zaledwie pięć dokumentów
pofranciszkańskich. Trzy z nich przeszły drogę typową dla akt klasztornych w okresie kasat i w XIX w. były przechowywane w archiwum gdańskim. Jeden dokument,
nieznaną drogą, trafił do archiwum toruńskiego, ostatni natomiast dotyczy klasztoru
franciszkanów w Chełmnie. Na podstawie zachowanej dawnej sygnatury można
przypuszczać, że trafił do archiwum toruńskiego już w czasach nowożytnych. Zastanawia fakt, że nie ma w tym zespole żadnych dokumentów bernardynów. Zarejestrowano tylko jeden poszyt z dokumentacją z lat 1648–179737.
Akt erekcyjny klasztoru jezuitów został wystawiony przez biskupa Piotra Kostkę
w 1593 r., jednak ostatecznie zakonnicy trafili do miasta w 1596 r. Zakon jezuitów
został skasowany w 1773 r., a w Toruniu ogłosił to delegat biskupa na początku listopada 1773 r. Majątek klasztoru toruńskiego częściowo został zlicytowany i przeznaczony na potrzeby Komisji Edukacji Narodowej, częściowo zaś stał się włas-
33 APT, Akta klasztorów toruńskich – grupa zespołów z lat 1232–1834, Klasztor dominikanów.
35 APT, Akta miasta Torunia, 1793–1919, sygn. 4576: Verzeichnisse der in der Bibliothequen der hieselbst
aufgehobener Dominicaner und Bernardiner Kloster-vorhandenen Urkunden, Handschriften und Bücher,
s. 99; K. CIESIELSKA, Wstęp, s. 13.
37 APT, Akta klasztorów toruńskich – grupa zespołów z lat 1232–1834, Klasztor franciszkanów-bernardynów. Kilka uwag na temat akt dotyczących bernardynów toruńskich w APT przedstawił również J. A. MAZUREK, Kasata zakonu bernardynów, s. 439.
45
nością kościoła pw. św. Jana38. Akta klasztorne, podobnie jak w wypadku innych
klasztorów, również przewędrowały przez rejencję w Kwidzynie i Tajne Archiwum
w Królewcu do Archiwum Państwowego w Gdańsku, gdzie znalazły się po numerem 400 (Abt. 400). Po wojnie akta te zostały przeniesione do Archiwum Państwowego w Bydgoszczy, a następnie w latach 1956 i 1970 do archiwum toruńskiego39.
Inne były losy dwóch dokumentów, pozostały one bowiem w rejencji w Kwidzynie
(Wydział Leśny), a w 1886 r. odesłano je do Torunia, gdzie początkowo trafiły do
zbioru rodziny Wachschlagerów, a następnie do archiwum40. Obecnie wszystkie archiwalia klasztorów z terenu Torunia tworzą jedną grupę zespołów.
Nie natrafiono natomiast na inne zespoły akt, w których zostałyby zgromadzone archiwalia klasztorne z Chełmna, Grudziądza czy Brodnicy. Pewne nadzieje
można ewentualnie wiązać jeszcze z zasobem archiwalnym znajdującym się wcześniej w Oddziale w Grudziądzu Archiwum Państwowego w Toruniu, obecnie zaś
przechowywanym w Archiwum w Toruniu. Część zespołów tego zasobu wciąż
pozostaje bez inwentarzy archiwalnych. Nie ma na przykład swojego inwentarza
zespół Akta miasta Grudziądza. Zachowany tam zespół Akta klasztorne O.O. Jezuitów w Grudziądzu, również bez inwentarza archiwalnego, składa się z pięciu
jednostek archiwalnych. Są to akta klasztorne różnej treści, w przeważającej części
XVIII-wieczne. Akta te, podobnie jak akta klasztorów toruńskich, przez rejencję
w Kwidzynie i Tajne Archiwum w Królewcu trafiły do Archiwum Państwowego
w Gdańsku i ostatecznie zostały przekazane do Archiwum Państwowego w Toruniu,
Oddział w Grudziądzu, aby po likwidacji tego Oddziału znaleźć się w Toruniu.
Drugą grupę akt przechowywanych w zasobie Archiwum Państwowego w Toruniu tworzą akta dotyczące kasat klasztornych, a więc w przeważającej części akta
wytworzone przez lokalną administrację pruską, oraz korespondencja urzędowa
i wytyczne przysyłane z instytucji zwierzchnich w Kwidzynie i Berlinie. Miasta
ziemi chełmińskiej pod panowanie pruskie trafiły już w 1772 r. Po przejęciu władzy
przystąpiono do reorganizacji władz miejskich. Organem zarządzającym miastami
stał się magistrat. Podobnie wraz z przejęciem miasta Torunia w dniu 7 IV 1793 r.
rozpoczęto reorganizację jego władz. W przypadku Torunia początkowo przez blisko rok funkcjonowała deputacja, która miała na celu zadania inwentaryzacyjne,
po czym utworzono magistrat. Wszelka dokumentacja, zarówno wytwarzana przez
urzędy miejskie, jak i napływająca z zewnątrz, trafiała do archiwum urzędu miejskiego41. W Toruniu w okresie międzywojennym została przeniesiona do archiwum
38 T. GLEMMA, Dzieje stosunków kościelnych, [w:] K. TYMIENIECKI (red.), Dzieje Torunia, s. 287. Nieco
informacji o stanie majątku jezuitów w XVIII w. zob. Geschichte Thorns aus Urkunden, Dokumenten und
Handschriften, oprac. J. E. WERNICKE, t. 2: Die Jahre 1531–1840 umfassed, Thorn 1842, s. 538–539.
40 Ibidem, s. 14–15.
41 Na ten temat K. CIESIELSKA, Ustrój i organizacja władz i kancelarii miasta Torunia w latach 1793–1919,
Warszawa 1972, s. 18 i n.
46
Piotr OLIŃSKI
miejskiego42. W zespole Akta miasta Torunia z okresu pruskiego znalazło się sporo akt dotyczących kasat klasztornych. Zdecydowanie niewiele jest ich natomiast
w zespołach, w których znalazły się archiwalia innych miast. W aktach miasta
Chełmna znalazła się jedna jednostka dotycząca tamtejszych benedyktynek. Podobnie w aktach miasta Chełmży obejmujących lata 1524–1945 znalazły się tylko
w jednej jednostce archiwalnej materiały dotyczące franciszkanów chełmińskich.
W aktach Ewangelickiej Gminy Wyznaniowej w Chełmnie z lat 1779–1939 można
znaleźć nieco materiałów dotyczących dominikanów. Kwerenda w pozostałych zespołach archiwalnych przyniosła negatywny efekt.
Zachowane źródła dają wiele niezwykle bogatych i interesujących informacji na
temat likwidowanych klasztorów. Znalazły się tam bardzo szczegółowe opisy majątków klasztornych, systematyczne, sporządzane co kilka lat wykazy członków
poszczególnych konwentów, z podaniem miejsca, z którego pochodzili, oraz czasu
spędzonego w klasztorze. Dokumentacja dotycząca klasztorów była sporządzana
według przekazywanych przez zwierzchnie urzędy schematycznych tabel, co czyni
ją bardzo czytelną i przejrzystą. W aktach znalazło swoje odzwierciedlenie wiele
sporów prawnych z poszczególnymi klasztorami, w toku których powoływano się
niekiedy na bardzo stare uprawnienia, czasami sięgające XIII w.
Przy przygotowywaniu poniższego wykazu oparto się, zgodnie z zasadami archiwalnymi, na oryginalnych tytułach, podobnie jak się to czyni w inwentarzach
archiwalnych. Tytuły nieoryginalne, sporządzone przez archiwistów, umieszczano
w nawiasach kwadratowych. Daty oryginalne poszczególnych jednostek zapisywano bez nawiasów, a ustalone przez archiwistów daty skrajne jednostek archiwalnych
oraz anteriora i posteriora również podawano w nawiasach kwadratowych. Oprócz
tytułu i dat poszczególnych jednostek przywołano także ich sygnaturę archiwalną.
W celu sporządzenia tego spisu wykorzystano inwentarze archiwalne opracowane
przez archiwistów toruńskich: Karolę Ciesielską, Janusza Tandeckiego, Irenę Janosz-Biskupową i innych. Przejrzane zostały również wszystkie wymienione poniżej akta.
Rzeczą godną rozważenia w przyszłości jest opublikowanie przynajmniej wybranych akt i dokumentów zawartych w niektórych poszytach. Z uwagi na to, że
nierzadko w poszczególnych jednostkach archiwalnych znajdują się akta dotyczące
różnych klasztorów, postanowiono utrzymać porządek według zespołów archiwalnych.
42 O dziejach archiwum toruńskiego i kształtowaniu jego zasobu zob. K. CIESIELSKA, Zarys dziejów archiwum toruńskiego, „Zapiski Historyczne”, 43, 1978, 4, s. 7–42 (w odniesieniu do okresu pruskiego s. 14 i n.).
47
Aneks
Spis jednostek archiwalnych dotyczących kasat klasztorów
w Toruniu i ziemi chełmińskiej w zasobie
Archiwum Państwowego w Toruniu
APT, Akta miasta Torunia, 1793–1919
(zesp. nr 1)
Sygn. 4567: Anspruch der Stadt an das Benedictiner Nonnenkloster wegen des Gollubschen Vorwerks, 1796–1806.
Sygn. 4568: Beylage zum Bericht an die Königliche Regierung vom 13ten December
1827. Haupt Zusammenstellung des gesamten Vermögens des zur Aufhebung bestimmten Benediktiner Nonnen Kloster zu Thorn, und wie dessen
künftige Verwaltung bei der verbleibenden St. Jacobs Kirche vorgeschlagen wird., 1827.
Sygn. 4569: Aufhebung des hiesigen Benediktiner Nonnen-Klosters betreffend,
1826–1872.
Sygn. 4570: Die Angelegenheiten der hiesigen Klöster betreffend. Generalia, 1794–
1828.
Sygn. 4571: Die Aufhebung des hiesigen Bernhardiner Klosters, Einrichtung desselben zum Gymnasio und die Disposition über die Kirche, 1821–1822.
Sygn. 4572: Die Aufhebung des hiesigen Bernhardiner Klosters Einrichtungs desselben zum Gymnasio und die Disposition über die Kirche betreffend,
1822–1825.
Sygn. 4573: Duplicate und Extracte und Abschriften von den Taxen und Vermögens-Nachweisungen des Bernhardiner Klosters hieselbst, 1817–182143.
Sygn. 4574: Die Aufnahme und Einsendung des Inventarii über das Kloster und
Kirchen Vermögen, 1817–183744.
Sygn. 4575: Bücher Verzeichnis der Kloster zu Thorn als:
a) des Bernhardins,
b) des Dominicanis,
c) des Reformaten Klosters zu Podgursz, 1817.
43 Fragment tych akt wydała K. CIESIELSKA, Inwentarze kościoła Najświętszej Marii Panny i klasztoru bernardynów w Toruniu z lat 1678–1821, „Zapiski Historyczne”, 47, 1982, 4, s. 201–226, w tym m.in. Inwentarz
klasztoru bernardynów w Toruniu według stanu na dzień 28 IV 1817 r. i 22 X 1821 r. (APT, Akta miasta Torunia, 1793–1919, sygn. 4573, s. 1–27).
44 Fragmenty tych akt wydała K. CIESIELSKA, Inwentarze kościoła św. Mikołaja i klasztoru dominikanów
w Toruniu z lat 1817 i 1831, „Zapiski Historyczne”, 48, 1983, 3, s. 185–199; zob. również EADEM, Inwentarze
kościoła Świętych Piotra i Pawła oraz klasztoru reformatów na Podgórzu z lat 1817 i 1834, „Rocznik Toruński”, 24, 1997, s. 201–225 (tam m.in. wydany fragment z APT, Akta miasta Torunia, 1793–1919, sygn. 4574,
s. 111, 116–121).
48
Piotr OLIŃSKI
Sygn. 4576: Verzeichnisse der in der Bibliothequen der hieselbst aufgehobener Dominicaner und Bernardiner Kloster-vorhandenen Urkunden, Handschriften und Bücher, 1821–1822.
Sygn. 4577: Die Feyer des Frohn Leichnahms Festes betreffend, 1805–1831.
Sygn. 4578: Die Aufhebung des hiesigen Dominicaner Klosters, imgleichen die
Gründung einer besondern Katholischen Kirchen Gemeinde auf der Neustadt, ferner die Anstellung der Kirchen Vorsteher und anderen Kirchen
Bedienten so wie endlich die Verwaltung des zur Unterhaltung der Hülfs
Geistlichen bestimmter Kirchen Vermögens betreffend, 1820–1824.
Grundung einer Katholischen Kirchen Gemeinde auf der Neustadt, ferner
die Anstellung der Kirchen Vorstecher, so wie endlich die Verwaltung des
zur Unterhaltung der Hülfs Geistlichen bestimten Kirchen Vermögens betreffend, 1824–1827.
Gründung einer besonderen Katholischen Kirchen Gemeinde auf der
Neustadt, ferner die Anstellung der Kirchen Vorsteher, so wie endlich die
Verwaltung des zur Unterhaltung der Hülfs Geistlichen bestimten Kirchen
Vermögens betreffend, 1827–1860.
Sygn. 4581: Die Aufhebung des Dominicaner Klosters betreffend, 1830–1887.
Sygn. 4582: Die Ansprüche der Stadt auf das Vermögen der ehemaligen hiesigen Jesuiten und die Angelegenheiten der dazu gehörigen Gründe, 1794–1796.
Sygn. 4585: Die Ansprüche der Stadt auf das Vermögen der ehemaligen hiesigen
Jesuiten und die Verwaltung des dazu gehörigen Vermögens und Gründe.
Generalia, 1800–1822.
Sygn. 4587: Die Bücherverzeichniss, die den ehemaligen Jesuiten an hiesige Orte
zugehören gewesen enthaltend, zu den Acten gehörig, die Ansprüche der
Stadt auf das Vermögen der ehemaligen hiesigen Jesuiten und die Verwaltung der dazu gehörigen Vermögens und der Grund betreffend, 1808.
APT, Akta kościołów i parafii diecezji chełmińskiej, 1380–1939,
zesp.: Kościół św. Mikołaja w Toruniu, 1821–1832
(zesp. nr 265)
Sygn. 1: [Rachunki roczne kościoła św. Mikołaja za lata 1821–1831], 1821–1831
[–1832].
Sygn. 2: Beläge zur Rechnung über Einnahme und Ausgabe bei der St. Nicolai Kirche pro 1830 et 1831 von Nro 1 bis 45, 1830–1831 [–1832].
49
APT, Akta klasztorów toruńskich, 1232–1834,
zesp.: Klasztor dominikanów
(zesp. nr 248)
Sygn. 42: [Akta dotyczące spraw majątkowych i administracyjnych dominikanów],
[1800–1823].
Sygn. 43: Papiere und Documente über die auf Zaborowo und Strzembowo haftende Forderung des ehemaligen hiesigen Dominicaner Kloster jetzt zum
Gehalts Fond der katholischen Hülfs Geistlichen gehörig, im Betrage von
15000 Fl., wovon jedoch späterhin so viel abgezahlt worden, das nur noch
11500 Fl. übrig geblieben, und davon die Hälfte auf Zaborowo und die andere Hälfte auf Strzembowo, also auf jedem Gute 5750 Fl. stehen geblieben
ist, [1728–1787].
Sygn. 45: Das auf dem Adlichen Guthe Pruska Łąka Hypothecarisch locirte dem
Dominicaner Kloster hieselbst zugehörige Capital von 16000 Gulden
preuss. betreffend, [1795–1814].
Sygn. 46: Akta w sprawie exekucyjnej dominikanów contra Szlezyerów z Pruskiej
Łąki względem zapłacenia prowizji 5204 zł. pruskich od kapitału zahipotezowanego na dobrach Pruska Łąka zwanych w powiecie toruńskim sytuowanych zł. pruskich 16000, [1809–1813].
Sygn. 47: Komendant placu i oficerowie aprowizacji zdają sprawozdanie ze znalezienia przy burzeniu kościoła św. Mikołaja w krzyżu na kopule dokumentu,
monet i relikwii, 2 VII 1834.
APT, Akta miasta Chełmna, 1480–1939
(zesp. nr 92)
Sygn. 412a: Die dem Benedictinen Nonnen Kloster zu Culm gehörigen Kapitalien,
auch die sichere Unterbringung derselben, 1797–1805.
APT, Akta miasta Chełmży, 1524–1945, 1948
(zesp. nr 94)
Sygn. 1023: Die Regulierung des hiesigen Dohm Kapitels-Wesen – sowie die bei
dieser Gelegenheit formirten Anträge statt der Franziskaner Kloster die
bisherige alte Pfarrkirche der evangelischen Gemeinde zu überwiesen,
1821–1863.
APT, Akta miasta Podgórza i cechów podgórskich, 1555–1938
(zesp. nr 99)
Sygn. 639: Verordnungen in kirchlichen Angelegenheiten, 1817, 1884.
Sygn. 642: Die Einpfarung der evangelischen Bewohner von Podgorz und der
umliegenden Gegend zur altstädtische evangelische Kirche in Thorn, 1820–
1884.
50
Piotr OLIŃSKI
Sygn. 643: Acta die Devastürten Klostergebäude so wie Verkauf der auf dem Klosterterritorie befindlichen Erlen- und Eschenbäume und der Verkauf allen
Schaafstahlen betreffend, stan zachowania: uszkodzony, 1820–1864.
Sygn. 644: Die Eigentumsverhältnisse des hiesigen ehemaligen Reformaten Klosters, 1833–1840.
Sygn. 645: Acta: das Vorfahren der Geistlichen im Posenschen, namentlich die
angeregten religiösen Differenzen und Conflicte betreffend de anno 1838,
1838–1883.
APT, Państwowe Gimnazjum Męskie w Chełmnie, 1832 i 1837–1939
(zesp. nr 216)
Sygn. 54: Kirchliche Angelegenheiten im Allgemeinen und Gymnasial-Gotlesdienst,
1838–1896.
Sygn. 95: Einrichtung der Franziskaner Kirche zum Gymnasial Gottesdienst, 1837–
1871.
Sygn. 96: Franciskaner-Kirche in Culm und ihre Einrichtung zur Gymnasialkirche,
1858–1872.
Sygn. 97: Franziskaner Kirche, 1870–1875.
APT, Ewangelicka Gmina Wyznaniowa w Chełmnie,
1769 i 1779–1939
(zesp. nr 282)
Sygn. 602: Acta der evangelischen Kirche zu Culm betreffend die Schenkung des
Dominicaner Klosters nebst der Kirche für die evangelische Gemeinde und
die Einrichtung der Kirche zum evangelischen Gottesdienste, 1829–1845.
Sygn. 603: Acta der evangelischen Kirche zu Culm betreffend die Schenkung des
Dominicaner Klosters nebst der Kirche für die evangelische Gemeinde so
wie die Einrichtung der Kirche zum evangelischen Gottesdienste, 1846–
1852.
Sygn. 604: Ausgabe Beläge zu der über den Ausbau der Dominicaner Kirche und
deren Einrichtung zum evangelischen Gottesdienste, 1835–1842.
Sygn. 605: Einnahme Beläge zu der Rechnung über den Ausbau der Dominicaner
Kirche zu Culm und deren Einrichtung zum evangelischen Gottesdienste,
1839–1844.
Sygn. 606: Rechnung ueber den Ausbau der Dominicaner Kirche zu Culm und deren Einrichtung zum evangelischen Gottesdienste, 1844.
51
Piotr OLIŃSKI
Records concerning the monastic dissolutions
from the State Archive in Toruń
Summary
The article discusses briefly the circumstances of the dissolutions of monasteries in the historical Chełmno region. The records which were produced during these events can partly be found
in the State Archive in Toruń. The extant records concern the monasteries which functioned in
the cities of the Chełmno region. They were chiefly created by the administration of the Prussian
authorities. A short presentation of the records is followed by the main part which provides the list
of them, together with the concise description of the individual archival units and the information
about the publication of some of them. Their content is comprised of various administrative letters
and correspondence, sent mainly to the municipal authorities and concerning the dissolutions, as
well as numerous inventory registers of monastic property and estate.
Rafał KUBICKI
Wybrane źródła dotyczące kasaty klasztoru
dominikanów w Tczewie znajdujące się w zespole
Ministerstwa Wyznań (Kultusministerium) w Berlinie
(wraz z wykazem przechowywanych tam
akt kasacyjnych innych klasztorów
z terenu prowincji Prusy Zachodnie)
Akta dotyczące kasaty klasztoru dominikanów w Tczewie, które pierwotnie znajdowały się w zespole aktowym Naczelnego Prezydium Prowincji Prusy Zachodnie
w Gdańsku, niestety się nie zachowały1. Szczęśliwie przetrwały jednak akta dotyczące zniesienia klasztoru, wytworzone w Ministerstwie Wyznań (Kultusministerium) w Berlinie2. Na ich podstawie można dość szczegółowo przedstawić przebieg
tego procesu3. Z zebranej tam dokumentacji wynika, że klasztor został zlikwidowany zgodnie z rozkazem gabinetowym króla wydanym 6 IV 1818 r.4
1 W dawnym inwentarzu zespołu Naczelnego Prezydium Prowincji Prusy Zachodnie w Gdańsku figuruje
poszyt o sygnaturze 6/862 zatytułowany Aufhebung des Dominikaner-Klosters in Dirschau (1817–1845), który niestety zaginął, podobnie jak wiele innych akt wywiezionych w okresie międzywojennym do Geheimes
Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz Berlin (dalej: GStA PK). Tam najprawdopodobniej uległ zniszczeniu
w czasie działań wojennych, zob. Archiwum Państwowe w Gdańsku: przewodnik po zasobie do 1945 roku,
oprac. Cz. BIERNAT, Warszawa-Łódź 1992, s. 75.
2 GStA PK, I. HA, Rep. 76, Kultusministerium, IV Sekt. 3, Abt. XIII, Nr. 22: Das Dominikaner-Kloster zu
Dirschau, die Aufhebung desselben pp. und Bestimmung über das vorhandene Vermögen, Bd. I (1818–1842),
b.p. Kolejne dokumenty, pochodzące z tej jednostki aktowej, będą cytowane według dat ich wytworzenia.
3 Kasatę klasztoru w Tczewie omówiono już w szerszym kontekście likwidacji innych konwentów dominikańskich na tych terenach, zob. R. KUBICKI, Kasata klasztorów dominikańskich na terenie prowincji Prusy
Zachodnie w latach 1818–1835 i jej skutki, [w:] M. DERWICH (red.), Kasaty klasztorów na obszarze dawnej
Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia, curavit Marcus DERWICH, Series I: Colloquia, 8/II), Wrocław 2014.
4 Pismo z 6 IV 1818 r.; inną datę: 8 V 1819 r., nieznajdującą potwierdzenia w zachowanych aktach, podał
J. FANKIDEJSKI, Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej diecezji chełmińskiej według urzędowych akt kościelnych, Pelplin 1880, s. 201.
54
Rafał KUBICKI
W celu ułatwienia dalszych badań nad losami klasztoru, a przede wszystkim
ogólnej orientacji w sposobie dokumentowania procesu kasacyjnego na poziomie
Ministerstwa Wyznań, prezentujemy w tym miejscu obszerne regesty dokumentów zawartych w poszycie dotyczącym kasaty klasztoru dominikanów w Tczewie.
Przechowywany jest on w zespole akt Ministerstwa Wyznań (Kultusministerium)
w Tajnym Archiwum Państwowym Pruskich Dóbr Kultury w Berlinie (Geheime
Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz Berlin). Obok wspomnianych regestów w załączniku drugim zamieszczono w całości następujące dokumenty: inwentarz majątku klasztornego sporządzony 23–24 VI 1818 r., opinię na temat stanu zabudowań
klasztornych przygotowaną przez inspektora budowlanego Steffahny’ego z 2 VIII
1818 r.5 oraz protokół przejęcia obiektów klasztornych z 7 VI 1819 r. Wszystkie
dokumenty znajdują się w poszycie noszącym sygnaturę GStA PK, I. HA, Rep.
76, Kultusministerium, IV Sekt. 3, Abt. XIII, Nr. 22: Das Dominikaner-Kloster
zu Dirschau, die Aufhebung desselben pp. und Bestimmung über das vorhandene
Vermögen, Bd. I (1818–1842) (poszyt bez paginacji). Załącznik trzeci zawiera spis
innych poszytów dotyczących kasaty klasztorów z terenu ówczesnej prowincji Prusy Zachodnie, zgromadzonych w zespole aktowym Ministerstwa Wyznań w Berlinie. Warto podkreślić, że znajdujące się tam akta mogą posłużyć jako podstawa do
odtworzenia przebiegu kasaty innych klasztorów z terenu prowincji, w przypadku
których, podobnie jak dominikanów w Tczewie, nie zachowały się akta kasacyjne
wytworzone przez urzędy rejencyjne i Nadprezydium Prowincji. Z kolei uwzględnienie tych materiałów przy odtwarzaniu dziejów kasaty tych klasztorów, dla których dysponujemy aktami administracji prowincjonalnej, daje możliwość ukazania
szerszego kontekstu działania ministerstwa i władz państwowych, w jakim dochodziło do podjęcia decyzji o likwidacji konkretnej placówki zakonnej.
5 Dokument ten jest niezwykle ważny, gdyż daje względnie dokładny opis obiektów klasztornych istniejących tuż przed likwidacją konwentu i późniejszymi wyburzeniami, które zupełnie zatarły ich pierwotny
kształt. Niestety, nie był on znany w trakcie sondażowych badań archeologicznych prowadzonych w obrębie
założenia klasztoru w latach 1981–1984, zob. M. HAFTKA, B. JESIONOWSKI, Architektura klasztoru dominikanów w Tczewie w świetle badań archeologiczno-architektonicznych, [w:] D. A. DEKAŃSKI, A. GOŁEMBNIK,
M. GRUBKA (red.), Dominikanie. Gdańsk – Polska – Europa. Materiały z konferencji międzynarodowej pt.:
Gdańskie i europejskie dziedzictwo – zakon Dominikanów w dziejach Gdańska zorganizowanej przez Klasztor
OO. Dominikanów w Gdańsku, Instytut Historii Uniwersytetu Gdańskiego, Instytut Archeologii Uniwersytetu
Warszawskiego z okazji 775-lecia powstania klasztoru św. Mikołaja w Gdańsku (9–10 maja 2002), Gdańsk-Pelplin 2003, s. 337, 342.
55
ANEKSY
1. Spis zawartości poszytu dotyczącego kasaty
klasztoru dominikanów w Tczewie z lat 1818–1842
Źródło: GStA PK, I. HA, Rep. 76, Kultusministerium, IV Sekt. 3, Abt. XIII, Nr.
22: Das Dominikaner-Kloster zu Dirschau, die Aufhebung desselben pp. und Bestimmung über das vorhandene Vermögen, Bd. I (1818–1842), b.p.6
13 I 1818 r. Pismo do ministra Karla vom Steina zum Altensteina7 w sprawie
kasaty klasztoru w Tczewie, w załączeniu odpis pisma z 16 XI 1817 r.
11 III 1818 r. Pismo do króla w tej sprawie.
6 IV 1818 r. Rozkaz gabinetowy króla (pismo Karla vom Steina zum Altensteina).
Podług okazanego w piśmie z dnia 11 III stanu urzędowego dokonuję kasaty klasztoru dominikanów w Tczewie i niniejszym zatwierdzam, aby tamtejsi zakonnicy zostali przeniesieni do
klasztoru dominikanów w Gdańsku, któremu na rzecz kosztów dożywotniego utrzymania pensjonowanych zakonników powinien być pozostawiony majątek tczewskich dominikanów. Zniszczone budynki tego klasztoru darowuję gminie miasta Tczewa pod warunkiem, że sumy pozyskane
ze sprzedaży materiału budowlanego zostaną użyte na poprawę szkoły miejskiej.
19 IV 1818 r. Zawartość powyższego pisma okazano Theodorowi von Schönowi8.
19 IV 1818 r. Pismo do von Schöna w Gdańsku z informacją, że środki z majątku klasztoru dominikanów w Tczewie mają pójść na dożywotnie utrzymanie jego
pensjonowanych zakonników.
2 XII 1821 r. Hauptverwaltung der Staatsschulden9 do ministerstwa z informacją
o kapitałach pozostawionych przez klasztor dominikanów w Tczewie, które razem
wynoszą 5830 rtlr10 8 gr11.
23 XII 1821 r. Ministerstwo do von Schöna w Gdańsku w tej sprawie.
6 I 1822 r. Wykaz kapitałów klasztoru – suma ogólna wynosiła 5655 rtlr 8 gr.
3 XI 1822 r. Nadprezydent Theodor von Schön do ministerstwa w sprawie kapitałów i zobowiązań klasztoru podaje sumę 4200 rtlr.
6 W spisie mniejszą czcionką oznaczono regesty dokumentów w odróżnieniu od tłumaczenia oryginalnych
dokumentów i ich fragmentów.
7 Karl Sigmund Franz Freiherr vom Stein zum Altenstein (1770–1840) był od 1817 r. ministrem wyznań.
8 Theodor Heinrich von Schön (1773–1856) – od 1816 r. nadprezydent prowincji Prusy Zachodnie, od
1824 r. także Prus Wschodnich, w latach 1829–1842 – zjednoczonej prowincji Prusy.
9 Hauptverwaltung der Staatsschulden została utworzona w 1820 r. w związku z reorganizacją pruskiej administracji finansowej. Jako urząd wyodrębniony z ogólnej administracji finansowej podlegała bezpośrednio
Ministerstwu Finansów. Pierwszym jej prezydentem był Christian von Rother (1778–1849), zob. E. RICHTER,
Das preussische Staatsschuldenwesen und die preussischen Staatspapiere, Breslau 1869, s. 375–376.
10 rtlr – Reichstaler (talar). System monetarny w Prusach przedstawiał się następująco: do 1821 r. 1 talar =
24 dobre grosze, a po 1821 r. 1 talar = 30 srebrnych groszy.
11 gr – Groschen (grosz).
56
Rafał KUBICKI
21 XI 1822 r. Hauptverwaltung der Staatsschulden do Karla vom Steina zum
Altensteina w Berlinie w tej sprawie.
W załączeniu odpis pisma z ministerstwa z 18 III 1811 r. do Rejencji w Kwidzynie.
23 I 1823 r. Pismo do ministerstwa finansów, zawierające wykaz nieruchomości
i majątku klasztoru: kapitał ogółem wynosi 5655 rtlr 10 gr, w tym ze sprawowania
Służby Bożej (fundusze mszalne) 1455 rtlr 10 gr. Klasztor posiadał także: 1 – ziemi
12 mórg, 2 – 15 mórg łąk, stodołę stojącą na wskazanej ziemi oraz 5 budynków
mieszkalnych, stojących na terenie dawnego dworu klasztornego. Ziemia wymieniona w punktach 1 i 2 znajduje się na terenie należącym do miasta Tczewa [...]
wyliczenie procentów od kapitału [...].
24 I 1823 r. Ministerstwo do Theodora von Schöna w tej sprawie.
11 II 1823 r. Nadprezydent Theodor von Schön do Karla vom Steina zum Altensteina w Berlinie.
W odpowiedzi na pismo z 24 I, dotyczące majątku poklasztornego w Tczewie, informuje, że
w sprawie wprowadzenia edyktu z 30 X 1810 r. o kasacie klasztorów w monarchii wedle ustaleń
kanclerza Prus von Hardenberga12 z 23 XI 1810 r. i Ministerstwa z 18 III 1811 r. ustalono, że
fundusze pozyskane z majątku zlikwidowanych w tej prowincji klasztorów powinny być przeznaczone na zakładanie gimnazjów, poprawę sytuacji parafii itp. W związku z tym także kasata
klasztoru dominikanów w Tczewie, która nastąpiła w 1818 r., a więc nie według ogólnej ustawy,
lecz specjalnej decyzji i nie według paragrafu pierwszego edyktu z 30 X 1810 r.13, lecz obowiązującej w tej prowincji ustawy. W postanowieniu z 1818 r. nie było dyspozycji co do dalszych
losów majątku klasztornego. Zgodnie z zarządzeniem Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 18 III
1811 r. fundusze te będzie można użyć po śmierci zakonników, ponieważ służą na ich utrzymanie.
Tego ostatniego można oczekiwać wkrótce w przypadku klasztoru w Tczewie. [...] Ogólne kapitały klasztoru wynoszą 4200 rtlr oraz w nieruchomościach: 12 mórg ziemi, 15 mórg łąki, stodoła,
5 domów mieszkalnych w dawnym dworze klasztornym [...]. Jeszcze raz najbardziej pokornie
proszę, żeby użyto tego majątku na określony cel, co jest pilne i nawet konieczne: 1 – aby z funduszy wesprzeć seminarium w Grudziądzu, któremu brak funduszy, bez których nie może działać, 2 – aby wesprzeć gimnazjum w Chojnicach, które stoi daleko w tyle za innymi gimnazjami
i bez przybycia tam właściwych nauczycieli zakład ten nie będzie mógł dalej nosić nazwy szkoły
kształcącej. Przywrócenie obu zakładów do koniecznego stanu jest przede wszystkim potrzebne.
3 III 1823 r. Ministerstwo do Theodora von Schöna w Gdańsku.
W odpowiedzi na pismo z 11 II. W oparciu o zarządzenia von Hardenberga z 23 XI 1810 r.
edykt z 30 X 1810 r. został wprowadzony w waszej prowincji.
13 III 1823 r. Nadprezydent Theodor von Schön do ministra Karla vom Steina
zum Altensteina.
W odpowiedzi na pismo z 3 III, informujące, że kasata klasztorów w tej prowincji ma następować zgodnie z zarządzeniami kanclerza von Hardenberga skierowanymi do Rejencji w Kwidzynie z 23 XI 1810 r. i 4 I 1811 r., w załączeniu przesyła widymowane odpisy. W obu zarządzeniach
12 Karl August Freiherr von Hardenberg (1750–1822) – w latach 1810–1822 kanclerz Prus.
13 Paragraf pierwszy edyktu z 1810 r. brzmiał: „Alle Klöster, Dom- und andere Stifter, Balleyen und Commenden, sie mögen zur katholischen oder protestantischen Religion gehören, werden von jetzt an als StaatsGüter betrachtet”, zob. Edikt über die Einziehung sämmtlicher geistlicher Güter in der Monarchie vom 30.
Oktober 1810, [w:] Gesetzsammlung für die Königlich-Preußischen Staaten, Berlin 1810, nr 2.4, s. 32.
57
zostało wyraźnie postanowione, że kasata klasztorów w Prusach Zachodnich jeszcze nie nastąpiła, lecz jedynie składniki majątku mają być wydzielone. [...] Dalej potwierdzone odpisy tych
zarządzeń.
8 IV 1823 r. Ministerstwo do Theodora von Schöna w Gdańsku. W odpowiedzi
na pismo z 13 III, w pismach tych nie znajduje się powodu, dlaczego edykt kasacyjny z 30 XI miałby nie obowiązywać w prowincji.
15 IV 1823 r. Hauptverwaltung der Staatsschulden do ministra finansów von
Klewitza14. W 1818 r. król na wniosek złożony przez Ministerstwo Spraw Duchownych wydał zgodę na kasatę klasztoru dominikanów w Tczewie oraz w sprawie
losów jego zabudowań i klasztoru. Minister vom Stein zum Altenstein rozkazem
gabinetowym z 6 IV 1818 r., którego odpis wówczas sporządzono, zadecydował, że
majątek klasztoru tczewskiego winien zostać przekazany klasztorowi dominikanów
w Gdańsku, do którego przeniesiono zakonników z Tczewa, w celu ograniczenia
kosztów ich utrzymania. Kapitały tego klasztoru będą użytkowane przez dominikanów z Gdańska. Prośba do ministerstwa o określenie, która część majątku ma być
przeznaczona na ten cel, ponieważ poza wspomnianymi w rozkazie gabinetowym
z 1818 r. budynkami przekazanymi gminie miejskiej do dóbr klasztoru należy jeszcze 15 mórg łąk, 12 mórg ziemi i stodoła. Dawniej proponowano wydzierżawić te
obiekty na rzecz klasztoru dominikanów w Gdańsku. Ponieważ jednak ten klasztor potrzebuje jedynie środków na potrzeby dożywotniego utrzymania zakonników
przybyłych z klasztoru w Tczewie, proponuje się, żeby wspomniana ziemia przejęta
została przez państwo i przekazana pod nadzór odpowiedniego urzędu.
23 IV 1823 r. Ministerstwo finansów do ministerstwa wyznań w sprawie pisma
z 18 III 1811 r.
28 VIII 1823 r. Pismo do ministra finansów von Klewitza w Berlinie w sprawie
podległości ziemi poklasztornej nadzorowi Urzędu Domenalnego.
11 II 1825 r. Przeor Dominik Krüger15 występuje wobec Rejencji w Gdańsku
w sprawie kapitałów dawnego klasztoru w Tczewie. Na utrzymanie w tymże klasztorze wspomnianych zakonników mają iść nie tylko czynsze, ale też dochody z legatów pobożnych (ad pia legata) i roczne msze za dusze. [...] Dalej dokładny spis
kapitałów i fundatorów, m.in. kapitał zainwestowany na Klonówce z 1797 r. oraz
wykaz odprawionych mszy od 1797 do 1819 r.
5 III 1825 r. Hauptverwaltung der Staatsschulden do ministra spraw duchownych
w związku z kasatą klasztoru na podstawie rozkazu gabinetowego z 6 IV 1818 r.
i zarządzania dochodami z dawnego kapitału. Sprawa pretensji do kapitału ze strony pensjonowanego zakonnika Hipolita Bassendowskiego.
14 Wilhelm Anton von Klewitz (1760–1838) – od 1817 r. minister finansów Prus.
15 Dokument został wystawiony w klasztorze dominikanów w Gdańsku. Dominik Krüger był przeorem
klasztoru dominikanów w Gdańsku w latach 1821/1822–1827, a w 1830 r. wzmiankowany był jako przeor
i komisarz prowincjała zakonu.
58
Rafał KUBICKI
5 III 1825 r. Kopia pisma w sprawie utrzymania zakonników z Tczewa, w odpowiedzi na pisma Hauptverwaltung der Staatsschulden z 24 IX 1823 r. i 28 I 1824 r.:
pieniądze te idą na utrzymanie zakonników (Conventualien) z Tczewa. Wymieniono nazwiska braci, o których mowa: [Bonawentura] Prey, Hyppolitus Pachadowski,
Coelestinus Teichers i Ludowicus Zigelowsky.
2 VI 1825 r. Ministerstwo do Hauptverwaltung der Staatsschulden w sprawie
pisma z 5 III informuje, że klasztorowi dominikanów w Gdańsku mają być pozostawione dochody zlikwidowanego klasztoru w Tczewie tak długo, aż przeniesieni
do Gdańska zakonnicy nie umrą. Zgodnie z rozkazem gabinetowym z 6 IV 1818 r.,
który mówi wyraźnie, że klasztorowi dominikanów w Gdańsku należy pozostawić
wspomniany majątek klasztorny na pokrycie dożywotnich kosztów utrzymania każdego z pensjonowanych zakonników.
18 VIII 1825 r. Rejencja do ministerstwa w sprawie kapitału klasztoru. Majątek
ogólny klasztoru miał wartość 5655 rtlr 10 gr, w tym fundusze mszalne wynosiły
1455 rtlr 10 gr, a wartość pozostałego majątku wynosi 4200 rtlr.
17 X 1825 r. Hauptverwaltung der Staatsschulden do Ministerstwa Spraw Duchownych. Sprawa kapitału klasztoru w Tczewie 1870 rtlr, które dominikanie
w Gdańsku na ich utrzymanie otrzymują [...]. Odrzucono natomiast roszczenia
klasztoru dominikanów w Gdańsku do dochodów z fundacji mszalnych konwentu
w Tczewie.
3 XI 1825 r. Ministerstwo do Hauptverwaltung der Staatsschulden w tej sprawie.
14 XII 1825 r. Verwaltung der Staatsschulden rozporządzenie w tej sprawie do
von Altensteina.
31 XII 1825 r. Ministerstwo do Rejencji w Gdańsku w sprawie kapitału i jego
wykorzystania na utrzymanie zakonników w Tczewa w Gdańsku, suma 1870 rtlr.
31 I 1826 r. Odpowiedź na pismo z 31 XII.
10 VI 1826 r. Hauptverwaltung der Staatsschulden do ministerstwa w sprawie
kapitału w sumie 1870 rtlr.
28 VI 1826 r. Rejencja w Gdańsku do ministerstwa w sprawie wspomnianego
kapitału.
29 VII 1826 r. Ministerstwo do Hauptverwaltung der Staatsschulden w sprawie
wspomnianego kapitału.
27 VIII 1826 r. Rejencja w Gdańsku do ministerstwa w sprawie wspomnianego
kapitału.
W załączeniu pismo z 26 VIII Hauptverwaltung der Staatsschulden do ministerstwa w sprawie wspomnianego kapitału.
15 IX 1826 r. Ministerstwo do Rejencji w Gdańsku w sprawie kapitału 1870 rtlr;
kwestia pisma przeora Krügera.
6 X 1826 r. Urząd Domenalno-Rentowy w Tczewie w sprawie licytacji majątku
poklasztornego w Tczewie.
59
14 X 1826 r. Rejencja przesyła informację w sprawie kapitałów mszalnych skasowanego klasztoru dominikanów w Tczewie.
17 X 1826 r. Rejencja do ministerstwa w sprawie sprzedaży nieruchomości, które
stanowiły kapitał.
4 XI 1826 r. Ministerstwo do Rejencji. Decyzją zawartą w rozkazie gabinetowym
z 6 IV 1818 r. majestat królewski przekazał budynki zlikwidowanego klasztoru
w Tczewie tamtejszej gminie miejskiej pod warunkiem, że dochody pochodzące ze
sprzedaży pójdą na pokrycie remontu szkoły miejskiej. Na rzecz miasta przejdą nie
tylko budynki konwentu, ale wszystkie obiekty. Rejencja oddaje je do dyspozycji
miasta i nie będzie się dalej zajmować tą sprawą.
14 XI 1826 r. Rejencja do ministerstwa w sprawie kapitałów mszalnych (Messe
Capitalien) zniesionego klasztoru dominikanów w Tczewie.
1 XII 1826 r. Rejencja do ministerstwa w sprawie dysponowania obiektami poklasztornymi przez miasto. Inwentarz klasztoru obejmuje kapitał 1550 rtlr oraz kapitały mszalne (Seelemessen Capitalien). W załączeniu: odpis inwentarza majątku
klasztornego z 23/24 VI 1818 r., odpis pisma z 2 VIII 1818 r. w sprawie stanu zabudowań klasztornych, odpis protokołu przejęcia klasztoru z 7 VI 1819 r.16
18 I 1827 r. Ministerstwo do Rejencji w sprawie protokołu z 13 I 1818 r., dotyczącego oględzin obiektów klasztornych i gospodarczych przez rajcę budowlanego Hartmanna. Były one w bardzo złym stanie i wartość materiałów budowlanych
w całości można szacować na 500 rtlr.
23 VII 1827 r. Rejencja do ministerstwa w sprawie kapitałów mszalnych (Messekapitalien) klasztoru.
Zestawienia do sprawy zawartej w piśmie z 11 II 1825 r. „Majątek dawnego
klasztoru dominikanów w Tczewie”17.
29 IX 1827 r. Verwaltung der Staatsschulden do ministerstwa.
6 XII 1827 r. Ministerstwo do Verwaltung der Staatsschulden w tej sprawie.
31 X 1835 r. Rejencja do ministerstwa w sprawie kasaty klasztoru w Tczewie
i przejęcia budynków przez miasto pod warunkiem sprzedaży materiałów budowlanych z przeznaczeniem na poprawę szkoły zgodnie z zarządzeniem Theodora von
Schöna z 19 IV 1818 r. Miasto sprzedało obiekty, a działka jest rozliczana przez
sąd w Tczewie (Grundstück Litt. A Nr. 208) i została przejęta przez królewskiego
fiskusa, w związku z czym pojawiła się sprawa pretensji miasta. Czy gmina Tczew
przejęła zniszczone zabudowania klasztorne na swą własność, czy też darowizna
dotyczyła jedynie materiałów budowlanych ze zniszczonych zabudowań? Trzeba
rozstrzygnąć, aby nie było wątpliwości, że należy przyjąć pierwszą możliwość, tak
że gmina miejska w dobrej wierze weszła w posiadanie ziemi i zbudowała tam
16 Trzy wskazane dokumenty publikujemy w całości w załączniku 2.
17 W formie tabeli z dokładnym zestawieniem pobieranych czynszów.
60
Rafał KUBICKI
szkołę miejską, i że nie tylko materiały budowlane z budynków klasztornych, ale
też grunty przeszły na własność gminy miejskiej. Prośba o decyzję.
14 XI 1835 r. Ministerstwo do Rejencji w powyższej sprawie.
20 XI 1835 r. Miasto Tczew do ministra vom Steina zum Altensteina w sprawie
ziemi pod budynkami klasztornymi.
28 XI 1835 r. Minister vom Stein zum Altenstein w tej sprawie.
30 XII 1835 r. Ministerstwo do Rejencji. Reprezentanci miejscowej gminy katolickiej w Tczewie wysunęli propozycję przekazania kościoła klasztornego na rzecz
tutejszej gminy ewangelickiej i proszą, aby im przekazać pozostały majątek zniesionego klasztoru dominikanów na poprawę i remont kościoła farnego.
20 II 1836 r. Inspektor budowlany Binder sporządził spis majątku kościoła katolickiego w Tczewie, który szacowany jest ogółem na 4000 rtlr.
15 III 1836 r. Rejencja do ministerstwa w sprawie odstąpienia kościoła klasztornego w Tczewie na rzecz tamtejszej gminy ewangelickiej. W tym opis sytuacji
gminy katolickiej. Posiada ona kapitał w wysokości 4000 rtlr, do wspomnianego
kościoła parafialnego łącznie z miastem Tczewem i 14 osadami należy ogółem 388
katolickich mieszkańców. Z tych miejscowości najdalsze to Czarlin, Śliwiny i Czatkowy, oddalone o pół do trzech czwartych mili18 od Tczewa.
21 IV 1836 r. Ministerstwo do króla w sprawie majątku gminy katolickiej w Tczewie.
7 IV 1837 r. Przyjęcie wniosku o wydanie zgody na objęcie kościoła podominikańskiego przez gminę ewangelicką, zgodnie z edyktem królewskim z 4 IV 1837 r.
20 V 1837 r. Ministerstwo do Rejencji w sprawie doniesień z 15 III 1836 r. i 18 I
informuje o rozkazie gabinetowym króla z 4 IV 1837 r. w sprawie przekazania
przez gminę katolicką w Tczewie dawnego kościoła dominikańskiego na rzecz
gminy ewangelickiej w zamian za pokrycie kosztów. Odrzucono prośbę o pokrycie
kosztów naprawy kościoła katolickiego z kasy państwa, podobnie jak i dalsze petycje gminy katolickiej w sprawie przekazania jej 2046 rtlr kapitałów mszalnych,
25 mórg łąki i 12 mórg ziemi zniesionego klasztoru dominikanów lub też dotację na utrzymanie wikarych przy kościele parafialnym z funduszy państwowych.
[...] Dalej informacje o sytuacji miejscowej gminy katolickiej. W Tczewie jest 388
mieszkańców katolickich, z rodzinami daje to 2275 dusz [...] wydaje się im 1400
komunikantów.
2 IX 1838 r. Rejencja do ministerstwa w sprawie gminy katolickiej.
28 IX 1838 r. Nadprezydent von Schön z Królewca do ministerstwa proponuje, aby sprawę podarunku dla gminy katolickiej w Tczewie w wysokości 5000 rtlr
z przeznaczeniem na rozbudowę fary pozostawić do jego dyspozycji i wydać zgodę
na to, aby gmina katolicka w Tczewie przekazała gminie ewangelickiej kościół poklasztorny na potrzeby kultu religijnego. Dalej odpis pisma w tej sprawie.
18 Od około 3,75 do 5,6 km.
61
4 X 1838 r. Ministerstwo do Rejencji w sprawie majątku poklasztornego, do którego należy działka w Czyżykowie Szlacheckim o powierzchni 26 mórg i 121 prętów19, wystawiona na sprzedaż publiczną za sumę 900 rtlr [...].
12 XI 1838 r. Ministerstwo do króla w tej sprawie.
21 XI 1838 r. Rozkaz gabinetowy króla w sprawie przekazania gminie katolickiej
sumy 5000 rtlr na rozbudowę jej kościoła w Tczewie i jej rezygnacji z dawnego
kościoła klasztornego przekazany do ministra vom Steina zum Altensteina.
20 XII 1839 r. Rejencja do ministra w sprawie przekazania kościoła gminie
ewangelickiej.
30 I 1840 r. Minister do Rejencji w sprawie kapitału poklasztornego wynoszącego 333 rtlr 10 gr.
14 III 1840 r. Rejencja do ministra w sprawie zgody na przejęcie kapitału 333 rtlr
10 gr przez gminę katolicką.
22 IV 1840 r. Minister do Rejencji w tej sprawie.
5 IX 1840 r. Rejencja do ministerstwa w sprawie sprzedaży dwóch łąk koło Suchostrzyg.
29 IX 1840 r. Sprawa jak wyżej.
9 VII 1841 r. Sprawa sprzedaży tzw. „Langen Klosterkathe”20.
6 V 1842 r. Minister do Rejencji w sprawie przekazania gminie katolickiej 2000
rtlr i ich wykorzystania.
2. Trzy dokumenty dotyczące kasaty klasztoru dominikanów w Tczewie
DOKUMENT 1
22: Das Dominikaner-Kloster zu Dirschau, die Aufhebung desselben pp. und Bestimmung über das vorhandene Vermögen, Bd. I (1818–1842), b.p.
Tczew 23–24 VI 1818 r.
Inwentarz majątku klasztornego
Copia
Inventarium des gesamten Vermögens des Dominicaner=Klosters zu Dirschau,
aufgenommen 23/24. Juny 1818
Lit. A an unbeweglichen Güthern und liegenden Gründen
1. Die Kloster Gebäude sind mit denen Kreuzgängen an die Kirche gebaut. Sie
sind massiv und 2. Etagen hoch, befinden sich aber zusammt denen dazu gehörigen
19 1 morga = 0,559 ha = 300 prętów2.
20 Miejsce nieustalone.
62
Rafał KUBICKI
Neben Gebäuden bestehend aus einem ehemaligen Brauhause, den 3 Pferde Stallen
im gleichen einen Kuh und Schweine, so wie Hechsel Stall sämtlich in dem traurigsten baulichen Zustand und bei nahe dem Einstieg nahe, an der einen Seite der
Kloster Gebäude nach der Weichsel21 hin, befindet sich am Abhange des Berges am
kleinem Geköchsgarten22 uhngefähr 1/8 Morgen groß.
2. Beim Ausgange aus der Kirche zur linken Hand befindet sich das Hospital.
Dieses hat ein großes Zimmer Hausraum und Baden und ist auch baufällig. In diesem sind 3. Wohnungen vermietet und zwar
a – an Johann Wony gegen
7 rtlr
jährliche Miethe
b – an Casimir Nadolski gegen
7 rtlr
c – an Jacob Plewinsky gegen
12 rtlr
[suma]
26 rtlr
Dies Gebäude ist eine Etage hoch und von Bindwerk erbaut.
3. Zur rechten Hand ist ein Wohnhaus eine Etage hoch von Bindwerk erbaut und
mit Dachpfannen gedekt. Hierin sind 4. Wohnungen, welche folgende Einwohner
benutzen.
a – Schuhmacher Michael Woytowicz zahlt eine jährliche Miethe von 9 rtlr
b – der Schumacher Krzeszinsky olim Sach zahlt
9 rtlr
c – der Schreiber Faboschewsky giebt eine jährliche Miethe von
6 rtlr
d – der Schumacher Anton Woytowicz zahlt jährlich
7 rtlr 45 gr
[suma]
31 rtlr 45 gr
[nowa karta]
4. Ein Krug massiv erbaut eine Etage hoch mit Dachpfannen gedekt, woran eine
Stube, Hausraum, Küche, Keller und Baden.
Dieser Krug ist an den Joseph Slutkowsky auf drey nacheinander folgende Jahren, nehmlich von Martini 1817 bis dahin 1820 gegen eine jährliche Miethe von
30 rtlr verpachtet, und es wird diese Miethe in halbjährigen Ratis an das Kloster
entmiethet.
5. Am Thore befindet sich ein Haus 2. Etagen hoch von Bindwerk erbaut mit
Dachpfannen gedekt, war in 4. vermiethete Wohnungen sich befinden.
a – eine hat den Arbeitsmann Cziczielsky für eine jährliche
Miethe von
6 rtlr
b – eine hat den Arbeitsmann Felix Macekowsky für eine
jährliche Miethe von
6 rtlr
c – eine Stube hat den Arbeitsmann Czarneczky für eine
jährliche Miethe von
4 rtlr
21 Rzeka Wisła.
22 Ogród warzywny na potrzeby kuchni klasztornej.
63
und
d – eine Stube hat den Arbeitsmann Peter Mukkowsky für
eine jährliche Miethe von
in Pacht
[suma]
preußischen Courant
6 rtlr
22 rtlr
6. Beim Eingange nach dem Kloster Hofe zur linken Hand ist ein massiv Gebäude eine Etage hoch mit Dachpfannen gedekt worin folgende Einwohner:
a – Arbeitsmann Wallinowsky gegen
6 rtlr
jährliche Miethe
b – Wittwe Piotrowska gegen
6 rtlr
c – Centnerowsky
6 rtlr
d – Schultz Wittwe
6 rtlr
e – Galunski
6 rtlr
calculus
30 rtlr
[nowa karta]
transportatus
30 rtlr
f – Kaminsky Wittwe
6 rtlr
g – Litulowsky
6 rtlr
h – Krzeminsky
6 rtlr
i – Saczkowsky von
6 rtlr
k – Dombrowsky
6 rtlr
l – Pietrowsky olim Dunaeska
6 rtlr
66 rtlr preußischen Courant
Die Miethe wird jährlich zu Martini gezahlt.
7. Eine Scheune vor dem Danziger Thor23 auf der Strasse nach Mewe24 gelegen
mit Dielen verkleidet mit 2. Dreschtennen und 3. Abseiten.
8. Zehn Morgen Ackerland neben den hier aufgeführten Scheune belegen. Früher
sind zwar 12. Morgen angegeben, die Herren Conventualen versichere aber, daß nur
die heutige Angabe die mächtige sey.
9. Fünfzehn Morgen Wiesen zwischen Lunau25 und Liebenhoff26 belegen, genau
5. Morgen an die Wittwe Mierau per Jahr sum[ma] 50 rtlr preußischen Courant verpachtet sind, 10. Morgen dagegen werden von dem Kloster als Zuschlag benutzt.
23 Brama Gdańska.
24 Miasto Gniew.
25 Wówczas wieś Suchostrzygi, obecnie osiedle Tczewa.
26 Zajączkowo-Wybudowanie.
64
Rafał KUBICKI
10. Ein Geköchsgarten von 4. Rücken zwischen Saar27 und Gonk28 belegen. Dieser Geköchsgarten trägt 3 rtlr jährliche Miethe und ist für dies Jahr an den Bürger
und Glasenmeister Henski verpachtet.
11. Ein wüster Bauplatz und Geköchs Garten auf Zeisgendorff29 ist mit Genehmigung den Marienwerderschen Regierung von dem Dirschauschne Stadtgericht
verkauft wurden.
Bonaventura Prey als Prior30
Hippl. Bassendowsky Supprior31
Colestinus Teichert32
Für die eigenhändige Unterschrift zeuget der Bürgermeister Thiele, Gundislasus
Seelau Prior33.
DOKUMENT 2
Gdańsk 2 VIII 1818 r.
Opinia na temat stanu zabudowań klasztornych sporządzona przez inspektora budowlanego Steffahny’ego
Copia
Danzig, den 2ten August 1818
Wegen Untersuchung den zum Dominicaner Kloster in Dirschau gehörigen Gebäuden
Ad Rescript vom 17 v. Mts.
1° Abtheilung Nro. 243 July
Gemäß hohem Befehl habe ich die zum Dominicaner Kloster in Dirschau gehörigen Gebäuden besichtiget und darüber zu berichten, welche von diesen Gebäuden
wegen ihrer Baufälligkeit nothwendig abgebrochen werden müssen.
27 Miejsce nieustalone, nazwisko właściciela?
28 Miejsce nieustalone, nazwisko właściciela?
29 Wówczas wieś Czyżykowo, obecnie osiedle Tczewa.
30 Bonawentura Prey – przeor klasztoru dominikanów w Tczewie. Jako ostatni przeor wzmiankowany był
w 1818 r., a w 1819 r. przeniesiony został do klasztoru w Gdańsku (wzmiankowany tam w 1825 r.). W latach
1827–1835 był seniorem w tamtejszym klasztorze.
31 Hipolit Bassendowski – podprzeor klasztoru dominikanów w Tczewie. Był zapisywany także jako
Pachadowski, wzmiankowany jako podprzeor w 1818 r. w 1819 r. przeniesiony do klasztoru w Gdańsku,
wzmiankowany tam w 1825 r.
32 Celestyn Teichert – wzmiankowany w 1818 r., w 1819 r. wikariusz w Szwarcenowie, w 1819 r. przeniesiony do klasztoru w Gdańsku, wzmiankowany tam jeszcze w 1825 r.
33 Gundislaus Seelau – przeor dominikanów w Gdańsku, wzmiankowany w latach 1818–1819.
65
Euer p. Regierung zeige ich in Folge dieser Untersuchung tiefschuldigst an, das
nur in Abschrift zugefertigten Verzeichnisses, daß von den Neben=Gebäuden,
a – das Brauhaus, welches massiv erbaut und mit Dachpfannen gedekt ist, abgebrochen werden muß, indem die Umfassungs Wände an mehreren Stellen außerschadhaft, die Balken decken größtentheils schon her unter gekündyt sind, und der
Rest so wie das Dach ebenfalls einzufallen drehen.
b – der Pferde=Stall nebst Hechsel=Kammer von geklebten Fachwerk erbaut
und mit Dachpfannen gedekt, ebenfalls abgebrochen werden muß, indem sämtliche
Schwellen gänzlich und die Bänder, Streben und Riegel in den Wänden größtentheils verfault sind, an mehreren Orten keine Verbindung mehr stattfindet, und das
Gebäude jeden Augenblick ein zusteigen dreht.
c – der Kuhstall mit dem vorigen unter einem Dach von geklebtem Fachwerk
erbaut und mit Dachpfannen gedekt, gleichfalls abgebrochen wurden muß, indem
derselbe [nowa karta] gleich dem unverwähnten Gebäude baufällig ist und den Einsturz dreht.
d – der Schweinstall 18. Fuß34 lang 11. Fuß breit von Fachwerk erbaut und mit
Dachpfannen gedeckt, ebenfalls abgebrochen oder durch eine Haupt=Reparatur erhalten werden muß, wenn derselbe unentbehrlich sein sollte, welches für jetzt wenigstens den Fall zu sein scheint, da man das in Kreutzgang befindliche Refectorium
seit neurer Zeit wirklich schon zum Schwein=Stall braucht und das Gebäude außer
um deutlich darunter leidet.
Ad 2 Das beim Ausgange aus der Kirche linker Hand befindliche Hospital von
ausgemauertem Fachwerk erbaut und mit Dachpfannen gedekt, gleichfalls abgebrochen werden muß, wenn dasselbe zu entbehren ist, und die Resten zu einer
Haupt=Reparatur, welche fast einem Neubau gleichen würde nicht hergegeben
werden können, indem das Holzwerk in den Schwelle, so wie in den Bändern und
Riegeln dergestalt verfault und morsch ist, daß die Wände abwechselnd nach dem
Innern des Gebäudes und nach dem Äußern desselben umzufallen drehen.
Die übrigen in der Nachweisung aufgeführten Gebäude sind zwar ebenfalls alt,
und nicht in besten Stande, können aber mit eben nicht bedeutenden Kosten conserviert werden, wenn besonders die Dächer jungfällig repariert werden. Außerdem
gehört zu diesem Kloster eine auf der Mewer Vorstadt belegene Scheune, welche in
der Nachweisung nicht aufgeführt ist. Sie ist von Bindewerk erbaut mit Bretter verkleidet und mit Brach gedekt, und befindet sich in sehr guten Stande [nowa karta]
da solche nur einigen Jahren sehr jungfällig in Stand gesetzt ist.
Zugleich überreiche ich anliegend die Liquidation der mir für diese Untersuchung
zustehenden Diaeten, da Dirschau außerhalb meines Dienst Kreises befindlich und
bitte um die gnädige Festsetzung und Anweisung des Betrages ganz untertänigst.
Steffahny
34 1 stopa pruska = 0,3138 m.
66
Rafał KUBICKI
DOKUMENT 3
Tczew 7 VI 1819 r.
Protokół przejęcia obiektów klasztornych
Copia
Actum Dirschau den 7ten Juny 1819
In Gemäßheit des Comissarii vom 19. v. M. hatte sich der unterzeichnete Regierungs-Rath nach dem Dominicaner Kloster in dem oben vermerkten Ort begeben
anmassend wurden dort vorgefunden.
1 – von Seiten der Stadt Dirschau
a – der Herr Bürgermeister Thiele35
b – der Herr Stadtkämmerer Thiele
2 – des Kirchen Collegium des hiesigen römisch. kathol. Kirche nehmlich
a – der Herr Probst Lindenblath36
b – der Kirchenvorsteher Prawdzicki
c – der Kirchenvorsteher Peter Labusz
3 – die Mönche des hiesigen Dominicaner Kloster
a – Bonawentura Prey, welcher bei dem vor einigen Tagen erfolgten Ableben des
Priors Piotrowski37, die Geschäfte des Priors übernommen hat.
b – der Sub Prior Hippolitus Bassendowski
c – der Pater Ludwig Jaglewicz wobei bemerkt wird, daß der Mönch Celestinus
Teichert in Schwarczem38 als Vikarius angestellt ist.
4 Von Seiten des Dominicaner Kloster zu Danzig
a – der Prior Gundisalvius Seelau
Der Commendarius eröffnete den Comparenten, daß Sr. Mayestät der König
mittelst Aller höchster Cabinets Ordre vom 6. April v. J. das hiesige Dominicaner
Kloster aufzuheben und zu genehmigen geruht habe, daß die darin nochvorhandenen Ordens=Geistlichen dem Dominikaner Kloster zu Danzig überwiesen, und
diesen Letztere zur Bestreitung der Kosten des Unterhalts dieser Pensioniers für
die Lebensdauer derselben den Genuß des Vermögens dieses Kloster überlassen
werden soll. Auch wurde den Comparenten eröffnet, daß Sr. Majestät der König die
verfallenen [nowa karta] Gebäude dieses Klosters, der Stadt Gemeinde zu Dirschau
35 Thiele – burmistrz Tczewa. W grudniu 1822 r. miał przejść na emeryturę.
36 Lindenblath – proboszcz w Tczewie.
37 Piotrowski (zm. 1818) – przeor w Tczewie.
38 Szwarcenowo.
67
zu schenken geruht habe und zwar unter der Bedingung, daß die aus dem Verkauf
der Baumaterialien zu losende Summe zur Verbesserung der Stadtschule verwendet
werde.
Der unterzeichnete Commissarius erklärte demnach in Gefolge des ihm ertheilten
Auftrags, daß hiesige Dominikaner Kloster für aufgehoben überwies die bisherigen
Mitglieder desselben dem Hr. Prior Gundisalvus Seelau machte denselben mit der
Lage des Kloster Vermögens bekannt und übergab demselben die in dem Inventario
aufgeführten Vermögens Städte, der Hr. Prior übernahm selbige, vollzog das in den
Acten befindliche Inventarium und erklärte, wie er die Bibliothek, das Vieh Inventarium und das Kirchen=Geräthe nach Danzig mitnehmen und dem Hr. Bürgermeister
Thiele ein Verzeichnis der zurückbleibenden Sachen übergeben wurde, damit derselbe den öffentlichen Verkauf dieser wenigen Sachen veranlaße. Der Mönch Bonaventura Prey erklärte auf Befragen, daß sämtliche Schulden des Klosters berichtigt
seyen, er aber darüber ob die auf den Grundstücke der Toszynskischen Eheleute für
das Kloster ingrossirte Forderung von 125 rs gezahlt sey, keine Auskunft zugeben
müße. Hr. Prior Seelau will hierüber nähere Erkundigungen einziehen. Die Miether,
der zu den Kloster gehörigen Wohnungen wurden sodann angewiesen den Miethzins in der Folge an das Dominikaner Kloster zu Danzig zu zahlen. Hier nächst wurden den Deputirten der Stadt Dirschau den verfallenen Kloster Gebäude und zwar
a – das eigentliche höchst baufällige Kloster Gebäude mit Ausnahmen des
Kreuz=Ganges, welcher die Sakristey der Kloster Kirche einschließt und der Kirche
verbleibt [nowa karta]
b – des Brauhaus
c – der Pferdestelle
d – der Kuhstelle
e – der Schweinstelle
Zum Abbrechen übergeben, hin bei wird bemerkt, daß zwar im Bericht des Ober
Bauinspektors Steffahny v. 2. Aug. v. J.39, das beim Ausgang der Kirche linker Hand
befindliche Hospital als höchst baufällig angegeben worden ist, da jedoch dieses aus
einer Stube bestehende Hospital nicht füglich abgebrochen werden kann, wenn die
daran stehenden 3 Wohnungen erhalten werden sollen, so wurde dieses Hospital, zu
dessen Zustandsetzung der Hr. Prior Seelau sich bereit erklärte, von der Uebergabe
an die Stadt nur so mehr ausgeschlossen als dieses Gebäude mit den oben gedachten
verfallenen Gebäuden in keiner Verbindung steht.
Zugleich erklärten die Deputierten der Stadt Dirschau sich bereit, die zur Zustandsetzung der Kloster-Kirche erforderlichen Fenster und Ziegel in soweit selbige
aus denen ihnen übergebenen Gebäuden zu entnehmen seien, dem Kirchen Collegio
zu übergeben.
39 Zob. dokument 2.
68
Rafał KUBICKI
Endlich wurde die Kloster-Kirche, das Kirchen Geräthe desgleichen auch den
im Kreutzgange stehende Altar, die darin befindlichen Bilder, dem Kirchen Collegio der römisch. kathol. Kirche übergeben und dem Herrn Probst Lindenblath wird
eröffnet, daß der jedesmalige Pfarrer die Zinsen a 4te Band von den auf Zeisgendorff ingrossirten Capital von 333 rs 30 gr pr. beziehen werde. Das Kirchen Collegium vollzog hierauf das in den Akten enthaltene Inventarium von dem Kirchen
Geräthe zum Anerkenntnis der erfolgten Uebergabe.
Diese Verhandlung wurde nach geschehener Vorlesung genehmigt und unterschrieben.
Thiele, Thiele, Lindenblatt, Prawdzicki Vorsteher, Labusz, Gundisalius Seelau,
Prior Bonaventura Prey, Hippolitus Basendowski Subprior, Ludowikus Jagiellowicz
/Name/ Blinder
3. Akta kasacyjne klasztorów z terenu ówczesnej prowincji
Prusy Zachodnie w zespole aktowym Ministerstwa Wyznań
(Kultusministerium) przechowywane w archiwum w Berlinie
Źródło: GStA PK, I. HA, Rep. 76, Kultusministerium, IV, Katholisch-geistlichen
Angelegenheiten, Bd. 1 (Sekt. 1–6), k. 150–153.
Sposób cytowania źródła: I. HA, Rep. 76, Kultusministerium, IV Sekt. 3, Tit., Nr.
XIII, Nr. [...], Bd. [...]
Dział: Westpreußen, Katholisch-Geistlichen Angelegenheiten Specialia, Klöster,
Stifter, geistliche Ordenskongregationen, Abt. XIII
Nr. 2 Die Angelegenheiten der katholischen Klöster in dem nach dem Tilsiter
Frieden verbliebenen Teile Westpreussen, Bd. I, 1808–1817.
Nr. 3 Die Angelegenheiten der Stifter und Klöster im Departement der Regierung
zu Danzig 1817–1828.
Nr. 7 Die Anfertigung und Einsendung der Personen- und Vermögensverzeichnisse der Klöster im Ober-Präsidial-Bezirk von Danzig, Bd. I, 1817–1827.
Nr. 8 desgl. im Reg. Bez. Danzig, Bd. I, 1828–1836.
Nr. 9 desgl. im Reg. Bez. Marienwerder, Bd. I, 1824–1836.
Nr. 14 [Zisterzienser Kloster zu] Oliva, 1808–1840.
Nr. 19 [Zisterzienser Kloster zu] Oliva, Bd. I–III, 1810–1914.
Nr. 20 Barmherzige Brüder zu Alt Schottland vor Danzig, Bd. I, 1809–1864.
Nr. 21 Brigitten-Nonnen Kloster zu Danzig, Bd. I, 1822–1855.
Nr. 22 Das Dominikaner-Kloster zu Dirschau, die Aufhebung desselben pp. und
Bestimmung über das vorhandene Vermögen, Bd. I, 1818–1842.
Nr. 23 Zisterzienser Kloster Maria Paradies bei Danzig, Bd. I, 1808–1817.
69
Nr. 24 Das Benediktiner Nonnen Kloster zu Zarnowitz und das Norbertiner-Nonnenkloster zu Zuckau, desgleichen die Aufhebung derselben und Bestimmung über
das vorhandene Vermögen Bd. I (1821–1839), Bd. II (1839–1860), Bd. III (1861–
1907).
Nr. 25 Bernhardiner Kloster zu Cadinen.
Nr. 26 Das Karmeliter Manns Kloster zu Danzig, desgleichen die Aufhebung desselben, 1822–1852.
Nr. 27 Das Dominikaner Kloster zu Danzig, desgleichen die Aufhebung desselben und Bestimmung über das vorhandene Vermögen, in spec. zur Einrichtung der
katholischen Kirchensysteme in Danzig, Bd. I, 1814–1837.
Nr. 28 Das Norbertiner-Nonnen-Kloster in Zuckau, desgleichen die Aufhebung
desselben (und Bestimmung über das vorhandene Vermögen), Bd. I, 1826–1835.
Nr. 29 Franziskaner Reformaten zu Neustadt.
Nr. 30 Franziskaner Minoriten Kloster zu Culmsee.
Nr. 31 Reformaten Kloster zu Podgorz.
Nr. 32 Franziskaner Kloster zu Strassburg.
Nr. 33 pusty.
Nr. 34 Augustiner Kloster zu Konitz.
Nr. 35 Das Zisterzienser-Kloster zu Pelplin, die Aufhebung desselben und Bestimmung über das vorhandene Vermögen, Bd. I, 1807–1818.
Nr. 36 Bernhardiner Kloster zu Löbau.
Nr. 37 Pauliner Kloster zu Topolno.
Nr. 39 Reformaten Kloster zu Lonk bei Neumark.
Nr. 39a Beiheft [dotyczy Lonk].
Nr. 40 Kloster der barmherzigen Schwestern zu Culm.
Nr. 41 Das Dominikaner Kloster zu Thorn, die Aufhebung desselben und Bestimmung über das vorhandene Vermögen, Bd. I, 1816–1882.
Nr. 42 Franziskaner Minoriten Kloster zu Culm.
Nr. 43 Collegiat Stift zu Camin.
Nr. 44 Zisterzienser Klosters Pelplin bei Stargard, Bd. I (1823–1851), Bd. II
(1852–1877).
Nr. 45 Kapuziner Kloster zu Rehwalde.
Nr. 46 Benediktiner Nonnen Kloster zu Graudenz.
Nr. 47 Dominikaner Kloster zu Culm, die Aufhebung desselben und Bestimmung
über das vorhandene Vermögen, Bd. I, 1822–1841.
Nr. 48 Bernhardiner Kloster zu Neuenburg.
Nr. 49 Bernhardiner Kloster zu Thorn.
Nr. 50 Kloster zu Jacobsdorf, Bd. I, 1827–1849.
Nr. 51 Benediktiner Nonnen Kloster zu Thorn.
Nr. 52 Bernhardiner oder Reformaten Kloster zu Schwetz.
70
Rafał KUBICKI
Nr. 53 Die Beschwerde des Dominikaners Ernst Büttner über seine Behandlung
im Kloster zu Culm und dadurch herbeigeführte Untersuchung der den geistlichen
Behörden zustehenden Disziplinar-Befugnisse, Bd. I, 1829–1832.
Nr. 57 Errichtung eines Mutterhauses barmherziger Schwestern in Pelplin, Bd. I,
1845–1848.
Rafał KUBICKI
Selected sources concerning the dissolution of the Dominican
monastery in Tczew from the Ministry of Religious Affairs
(Kultusministerium) in Berlin (including the register of records
regarding the suppressions of other monasteries in the territory
of the Province of West Prussia stored therein)
Summary
The present study investigates selected sources concerning the dissolution of a Dominican monastery in Tczew, which have been preserved at the Ministry of Religious Affairs (Kultusministerium), and held at Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz in Berlin. The documentation it
collects indicates that the monastery was suppressed with a cabinet decree of 6 April 1818. As the
original suppression records, before the war kept in a fond at the Chief Administrative Committee
of the Province of West Prussia in Gdańsk (Oberpräsidium der Provinz Westpreußen in Danzig),
have been lost, this data constitutes the only available source regarding these events. In order
to facilitate further study on the fortunes of the monastery and understanding of the approach
adopted by the Ministry of Religious Affairs in documenting the dissolution process, extensive
registers of documents included in the cardboard-bound archival unit related to the dissolution
of the monastery in question have been compiled. The documents which have been published in
their entirety are the following: the inventory of the monastic property, drawn up on 23–24 June
1818, an opinion regarding the state of the monastery’s buildings issued by construction inspector
Steffahny on 2 August 1818, and a report on the seizure of the buildings of 7 June 1819. Additionally, a list has been published of the cardboard-bound archival units concerning the dissolution of
other monasteries from the contemporary Province of West Prussia, collected in the previously
mentioned fond at the Ministry of Religious Affairs. It can be used as a guide to further detailed
study of the suppressions of particular orders and their monasteries in those territories.
Obsady klasztorów gdańskich w raportach
personalnych pruskiego Ministerstwa Wyznań
z lat 1817–1835. Materiały do prozopografii
duchowieństwa zakonnego
na Pomorzu Nadwiślańskim
Niniejsza edycja źródłowa prezentuje raporty o stanie personalnym likwidowanych w Gdańsku konwentów zakonnych, sporządzane na życzenie ówczesnego Ministerstwa Wyznań Królestwa Prus i znajdujące się obecnie w dwóch poszytach
zespołu aktowego o nazwie Kultusministerium, przechowywanego w Geheimes
Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz Berlin1. Szczegółowa analiza tych raportów
została przedstawiona w moim odrębnym artykule, zatytułowanym Klasztory skasowane w okręgu gdańskim w świetle raportów o ich stanie personalnym za lata
1817–1835, zawartym w tomie materiałów pokonferencyjnych inaugurujących
problematykę badań nad dziedzictwem kasat klasztornych na szeroko pojętych
ziemiach polskich2. Ponowne przytoczenie wniosków płynących z tych dociekań
wydaje się zatem całkowicie zbędne, udostępnienie natomiast wszystkich wykorzystanych we wspomnianym studium danych bazowych może się okazać przydatne
do innych rodzajów badań, np. o charakterze biograficznym i prozopograficznym.
Proces stopniowej likwidacji większości klasztorów na obszarze Królestwa Prus,
a zwłaszcza na terenach, które powróciły w jego granice po zakończeniu wojen na1 Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz Berlin (dalej: GStA PK), I. HA, Rep. 76, Kultusministerium, Section 3 – Westpreussen, Abteilung XIII, Nr. 7: Acta betreffend die Anfertigung und Einsendung der
Personen und Vermögens-Verzeichnisse der Kloster im Ober-Präsidial-Bezirk von Danzig 1817–1827 oraz
Nr. 8: Die Anfertigung und Einsendung der Personen und Vermögens- Verzeichnisse der Klöster in Regierungs-Bezirke Danzig 1828–1836.
2 Artykuł zob. w: M. DERWICH (red.), Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie, t. 2: Kasaty na Śląsku Pruskim i na ziemiach
zaboru pruskiego (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia, curavit Marcus DERWICH, Series I: Colloquia,
8/II), Wrocław 2014, s. 351–387.
72
poleońskich, wszczęto na mocy tajnego rozkazu gabinetowego Fryderyka Wilhelma III z 9 VIII 1816 r. Dotyczył on zatem także tych ziem, które kilka lat wcześniej
były wyłączone z obszaru królestwa i tworzyły Wolne Miasto Gdańsk3. Niniejsza
edycja obejmuje dane dotyczące wyłącznie trzech klasztorów i czterech konwentów, znajdujących się po 1816 r. w granicach ścisłej miejskiej jurysdykcji Gdańska.
Były to klasztory: dominikanów, karmelitów oraz pw. Najświętszego Zbawiciela
(brygidek i brygidian, tworzących klasztor – tzw. podwójny – tego zakonu). Tak
zwany okręg gdański (dawniej Wolne Miasto Gdańsk) obejmował co prawda także
klasztor cystersów w Oliwie, Oliwa była jednak odrębną miejscowością, a poza tym
jej raporty zostały już zaprezentowane w osobnej publikacji4. Objęty dużym nadzorem proces likwidacji klasztorów prowadzono w Gdańsku w latach 1817–1835
i z tego też okresu pochodzi 20 publikowanych tu raportów. Tylko w pierwszym
roku raportowania sporządzono je dwukrotnie w ciągu jednego roku. Począwszy od
raportu za 1818 r., były to sprawozdania roczne.
Przedstawiając źródła dotyczące tylko czterech konwentów, utrzymano oryginalną kolejność przytaczania danych, jak również odwzorowano oryginalny układ
tabel oraz ich treści (w języku niemieckim). Należy zaznaczyć, że w ciągu blisko
20 lat raportowania, zwłaszcza w jego wstępnej fazie, tabele zmieniały kilkakrotnie swój wygląd i układ. Zmiany dotyczyły podziału administracyjnego prowincji
Prusy (Zachodnie), przy czym najpierw (od raportu za 1821 r.) klasztory z Gdańska
przypisane były do tzw. nowej części całości tej prowincji („neulandische Theil”),
następnie (od raportu za 1824 r.) do okręgu gdańskiego (Regierungs-Bezirks Danzig) w obrębie zjednoczonej od tego roku prowincji Prusy (Preussen), z zachowaniem jednak informacji o świeżym przyłączeniu tego terytorium do królestwa
(nowa – „neulandische” – część tego okręgu). Zwiększała się też liczba kolumn
w tabelach. Początkowo były to tylko informacje o nazwie klasztoru, nazwisku
przełożonego (przełożonych) konwentu oraz poszczególnych zakonników, ich
wieku, ewentualnej funkcji w strukturach kościoła diecezjalnego, wysokości tzw.
kompetencji, czyli przypadających na poszczególne klasztory środków utrzymania.
Począwszy od raportu za 1819 r., pojawiła się osobna rubryka ze świeckim nazwiskiem zakonnika i osobna z jego imieniem zakonnym. Obok roku urodzenia (która
to informacja zastąpiła dotychczas podawany – nierzadko z błędami – wiek członka
lub członkini konwentu) pojawiła się rubryka z miejscem urodzenia. Dodano także
– co dla nas szczególnie cenne – datę wstąpienia do zakonu, datę zakonnej profesji,
czyli złożenia ślubów zakonnych, oraz status – funkcję w klasztorze. Dane dotyczące dochodów domów umieszczano odtąd w rubryce „Uwagi” („Bemerkungen”).
3 P. P. GACH, Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773–1914, Lublin 1984,
s. 127–128. Por. K. WAJDA, Kasata zakonów i jej oddźwięk społeczny na Pomorzu w XIX wieku, „Studia Pelplińskie”, 18, 1987, s. 99.
4 S. KOŚCIELAK, Skład konwentu cystersów w Oliwie w świetle raportów dla Ministerstwa Wyznań w Berlinie
z lat 1817–1826, „Miesięcznik Archidiecezji Gdańskiej”, 52, 2008, 1–3, s. 199–210.
Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835
73
W następnym raporcie, za 1820 r., zaszła jeszcze jedna modyfikacja. Dochodom
rozłożonym na dwie pozycje – kwot kompetencji i kwot kapitałowych – poświęcone zostały osobne rubryki, a w „Uwagach” umieszczano informacje o zmianach
personalnych (np. zgonach, przejściach do innego konwentu, wyjeździe z kraju)
w ciągu podlegającego raportowaniu roku. Ten typ tabeli utrzymał się już do końca
nadzoru nad stanem osobowym konwentów, czyli do 1835 r.
Pisma przewodnie (jednak nie wszystkie) zostały opatrzone numerami nadanymi
w pruskiej (ministerialnej) registraturze. W edycji uwzględniono także inną korespondencję dotyczącą poszczególnych raportów. Należy zauważyć, że początkowo pisma przewodnie i korespondencja obfitowały w informacje o trudnych do
rozwiązania problemach. Z czasem jednak stały się krótkie i zdawkowe, najprawdopodobniej z roku na rok powielane przez tych samych urzędników. W tej edycji źródłowej pominięto załączony do raportu za 1819 r. pakiet inwentarzy mienia
klasztorów prowincji zachodniopruskiej, w tym także objętych niniejszą edycją placówek. Jest to bardzo obszerny materiał o zupełnie innym charakterze, dlatego też
zostanie opracowany osobno. Wszelkie wątpliwości co do treści zapisów zasygnalizowano znakami zapytania. Przyjęto zasadę dokładnego odwzorowania zapisów
nazwisk oraz nazw geograficznych, chociaż zdarzają się pośród nich istotne nawet
zniekształcenia. Zalecane w takim przypadku naprawianie tekstu zatarłoby jednak
nonszalancję i niekompetencję pruskich urzędników, którzy z daleko posuniętą
swobodą traktowali otrzymywane, zapewne na piśmie, dane. Wyjaśnienie nazw
geograficznych oraz sprostowanie najbardziej przekręconych nazwisk zakonnic
i zakonników podano w porządku alfabetycznym pod tabelami, jednak z zachowaniem zasady, że tylko nowa nazwa czy jej szczególna modyfikacja (przekręcenie)
wymagają ponownego objaśnienia. Z kolei o mniej rażących niekonsekwencjach
sporządzających zapisy urzędników, np. w odniesieniu do wieku lub dat urodzenia
zakonników, informują umieszczone w nawiasach wykrzykniki.
Stan zachowania poszytów należy ocenić jako dobry. Jednostki archiwalne przechowywane obecnie w Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz sporządzono w sposób właściwy aktom z pruskich registratur pierwszej połowy XIX w. Stanowią one zbiór zszytych razem dokumentów o formacie A4, oprawionych w sztywną
okładkę tekturową w kolorze niebieskim. Część opisu na przedniej stronie okładki
wykonano za pomocą druku. W ten sposób umieszczona została na niej nazwa ministerstwa, jego wydział, a także, czasami, sygnatura. Pozostałe elementy opisu,
w tym tytuły teczek, sporządzono ręcznie, w języku niemieckim, z charakterystyczną dla pierwszej połowy XIX w. neogotycką manierą. Informacje nadane w miejscu
przechowywania, w archiwum, umieszczono na białych naklejkach. Dokumentują
one także obieg archiwalny tych poszytów. Do sporządzenia poszczególnych raportów i inwentarzy, a także większości pism przewodnich, użyto dobrej jakości
papieru, tzw. czerpanego. Niestety, oba poszyty nie zostały jak dotąd spaginowane,
74
a zatem ich identyfikacji i lokalizacji danych wewnątrz jednostek może służyć jedynie data raportu (numer i data pisma przewodniego i innej korespondencji).
Zaprezentowane w niniejszym tomie raporty personalne trzech gdańskich klasztorów są nie tylko świadectwem stopniowego zamierania tych prężnych niegdyś
konwentów; mogą posłużyć także do charakterystyki życia zakonnego wewnątrz
klasztorów (np. oceny długości nowicjatu, rodzajów funkcji zakonnych, aktywności wewnątrz i na zewnątrz placówek), jak również znakomicie nadają się do badań
nad prozopografią duchowieństwa zakonnego w tej części dawnych Prus Królewskich. Dane osobowe wynikające z raportów stanowią uzupełnienie dla już wydanych drukiem leksykonów i zestawień obsad klasztornych5.
5 Das Totenbuch des St. Brigittenklosters zu Danzig, wyd. R. FRYDRYCHOWICZ, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins”, 54, 1912, s. 189–222. Zob. także M. BORKOWSKA, Leksykon zakonnic polskich
epoki przedrozbiorowej, t. 1: Polska Zachodnia i Północna, Warszawa 2004; G. KLOSKOWSKI, Nekrolog dominikanów z Gdańska i Tczewa, „Miesięcznik Archidiecezji Gdańskiej”, 51, 2007, 7–9, s. 395–413; IDEM,
Zakonnicy i zakonnice archidiakonatu pomorskiego w nekrologu cystersów pelplińskich z XVIII w., ibidem,
52, 2008, 4–6, s. 333–337; IDEM, Brygidianie i brygidki konwentu gdańskiego w dobie potrydenckiej, ibidem,
10–12, s. 669–724.
75
I.HA, Rep. 76 Kultusministerium, IV. Sekt. 3 Abt. XIII Klöstern
Nr. 7: Acta betreffend: die Anfertigung und Einsendung der Personen und
Vermögen Verzeichnisse der Klöster im Ober-Präsidial-Bezirk von Danzig vom
August 1817 bis August 18276
[1]
[znak pisma w registraturze] II 7158
An Ein Königl[iches] Hochverdientes Ministerium des Inneren7.
Einem Königl[ichem] Hochverdientem Ministerio des Inneren ermangele ich
nicht auf die Ihre Verfügung vom 3-en December a[nno] p[roximo] anliegend die
erforderte Übersicht des Personal Bestandes von den Klöstern des Culmen und Michelauer Kreises, so wie das hiesigen Territorii, nach dem die diesfällig erforderten
Nachrichten nummehro eingegangen für das halbe Jahr vom 1-ten Januar bis zum
1-ten July d[ieser] J[ahre] gehorsamsten überreichen.
Danzig den 19-ten August 1817.
Schön8.
Schten. (?) den 27 Aug. [18]17, Schmedding9
Ad Acta Berlin die 29. 8. 17
6 Ostatni raport w tej teczce dotyczy 1826 r., a jedynie pismo przewodnie do ostatniego z tych raportów
wystawiono w 1827 r.
7 Ten adres w oryginalnym zapisie umieszczono w lewym dolnym rogu, ale dla przejrzystości w niniejszej
edycji został przeniesiony do nagłówka pisma. Zgodnie z tą zasadą opracowano także następne raporty.
8 Theodor von Schön, nadprezydent. Podpis w prawym dolnym rogu.
9 Parafka z nazwiskiem referenta, postawiona po lewej stronie, w środkowej cześci karty. Urzędnik niezidentyfikowany.
76
Übersicht des Personal Bestandes von den Klöster des Culmer und Michelauer
Kreises, so wie des Danziger Territoriums pro Januar bis Juni 181710.
Namen
des Klosters
Namen der Abte, Prioren, Mönchen
(Nonnen)
Alter
Derselben
Mönchs Klöster
Carmeliter-Kloster
zu Danzig
Ob und welche Mönche
als Pfarrer und bei welchen
Kirchen sie angestellt worden sind
Ist keiner angestellt
1. Donatus Grunau, Prior
2. Dominicus Kegler, Exprovinzial
3. Aegidius Jagermann, Supprior
4. Simon Gurski, Priester
5. Lucas Czapkowski Deutsch
Prediger
6. Nazarius Dramżkowski*, Polnisch
Prediger
7. Josephus Wunder, Mitbruder
42
77
64
58
29
32
39
Dominikaner-Kloster
zu Danzig
Keine
1. P. Gundisalvus Seelau, Prior
2. Urbanus Kunkiewicz, Exprovinzial
3. Dominicus Krüger, Sacristianus
4. Albertus Skajewski
5. Bernardus Belgard
6. Casimirus Kurowski, Promotor
7. Romualdus Schönkin, Deutsche
Prediger
8. Onuphrius Gadzewski, Polnische
Prediger
9. Antonius Langa
10. Josephus Głowczewski
11. Hermanus Krusa, Layenbruder
12. Florianus Balga
Layenbruder
46
75
46
64
59
40
38
40
25
24
66
60
Bei einer andern Kirche
ist von diesem Personal
niemand angestellt
St. Brigitta-Mönchs-Kloster
zu Danzig
Jacob Müller, Prior
Matthaeus Hohmann, Prediger
Thadeus Zawornitzki dessgl.
Thomas Borduhn, Prokurator
53
54
46
71
10 U spodu dopisano odręcznie: „Es nach den Spezial Nachweisungen richtig zusammen getragen, Mendau
/Piedel”.
77
Ob sie eine Competenz aus Staats-Cassen oder andere Cassen beziehen
Betrag der jährlichen
Competenz
Rt. gl. den.11
Erhält keine Competenz
Von Kl. Behlkau**, worauf 32484 fl. sol (?) haften erhält, das Kloster aus
der Königl. Regierungs Haupt-Casse, quartaliter eine Competenz mit 37 rt.,
45 gl. jahrlich vorvverrächnte Competenz ist von 1807 bis 1814 dem Kloster
nicht gezahlt wurden
150 / – / –
Dasselbe bezieht von der hiesigen Königl. Reg. Haupt-Casse eine Competenz von und von der hiesigen Cammerei Casse soll es beziehen
ist von derselben aber nur zu beziehen angewiesen
441 / 70 / 15 ¾
362 / 5 / –
161 / 29 / –
11 Skróty dotyczą: talarów, groszy i denarów.
78
cd. tabeli ze s. 76–77
Namen
des Klosters
(Nonnen)
Alter
Derselben
Magdalena Lademann, Vorsteherin
Ursula Grentz*
Constantia Reichel
Elisabeth Nethki
Christina Nethki
Theresia Kuhn
Agnes Halb
57
64
53
51
47
43
73
Nonnen Klöster
St. Brigitta-Nonnen-Kloster
zu Danzig (eine
Abtheilung des
Mönchs-Klosters
gleiches Namens)
Ob und welche Mönche
als Pfarrer und bei welchen
Kirchen sie angestellt worden sind
Namen der Beichtväter und
den übrigen männlichen
Kloster Geistlichen mit
Benennung ihrer Charge
Prior und Beichtvater Jacob
Müller 53 Jahr12
OBJAŚNIENIA
Nazwiska (*):
Dramżkowski – Drążkowski Nazarius (Walenty)
Grentz – Gręca Urszula (Anna)13
Miejscowości (**): Klein Behlkau – Bielkówko
[2]
[znak pisma w registraturze] 3033
Den Königl[ichen] Preussl[ichen?]-Staats Minister
Ritter mehrerer hohen Orden Herrn
v[on] Altenstein Excellenz14.
Ehrw[ürdige] Excellenz ermangele ich nicht in Gefolge einer Bestimmung des
Königlichen Ministerii des Inneren vom 3 Decembr. 1816 die Übersicht des Personal Bestandes von den Klöstern des Culmen und Michelauer Kreises, so wie des
hiesigen Territorii, für das halbe Jahr vom 1 Juni (!) 1817 bis zum 1 Januar 1818 in
das Anlage zu überreichen. Ich bemerke dabei, dass aussen den in der beiliegenden
Nachweisung aufgeführten geistlichen Kongregationen in Kreisen Culm und Michelau.
12 Wymieniono w tym miejscu raz jeszcze wszystkie nazwiska i dane męskiego konwentu, zaprezentowane
już powyżej w części tabeli dotyczącej klasztorów męskich.
13 Zob. M. BORKOWSKA, Leksykon zakonnic, s. 262; G. KLOSKOWSKI, Brygidianie i brygidki, s. 698.
14 W oryginale adresat umieszczony w lewym dolnym rogu. Karl Sigmund vom Stein zum Altenstein
(1770–1840), pruski polityk, minister oświaty w latach 1817–1838. Zob. W. CZAPLIŃSKI, A. GALOS, W. KORTA,
Historia Niemiec, Wrocław 1981, s. 791.
79
Ob sie eine Competenz aus Staats-Cassen oder andere Cassen beziehen
Competenz
Rt. gl. den.11
Die beim Mönch-Kloster gleiches Namens aufgeführte Competenz wird zum
gemeinschaftlichen Unterhalt verwandt
1. noch ein so genanntes Missionarien-Konvent zu Culm15 – presbÿterorum saeculorium missionis – aus 6. Welt-geistlichen bestehend nachwies, diese haben jedoch
keine Mönchs-Gelübde abgelezt und sie besorgen unter direction ihres Superior des
Probst Weinreich den Pfarr Gottesdienst in den Kirchen zu Culm und Schöneich16
so wie den Unterrichts in dem bischoflichen Priester-Seminario zu Culm, welches,
seit 1678, von ihren Missionarien-Kongregation aus Frankreich nach Preussen kam,
mit dem gedachten Missionarien-Konvente vernimmt ist.
2. ein Kloster den barmherzigen Schwestern – ordinis Sancti Joannis de Deo – zu
Culm17, das aus 4. Mitgliedern besteht, welche seit 1772, in seinen freien Besitze
ihres Gutes in Gemässheit der vor Friedrich II zu Gunsten des Kloster dieses Ordens
und der Windemuths Andre[as] der Pfarrer ausgesprochenen Exemption, geblieben
sind.
15 Zachowano pełne brzmienie pisma przewodniego, w którym szeroko omawiane były problemy klasztorów niegdańskich, w tym prowadzących seminarium duchowne w Chełmnie misjonarzy św. Wincentego
à Paulo. Jak widać z tej korespondencji, klasztory gdańskie nie sprawiały władzom pruskim większych kłopotów.
16 Szynych koło Chełmna.
17 Był to klasztor Sióstr Miłosierdzia, inaczej wincentek, w Chełmnie.
80
Da des Rescript vom 3. Decbr. 1816 sich nicht auf diese geistliche Kongregationen (ad. 1 und 2.) bezieht, so sind die Nachweisungen des Personal-Bestandes
bisher nicht erfordert worden.
Rücksichts der in Kloster Lonck18 und Lebau19 befindlichen Novitzer Anton Makowski (No. VI. 15) und Marcellus Tarzycki (VII, b.) habe ich, vor dem Weichbischofe v. Wilkxycki20 Auskunft über die Heimats und Qualification zum geistlichen
Stande erfordert, indem es eine, nach dem Erlasse vom 3te Dcbr 1816 nöthig scheint,
dass diese Novitzer aus den Klöstern entfernt und falls sie die zum weltgeistlichen
Stande nöthigen Fähigkeiten haben ihren wenn sie Einländer sind, die Gelegenheit
zum Studium auf dem Gymnasium zu Conitz erleichtet werde.
Übersicht des Personal Bestandes von den Kloester des Culmer und Michelauer
Kreises, so wie des Danziger Territorii pro Juli bis Decbr. 181727.
Namen des Kloster
Namen der Abte, Prioren,
Mönchen
Alter
Derselben
Mönchs-Klöster
Karmeliter-Kloster
zu Danzig
Ob und welche Mönche als Pfarrer
und bei welchen Kirchen sie angestellt worden sind
Keine
2. Dominicus Kegler,
Exprovinzial
3. Aegidius Jagermann,
Subprior
4. Simon Gorski, Priester
5. Lucas Czapkowski
Deutsche Prediger
6. Nazarius Daczkowski*
Polnische Prediger
43
77
64
58
29
32
41 (!)
Dominikaner-Kloster zu
Danzig
Keine
1. P. Gundisalvus Seelau,
Prior
2. Urbanus Kunkiewitz,
Exprovincialis
47
76
18 Klasztor reformatów w Łąkach Bratiańskich.
19 Klasztor bernardynów w Lubawie.
20 Jan Wilkszycki (Wilksycki) (1763–1831), w latach 1817–1831 sufragan chełmiński, zob. P. NITECKI,
Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965–1999. Słownik biograficzny, Warszawa 20002, s. 482.
21 Zob. M. BORKOWSKA, Leksykon zakonnic, s. 252.
22 Klasztor benedyktynek w Chełmnie.
81
Zu Beters (?) den Nonnen Barbara Podgorska21 – Nr 9 in Benedictinnen Kloster
zu Culm22 und Marianna Goczkowska23, Nr 19 in Benedictinen Kloster zu Thorn24
– welche vor dem in Allgemeiner Landrecht Thl. II Tit. II & II62 bestimmten 21.
Jahre zur Ablegung des Kloster-Gelübdes zugelassen worden, jedoch nach vor Wieder-einführung der Preusssichen Gesetze in Culmer Lande – habe ich eine nahern
Untersuchung über die Gesetzmässigkeit des abgelegten Kloster-Gelübdes veranlasst, derer Resultat mich zu weitern Massregeln bestimmen wird25.
Danzig den. 4 Marz 1818. Schön26.
Ob sie eine Competenz aus Staats-Cassen oder andere cassen beziehen
Competenz
Rt. gl. den.
Keiner
Das Gut Klein Behlkau war dem Kloster für 32484 fl. verpfändet, es ist solches
als fernerlases Gut dem Fiscus zugeswachsen worden, da die Erben des Verpfänders Jacobo Klenski* mit ihrem Anspruchen praecludirt sind und das Kloster
erhält aus der Einkauften dieses Guts eine jährlich Competenz
150 / – / –
23 Tej mniszki wspomniany Leksykon zakonnic M. Borkowskiej nie wymienia.
24 Klasztor benedyktynek w Toruniu.
25 Na marginesie tego tekstu znajduje się kilka niestarannie i nieczytelnie zapisanych uwag.
26 Adnotacja w prawym dolnym rogu, zob. przyp. 8.
27 Adnotacja pod spodem: „Nach den Spezialien richtig gefertigt, Behr”.
82
Namen des Kloster
Namen der Abte, Prioren,
Mönchen
Alter
Derselben
3. Dominicus Kruger (!),
Sacristianus
5. Bernardus Belgard
6. Casimirus Kurowski,
Promotor
7. Onuphrius Gadszewski*
Polnische Prediger
8. Romualdus Schönkin,
Deutsche Prediger
9. Antonius Langa
10. Josephus Glowczewski
11. Hermanus Kruza
12. Florianus Balga
47
65
60
41
41
38
26
25
67
61
St. Brigitta-Mönchs-Kloster zu Danzig
Keine
1. Jacob Müller, Prior
2. Mattheus Hohmann,
Prediger
3. Thadeus Zavornitzki
Prediger
4. Thomas Borduhn, Procurator
53
54
46
71
B. Nonnen-Klöster
Nahmen der Beichtväter und der
übrigen mänlichen Kloster Geistlichen mit Benennung ihrer Charge
1. Jacob Müller Beichtväter28
zu Danzig
1. Magdalena Lademann,
Priorin
2. Ursula Grentz
3. Constantia Reichel
4. Elisabeth Nothki
5. Christina Nothki
6. Theresia Kuhn
7. Agnes Halb
OBJAŚNIENIA
Nazwiska (*):
und bei welchen Kirchen sie angestellt worden sind
57
64
53
51
47
43
73
Daczkowski – Drążkowski Nazarius (Walenty)
Klenski – Kliński Jakub, szlachcic29
Gadszewski – Gadzewski Onufry
28 I pozostali członkowie męskiego konwentu.
29 Klińscy byli szlachtą z okolic Kościerzyny, zob. P. PRAGERT, Herbarz szlachty kaszubskiej, t. 3, Gdańsk
2009, s. 83–87.
83
Ob sie eine Competenz aus Staats-Cassen oder andere cassen beziehen
Competenz
Rt. gl. den.
Der Kloster bezieht von der hiesigen Regierungs Haupt Casse eine Competenz
vor und von den hiesiger Cammerei Casse soll es beziehen ist von derselben aber
nur zu beziehen angewiesen
441 / 70 / 15 ¾
365 / 3 / –
161 / 29 / –
Die beim Mönch-Kloster gleichen Namens aufgeführte Competenz wird zum
gemeinschaftlicher Unterhalt verwandt
84
[3]
[brak znaku pisma]
Berlin, den 20 Juni 1818.
An der Königl[ichen] Wirklich[en] Geheimen Raths und Oberpräsidenten Herrn
von Schön.
Exzellenz in Danzig.
Im th. eines auf der Bericht vom 4 Marz r[ecentiori?] J[ahre], mit welchem Sie
der Übersicht des Personal-Bestandes vom den Klöstern des Culmer und Michelauer Kreises, so wie des dortigen Territorii für des halbe Jahr vom 1 Juni 1817 bis zum
1 Januar 1818 eingereicht haben folgenandes eröffnet:
1. das sogennante Missionarien Convent zu Culm ist als sekulariesieret nicht anzusehen.
2. über das Kloster des barmherzigen Schwestern daselbst ist nähere Auskunft
zu geben, da diese Stiftung der Klage bedürftig und nach ihren rechtfähigen Zwelle
derselben auch Werth zu sein scheint.
3. Mit der, rechtsfähig als ein Kloster Lonck und Laeblau befindlichen Novitzen,
geäusserten Ansicht und dem herrnach amgeleiteten Verfahren ist das Ministerium
einversenden.
General Nachweisung des Personal Bestandes der Kloester des Culmer-,
Michelauer und Danziger Territorii pro 1818.
Namen des Kloster
Alter
Derselben
2. Dominicus Kegler, Exprovincial
3. Aegidius Jagermann, Subprior
4. Lucas Czapkowski Deutsch Prediger
5. Nazarius Draczkowski, Polnisch Prediger
44
78
65
30
34
42
1. Gundisalvus Seelau, Prior
48
Mönchs-Klöster
Carmeliter-Kloster
zu Danzig
Dominikaner-Kloster zu Danzig
85
4. Über der Ansachen der Nonnen Barbara Podgorska in das benediktinner Kloster zu Culm und Mariana Goczkowska in das benediktiner Kloster zu Thorn wird
der weitere Bericht anmercket.
5. Zu Aufhebung des Klosters Oliva30 und Carthaus31 mit Anwandlung seines
derselben in eine Klosters zur Versorgung ausgedienter Hülfe bedürftigen Geistlichen dergleiche zu Crossen32 im Ermlande besteht ist, unter Beirath der Herrn Fürstbischoffs33, ein tatwar (?) zu machen.
[podpis nieczytelny]
Ein Königlich Hochlöbliches Ministerium der Geistlichen Angelegenheiten in
Berlin.
Einem Königl[ichen] Hochlöblichen Ministerio der Geistlichen Angelegenheiten
beehre ich mich in Gemässheit der Verfügung des Königlichen Ministerii des Inneren vom 3 Dezember 1816 die General Übersicht des Personal Bestandes der
Klöster in dem Culmer und Michelauer Creise sowie des Danziger Territorii, für das
Jahr 1818 anliegend ganz gehorsamst zu überreichen.
Danzig, den 27 April 1819.
Schön34.
Ad Acta Berlin 13. 5. 19.
und bei welchen Kirchen sie angestellt
worden sind
Ob sie eine Competenz aus Staats Kassen oder andere Kassen beziehen
Keine
Keine
Keine
Aus den Einkunften des Guts Klein
Behlkau erhält das Kloster
eine jährliche Competenz
Betrag der jährlicher
Competenz
Rt. gl. den.
150
30 Klasztor cystersów w Oliwie.
31 Klasztor kartuzów, Kartuzja Kaszubska.
32 Krosno koło Ornety na Warmii.
33 Joseph Hohenzollern-Hechinger (1776–1836), biskup warmiński w latach 1817–1836, zob. P. NITECKI,
Biskupi, s. 150–151.
34 Zob. przyp. 8.
86
Namen des Kloster
Alter
Derselben
2. Urbanus Kunkiewicz, Exprovincial
4. Dominicus Krüger, Sacristianus
5. Onuphrius Gadzewski,
Polnische Prediger
6. Casimirus Kurowski, Promotor
7. Romualdus Schönkin, Deutsche Prediger
8. Antonius Langa
9. Josephus Glowczewski
10. Hermanus Kruza
11. Florianus Balga
77
66
48
42
42
40 (!)
27
25 (!)
68
62
1. Jacob Müller, Prior und Prediger
2. Mattheus Hohmann, Prediger
3. Thadeus Zavornitzki, Prediger
4. Thomas Borduhn, Procurator
53
54
46
71
1. Magdalena Lademann, Priorin
2. Ursula Grentz
3. Constantia Reichel
4. Elisabeth Nethki
5. Christina Nethki
6. Theresia Kuhn
7. Agnes Halb
57
64
53
51
47
43
73
St. Brigitta-Mönchs-Kloster
zu Danzig
B. Nonnen Klöster
zu Danzig
87
und bei welchen Kirchen sie angestellt
worden sind
Ob sie eine Competenz aus Staats Kassen oder andere Kassen beziehen
Betrag der jährlicher
Competenz
Rt. gl. den.
Keine
Das Kloster soll aus hiesigen Regierungs-Haupte Kasse beziehen eine
Competenz von
Von der hiesigen Kämmerei Kasse
Es bezieht aber nur
441 / 70 / 15 ¾
Namen der Beichtväter und der übrigen
männlichen Klostergeistlichen, mit
Benennung ihrer Charge
Jacob Müller, Beichtvater, Prediger und
Prior, etc.
Die bei dem Mönchs-Kloster dieses
Ordens aufgeführte Competenz ersteckt sich auch auf dieses Kloster
365 / 5 / –
161 / 29 / –
88
[4]35
Übersicht des Personal Bestandes in den Klöstern des Culm- und Michelauer
Kreises, so wie des Danziger Territorii pro Anno 1819.
Namen
des Klosters
Laufende
Nummer
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
1.
2.
Grunau
Kegler
Donatus
Dominicus
1775
1740
3.
4.
5.
Jagermann
Czapkowski
Draczkowski
Aegidius
Lucas
Nazarius
1753
1788
1785
6.
Wunder
Josephus
1777
Putzig**
Ehrenberg
in Böhmen
Braunsberg **
Danzig
Turzenko**
bei Thorn
Heilsberg**
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
Seelau
Kunkiewicz
Krüger
Skajewski
Kurowski
Gadzewski
Schönkin
Langa
Glowczewski
Kruza
Balga
Prey
Bassendowski
Teichert
Jagielowicz
Gundisalvus
Urbanus
Dominicus
Albertus
Casimirus
Onuphrius
Romualdus
Antonius
Josephus
Hermanus
Florianus
Bonawentura
Hypolytus
Coelestinus
Ludovicus
1771
1742
1771
1753
1777
1777
1779
1792
1793
1751
1757
1768
1750
1764
1775
Neustadt**
Schwetz**
Neustadt
Alt Schotland**
Zuckau**
Wyschin**
Starszyn**
Swarżau**
Wierchoczyn**
Borzystkowo**
Gory**
Alt Schotland
Damrau**
Wartenburg **
Neustadt
1.
2.
3.
Müller
Hohmann
Zawornitzki
Jacobus
Matthaeus
Thadeus
1765
1763
1771
Braunsberg
Braunsberg
Putzig
Mönchs-Klöster
Carmeliter
Kloster in Danzig
Dominicaner
Kloster
in Danzig
Brigitta Mönchs
Kloster
35 Brak osobnego pisma przewodniego. Niniejszy raport następował jednak po grupie inwentarzy i oszacowań dotyczących także trzech klasztorów gdańskich.
89
Professionsjahr
Datum des
Eintrichts
in das Kloster
Klosterliches Verhältniss
Bemerkungen
Das Kloster bezieht keine Kompetenz
aus Staats- oder anderweitigen Kassen
1793
1767
1792
1766
Prior
Exprovinzial
1773
1809
1812
1772
1808
1811
–
1810
Subprior
Deutscher Prediger
Polnischer
Prediger
Mitbruder
Das Kloster bezieht aus den Einkunften
des Guts Kl. Behlkau eine jahrliche Competenz
von 150 rtl.
1788
1760
1791
1774
1794
1795
1804
1812
1812
1793
1794
1785
1769
1786
1794
1787
1759
1790
1773
1793
1794
1803
1811
1811
1793
1793
1784
1768
1785
1793
Prior
Exprovinzial
Sakristian
–
Promotor
Polnische Prediger
Deutsche Prediger
Laicus
Laicus
Laicus
Laicus
Aus dem aufgehobenen Dominikaner
Kloster zu
Dirschau**
Das Kloster soll aus der hiesigen Regierungs-Haupt Kasse beziehen eine Kompetenz
von 441 rtl. 70 g. 15 ¾ d.; von der hiesigen
Kämmerei 365 rt. 5 gl., von dieser Summe
bezieht es aber nur 161 rt. 29 gl.
1783
1783
1791
1782
1782
1790
Prior und Pfarer
Prediger
Prediger
90
Namen
des Klosters
Laufende
Nummer
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
4.
Borduhn
Thomas
1744
Heilsberg
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Lademann
Grentz
Reichel
Nethki
Nethki
Kuhn
Magdalena
Ursula
Constantia
Elisabeth
Christina
Theresia
1760
1755
1766
1769
1771 (!)
1778
Danzig
Mühlbanz**
Danzig
Danzig
Danzig
Schönau**
im Ermland
Nonnen-Klöster
Brigitta Nonnen
Kloster in Danzig
OBJAŚNIENIA
Miejscowości (**): Alt Schotland – Stare Szkoty (obecnie dzielnica Gdańska)
Borzystkowo – Borzyszkowy (koło Bytowa)
Braunsberg – Braniewo
Damrau – Dąbrowa (najprawdopodobniej koło Tucholi)
Dirschau – Tczew
Ehrenberg – (Dolni) Krecany (miasto w Czechach, Rudawy)
Gory – miejscowość niezidentyfikowana
Heilsberg – Lidzbark Warmiński
Mühlbanz – Miłobądz koło Tczewa
91
Professionsjahr
1780
Datum des
Eintrichts
in das Kloster
1779
Klosterliches Verhältniss
Bemerkungen
Prokurator
Die verstehend nachgewiesen Kompetenz
erstreckt sich auf dieser Kloster.
Die Ordensbrüder des Mönchs-Kloster versehen
als Beichtväter und Prediger hier
den Gottendienst
1782
1781
1787
1793
1793
1797
1781
1780
1786
1792
1792
1796
Priorin
Ordens-schwester
Ordens-schwester
Ordens-schwester
Ordens-schwester
Ordens-schwester
Neustadt – Wejherowo
Putzig – Puck
Schönau – wieś w rejonie Bartoszyc na Warmii, obecnie nie istnieje
Schwetz – Świecie
Starszyn – Starzyno (koło Pucka)
Swarżau – Swarzewo (koło Pucka)
Turzenko – Turzno (koło Torunia)
Wartenburg – Barczewo
Wierchoczyn – Wierzchucino (koło Pucka36)
Wyschin – Wysin (koło Kościerzyny)
Zuckau – Żukowo
36 Może chodzić także o Wierzchucin koło Tucholi lub Wierzchucin Królewski koło Bydgoszczy.
92
[5]
An Ein Königliches Hochlöbliches Ministerium der Geistlichen Unterrechts- und
Medizinal Angelegenheiten in Berlin.
E[ue]r Excellenz habe ich die Ehre die Nachweisung von dem Personal-Bestande
der in den wieder erworbenen Theilen dieser Provinz den Kreisen Culm und Michelau und dem Danziger Territorio befindlichen Klöster für das Jahr 1820, in der
Anlage ganz ergebenst zu überreichen.
Zugleich muss ich ergebenst ein Entschuldigung bitten, wenn in der gegenwärtigen Nachweisung, aus Mangel hier reichen der Angaben seitens der Klöster die
Layenbrueder von den Priestern nach nicht durchgehends gesondert sind. Damit
solches jedoch für die Folge geschuhen können ist bereits das erforderliche an die
Klöster verfügt worden.
Danzig, den 15 März 1821.
Schön.
Ad acta Berlin 26. 4. 21
Übersicht des Personal Bestandes in den Klöstern des Culm- und Michelauer
Kreises, so wie des Danziger Territorii pro Anno 1820.
Mönchs-Klöster.
Namen
des Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Profession-Jahr
1. Grunau
2. Kegler
3. Jagermann
4. Czapkowski
5. Drążkowski
Donatus
Dominicus
Aegidius
Lucas
Nazarius
1775
1740
1753
1788
1785
Putzig
Ehrenberg
Braunsberg
Danzig
Turczenko**
1793
1767
1773
1809
1812
1. Müller
Jacobus
1765
Braunsberg
1783
2. Hohmann
3. Zawornitzki
4. Borduhn
Matthaeus
Thadaeus
Thomas
1763
1771
1744
Braunsberg
Putzig
Heilsberg
1783
1791
1780
Carmeliter
Kloster in Danzig
Brigittiner Mönchs
Kloster in Danzig
Datum des
Eintrichts
in das
Kloster
1792
1766
1772
1808
1811
1782
1782
1790
1779
Klösterliches
Verhältniss
Betrag der Competenz, welche das
Kloster aus Königlichen oder andern
Kassen beziehet
Keine, sondern lebt
von Almosen und
freywilligen Gaben
Betrag
der Mess-Kapitalien des
Klosters
Von der Haupt Kasse
der hiesigen Regierung 441 rt. 70 gl.
15 ¾ den.
800 rt.
12209 rt.
67 ½ gl.
Prior
Exprovinzial
Supprior
Deutsch Prediger
Polnisch
Prediger
Prediger und Beichtvater der Nonnen
Prediger
Prediger
Procurator
93
Spezielle Bemerkungen
der Veränderungen seit
dem ersten Januar 1820 ob
durch Versetzung Ableben
etc.
94
Namen
des Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Profession-Jahr
1. Krüger
2. Skajewski
3. Seelau
4. Kurowski
5. Gadziewski (!)
6. Schönkin
7. Lange
8. Glowczewski
9. Prey
10. Bassendowski
11. Teichert
12. Jagiellowitz
Dominicus
Albertus
Gundisalvus
Casimirus
Onuphrius
Romualdus
Antonius
Josephus
Bonawentura
Hypolytus
Coelestinus
Ludovicus
1771
1753
1771
1777
1777
1779
1792
1793
1768
1750
1764
1775
Neustadt
Altschotland
Neustadt
Zuckau
Wyschin
Starzyn
Swarzau
Wierzchoczyn
Altschotland
Damrau
Wartenburg
Neustadt
1791
1774
1788
1794
1795
1804
1812
1812
1785
1769
1786
1794
1. Lademann
2. Grentz
3. Reichel
4. Nethki
5. Nethki
6. Kuhn
Magdalena
Ursula
Constantia
Elisabeth
Christina
Theresia
1760
1755
1766
1769
1772 (!)
1778
Danzig
Mühlbanz
Danzig
Danzig
Danzig
Schönau
1782
1781
1787
1793
1793
1797
Dominicaner
Kloster
in Danzig
Nonnen-Klöster
1. Brigittiner
Nonnen Kloster in
Danzig
OBJAŚNIENIA
Miejscowości (**): Turczenko – Turzno (koło Torunia)
Datum des
Eintrichts
in das
Kloster
Klösterliches
Verhältniss
1790
1773
1787
1793
1794
1803
1811
1811
1784
1768
1785
1793
Prior
Professor
Beichtvater
Promotor
Polnischer Prediger
Deutsch Prediger
Choralist
Choralist
Subprior
Kloster-geistliche
Kloster-geistliche
Choralist
Betrag
Betrag der Comder Messpetenz, welche das
Kloster aus König- -Kapitalien des
Klosters
lichen oder andern
Kassen beziehet
150 rt. zeiht das
Kloster der hiesigen
Kämmerei-Kasse jährlich und
milde Almosen unterstützen das Kloster
Priorin
Ordens-schwester
Ordens-schwester
Ordens-schwester
Ordens-schwester
Ordens-schwester
der Veränderungen seit
dem ersten Januar 1820 ob
durch Versetzung Ableben
etc.
Aus dem aufgehobenen
Dominikaner Kloster
zu Dirschau
Von dem hiesigen
Staat-Kämmerei
Kasse 161 rt. 29 gr.
1781
1780
1786
1792
1792
1796
95
Keine
96
[6]
Medizinal Angelegenheiten in Berlin
Einem Königlichen Hohen Ministerio der Geistlichen Unterrichts- und Medizinal
Angelegenheiten habe ich die Ehre die Nachweisung von dem Personal-Bestande
der Klöster in dem diesseitigen Ober Präsidial Bezirk, sowohl für den wieder erworbenen als den altlandischen Theil der Provinz Westpreusssen pro 1821 in der Anlage
ganz ergebenst zu übersenden.
Danzig, den 15 März 1822.
Schön.
Ad Acta Berlin 1822.
General Nachweisung des Personal Bestandes in den Klöstern des Neulandischen
Theils der Provinz Westpreussen pro 1821.
Namen
des Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
1. Lademann
Agn[es!]
2. Grentz Anna
Magdalena
1760
Danzig
1782
Ursula
1755
Mühlbanz
1781
3. Reichel
M[aria] T[heresia]
4. Netke
A[nna] M[aria]
5. Netke
A[nna] C[atharina]
6. Kuhn Joa[nna]
Jos[epha]
Constantia
1766
Danzig
1787
Elisabeth
1769
Danzig
1793
Christina
1772
Danzig
1793
Theresia
1771 (!)
Schönau
1797
1. Andreas Müller
2. Josephus
Zawornitzki
Jacobus
Thadaeus
1765
1771
Braunsberg
Putzig
1783
1791
Nonnen Klöster
Brigittiner Nonnen
Kloster zu Danzig
Mönchs Klöster
Brigittiner Mönchs
Kloster zu Danzig
Datum des
Eintrichts
in das
Kloster
Klosterliches
Verhältniss
1781
Priorin
1780
1786
Ordensschwestern
und Lehrerinnen der
Mädchenschule
[jak wyżej]
1792
[jak wyżej]
1792
[jak wyżej]
1796
[jak wyżej]
1782
1790
Prior
Prediger
Betrag der Kompetenz welche das
Kloster aus Königl[ichen] oder ander
Kassen bezieht
Betrag der
Mess-Kapitalien
des Klosters
Die Einkünft sind
mit dem hiesigen
Mönchs-Kloster
gleichen Namens
verbenden
Eben so auch
diese
Aus H[aupt] Kasse
441 rt. 70 gr, aus
Kämmerei Kasse
161 rt. 29 gl. Sollen
aber 362 rt. beziehen
800 rt.
97
der Veränderungen, der
Versetzung, Ableben etc.
Matheus Hohmann starb
am 4 August 1821
98
Namen
des Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
3. Antonius Barduhn
Thomas
1744
Heilsberg
1780
1. Johannes
Grunau
2. Johannes Kegler
3. Andreas
Jagermann
4. Michael
Czapkowski
5. Valentinus
Drząkowski*
6. Antonius
Wunder
Donatus
1775
Putzig
1793
Dominicus
Aegidius
1740
1753
Ehrenberg
Braunsberg
1767
1773
Lucas
1788
Danzig
1809
Nazarius
1785
Turzenko
1812
Josephus
1777
Heilsberg
–
Dominicus
Albertus
Gundisalvus
Casimirus
Onuphrius
Romualdus
Antonius
Josephus
Adalbertus
Hermanus
Florianus
1771
1753
1771
1777
1777
1779
1792
1793
1783
1751
1757
Neustadt
Altschotland
Neustadt
Zukau
Wyszyn**
Starzyn
Swarzau
Warszchoczyn**
Plock**
Boryskowo**
Gory
1791
1774
1788
1794
1795
1804
1812
1812
1809
1794
1794
Karmeliter
Kloster zu Danzig
Dominicaner
Kloster zu Danzig
1. Krüger
2. Skajewski
3. Seelau
4. Kurowski
5. Gadziewski
6. Schönkin
7. Langa
8. Glowczewski
9. Lissowski
10. Kruza
11. Balga
OBJAŚNIENIA
Nazwiska (*):
Drząkowski – Drążkowski Nazarius (Walenty)
Miejscowości (**): Boryskowo – Borzyszkowy
Plock – Płock
Warszchoczyn – Wierzchucino
Wyszyn – Wysin
99
Datum des
Eintrichts
in das
Kloster
Klosterliches
Verhältniss
1779
Prokurator, Layenbruder
1792
Prior
1766
1772
Exprovinzial
Supprior
1808
Deutsch Prediger
1811
Polnisch
Prediger
Layenbruder
1810
1790
1773
1787
1793
1794
1803
1811
1811
1808
1793
1793
Priester
Priester
Priester
Priester
Priester
Priester
Priester
Priester
Priester
Leyenbruder
Leyenbruder
Betrag der Kompetenz welche das
Kloster aus Königl[ichen] oder ander
Kassen bezieht
Betrag der
Mess-Kapitalien
des Klosters
der Veränderungen, der
Versetzung, Ableben etc.
Lebt von Almosen
12. 209 rt.
67 ½ gl.
Keine
Das Kloster ist bey
der letzten Belagerung abgebrannt
und die Geistliche
wohnen in Klosterwohnungen bey der
Kirche St. Nicolai
150 rt. Kompetenz Gelder
zieht das Kloster
jährlich aus
Königl. Kasse
ausserdem
unterstützen
milde Almosen
dasselbe
Jagiellowicz ab und
Lissowski zugegangen
100
[7]
Einem Königlichen Hohen Ministerio der Geistlichen Unterrechts- und Medizinal Angelegenheiten ermangele ich nicht in der Anlage die Personal-Nachweisungen des Personal-Bestandes in den Klöstern
a. des Altlandischen und
b. des Neulandischen
Theils der Provinz Westpreussen für das Jahr 1822 ganz ergebenst zu überreichen.
Danzig, am 29 April 1823.
Schön.
[Ad Acta Berlin die 22. 5. 23].
General Nachweisung des Personal Bestandes in den Klöstern des Neulandischen
Theils der Provinz Westpreussen pro 1822.
Namen des
Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
1. Agatha [!]
Lademann
2. Anna Grentz
3. Maria Theresia
Reichel
4. Anna Maria
Nethki (!)
5. Anna Catharina
Nethki (!)
6. Johanna Josepha
Kuhn
Magdalena
1760
Danzig
1782
Ursula
Constantia
1755
1766
Mühlbanz
Danzig
1781
1787
Elisabeth
1769
Danzig
1793
Christina
1772
Danzig
1793
Theresia
1778
Schönau
1797
1. Andreas Müller
2. Josephus
Zawornicki
Jacobus
Thadaeus
1765
1771
Braunsberg
Putzig
1783
1791
Nonnen-Klöster
Brigittiner Nonnen
Kloster zu Danzig
Mönchs-Klöster
Brigittiner
Mönchs Kloster
zu Danzig
101
Datum des
Eintrichts
in das
Kloster
Klosterliches
Verhältniss
1781
Priorin
1780
1786
Ordensschwester
Ordensschwester
1792
1792
Lehrerin
der Töchterschule
Ordensschwester
1796
Ordensschwester
1782
1790
Prior und Beichtvater
Priester und Prediger
Kloster aus Königl[ichen] oder andern
Kassen bezieht
Betrag
der Mess-Kapitalien
des Klosters
Spezielle Bemerkung der
Veränderungen, durch
Versetzung, Ableben, etc.
Die Einkünfte sind
mit dem Mönchs-Kloster gleiches
Namens verbanden
Eben so auch
diese
Keine
441 rt. 23 gl. aus der
Reg. H. Kasse zu
Danzig und 161 rt.
aus der Cämmerei
Kasse
800 rt.
Keine
102
Namen des
Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
3. Antonius
Borduhn
Thomas
1744
Heilsberg
1780
1. Johannes Grunau
2. Johannes Kegler
3. Andreas
Jagermann
4. Michael
Czapkowski
5. Valentinus
Draczikowski (!)
6. Antonius
Wunder
Donatus
Dominicus
Aegidius
1775
1740
1753
Putzig
Ehrenberg
Braunsberg
1793
1767
1773
Lucas
1788
Danzig
1809
Nazarius
1785
Turczenkow (!)
1812
Josephus
1777
Heilsberg
–
1. Krüger
2. Skajewski
3. Seelau
4. Gadziewski (!)
5. Schönkin
6. Lange (!)
7. Gloczewski (!)
8. Lissowski
9. Kruza
10. Balga
11. Prey
12. Bassendowski
13. Teychert
14. Jagielowicz
Dominicus
Albertus
Gundisalvus
Onuphrius
Romualdus
Antonius
Josephus
Adalbertus
Hermann
Florianus
Bonawentura
Hyppolitus
Coelestinus
Ludovicus
1771
1753
1771
1777
1779
1792
1793
1783
1751
1757
1768
1750
1764
1774 (!)
Neustadt
Altschotland
Neustadt
Wyszyn
Starzyn
Swarzau
Wierchczyn**
Plock
Boryskowo
Gory
Altschotland
Damerau
Wartenburg
Neustadt
1791
1774
1788
1795
1804
1812
1812
1809
1794
1794
1785
1769
1786
1794
Karmeliter
Kloster zu Danzig
Dominicaner
Kloster zu Danzig
OBJAŚNIENIA
Miejscowości (**): Kokoszken – Kokoszkowy koło Starogardu Gdańskiego
Wierchczyn – Wierzchucino
103
Datum des
Eintrichts
in das
Kloster
Klosterliches
Verhältniss
1779
Bruder
und Prokurator
1792
1766
1772
Prior
Exprovinzial
Subprior
1808
Deutsch Prediger
1811
Polnisch
Prediger
Mitbruder
1810
Kloster aus Königl[ichen] oder andern
Kassen bezieht
Betrag
der Mess-Kapitalien
des Klosters
Erhält sich von
Almosen und
freywiliigen Gaben
12. 209 rt.
67 ½ gr.
Keine
150 rt. zieht das
Kloster jahrlich
Zinsen von der
hiesigen Cämmerey
und milde Almosen
unterstützen das
Kloster
1790
1773
1787
1794
1803
1811
1811
1808
1793
1793
1784
1768
1785
1793
Prior
Beichtvater
Beichtvater
Polnischer Prediger
Deutsch Prediger
Deutsch Prediger
Beichtvater
Beichtvater
Layenbruder
Layenbruder
Supprior
Beichtvater
Beichtvater
Commendarius in
Kokoszken**
Der Priester Casimirus
Kurowski ist von 13 Aug.
1822 mit Tode
abgegangener
104
[8]
Einem Königlichen Hohen Ministerio der Geistlichen Unterrechts- und Medizinal Angelegenheiten ermangele ich nicht in der Anlage die Personal-Nachweisungen des Personal-Bestandes in den Klöstern.
c. des Altlandischen und
d. des Neulandischen
Theils der Provinz Westpreussen für das Jahr 1823 ganz ergebenst zu überreichen.
Danzig, den 29 ten Marz 1824.
Schön.
[Ad Acta Berlin 8. 4. 24]37
General Nachweisung des Personal Bestandes in den Klöstern
des Neuländischen Theils der Provinz Westpreussen pro 1823.
Namen
des Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
1. Agnes
Lademann
2. Anna Grentz
3. Maria Theresia
Reichel
4. Anna Maria
Nethka (!)
5. Anna Catharina
Nethka (!)
6. Johanna Josepha
Kuhn
Magdalena
1760
Danzig
1782
Ursula
Constantia
1755
1766
Milbanz (!)
Danzig
1781
1787
Elisabeth
1769
Danzig
1793
Christina
1772
Danzig
1793
Theresia
1771 (!)
Schönau
1797
Nonnen-Klöster
Brigittiner Nonnen
Kloster in Danzig
B. Mönchs-Klöster
Brigittiner Mönchs
Kloster in Danzig
37 Po raz pierwszy treść pisma – poza datami – jest dokładnie taka sama jak poprzednio.
Datum des
Eintrichts
ins Kloster
Klosterliches
Verhältniss
Betrag der Competenz welche das
Kloster aus Königl[ichen] oder
anderen Kassen
bezieht
Betrag der Mess-Capitalien des
Klosters
Die Einkünfte sind mit dem Mönchs-Kloster gleiches Namens verbunden
Aug.
Priorin
Marz
April
Ordensschwester
Ordensschwester
April
April
Lehrerin der Mädchenschule
Ordensschwester
Mai
Ordensschwester
Von der Königl.
Regierungs Haupt
Kasse 441 rt. 23
gl. 8 den.; von der
Stadt Kämmerei
Danzig 161 rt.
800 rt.
105
der Veränderungen durch
106
Namen
des Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
1. Andreas Müller
2. Josephus
Zawornitzki
3. Anton Borduhn
Jacobus
Thaddaeus
1765
1771
Braunsberg
Putzig
1783
1791
Thomas
1744
Heilsberg
1780
1. Johann Grunau
2. Johann Kegler
3. Andreas
Jagermann
4. Michael
Czapkowski
5. Antonius
Wunder
Donatus
Dominicus
Aegidius
1775
1740
1753
Putzig
Ehrenberg
Braunsberg
1793
1767
1773
Lucas
1788
Danzig
1809
Josephus
1777
Heilsberg
–
1. Krüger
2. Skajewski
3. Seelau
4. Gadzewski
5. Schönkin
6. Langa
7. Glowczewski
8. Kruza
9. Balga
10. Lisskowski (!)
11. Prey
12. Bassendowski
13. Teichert
14. Jagiellowicz
Dominicus
Albertus
Gundisalvus
Onuphrius
Romualdus
Antonius
Josephus
Hermanus
Florianus
Adalbertus
Bonawenturus
Hyppolith
Cölestinus
Ludovicus
1771
1753
1771
1777
1779
1792
1793
1751
1757
1783
1768
1750
1764
1774 (!)
Neustadt
Altschotland
Neustadt
Wyszyn
Starszyn
Swarżau
Wierzchochi**
Boryszkowo
Gory
Prock**
Altschotland
Damrau
Wartenburg
Neustadt
1791
1774
1788
1795
1804
1812
1812
1794
1794
1809
1785
1769
1786
1794
Karmeliter
Kloster zu Danzig
Dominicaner
Kloster zu Danzig
OBJAŚNIENIA
Miejscowości (**):
Prock – Płock
Wierzchoczi – Wierzchucino
Datum des
Eintrichts
ins Kloster
Klosterliches
Verhältniss
Aug.
Sept.
Prediger
Marz
Procurator
April 1792
Aug. 1766
Aug. 1772
Prior
Exprovinzial
Supprior
Jan. 1808
Prediger
Juli 1810
Layenbruder
anderen Kassen
bezieht
Klosters
der Veränderungen durch
Erhalt sich von
Almosen und
freywilligen
Gaben
12.209 ¾
Nazarius Drążkowski ist
mit consens nach Polen
abgewandet
117 rt.
150 rt. von Zinsen
jahrlich aus der von der Kämmerei
zu Danzig
Kämmerei Kasse
zu Danzig und
milde Allmosen
unterstützen der
Kloster
1790
1773
1787
1794
1803
1811
1811
1793
1793
1808
1784
1768
1785
1793
Prior
Priester
Priester
Priester
Priester
Priester
Priester
Laybruder
Laybruder
Priester
Priester
Priester
Priester
Priester
107
108
[brak znaku pisma]
Berlin, den 5ten Mai 1824
An H[ochwürdigen] Wirkl[ichen] Geh[eimen] Raths und Oberpräsidenten Herrn
von Schön Excellentz in Danzig.
Des M. (?) beauftragt ein p[er] die Regierungen in Danzig und Marienwerder
anzuweisen, das im die jährlich angehendende Nachweisung von dem am Schlusse
eines jeden Jahres in den noch vorhandenen Klöstern ihren Departaments befindlichen Personalbestande häufig nach dem anliegenden Schema aufertigen, solche
direct von das unterzeichende M. (?) und jedes Mal spätestens bis zum Monat März
einreichen.
Berlin, den ex Ministerium ex. I. A.
Nicolovius38.
Nach dem geehrten Erlasse vom 3ten M[ai] sollen die beiden Königl[ichen] Regierungen der Provinz Westpreussen durch mich angewiesen werden, die Nachweisungen von dem Kloster Personal Bestande bis zu einem bestimmten Termin
kunftig an Ein Königl[iches] Hofes Ministerium einzureichen, da jedoch sämtliche
Versetzungen der Mönche, noch ehe sie zur Ausführung kommen, von mir als Ober-Präsident genehmiget werden, mithin die etwa verfallenden Veränderungen in den
Klöstern, mir am besten bekannt seyn müssen, so stelle ich einem Königl. Hofen
Ministerio hiermit ganz ergebenst anheim, es genugsam [?] zu genehmigen, dass,
wie bisher, so auch für die Zukunft, die gedachten Nachweisungen zu der gehorigen
Zeit nach dem bestimten Schema, von mir amgereichen werden können.
Danzig, den 14 Mai 1824.
Schön.
[znak pisma w registraturze] g. a. 9650
Berlin den 3 Juni 1824.
An des H[ochwürdiges] Wirkliches Geh[eihmes] Raths und Ober-Präsidenten
H[errn] von Schön Excellenz jetzt hier.
Den Antrag Eurer, im Bericht vom 14 r[ecentiori?] M[ai], dass des Geschäft der
Einreichung der jahrlichen Nachweisungen von dem Personalbestande der Klöster
Ihnen belassen werde, muss ich dasshalb zu genehmigen ansteten, da nach &. 18 der
Regierungs-Instruction die besondern, von Staatswesen (?) zu führende Aufsucht
über die Klöster, als in der Kategorie aller kirchlichen Angelegenheiten begriffen,
38 Urzędnik niezidentyfikowany.
109
zu dem Attribute der Regierungen gehört, und die Oberpräsident- und Consistorialinstruction keine die Klöster betreffende Ausnahme von dieser Regel enthält.
H. Schmedding.
[dopisek u spodu]
Cessat und rescribitur:
Es say nur durch am Versehen in der Verfügung vom 3 r[ecentiori?] M[ai] gesagt
werden, dass die Regierungen die obigen Nachweisungen directe an das Ministerium einsenden sollten, dasselbe wolle vielmehr, dass die Nachweisungen beym
Oberpräsidio eingereicht u[nd] durch dasselbe Acht (?) eingesandt werden [18. Juni
1824].
[Znak pisma w registraturze] g. a. 9650
Berlin 18. Juni 1824.
An des H[ochwürdiges] Wirkliches Geh[eimes] Raths und Ober-Praesidenten
H[errn] von Schön Excellenz in Danzig.
Das M. (?) eröffnet Eurer auf den Anzeige vom 14. r[ecentiori] M[ai] dass nur
durch ein Versehen in der Verfügung vom 3. r[ecentiori] M[ai] den Regierungen in
Danzig und in Marienwerder die directe Einsendung der jährlichen Nachweisungen
von den Personalbestande der Klöster an des M. (?) gefandet worden, dasselbe will
vielmehr, dass die Nachweisungen bei Eurer Excellenz eingemiht eingeweiht und
durch sie dieser (?) gesandt werden.
Berlin, Ministerium.
H. Schmedding.
110
[9]
[Znak pisma w registraturze] 5552
An des Königlichen Geheimen Rats- und Ministers der Geistlichen Angelegenheiten, Herrn Freyherrn von Altenstein, Excellenz in Berlin.
E[ue]r Excellenz beehre ich mich in den Anlagen die vorschrifts mässigen General-Peresonal-Bestandtslisten von den Klöstern, sowohl des Altländischen als des
Neuländischen Theils von Westpreussen ganz ergebenst zu übersenden.
Königsberg, den 23ten März 1825.
Schön.
[Ad Acta Berlin 5. 9. 25].
Übersicht des Personal Bestandes in den Klöstern des Regierungs-Bezirks Danzig
pro 1824 (Neuländischen Theils).
Namen
des Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
1. Agnes
Lademann
2. Anna Grentz
3. Maria Theresia
Reichel
4. Anna Maria
Nethki
5. Anna Catharina
Nethki
6. Johanna
Josephina Kuhn
Magdalena
1760
Danzig
1782
Ursula
Constantia
1755
1766
Mühlbanz
Danzig
1781
1787
Elisabeth
1769
Danzig
1793
Christina
1772
Danzig
1793
Theresia
1778
Schönau
1797
1. Andreas Müller
Jacobus
1765
Braunsberg
1783
2. Josephus
Zawornitzki
Thadaeus
1771
Putzig
1791
Nonnen-Klöster
1. Brigittiner
Nonnen
Kloster zu Danzig
Mönchs-Klöster
Brigitter Mönchs
Kloster in Danzig
Datum des
Eintrichts
ins Kloster
Klosterliches
Verhältniss
Betrag der Competenz welche
dass Kloster aus
Königl[ichen] oder
andere Kassen
bezieht
Betrag der Messe- Spezielle Bemerkungen
der Veränderungen, durch
-Capitalien des
Versetzung,
Klosters
Ableben, etc.
Die Einkünfte sind mit davon des
Mönchs-Klosters gleiches Namens,
welches Litt. B, Nro 1 nachfolgt,
verbunden
Sept. 1781
Priorin
April 1780
April 1786
Ordensschwester
Ordensschwester
April 1792
Ordensschwester
April 1792
Ordensschwester
Mai 1796
Ordensschwester
441 rt. 23 gl. 8 den.
von der Regierungs
Haupt-Kasse und
161 rt. 9 gl. 8 den.
aus der Danziger
Cämmerei-Kasse
Aug. 1782
Sept. 1790
den Nonnen
Prediger
111
800 rt.
112
Namen
des Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
3. Antonius
Borduhn
Thomas
1744
Heilsberg
1780
1. Johannes
Grunau
2. Johannes
Kegler
3. Andreas
Jagermann
4. Michael
Czapkowski
5. Antonius
Wunder
Donatus
1775
Putzig
1793
Dominicus
1740
1767
Aegidius
1753
Ehrenberg
in Böhmen
Braunsberg
Lucas
1788
Danzig
1809
Josephus
1777
Heilsberg
–
Dominicus
Gundsalvus
Onuphrius
Romualdus
Antonius
Josephus
Adalbertus
Hermanus
Florianus
Bonawentura
Cölestinus
Ludovicus
1771
1771
1777
1779
1792
1793
1783
1751
1757
1768
1764
1775
Neustadt
Neustadt
Wyszyn
Starzyn
Swarżau
Wierzchocin
Plock
Boryskowo
Gory
Alt-Schotland
Wartenburg
Neustadt
1791
1788
1795
1804
1812
1812
1809
1794
1794
1785
1786
1794
Karmeliter
Kloster in Danzig
1773
Dominicaner
Kloster zu Danzig
1. Krüger
2. Seelau
3. Gadzewski
4. Schönkin
5. Langa
6. Glowczewski
7. Lyskowski (!)
8. Kruza
9. Balga
10. Prey
11. Teychert
12. Jagiellowius
Datum des
Eintrichts
ins Kloster
Klosterliches
Verhältniss
April (!)
1779
Layen-Bruder
April 1792
Prior
Aug. 1766
Exprovincial
Aug. 1772
Subprior
Jan. 1808
Deutsch Prediger
Juli 1810
Mitbruder
Juni 1790
Nov. 1787
Feb. 1794
Juni 1803
Aug. 1811
Aug. 1811
Novbr. 1808
Novbr. 1793
Novbr. 1793
Juli 1784
Juni 1785
Juni 1793
Prior
Beichtvater
Polnisch Prediger
Deutsch Prediger
Beichtvater
Priester
Priester
Layen-Bruder
Layen-Bruder
Exprior
Priester
Priester
dass Kloster aus
Königl[ichen] oder
andere Kassen
bezieht
113
Betrag der Messe- Spezielle Bemerkungen
der Veränderungen, durch
-Capitalien des
Versetzung,
Klosters
Ableben, etc.
Leben von milden
Gaben
12.209 rt. 21 gl.
150 rt. die Zinsen
aus der Danziger
Kämmerei-Kasse.
Dieses Personal
lebt übrigens von
Almosen
117 rt. von den
Capitalien auf
Zeisgendorff und
bei der Kämmerei
und Landschafts-Kasse
Der Priester Albertus
Skajewski ist den 28
Aug., und der Priester
Hypolitus Bassendowski
den 4th Juli 1824 mit
Tode abgegangen
114
[10]
An den Königl[ichen] Wirkl[ichen] Geheimen Rats- und Minister der Geistlichen, Unterrichts- und Medizinal Angelegenheiten, Rittern Herrn Freyherrn von
Altenstein, Excellenz.
Übersicht des Personal Bestandes in den Klostern des Regierungs-Bezirks Danzig
pro 1825 (Neuländischen Theils39)
Namen
des Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
1. Agnes Lademann
Magdalena
1760
Danzig
1782
2. Anna Grentz
3. Maria Theresia
Reichel
4. Anna Maria
Nethke
5. Anna Catharina
Nethki (!)
6. Johanna
Josephina Kuhn
Ursula
Constantia
1755
1766
Milabanz (!)
Danzig
1781
1787
Elisabeth
1769
Danzig
1793
Christina
1772
Danzig
1793
Theresia
1788 (!)
Schönau
in Ermland
1797
1. Andreas Mueller
Jacobus
1765
Braunsberg
1783
2. Josephus
Zawornitzki
3. Antonius
Borduhn
Thadeus
1771
Putzig
1791
Thomas
1744
Heilsberg
1780
Nonnen-Klöster
Brigittiner Nonnen
Kloster zu Danzig
Mönchs-Klöster
Brigittiner Mönchs
Kloster zu Danzig
39 W oryginale omyłkowo napisano: „Altländischen Theils”.
115
Euer Excellenz ermengele ich nicht in der Anlage die Übersichten des Personal-Bestandes in den Klöstern der Regierungs-Bezirke Danzig und Marienwerder pro
1825 ganz ergebenst einzusenden.
Königsberg, den 7ten April 1826.
Schön.
[Ad acta Berlin 27. 4. 1826] Schmedding.
Datum des Eintrichts
ins Kloster
Klosterliches
Verhältniiss
in Aug. 1781
Priorin
in Marz 1780
in April 1786
Ordensschwester
Ordensschwester
in April 1792
Ordensschwester
in April 1792
Ordensschwester
in May 1796
Ordensschwester
Spezielle BemerBetrag der Com- Betrag der Messkung (!) der Ver-Capitalien des
petenz welche
änderungen durch
Klosters
das Kloster aus
Versetzung Ableben,
Königl[ichen] oder
etc.
andere Kassen
bezieht
Von der König.
Regierungs Haupt-Kasse erhält das
Kloster 441 rt.
23 gl. 8 d. von der
Stadt Kämmerei-Kasse zu Danzig
161 rt. 9 gl. 8 d.
in Aug. 1782
in Septbr. 1790
den Nonnen
Prediger
in Marz 1779
Laienbruder
800 rt.
116
Namen
des Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
1. Johannes
Grunau
2. Johannes Kegler
Donatus
1775
Putzig
1793
Dominicus
1740
1767
3. Andreas
Jagermann
4. Michael
Czapkowski
5. Antonius
Wunder
Aegidius
1753
Ehrenberg in
Böhmen
Braunsberg
Lucas
1788
Danzig
1809
Josephus
1777
Heilsberg
–
1. Krüger
2. Selau (!)
3. Gadzewski
4. Schenkin (!)
5. Lange (!)
6. Glowczewski
7. Lissowski
8. Kruza
9. Balga
10. Prey
11. Teychert
12. Jagiellowicz
Dominicus
Gundisalvus
Onuphrius
Romualdus
Antonius
Josephus
Adalbertus
Hermanus
Florianus
Bonawentura
Coelestinus
Ludovicus
1771
1771
1777
1779
1792
1793
1783
1751
1757
1768
1764
1775
Neustadt
Neustadt
Wyszyn
Starzyn
Swarzau
Wierzchocin
Plock
Boryszkowo
Gory
Alt Schotland
Wartenburg
Neustadt
1791
1788
1795
1804
1812
1812
1809
1794
1794
1785
1786
1794
Karmeliter
Kloster zu Danzig
1773
Dominicaner
Kloster zu Danzig
Datum des Eintrichts
ins Kloster
Klosterliches
Verhältniiss
26 April 1792
Prior
7 Aug. 1766
Exprovincial
20 Aug. 1772
Supprior
23 Jan. 1808
Deutsch Prediger
6 Juli 1810
Mitbruder
Spezielle BemerBetrag der Com- Betrag der Messkung (!) der Ver-Capitalien des
petenz welche
änderungen durch
Klosters
das Kloster aus
Versetzung Ableben,
Königl[ichen] oder
etc.
andere Kassen
bezieht
13.609 rt.
Leben von milden
16 gl. 2 den.
Gaben. Von den
Mess-Capitalien
sind aus Verfügung
der Regierung zu
Danzig durch die
Regierungs Haupt
Kasse von Januar
1825 ab 472 rt.
10 gl. 3 den. ausgezahlt worden
150 rt.
Competenz Gelder
zieht das Kloster
jahrlich von Casse
Königl[ichen]
Regierung
17 Juni 1790
20 Nov. 1787
10 Feb. 1794
6 Juni 1803
28 Aug. 1811
28 Aug. 1811
10 Novbr. 1808
8 Novbr. 1793
8 Novbr. 1793
15 Juli 1784
6 Novbr. 1785
5 Juni 1793
Prior
Beichtvater
Polnisch Prediger
Deutsch Prediger
Beichtvater
Beichtvater
Beichtvater
Laienbruder
Laienbruder
Exprior
Beichtvater
Beichtvater
117
117 rt.
118
[11]
[brak znaku pisma]
An den Königl[ichen] Wirkl[ichen] Geheimen Rats- und Minister der Geistlichen, Unterrichts- und Medizinal Angelegenheiten, Rittern Herrn Freyherrn von
Altenstein, Excellenz in Berlin.
Übersicht des Personal Bestandes in den Klöstern des Regierungs-Bezirks Danzig
pro 1826 (Neuländischen Theils40)
Namen
des Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
1. Agnes
Lademann
2. Anna Grentz
Magdalena
1760
Danzig
1782
Ursula
1755
Milobantz
1781
3. Maria Theresia
Reichel
4. Anna Maria
Nethki (!)
5. Anna Catharina
Nethki (!)
6. Johanna
Josephina Kuhn
Constantia
1766
Danzig
1787
Elisabeth
1769
Danzig
1793
Christina
1772
Danzig
1793
Theresia
1778
Schoenau
1797
1. Andreas Müller
Jacobus
1765
Braunsberg
1783
2. Josephus
Zawornitzki
Thadeus
1771
Putzig
1791
Nonnen-Klöster
Brigittiner Nonnen
Kloster in Danzig
Mönchs-Klöster
Brigittiner Mönchs
Kloster zu Danzig
40 Po raz kolejny z błędem zapisano: „Altländischen Theils”.
119
E[ue]r Excellenz verfehle ich nicht, in den Anlagen die Übersichten des Personal-Bestandes in den Klöstern der Regierungs-Bezirke Danzig und Marienwerder pro
1826, ganz ergebenst, eingesenden. Danzig, den 27ten Februar 1827.
Schön.
Ad Acta Berlin 4. 5. [bez roku].
Datum des
Eintrichts
ins Kloster
Klosterliches
Verhältniss
Betrag der Competenz
welche das Kloster
aus Königl[ichen]
oder andere Kassen
bezieht
Betrag der Messe-Capitalien des
Klosters
Spezielle Bemerkung
der Veränderungen,
durch Versetzung,
Ableben, etc.
Die Einküfte sind mit, denen das Mönchs-Klosters gleiches Namens... verbunden
in Aug.
1781
in Marz
1780
in April
1786
in April
1792
in April
1792
in Mai 1796
Priorin
Conventualen
Conventualen
Conventualen
Conventualen
Conventualen
Von der Königl.
Regierungs-Haupt-Kasse erhält, das
Kloster 444 rt., von
der Stadt-Kämmerei-Kasse in Danzig
161 rt. 9 gl. 8 den.
in Aug.
1782
in Septbr.
1790
den Nonnen
Prediger
800 rt.
Der in den vorjahrigen
Liste ad No 3 aufgeführte Layenbruder
Anton Borduhn starb
am 28 Marz 1826
120
Namen
des Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
1. Johannes Grunau
Donatus
1775
Putzig
1793
2. Andreas
Jagermann
3. Michael
Czapkowski
4. Antonius Wunder
Aegidius
1753
Braunsberg
1773
Lucas
1788
Danzig
1809
Josephus
1777
Heilsberg
–
1. Krüger
Dominicus
1771
Neustadt
1791
2. Gadzewski
Onuphrius
1777
Wyszyn
1795
3. Schoenkin
4. Glowczewski
Romualdus
Josephus
1779
1793
Starzyn
Wierzchozin
1804
1812
5. Lissowski
6. Kruza
7. Balga
8. Prey
9. Teichert
10. Jagiellowicz
Adalbertus
Hermanus
Florianus
Bonawentura
Cëlestinus
Ludovicus
1783
1751
1757
1768
1764
1775
Plockie**
Borzyskowo
Gory
Altschotland
Wartenburg
Neustadt
1809
1794
1794
1785
1786
1794
Karmeliter
Kloster in Danzig
Dominicaner
Kloster
zu Danzig
OBJAŚNIENIA
Miejscowości (**): Plockie – Płock
Datum des
Eintrichts
ins Kloster
26 April
1792
20 Aug.
1772
23 Jan.
1808
6 Juli 1810
Klosterliches
Verhältniss
Betrag der Competenz
welche das Kloster
aus Königl[ichen]
oder andere Kassen
bezieht
Lebt von Almosen
Klosters
Spezielle Bemerkung
der Veränderungen,
durch Versetzung,
Ableben, etc.
13.609 rt. 16 gl.
2 den. Zinsen
von den Mess
Kapitalien sind
auf Verfügung der
K. Regierung zu
Danzig von deren
Haupt-Kasse vom
Januar ab, in 297 rt.
24 gl. 5 den. ausgezahlet worden
Den 23 Januar 1826
ist der Ex Provincial
Dominicus Kegler verstorben, welcher in der
vorjährigen Liste sub
No 2 aufgeführet stand
117 rt. die Zinsen
davon erhält, das
Kloster von der
Königl. Regierung
Der sub No 2 in der
vorjährigen Liste aufgeführte Gundisalvus
Seelau ist am 25 Januar
a. c. und dasselbst No
5 aufgeführte Antonius
Lange am 21 December
a. pr. gestorben
Prior
Supprior
Deutsch Prediger
Leyenbruder
150 rt. beziehet das
Kloster jahrlich als
Competenz von der
Königl. Regierung
und 116 rt. jährlich
von der Kämmerei-Kasse zu Danzig.
Ausserdem unterstützten milde Bayträge
und Almosen das
Kloster
17 Juni
1790
10 Feb.
1794
6 Juni 1803
8 (!) Aug.
1811
7 Nov. 1808
8 Nov. 1793
8 Nov. 1793
16 Juli 1784
6 Nov. 1785
5 Juni 1793
121
Prior
Priester
Priester
Priester
Priester
Layenbruder
Layenbruder
Priester
Priester
Priester
122
I. HA, Rep. 76 Kultusministerium, IV, Sekt. 3, Abt. XIII, Klöstern
Nr. 8: Acta betreffend: Die Anfertigung und Einsendung der Personen und
Vermögens- Verzeichnisse der Klöster in Regierungs-Bezirke Danzig vom
März 1828–1836
[12]
[znaki pisma w registraturze] 1828
7120a/820b Behrnauer41
An den Koenigl[ichen] Wirkl[ichen] Geheimen Rats- und Minister der Geistlichen Angelegenheiten, Herrn Freyherrn von Altenstein, Excellenz in Berlin.
Übersicht Personals-Bestandes in den Klöstern des Regierungs Bezirks Dantzig
pro 1827 (Neulandischen Theils).
Namen
des Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
1. Agnes Lademann
Magdalena
1760
Danzig
1782
2. Anna Grentz
3. Maria Theresia
Reichel
4. Anna Maria
Nethkin (!)
5. Anna Catharina
Nethkin (!)
6. Johanna
Josephina (!) Kuhn
Ursula
Constantia
1755
1766
Milobantz
Danzig
1781
1787
Elisabeth
1769
Danzig
1793
Christina
1772
Danzig
1793
Theresia
1797 (!)
Schönau
1797
Nonnen-Klöster
Brigittiner Nonnen
Kloster in Danzig
Mönchs-Kloster
Brigitinner
Mönchs-Kloster in
Danzig
41 Urzędnik niezidentyfikowany.
123
E[ue]r Excellenz verstehle ich nich in dem Anlagen den Uebersichten den Personal-Bestandes in den Klöstern den Regierungs-Bezirke Königsberg, Danzig und
Marienwerder pro 1827 ganz ergebenst zu übersenden.
Königsberg, den 26 Marz 1828.
Schön.
[ad Acta Berlin 1. 5. 28].
Datum des
Eintritts
in das
Kloster
Klosterliches
Verhältniss
das Kloster aus
Königl[ichen] oder
andere Kassen
bezieht
Klosters
Die Einkunfte sind mit denen des Mönch-Klosters gleiches Namens welches Litt. B
Nro 1 nachfolgt, verbunden
im August
1781
Martz 1780
April 1786
Priorin
Conventualen
Conventualen
April 1792
Conventualen
April 1792
Conventualen
May 1796
Conventualen
Von der Königl[ichen] Regier[ungs]
Haupt Kasse 441 rt.
23 gl. 8 den.
Von der benannten
(?) Kasse für das
so lange von der
Stadt administrirte
Vorwerts Krams (?)
= 121 rl. 10 f. 5 d.
800 rt.
124
Namen
des Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
1. Andreas Müller
Jacobus
1765
Brunsberg
1783
2. Joseph
Zawernitzki
Thadaeus
1771
Putzig
1791
1. Johannes Grunau
Donatus
1775
Putzig
1793
2. Andreas
Jagermann
3. Anton Wunder
Aegidius
1753
Brunsberg
1773
Jozephus
1777
Heilsberg
–
1. Krüger
Dominicus
1771
Neustadt
1791
2. Gadzewski
Onuphrius
1777
Wyszyn
1795
3. Schenokin (!)
4. Głowczewski
Romualdus
Josephus
1779
1793
Starzyn
Wierzchoczin
1804
1812
5. Kruza
6. Jagiellowitz (!)
Hermanus
Ludovicus
1751
1775
Borzyszkowo
Neustadt
1794
1794
7. Balga
8. Prey
Florianus
Bonaventura
1757
1768
Gory
Alt Schotland
1794
1785
9. Teichert
Coelestinus
1764
Wartenburg
1786
Carmeliter Kloster
in Danzig
Dominicaner Kloster in Danzig
OBJAŚNIENIA
*** H. Nicolai Kirche – kościół pw. św. Mikołaja w Gdańsku
Datum des
Eintritts
in das
Kloster
Klosterliches
Verhältniss
Im
Aug.1782
Prior, Prediger und
Beichtvater der
Nonnen
–
Sept. 1790
Der 26
April 1792
28 Aug.
1772
6 Juli 1810
das Kloster aus
Königl[ichen] oder
andere Kassen
bezieht
Klosters
Keine lebt von
Almosen und
milden Gaben
Von den Zinsen 323
rt. 11 gl. 1 den. auf
höhere Anweisung
von der Königl[ichen] Reg[ierungs]
Haupt Kasse an das
Carmeliter Kloster
ausbezahlet worden
Den 28 Octobr. J[ahre]
ist der, in der vorjährigen
Nachweisung sub Nro 3
aufzefehrte Michael
Czapkowski verstorben
Prior
Supprior
Layen Bruder
150 rt. Zinss das
Kloster aus der
Kämmerei Casse
zu Dantzig jährlich,
und milde Almosen
unterstützen das
Kloster
Den 17 Juni
1790
10 Febr.
1794
6 Juni 1803
28 Aug.
1811
8 Nov. 1793
3 July 1793
125
Exprior
Polnisch Prediger
Deutsch Prediger
Beichtvater
Layenbruder
Prior bei der H.
Nicolai-Kirche***
8 Nov. 1793
Layenbruder
15 July
Exprior von
1784
Dirschau und
senior
6 Nov. 1783
Beichtvater
Der, in der vorjährigen
Nachweisung sub Nro 5
aufgeführte Priester Adalbertus Lissowski ist den
2 August [...] nach Culm
abgegangen, woselbst er
bis jetzt
126
[13]
[Znak pisma w registraturze] No. 5244b/544c des Herrn Geheimen Reg[ierungs]
Raths Behrnauer.
Anliegend die Übersicht des Personalbestandes den Klöstern des Regierungs-Bezirke Danzig pro 1828.
In den Akta d. 22. 5. 1829.
Übersicht Personals-Bestandes in den Klöstern des Regierungs Bezirks Danzig
Namen
des Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
1. Agnes
Lademann
2. Anna Grentz
Magdalena
1760
Danzig
1782
Ursula
1755
Millobantz
1781
3. Maria Theresia
Reichel
4. Anna Maria
Nethkin (!)
5. Anna Catharina
Nethkin (!)
6. Johanna
Josephina (!) Kuhn
Constantia
1766
Danzig
1787
Elisabeth
1769
Danzig
1793
Christina
1772
Danzig
1793
Theresia
1797 (!)
Schönau
1797
1. Andreas Müller
Jacobus
1765
Braunsberg
1783
2. Joseph
Zawernitzki (!)
Vacat
Thadaeus
1771
Putzig
1771 (!)
Nonnen-Klöster
Brigittiner Nonnen
Kloster in Danzig
Mönchs-Kloster
Brigitinner
Mönchs-Kloster in
Danzig
Carmeliter Kloster
in Danzig
Datum des
Eintritts
in das
Kloster
Klosterliches
Verhältniss
das Kloster aus
Königl[ichen] oder
andere Kassen
bezieht
127
Betrag der Mes- Spezielle Bemerkung der
Veränderungen, durch Verse-Capitalien
setzung, Ableben, etc.
des Klosters
Die Einkunfte sind mit denen des
Mönch-Klosters gleiches Namens
welches Litt. B Nro 1 nachfolgt,
verbunden
im Aug.1781
im Martz
1780
im April
1786
im April
1792
eodem
Priorin
Lehrerin der
Mädchen-Schule
im May
1796
565 rt. 17 gl. 8 den.
im Aug.1782
im Sept.
1790
800 rtl.
Prior, Prediger und
Beichtvater des
Ordens-Jungfern
Zweiter Prediger
So ein auch der derselbst sub 3 aufgefürhte Anton Wunder mit Tode abgegangen wogegen
der Prior Johannes Grunau nach Polen angewardert ist. Den 26 Juni r[ecentiori?] J[ahre] ist
in der vorjährigen Nachweisung sub nro 2 aufgeführte Andreas Jagermann gestorben
Der in der vorjahrigen
150 rtl. aus der
Übersicht sub nro 9
Königl. Regierungsverzeichnete Coelestinus
-Haupt Kasse zu
Teichert ist am 1 Februar
Danzig
1828 verstorben
128
Namen
des Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
1. Krüger
Dominicus
1771
Neustadt
1791
2. Gadzewski
Onuphrius
1777
Wyszyn
1795
3. Schenkin (!)
4. Głowczewski
Romualdus
Josephus
1779
1793
Starzyn
Wierzchoczin
1804
1812
5. Kruza
6. Balga
7. Jagiellowitz
Hermanus
Florianus
Ludovicus
1751
1757
1775
Boryszkowo
Gory
Neustadt
1794
1794
1794
8. Prey
Bonaventura
1768
Altschotland
1785
[14]
[znak pisma w registraturze] No. 3902/102 Herr Geh[eime] Rath Schmedding.
An den Königl[ichen] Wirkl[ichen] Geheimen Rats- und Minister der Geistlichen
Angelegenheiten, Herrn Freyherrn von Altenstein, Excellenz zu Berlin.
E[ue]r Excellenz verfehle ich nicht in der Anlage die Übersichten des Personal-Bestandes in den Klöstern der Regierungs-Bezirke Königsberg, Danzig und Marienwerder pro 1829, ganz ergebenst einzusenden.
Königsberg, den 8 Februar 1830.
Schön.
Ad Acta Berlin 22. 2. [1830].
Namen
des Klosters
Nonnen-Klöster
Brigittiner Nonnen
Kloster in Danzig
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
Datum des
Eintritts
in das
Kloster
Klosterliches
Verhältniss
Den 17 Juni
1790
10 Febr.
1794
6 Juni 1803
28 Aug.
1811
8 Nov. 1793
eodem
3 July 1793
Prior
12 (!) July
1784
Datum des
Eintritts in
das Kloster
das Kloster aus
Königl[ichen] oder
andere Kassen
bezieht
129
Betrag der Mes- Spezielle Bemerkung der
Veränderungen, durch Verse-Capitalien
des Klosters
Polnisch Prediger
Deutsch Prediger
Priester
Laybruder
Layenbruder
Priester oder
Interprior
Priester
Klosterliches
Verhältniss
Betrag der Com- Betrag der Mess-Capitalien des
petenz welche
Klosters
das Kloster aus
Königl[ichen] oder
andere Kassen
bezieht
verbunden
130
Namen
des Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
1. Agnes
Lademann
2. Anna Grentz
Magdalena
1760
Danzig
1782
Ursula
1755
Milobantz
1781
3. Maria Theresia
Reichel
4. Anna Maria
Nethkin (!)
5. Anna Catharina
Nethkin (!)
6. Johanna
Josephina Kühn
Constantia
1766
Danzig
1787
Elisabeth
1769
Danzig
1793
Christina
1772
Danzig
1793
Theresia
1797 (!)
Schönau
1797
1. Andreas Müller
Jacobus
1765
Braunsberg
1783
2. Joseph Zawernitzke
Vacat
Thadaeus
1771
Putzig
1771 (!)
1. Krüger
2. Gadzewski
Dominicus
Onuphrius
1771
1777
Neustadt
Neustadt
1791
1791
3. Schenkin (!)
4. Głowczewski
Romualdus
Josephus
1779
1793
Wyszyn
Starzyn
1795
1804
5. Kruza
6. Balga
7. Jagiellowicz
Hermanus
Florianus
Ludovicus
1751
1757
1775
Virzchuzin**
Boryszkowa**
Gory
1812
1794
1794
Mönchs-Kloster
Brigitinner
Mönchs-Kloster
in Danzig
Carmeliter Kloster
in Danzig
OBJAŚNIENIA
Miejscowości (**): Boryszkowa – Borzyszkowy
Virzchuzin – Wierzchucino
Datum des
Eintritts in
das Kloster
Klosterliches
Verhältniss
im Aug.
1781
im Marz
1781 (!)
im April
1786
im April
1792
im April
1792
im May
1796
Priorin
Betrag der Com- Betrag der Mess-Capitalien des
petenz welche
Klosters
das Kloster aus
Königl[ichen] oder
andere Kassen
bezieht
im Sept.
1790
Ordensschwester
Ordensschwester
Ordensschwester
Ordensschwester
800 rtl.
Prior, Prediger und
Geistvater des
Ordens-Jungfern
Prediger
150 rtl. aus der
Königl[ichen]
Regierungs-Haupt
Kasse zu Danzig
17 Juni 1790
10 Febr.
1794
6 Juni 1803
28 Aug.
1811
8 Nov. 1793
eodem
3 July 1793
Ordensschwester
Von der Köngl[ichen] Regierungs
Haupt Kasse zu
Danzig bezieht
des Kloster wie
Competenz 803 rt.
24 f. 8 d.
im Aug.
1782
131
Prior
Polnisch Prediger
Deutsch Prediger
Priester
Laybruder
Layenbruder
Priester oder
Interprior
Der in der vorjährigen
Übersicht sub nro 8 aufgeführte Prey ist am 6 Marz
1828 verstorben
132
[15]
[znak sprawy w registraturze] Ad No. 3764/164 Sg. Ao. 31
An den Königl[ichen] Wirkl[ichen] Geheimen Rats- und Minister der Geistlichen
Angelegenheiten, Herrn Freyherrn von Altenstein, Excellenz in Berlin.
E[ue]r Excellenz nehme ich mir die Ehre in der Anlage die Übersichten des Personal Bestandes in den Klöstern der Regierungs-Bezirke Königsberg, Danzig und
Marienwerder, pro 1830 ganz ergebenst einzusenden.
Namen des
Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
1. Agnes Lademann
Magdalena
1760
Danzig
1782
2. Anna Grentz
Ursula
1755
Milobantz
1781
3. Maria Theresia
Reichel
4. Anna Maria
Nethkin (!)
5. Anna Catharina
Nethkin (!)
6. Johanna
Josephina (!) Kuhn
Constantia
1766
Danzig
1787
Elisabeth
1769
Danzig
1793
Christina
1772
Danzig
1793
Theresia
1797 (!)
Schönau
1797
1. Andreas Müller
Jacobus
1765
Braunsberg
1783
2. Joseph
Zawernitzki (!)
Vacat
Thadaeus
1771
Putzig
1791
Nonnen-Klöster
Brigittiner Nonnen
Kloster in Danzig
Mönchs-Kloster
Brigitinner
Mönchs-Kloster in
Danzig
Carmeliter Kloster
in Danzig
133
Königsberg, den 21ten Februar.
Schön.
Copia decreti Ad Acta Berlin 4 Marz 1831, Nicolavius, Schmedding.
Datum des
Eintritts
in das
Kloster
Klosterliches
Verhältniss
Betrag der Com- Betrag der Mess- Spezielle Bemerkung der
-Capitalien des Veränderungen, durch Verpetenz welche
Klosters
das Kloster aus
Königl[ichen] oder
andere Kassen
bezieht
verbunden
im Aug.
1781
im Martz
1780
im April
1786
im April
1792
eodem
im May
1796
Priorin
Ordensschwester
Ordensschwester
Ordensschwester
Ordensschwester
Ordensschwester
Von der Königl[ichen] Regierungs
Haupt Kasse zu
Danzig bezieht
das Kloster den
Competenz 803 rt.
24 gl. 8 den.
im Aug.
1782
im Sept.
1790
Prior, Prediger und
Beichtvater des Ordens-Jungfern
Prediger
800 rt.
134
Namen des
Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
1. Krüger
Dominicus
1771
Neustadt
1791
2. Gadzewski
Onuphrius
1777
Wyszyn
1795
3. Schenkin
4. Głowczewski
Romualdus
Josephus
1779
1793
Starzyn
Vierzchoczyn
1804
1812
5. Kruza
Hermanus
1751
Boryskowo
1794
6. Balga
7. Jagiellowicz
Florianus
Ludovicus
1757
1775
Gory
Neustadt
1794
1794
[16]
[znak sprawy w registraturze] No. 9059/859 Herr Geh[eime] Rath Behrnauer.
1 Nachweisung.
An den Königl[ichen] Wirkl[ichen] Geheimen Rats- und Minister, Herrn Freyherrn von Altenstein, Excellenz.
Namen des
Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
1. Agnes Lademann
Magdalena
1760
Danzig
1782
Nonnen-Klöster
Brigittiner Nonnen
Kloster in Danzig
Datum des
Eintritts
in das
Kloster
Klosterliches
Verhältniss
17 Juni
1790
10 Febr.
1794
6 Juni 1803
28 Aug.
1811
8 Nov.
1793
eodem
3 Juli 1793
Prior
135
Betrag der Com- Betrag der Mess- Spezielle Bemerkung der
-Capitalien des Veränderungen, durch Verpetenz welche
Klosters
das Kloster aus
Königl[ichen] oder
andere Kassen
bezieht
150 rt. aus der
Königl[ichen]
Regierungs-Haupt
Kasse zu Danzig
Polnisch Prediger
Deutsch Prediger
Priester
Laienbruder
Ditto
Priester
E[ue]r Excellenz beehre ich mich in der Anlage die Übersichten des Personal-Bestandes in den Klöstern in den meiner Aufsicht anvertrauten beiden Provinzen pro
1831, ganz ergebenst einzusenden.
Königsberg den 26ten April 1832.
Schön.
Ad Acta 20. 5. 32.
Datum des
Eintritts
in das
Kloster
Klosterliches
Verhältniss
das Kloster aus
Königl[ichen]
oder andere Kassen
bezieht
Klosters
Mönch-Klosters gleiches Namens welches Litt. B Nro 1 nachfolgt, verbunden
im Aug.
1781
Priorin
136
Namen des
Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
2. Anna Grentz
Ursula
1755
Milobantz
1781
3. Maria Theresia
Reichel
4. Anna Maria
Nethkin (!)
5. Anna Catharina
Nethkin (!)
6. Johanna
Josephina Kuhn (!)
Constantia
1766
Danzig
1787
Elisabeth
1769
Danzig
1793
Christina
1772
Danzig
1793
Theresia
1797 (!)
Schönau
1797
1. Andreas Müller
Jacobus
1765
Braunsberg
1783
2. Joseph Zawernitzki (!)
Vacat
Thadaeus
1771
Putzig
1791
1. Jagiellowicz
2. Gadzewski
Ludovicus
Onuphrius
1775
1777
Neustadt
Wyszyn
1794
1795
3. Schenkin
4. Głowczewski
Romualdus
Josephus
1779
1793
Starzyn
Wierzchoczin
1804
1812
5. Kruza
Hermanus
1751
Boryszkowa
1794
6. Balga
Florianus
1757
Gory
1794
Mönchs-Kloster
Brigitinner
Mönchs-Kloster in
Danzig
Carmeliter Kloster
in Danzig
Datum des
Eintritts
in das
Kloster
Klosterliches
Verhältniss
im Martz
1780
im April
1786
im April
1792
im April
1792
im Mai
1796
Ordensschwester
im Aug.
1782
Sept. 1790
das Kloster aus
Königl[ichen]
oder andere Kassen
bezieht
Klosters
Von der Königl[ichen] Regierungs-Haupt Kasse zu
Danzig bezieht
das Kloster den
Competenz 803 rt.
25 gl. 8 den.
800 rt.
137
Ordensschwester
Ordensschwester
Ordensschwester
Ordensschwester
Prior und Prediger
Prediger
Samtlicher Kloster
150 rtl. aus der
Kapitalien sind der Nachweisung aufgeführKönigl. Regierungs-Haupt Kasse Königl[ichen] Re- te Krüger ist verstorben
gierung überriesen
zu Danzig
und bezieht das
Kloster nur davon
die jährlich Zinsen
3 Juli 1793
10 Febr.
1794
6 Juni 1803
28 Aug.
1811
8 Nov.
1793
eodem
Prior
Polnisch Prediger
Deutsch Prediger
Priester
Layenbruder
Layenbruder
138
[17]
[znak pisma w registraturze] 6596 b.
E[ue]r Excellenz beehre ich mich in der Anlage die Übersicht des Personal-Bestandes der Klöstern, in den meiner Aufsicht verertrauten beiden Provinzen pro
1833 (!), ganz ergebenst zu überreichen.
Königsberg den 27ten März 1833.
Schön.
Behrnauer, Schmedding, In den Akt 28. 4. 33.
Namen
des Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
1. Agnes
Lademann
2. Anna Grentz
Magdalena
1760
Danzig
1782
Ursula
1755
Milobantz
1781
3. Maria Theresia
Reichel
4. Anna Maria
Nethkin (!)
5. Anna Catharina
Nethkin (!)
6. Johanna
Josephina (!) Kühn
Constantia
1766
Danzig
1787
Elisabeth
1769
Danzig
1793
Christina
1772
Danzig
1793
Theresia
1797 (!)
Schönau
1797
1. Andreas Müller
Jacobus
1765
Braunsberg
1783
Nonnen-Klöster
Brigittiner Nonnen
Kloster in Danzig
Mönchs-Klöster
Brigitinner
Mönchs-Kloster
in Danzig
Carmeliter Kloster
in Danzig
Vacat
Datum des
Eintritts
in das
Kloster
Klosterliches
Verhältniss
das Kloster aus
Königl[ichen] oder
andere Kassen
bezieht
Betrag der
Mess-Capitalien
des Klosters
139
verbunden
im Aug.
1781
im Martz
1780
im April
1786
im April
1792
im April
1792
im Mai
1796
Priorin
Ordensschwester
Ordensschwester
Ordensschwester
Ordensschwester
Ordensschwester
Von der Königl[ichen] Regierungs-Haupt Kasse zu
Danzig bezieht das
Kloster wie Competenz 803 rt. 25 gl.
8 den.
im Aug.
1782
Prior und Prediger
800 rt.
Übersicht das No. 2 vorgeführte Joseph Zawernitzki
ist d. 2 Decembri 1832
gestorben
140
Namen
des Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
1. Jagiellowicz
2. Gadziewski
Ludovicus
Onuphrius
1775
1777
Neustadt
Wyszyn
1794
1795
3. Schenkin
4. Głowczewski
Romualdus
Josephus
1779
1793
Starzyn
Wierzchoczin
1804
1812
5. Kruza
6. Balga
Hermanus
Florianus
1751
1757
Boryszkowa
Gory
1794
1794
Dominicaner
Kloster in Danzig
[18]
[znak sprawy w registraturze] 8029a.
Namen
des Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
1. Agnes
Lademann
Magdalena
1760
Danzig
1782
Nonnen-Klöster
Brigittiner Nonnen
Kloster in Danzig
Datum des
Eintritts
in das
Kloster
3 Juli 1793
10 Febr.
1794
6 Juni 1803
28 Aug.
1811
8 Nov. 1793
eodem
Klosterliches
Verhältniss
das Kloster aus
Königl[ichen] oder
andere Kassen
bezieht
150 rt. aus der
Königl[ichen]
Regierungs-Haupt
Kasse zu Danzig
Betrag der
Mess-Capitalien
des Klosters
141
Samtliche Kloster Kapitalien
sind der Königl[ichen] Regierung überriesen
und bezieht das
Kloster nur davon die jährlich
Zinsen
Prior und Priester
Polnische Prediger
Deutsche Prediger
Priester
Layenbruder
Layenbruder
E[ue]r Excellenz beehre ich mich in der Anlage die Übersicht des Personal Bestandes der Klöster der Provinz Westpreussen pro 1833 mit derer ganz ergebensten.
Bemerken zu überreichen, dass in Ostpressen gegenwaertig keine Klöster mehr bestehen.
Königsberg, den 9 April 1834.
Schön.
Schmedding, Ad Acta Berlin 29. 4. [brak roku].
Datum des
Eintritts
in das
Kloster
Klosterliches
Verhältniss
andere Kassen
bezieht
Klosters
verbunden
im Aug.
1781
Priorin
142
Namen
des Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
2. Anna Grentz
Ursula
1755
Milobantz
1781
3. Maria Theresia
Reichel
4. Anna Maria
Nethkin (!)
5. Anna Catharina
Nethkin (!)
6. Johanna
Josephina Kühn
Constantia
1766
Danzig
1787
Elisabeth
1769
Danzig
1793
Christina
1772
Danzig
1793
Theresia
1797 (!)
Schönau
1797
1. Andreas Müller
Jacobus
1765
Braunsberg
1783
1. Jagiellowicz
2. Gadzewski
Ludovicus
Onuphrius
1775
1777
Neustadt
Wyszyn
1794
1795
3. Schenkin
4. Głowczewski
Romualdus
Josephus
1779
1793
Starzin
Wierzchoczin
1804
1812
5. Kruza
6. Balga
Hermanus
Florianus
1751
1757
Boryszkowa
Gory
1794
1794
Mönchs-Klöster
Brigitinner
Mönchs-Kloster
in Danzig
Carmeliter Kloster
in Danzig
Vacat
Datum des
Eintritts
in das
Kloster
Klosterliches
Verhältniss
im Märtz
1780
im April
1786
im April
1792
im April
1792
im Mai
1796
Ordensschwester
im Aug.
1782
3 Juli 1793
10 Febr.
1794
6 Juni 1803
28 Aug.
1811
8 Nov. 1793
eodem
andere Kassen
bezieht
Klosters
Von der Königl.
Regierungs-Haupt Kasse zu
Danzig bezieht
das Kloster
803 rt. 25 gl.
8 den.
800 rt.
150 rt. aus der
Königl[ichen]
Regierungs-Haupt Kasse zu
Danzig
Samtliche Kloster
Kapitalien sind
der Königl[ichen]
Regierung überriesen und bezieht
das Kloster nur
davon die jahrlich
Zinsen
Ordensschwester
Ordensschwester
Ordensschwester
Ordensschwester
Prior und Prediger
Prior und Priester
Polnisch Prediger
Deutsch Prediger
Priester
Layenbruder
Layenbruder
143
144
[19]
[znak sprawy w registraturze] 6462
An den Königl[ichen] Wirkl[ichen] Geheimen Rats- und Minister, Herrn Freyherrn von Altenstein, Excellenz zu Berlin.
E[ue]r Excellenz ermangele ich nicht die Übersicht des Personal Bestandes der
Klöster dem Provinz Westpreussen pro 1834 ganz ergebenst zu übersenden.
Königsberg, den 6ten Marz 1835.
Schön.
Behrnauer, Schmedding [Ad acta] 24. 3. 35.
Übersicht Personals-Bestandes in den Klöstern der Provinz Preussen
Namen
des Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
1. Anna Grenz
Ursula
1755
Milobantz
1781
2. Maria Theresia
Reichel
3. Anna Maria
Nethki (!)
4. Anna Catharina
Nethki (!)
5. Johanna
Josephina (!) Kuhn
Constantia
1766
Danzig
1787
Elisabeth
1769
Danzig
1793
Christina
1772
Danzig
1793
Theresia
1778
Schönau
1797
1. Andreas Müller
Jacobus
1765
Braunsberg
1783
Nonnen-Klöster
Brigittiner Nonnen
Kloster in Danzig
Mönchs-Klöster
Brigitinner
Mönchs-Kloster in
Danzig
Carmeliter Kloster
in Danzig
Vacat
-
Datum des
Eintritts
in das
Kloster
Klosterliches
Verhältniss
Betrag der Com- Betrag der Messe-Capitalien des
petenz welche das
Klosters
andere Kassen
bezieht
145
Die in der vorjahrigen
Liste sub No. 1 aufgeführte
Agnes Lademann ist im
Laufe des vorigen Jahres
gestorben
--
im Märtz
1780
im April
1786
im April
1792
im April
1792
im Mai
1796
Konventualin
Konventualin
Konventualin
Konventualin
Konventualin
803 rt. 25 gl. 8 d.
im Aug.
1782
Seit 1788 Prediger,
1805 Prior, Prediger
und Beichtvater der
Nonnen
-
146
Namen
des Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
1. Gadzewski
Onuphrius
1777
Wiszyn (!)
1795
2. Głowczewski
Josephus
1793
Wierzchsein**
1812
3. Balga
4. Jagiellowicz
Florianus
Ludovicus
1757
1775
Gory
Neustadt
1794
1794
Dominicaner
Kloster in Danzig
OBJAŚNIENIA
Miejscowości (**): Wierzchsein – Wierzchucino
[20]
[znak sprawy w registraturze] Ad No. 7575
Berlin, 26ten Marz 1836.
An die Königl[ichen] Regierung zu Danzig.
Herr G[eheime] O. (?) R[egierungs] R[ath] Behrnauer/615.
pp. wird hierdurch aufgefordert die Nachweisung von dem Personal Bestande der
in Ihrem Bezirke noch bestehenden Klöster pro 1835.
bald einzureichen.
[znak sprawy w registraturze] 8614
An den Königl[ichen] Wirkl[ichen] Geheimen Rats- und Minister, Herrn Freyherrn von Altenstein, Excellenz in Berlin.
E[ue]r Excellenz ermangele ich nicht die Übersicht des Personal Bestandes in den
Klöster dem Provinz Preussen pro 1835 ganz ergebenst zu einzusenden.
Königsberg, den 9 April 1836.
Schön.
Behrnauer, Schmedding, Ad acta 21. 4. 36.
Datum des
Eintritts
in das
Kloster
10 Febr.
1794
28 Aug.
1811
8 Nov. 1793
3 Juli 1793
Klosterliches
Verhältniss
Polnischer Prediger
Priester
Layenbruder
Jetzt Prior des
vereingten Klosters
andere Kassen
bezieht
150 rt. aus der
Königl[ichen]
Regierungs-Haupt
Kasse zu Danzig
Klosters
147
Der in der vorjahrigen
Samtliche Kloster
Kapitalien sind der Nachweisung aufgefurhten: No. 5 Kruza, No. 3
Königl[ichen] Regierung überriesen Schenkin sind in Laufe des
vorigen Jahres mit Tode
und bezieht das
abgegangen. Der No. 4
Kloster nur davon
die jahrlich Zinsen aufgefürhrte Jagiellowicz
ist nachdem ehemaligen
Dominicaner Kloster zu
Dirschau nach Danzig
übersendet
148
Übersicht Personals-Bestandes in den Klöstern der Provinz Preussen
Namen
des Klosters
Familien-Name
Kloster-Name
Geburts-Jahr
Geburts-Ort
Professions-Jahr
1. Anna Grenz
Ursula
1755
Milobantz
1781
2. Maria Theresia
Reichel
3. Anna Maria
Nethkin (!)
4. Anna Catharina
Nethkin (!)
5. Johanna Josephina Kühn
Constantia
1766
Danzig
1787
Elisabeth
1769
Danzig
1793
Christina
1772
Danzig
1793
Theresia
1778
Schönau
1797
1. Andreas Müller
Jacobus
1765
Braunsberg
1783
1. Gadzewski
Onuphrius
1777
Wiszyn
1795
2. Głowczewski
Josephus
1793
Wierzchoczin
1812
3. Jagiellowicz
Ludovicus
1775
Neustadt
1794
Nonnen-Klöster
Brigittiner Nonnen
Kloster in Danzig
Mönchs-Klöster
Brigitinner
Mönchs-Kloster in
Danzig
Datum des
Eintritts
in das
Kloster
Klosterliches
Verhältniss
im Märtz
1780
im April
1786
im April
1792
im April
1792
im Mai
1796
Konventualinen
im Aug.
1782
andere Kassen
bezieht
Klosters
803 rt. 25 gl.
8 den.
800 rt.
149
Ditto
Ditto
Ditto
Ditto
Seit 1788 Prediger,
1805 Prior, Prediger
und Beichtvater der
Nonnen
Samtliche Kloster
150 rtl. aus der
Liste ad 3 genannte
Kapitalien sind der
Königl[ichen]
Laienbruder Florian Balga
Königl[ichen]
Regierungs-Haupt
ist mit 75 rtl. Jährlicher
Regierung
Kasse zu Danzig
Pension aus dem Kloster
überwiesen und
ausgeschieden
bezieht das Kloster nur davon die
jahrlich Zinsen
10 Febr.
1794
28 Aug.
1811
8 Juni (!)
1793
Polnischer Prediger
Deutscher Prediger
Prior des vereingten
Klosters
150
[21]
An Ein Herrlich Hohes Ministerium der Geistlichen Unterrichts- und Medizinal
Angelegenheiten in Berlin.
Danzig den 14 April 1836, abgegangen den 20. tm.
Untericht der Nachweisung vom Personal-Bestande der noch bestehenden Klöster ad Rescript von 26den Marz (No. 7515).
Einem Königl[ichen] Hohen Ministerio zeigen wir auf die erberb(?)-zeichnete
hohe Verfügung ganz gehorsams an dass da die darin erforderte Nachweisung aus
unserm Departament nicht zu überreichen ist, da in selbigen zur Zeit keine Klöster
mehr bestehen, sondern bereits sambtlich aufgehoben sind42.
In Regierung.
Abteilung des Inneren.
Ernst Klyn Cancelist43 (?).
Behrnauer, In den Akten 27. 4. 3644.
42 Podkreślenie w tekście.
43 Urzędnik z Gdańska, niezidentyfikowany. Podpis i nazwa funkcji bardzo nieczytelne.
44 Notatkę sporządzoną w ministerstwie w Berlinie przez urzędnika nazwiskiem Behrnauer można uznać za
zakończenie formalnego procesu likwidacji klasztorów w Gdańsku.
151
Staffing of Gdańsk monasteries in personnel reports of the Prussian
Ministry of Religious Affairs from 1817–1835.
Materials for prosopographic study on religious clergy
in Pomerelia
Summary
This source edition presents reports on the personnel situation of the Gdańsk monastic congregations undergoing suppression, which were drawn up in 1817–1835 at the request of the then
Ministry of Religious Affairs of the Kingdom of Prussia. The reports can currently be found in the
fond of records of the same Ministry (Kultusministerium), at the Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz in Berlin. Within the strict municipal jurisdiction of Gdańsk, there were three
monasteries and four convents: of Dominican, Carmelite, and Brigittine monks, as well as Brigittine sisters. In the period in question, 20 reports were prepared overall; two semi-annual and 18
annual ones. The report tables changed their form and layout several times, becoming more and
more detailed in the presentation of data, especially with regard to nuns and friars. The registers
were supplemented with letters of transmittal, initially mentioning a great deal of problems which
needed solving, but later becoming more and more terse and conventional. This edition endeavours to present the reports in their original form (written in German), preserving mistakes and
slips of the tongue, and documenting the nonchalance of Prussian officials. The kind of material
gathered in this way can prove useful in various sorts of study of the history of Gdańsk monasticism, demonstrating not only the gradual decline of formerly flourishing centres of religious life,
but also depicting monastic life inside monasteries (the duration of novitiate, types of posts and
functions in the monastic structure, activity inside and outside the institutes). It can also be of
assistance in biographical and prosopographical research, since it portrays the social and geographic background of the convents in question and supplement the already published lexicons of
monastery personnel.
Marta CZYŻAK
Biblioteka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
Rękopisy poklasztorne w zbiorach
Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu
W zbiorach powstałej w 1945 r. Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu znajduje się obecnie pięć rękopisów poklasztornych: trzy pochodzą z dawnej biblioteki
bernardynów w Lubawie, a dwa z opactwa cystersów w Pelplinie1. Zanim jednak
trafiły do Torunia, przebyły one długą drogę z biblioteki klasztornej do biblioteki uniwersyteckiej lub gimnazjalnej, wskazanej przez władze pruskie. Istotna przy
wskazaniu miejsc przechowywania i odtwarzaniu losów tych rękopisów jest analiza ich znaków własnościowych (zapisek proweniencyjnych, sygnatur, pieczęci)
umieszczonych na oprawach i pierwszych kartach kodeksów.
Działania władz pruskich zmierzające do ograniczania roli klasztorów w Prusach
Królewskich i na ziemi chełmińskiej, a ostatecznie do ich kasat, były podejmowane
zaraz po zajęciu w wyniku rozbiorów kolejnych nowych obszarów2. Kasatę klasztoru bernardynów w Lubawie uzasadniano koniecznością przejęcia budynków klasztornych, na co pozwalały wprowadzone wcześniej przepisy3. Takie sformułowanie
1 Biblioteka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (dalej: Biblioteka UMK), sygn. rkps 12/II (dostępny w Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej: http://kpbc.umk.pl/dlibra/publication?id=69514&from
=&dirids=1&tab=1&lp=1&QI= – dostęp 4 X 2013 r.), 55/IV, 98/I, 99/I, 100/I (dostępny w KPBC: http://kpbc.
umk.pl/dlibra/docmetadata?id=77788&from=&dirids=1&ver_id=&lp=22&QI= – dostęp: 4 X 2013 r.).
2 O polityce władz pruskich wobec zakonów zob. E. PISZCZ, Polityka kasacyjna władz pruskich wobec klasztorów diecezji chełmińskiej, „Studia Pelplińskie”, 2, 1971, s. 91–93; P. P. GACH, Kasaty zakonów na ziemiach
dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773–1914, Lublin 1984, s. 125–131; IDEM, Zakony franciszkańskie na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska w latach 1773–1914, [w:] J. KŁOCZOWSKI, G. HUSZAŁ, C. S. NAPIÓRKOWSKI, S. OLCZAK, R. PREJS (red.), Franciszkanie w Polsce XIX wieku (Zakony Franciszkańskie w Polsce,
red. J. KŁOCZOWSKI, 3), Niepokalanów 1996, s. 11–16; J. KOPIEC, Kościół na Śląsku u progu sekularyzacji,
[w:] F. WOLNIK (red.), Sekularyzacja dóbr kościelnych na Górnym Śląsku w 1810 roku. Materiały z konferencji
naukowej zorganizowanej w dniu 23 października 2010 r. w Rudach przez Centrum Formacyjno-Edukacyjne
Diecezji Gliwickiej i Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego z okazji 200 rocznicy sekularyzacji dóbr
kościelnych na Śląsku w 1810 roku (Z Dziejów Kultury Chrześcijańskiej na Śląsku, Uniwersytet Opolski, Wydział Teologiczny, 66), Opole 2011, s. 13; H. GERLIC, Sekularyzacja górnośląskich kolegiat, ibidem, s. 126.
3 J. A. MAZUREK, Kasata zakonu bernardynów w zaborze pruskim, [w:] H. E. WYCZAWSKI (red.), Studia z historii Kościoła w Polsce, t. 1, Warszawa 1972, s. 470–479.
154
Marta CZYŻAK
zostało zapisane we wniosku nadprezydenta prowincji Prusy Zachodnie Theodora
von Schöna do króla Fryderyka Wilhelma.
W dniu 12 III 1821 r., pomimo petycji mieszkańców Lubawy z prośbą o pozostawienie klasztoru, Fryderyk Wilhelm podpisał ostateczny dekret kasacyjny. Następnie 28 III 1821 r. klasztor zajęło wojsko, rozpędzając także protestującą ludność.
Kościół przekazano gminie ewangelickiej, a budynki klasztorne – szkole i sądowi
powiatowemu4. Według spisu sporządzonego przez urzędnika Christiana Lucasa
w dniach 23–30 VI 1821 r. w klasztornej bibliotece znajdowało się 19 dokumentów, 43 tomy rękopisów i 2046 tomów druków, w tym 309 tomów starych druków:
inkunabułów i druków z pierwszej połowy XVI w.5 Najcenniejsze prace wywieziono do Królewca, część zaś jeszcze w 1821 r. otrzymała biblioteka utworzonego
w 1815 r. Królewskiego Katolickiego Gimnazjum w Chojnicach (Königlische katolische Gymnasium zu Conitz). Resztę pozostawiono do dyspozycji biskupstwa
diecezji chełmińskiej. W 1833 r. tę część klasztornych zbiorów przewieziono do
biblioteki seminarium duchownego w Pelplinie6.
Opactwo cystersów w Pelplinie skasowano 2 IV 1823 r. w związku z reorganizacją granic diecezji na terenie zaboru pruskiego (podstawą prawną była inspirowana
przez rząd pruski bulla Piusa VII De salute animarum z 16 VII 1821 r.) i przeniesieniem do Pelplina z Chełmży stolicy diecezji chełmińskiej: kościół opactwa zmieniono w katedrę, część majątku i budynki przeznaczono na potrzeby biskupa, kurii
i kapituły (1824). Księgozbiór opactwa liczył w tym czasie „kilka tysięcy tomów
rękopisów, inkunabułów i starych druków”7. Najcenniejsze z nich – nie wiadomo,
w jakiej liczbie – zgodnie z dyrektywami rządowymi przewieziono do ówczesnej
królewskiej biblioteki w Berlinie i biblioteki uniwersyteckiej w Królewcu. Resztę
księgozbioru przekazano do dyspozycji biskupa Stanisława Mathy (1824–1832),
4 O kasacie klasztoru bernardynów w Lubawie zob. G. LIEK, Die Stadt Löbau in Westpreussen mit Berücksichtigung des Landes Löbau, Marienwerder 1892, s. 455–460; E. PISZCZ, Polityka kasacyjna, s. 104–105;
J. A. MAZUREK, Kasata zakonu bernardynów, s. 485–487; J. KRAWIEC, Lubawa, [w:] H. E. WYCZAWSKI (red.),
Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 187–188;
H. E. WYCZAWSKI, Bernardyni polscy, t. 3: 1772–1946, Kalwaria Zebrzydowska 1992, s. 82–83.
5 G. LIEK, Die Stadt Löbau, s. 460–463: wyciąg ze spisu Lucasa. Dokument spisu miał się znajdować w archiwum Historischen Vereins für den Regierungsbezirk Marienwerder – najprawdopodobniej zaginął wraz
z aktami dotyczącymi likwidacji klasztornej biblioteki, zob. artykuł w niniejszym tomie: R. KUBICKI, Akta
Rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz Nadprezydium Prowincji Prusy Zachodnie dotyczące kasat klasztorów
przeprowadzonych w pierwszej połowie XIX w.
6 Programm des Königlichen Gymnasiums in Conitz: Schuljahr 1874–75, wyd. H. DEITERS, Conitz 1875,
rozdział: Die Handschriften und alten Drucke der hiesigen Gymnasiabibliothek, s. 17–18; M. STRUTYŃSKA, Biblioteka Bernardynów w Lubawie, [w:] B. BIEŃKOWSKA (red.), Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi, t. 9, Warszawa 1986, s. 7–10. O bibliotece gimnazjum w Chojnicach zob. EADEM, Stare druki bibliotek
gimnazjalnych Chojnic i Chełmna w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, [w:] M. MLEKICKA
(red.), Bibliologia dyscypliną integrującą: studia ofiarowane Profesor Barbarze Bieńkowskiej (Z Badań nad
Polskimi Księgozbiorami Historycznymi, tom specjalny), Warszawa 1993, s. 127–129.
7 A. LIEDTKE, Zarys dziejów diecezji pelplińskiej do 1945 roku, Pelplin 1994, s. 77–78.
Rękopisy poklasztorne w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu
155
który przekazał ją do biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego przeniesionego z Chełmna do Pelplina w 1829 r.8
W czasach szczególnie zatroskanego o rozwój seminarium i seminaryjnej książnicy biskupa chełmińskiego Anastazego Sedlaga (1834–1856) bibliotekę zasiliły
księgozbiory ze skasowanych mniejszych klasztorów diecezji chełmińskiej, np.
w 1833 r. przywieziono tutaj książki z biblioteki bernardynów w Lubawie, m.in.
49 tomów inkunabułów, tj. ponad połowę całej bernardyńskiej kolekcji, w 1835 r.
– zbiory cystersów z Oliwy, w 1836 r. – reformatów z Wejherowa, a w 1837 r. – dominikanów i bernardynów z Torunia oraz reformatów z Podgórza. Jako ostatnie
wpłynęły książki z biblioteki kapitulnej w Chełmży (1861) i z biblioteki kościelnej w Radzynie (1863)9. W efekcie powstał urozmaicony księgozbiór, liczący do
czasów II wojny światowej około 23 tys. tomów, m.in. 691 jednostek inwentarzowych inkunabułów oraz około 630 tomów rękopisów10. Po stratach poniesionych
w czasie wojny w obecnej bibliotece seminaryjnej pozostało jedynie około 2 tys.
tomów pochodzących z dawnego opactwa cystersów, wśród nich 235 rękopisów
średniowiecznych11.
Efektem sekularyzacji klasztorów przeprowadzonej w Królestwie Pruskim było
rozproszenie klasztornych księgozbiorów. Traktowano je jako mienie państwowe:
segregowano, najcenniejsze kodeksy wywożono do państwowych bibliotek w Berlinie jako stolicy państwa i Królewcu jako stolicy prowincji pruskiej (w latach
1815–1829, 1878–1945 tylko prowincji Prusy Wschodnie). Część księgozbiorów
(w tym także średniowieczne rękopisy) kierowano do bibliotek katolickich gimnazjów w Chełmnie i Chojnicach. Biblioteka gimnazjum w Chojnicach już w 1821 r.
8 S. KUJOT, Opactwo pelplińskie, Pelplin 1875, s. 195: „Wszystkich tomów jest w bibliotece około piętnastu
tysięcy, których połowę przynajmniej stanowią dawniejsze zbiory pelplińskie”; T. GLEMMA, Biblioteka biskupstwa chełmińskiego w Pelplinie, [w:] S. WIERCZYŃSKI (red.), Biblioteki wielkopolskie i pomorskie, Poznań
1929, s. 289–290: „w chwili kasaty biblioteka klasztorna liczyła co najmniej kilkanaście tysięcy tomów”;
J. CIEMNOŁOŃSKI, J. S. PASIERB, Pelplin (Pomorze w Zabytkach Sztuki), Wrocław 1973, s. 30–31 (stąd pochodzi cytat podany w tekście); M. NIERZWICKA, Iluminacje rękopisów dawnego opactwa cystersów pelplińskich.
Średniowieczne kodeksy ze zbiorów Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie, [w:] D. A.
DEKAŃSKI, B. A. GRENZ, A. SŁYSZEWSKA, A. M. WYRWA (red.), Kulturotwórcza rola cystersów na Kociewiu.
Pelplin – 725 rocznica powstania opactwa cysterskiego. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej w Pelplinie w dniach 21–23 września 2001 r. przez Starostwo Powiatowe w Tczewie, Instytut Historii Uniwersytetu
Gdańskiego oraz Zespół do badań nad historią i kulturą cystersów w Polsce Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, Pelplin-Tczew 2002, s. 171; B. GÓRA, Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego
w Pelplinie 1828–2000 (Akademia Pedagogiczna w Krakowie, Prace Monograficzne, 467), Kraków 2007,
s. 27–33, 48–49, 95–96, 160–162.
9 G. LIEK, Die Stadt Löbau, s. 460–463; T. GLEMMA, Biblioteka, s. 290–291; F. MANTHEY, 100 lat Seminarium Duchownego w Pelplinie, [w:] A. NADOLNY (red.), Księga Jubileuszowa 350 lat Wyższego Seminarium
Duchownego w Pelplinie (1651–2001), Pelplin 2001, s. 233–236; B. GÓRA, Biblioteka, s. 97–100; J. TONDEL,
Inkunabuły w zbiorach Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie, Toruń-Pelplin 2007, s. 54.
10 B. GÓRA, Biblioteka, s. 100–107, 160–162, 202–203.
11 M. NIERZWICKA, Iluminacje rękopisów, s. 172. O wojennych losach księgozbioru biblioteki seminaryjnej
zob. A. LIEDTKE, Biblioteka Seminarium Duchownego w Pelplinie, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 13, 1947, s. 89–92; B. GÓRA, Biblioteka, s. 107–113.
156
Marta CZYŻAK
otrzymała pobernardyńskie książki z Lubawy, a w 1836 r. księgozbiory jezuitów
z Grudziądza, bernardynów z Zamartego koło Chojnic, reformatów z Wejherowa
i cysterek z Żarnowca. W zbiorach biblioteki znalazły się także książki augustianów-eremitów z Chojnic i dominikanów z Torunia12.
Podobnie segregowano księgozbiory poklasztorne w Wielkim Księstwie Poznańskim, np. najcenniejsze kodeksy poznańskich bernardynów wywieziono do Berlina, a część przekazano bibliotekom gimnazjów Fryderyka Wilhelma i św. Marii
Magdaleny, a także osobom prywatnym. Tylko niewielka liczba tomów znalazła się
w bibliotece Seminarium Duchownego w Poznaniu13.
Z czterech znanych rękopisów pobernardyńskich włączonych w 1821 r. do zbiorów biblioteki gimnazjalnej w Chojnicach trudne dla tej instytucji lata obu wojen
światowych przetrwały trzy: zaginął wspominany w spisie z 1875 r. rękopis Satyr
Juwenalisa, powstały w Lipsku w 1486 r., współoprawny z drukiem tychże Satyr
(Wenecja 1486). Druk ten pochodził z legatu lubawianina, profesora i kanclerza
uniwersytetu w Lipsku Krzysztofa Kupnera, dla lubawskich bernardynów14.
Wybrane książki z chojnickiej biblioteki w ramach szerszej akcji przejmowania tzw. księgozbiorów zabezpieczonych (głównie poniemieckich) przewieziono
w czerwcu 1946 r. do Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu15. Do zbiorów biblioteki pod sygnaturami 98–100 włączono trzy rękopisy pobernardyńskie: modlitewnik
biskupa chełmińskiego Wikbolda Dobilsteina z drugiej połowy XIV w., pochodzący
ze zbiorów bibliotecznych na zamku biskupów chełmińskich w Lubawie, przekazany najprawdopodobniej bernardynom przez biskupa Mikołaja Chrapickiego (zm.
1514), oraz dwa tomy kazań Klemensa Ramułta z Radymna (1500–1562), jednego
z najwybitniejszych kaznodziejów XVI w. Wśród książek z Chojnic znajdowały się
także trzy pobernardyńskie inkunabuły: Gemma vocabulorum cum addito (Deventer 1489), Epistolae familiares papieża Piusa II (Nürnberg 1481) i Vitae XII Caesarum Swetoniusza (Bologna 1493; pochodził także z daru Krzysztofa Kupnera16)
oraz 88 starych druków17.
12 Programm des Königlichen Gymnasiums, s. 17–18; S. TYNC, Biblioteka Gimnazjalna w Chojnicach, [w:]
Biblioteki wielkopolskie i pomorskie, s. 301–302; M. STRUTYŃSKA, Stare druki, s. 128–132.
13 K. KANTAK, Bernardyni polscy, t. 2: 1573–1795–1932, Lwów 1933, s. 530–533; H. E. WYCZAWSKI, Bernardyni polscy, s. 90–91.
14 M. STRUTYŃSKA, Biblioteka, s. 7–8, 12–13; J. SZEWS, Kupner Krzysztof (ok. 1466–1511), [w:] IDEM, Słownik biograficzny Ziemi Lubawskiej: 1244–2000, t. 1, Lubawa-Toruń 2000, s. 119–120.
15 Archiwum Biblioteki UMK, Spis nr 1/276: Spis książek z biblioteki Państwowego Gimnazjum Męskiego
z Chojnic, 22 czerwca 1946 r. Spis podpisany przez Leonida Żytkowicza, „delegata Uniwersytetu Toruńskiego”, liczy 1834 tytuły.
16 M. STRUTYŃSKA, Inkunabuły proweniencji chojnickiej w zbiorach Biblioteki UMK, [w:] B. RYSZEWSKI (red.), Studia o działalności i zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, cz. 2, Toruń 1982,
s. 62–65, 67–69, 70–72; Katalog inkunabułów Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu, oprac. M. STRUTYŃSKA
(Wydawnictwo Jubileuszowe, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu), Toruń 1994, poz. 83, 162, 194.
17 M. STRUTYŃSKA, Biblioteka, s. 78; EADEM, Stare druki, s. 130–131.
1. KLEMENS Z RADYMNA, Sermones de tempore,
oprawa
157
2. KLEMENS Z RADYMNA, Sermones de sanctis,
nota proweniencyjna na k. 10v
Dwa tomy kazań Klemensa z Radymna: Sermones de tempore, prima pars (kazania na niedziele i święta Pańskie roku liturgicznego) i Sermones de sanctis stanowiły niegdyś własność ich autora18. Pierwszy tom darował on w 1542 r. konwentowi bernardynów w Warszawie, gdzie pełnił obowiązki kaznodziei, drugi w 1545 r.
pozostawił zaś dla kaznodziei w Przeworsku „pro loco et cella predicatoris”. Tom
ten znalazł się później w Poznaniu, a stamtąd prowincjał bernardynów Hieronim
z Łekna przekazał go konwentowi w Lublinie, odbudowującemu swą bibliotekę
po pożarze (1563) (il. 2). Oba tomy kazań nie były dotąd znane badaczom twórczości Klemensa19. Mają one format ósemki, są spisane jedną ręką, w identyczny
18 K. KANTAK, Sylwetki bernardynów poznańskich. Klemens z Radymna, „Kronika Miasta Poznania”, 5,
1927, s. 80–95; IDEM, Bernardyni polscy, t. 1: 1453–1572, Lwów 1933, s. 220–234, 310–311; H. E. WYCZAWSKI, Ramułt Klemens, [w:] IDEM (red.), Słownik polskich pisarzy franciszkańskich (Bernardyni i Franciszkanie Śląscy, Franciszkanie Konwentualni, Klaryski oraz Zgromadzenia III Reguły), Warszawa 1981, s. 407;
A. OBRUŚNIK, Klemens z Radymna, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 9: Kinszasa–Krzymuska, Lublin 2002, kol.
118–119; zob. też H. GAPSKI, Bracia Bernardyni w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Przestrzeń zakonna
i miejsce w społeczeństwie, [w:] W. F. MURAWIEC, D. A. MUSKUS (red.), Pięćset pięćdziesiąt lat obecności
oo. Bernardynów w Polsce (1453–2003), Kalwaria Zebrzydowska 2006, s. 53–55: uwagi o stanie badań nad
polskimi bernardynami.
19 K. KANTAK, Bernardyni polscy, t. 1, s. XXIII: wymienił osiem rękopisów kazań Klemensa, nie znał
jednak dwóch omawianych przeze mnie. Podobnie pisze H. E. WYCZAWSKI, Ramułt Klemens, s. 407 (dwa rękopisy – Biblioteka Prowincji Bernardynów w Krakowie, trzy – Biblioteka Czartoryskich, jeden – Biblioteka
Jagiellońska, jeden – Biblioteka PAN w Kórniku, jeden – Biblioteka Seminarium Duchownego w Sandomierzu oraz traktat Nauki duchowne w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie).
158
Marta CZYŻAK
sposób rubrowane, mają charakter brulionów, egzemplarzy autorskich, zawierają (zwłaszcza kodeks z kazaniami de tempore) liczne glosy polskie, świadczące
o posługiwaniu się nimi w czasie głoszenia kazań, oraz łacińskie dopiski: uzupełnienia tekstu głównego wypisane wzdłuż dłuższych marginesów i na mniejszych
karteczkach wsuniętych między arkusze papieru tworzące blok książki, dodanych
przed zszyciem kodeksu. Oba rękopisy zostały oprawione w brunatną skórę z dekoracją wyciśniętą radełkiem, stemplami i plakietą (il. 1)20. Nie wiadomo, w jaki
sposób (i kiedy) oba tomy przekazane do odległych od siebie klasztorów znalazły
się w bibliotece klasztornej w Lubawie. Oba oznaczono tamtejszymi sygnaturami:
odpowiednio B. 3 i B. 5. Brakuje zatem sygnatury B. 4 – jak można przypuszczać,
drugiej części kazań de tempore, która także musiała znaleźć się w Lubawie. Tom
z tą sygnaturą nie został już jednak odnotowany w Chojnicach.
Rękopisy i druki z Pelplina i Lubawy wysłane do Państwowej i Uniwersyteckiej
Biblioteki w Królewcu – do 1945 r. jednej z największych naukowych bibliotek
niemieckich (700 tys. tomów) – pod koniec II wojny światowej uległy ponownemu
rozproszeniu (część być może została bezpowrotnie stracona). Władze biblioteki
zdołały wprawdzie na początku 1944 r. ewakuować najcenniejsze zbiory – 140 tys.
tomów rozlokowano w majątkach i zamkach na terenie Prus Wschodnich: Słobity,
Karwiny i Łankiejmy (po wojnie znajdujące się w granicach Polski) oraz Bałga
i Łunino (należące po wojnie do Związku Radzieckiego). Większość zbiorów jednak zaginęła w 1945 r. po wejściu do Prus Armii Czerwonej, część została być może
zniszczona później przez polskich lub rosyjskich osadników. Z 1669 numerów katalogowych rękopisów królewieckich według stanu z 1932 r. obecnie znana jest lokalizacja 199 kodeksów (znajdują się w bibliotekach w Berlinie, Bonn, Petersburgu,
Toruniu i Wilnie). Można przypuszczać, że nowe odkrycia i identyfikacje przyniosą
poszukiwania w bibliotekach moskiewskich21.
20 Por. K. KANTAK, Sylwetki, s. 80, gdzie znajduje się charakterystyka rękopisów Klemensa przechowywanych w Bibliotece Jagiellońskiej i Bibliotece Czartoryskich: „Tomy te mają mniej więcej jednakowy format małej ósemki i taką samą oprawę, brunatną skórę z ryciną nabożną na środku [...]. Pisane tym samym
charakterem, niewątpliwie przez samego autora, po łacinie z glosami polskimi”. Zob. też W. PABIN, Książka
rękopiśmienna w środowisku bernardyńskim do połowy XVI wieku. Zarys problematyki księgoznawczej, [w:]
B. BIEŃKOWSKA (red.), Książka rękopiśmienna XV–XVII w. (Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycznymi, 4), Warszawa 1980, s. 91–105; E. LENART, Biblioteki bernardyńskie w Polsce od 2. połowy XV w. do
końca wieku XVIII, [w:] W. F. MURAWIEC, D. A. MUSKUS (red.), Pięćset pięćdziesiąt lat, s. 659–676.
21 M. KOMOROWSKI, Das Schicksal der Staats- und Universitätsbibliothek Königsberg, „Bibliothek Forschung und Praxis”, 4, 1980, 2, s. 139, 148–150; R. G. PÄSLER, Zum Handschriftenbestand – speziell dem
mittelalterlichen deutschsprachigen – der ehem. SUB Königsberg, [w:] K. GARBER, M. KOMOROWSKI, A. E.
WALTER (red.), Kulturgeschichte Ostpreußens in der frühen Neuzeit (Frühe Neuzeit, 56), Tübingen 2001,
s. 130–131; IDEM, Zum Handschriftenbestand der ehemaligen Staats- und Universitätsbibliothek Königsberg.
Quellenrepertorium und neues Standortverzeichnis, „Scriptorium”, 61, 2007, 1, s. 198–217, zwł. s. 212, 214;
V. KURPAKOV, Das Schicksal der Königsberger Bücher in der Sowjetunion nach 1945. Zu den russischen Expeditionen in das Königsberger Gebiet und den Beständen Königsberger Provenienz in Moskauer Archiven
und Bibliotheken, [w:] A. E. WALTER (red.), Königsberger Buch- und Bibliotheksgeschichte (Aus Archiven,
Bibliotheken, und Museen Mittel- und Osteuropas, 1), Köln i in. 2004, s. 449–467; J. MARCINKEVIČIUS, Auf der
Suche nach Archivalien und alten Drucken in Ostpreußen nach dem Zweiten Weltkrieg, ibidem, s. 469–481.
159
Ralf Päsler, historyk średniowiecznej literatury niemieckiej i badacz powojennych
losów księgozbioru królewieckiego, w tamtejszej kolekcji rękopisów zdołał zidentyfikować siedem tytułów (w ośmiu tomach) przewiezionych z Pelplina do Królewca.
Do tej liczby można dołączyć jeszcze dwa, wśród nich zbiór kazań znajdujący się
obecnie w Bibliotece Uniwersyteckiej (rkps 55/IV). Tomy z Pelplina zostały włączone do zbioru królewieckiego w latach 20. XIX w. z sygnaturami: 1758 (dwa tomy),
1759–1761, 1767–1769, 1772, 178322. Zapewne nie jest to jednak liczba ostateczna – brakuje bowiem pełnego spisu proweniencyjnego rękopisów dawnej biblioteki
w Królewcu23. Możliwe są zatem kolejne odkrycia fragmentów księgozbioru pelplińskiego. W innych ocalałych tomach mogą znajdować się znaki własnościowe
biblioteki opactwa w Pelplinie (zazwyczaj notka: Liber sancte Marie in Polplin).
Spośród wspomnianych 10 tomów pochodzących z biblioteki dawnego opactwa znamy obecnie miejsce przechowywania dwóch: oba znajdują się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu. Rękopis 55/IV przywieziono tutaj w lipcu 1946 r. ze zbiornicy
księgozbiorów zabezpieczonych w Pasłęku wraz z innymi cymeliami ewakuowanymi z Królewca i umieszczonymi w Karwinach i Słobitach24. Rękopis 12/II trafił do
Torunia w ten sam sposób – być może można go jednak utożsamić z iluminowanym,
pergaminowym traktatem medycznym odnalezionym w gruzach zamku malborskiego w 1946 r.25
Ostatni z wymienionych rękopisów powstał w pierwszej ćwierci XIII w., najprawdopodobniej w klasztornym skryptorium w Kolonii. Jego pierwszym właścicielem
był przeor Jakub z Kolonii, być może członek kolońskiego kolegium przeorów
– rady arcybiskupów kolońskich, w której skład wchodzili znaczniejsi duchowni
Kolonii, m.in. prałaci kapituły katedralnej i kolegiat kolońskich, plebani siedmiu
kościołów w Kolonii oraz opaci arcybiskupich klasztorów benedyktyńskich pw. św.
Pantaleona i pw. św. Marcina26. Na pochodzenie kodeksu może wskazywać także
22 R. G. PÄSLER, Zur Herkunft von Handschriften und alten Drucken der ehemaligen Staats- und Universitätsbibliothek Königsberg. Ernst Kuhnerts Provenienzregister, „Berichte und Forschungen. Jahrbuch des
Bundesinstituts für ostdeutsche Kultur und Geschichte”, 3, 1995, s. 47; IDEM, Die Handschriftensammlungen der Staats- und Universitätsbibliothek, der Stadtbibliothek und des Staatsarchivs Königsberg. Mit einem
Exkurs zur mittelalterlichen Bibliotheksgeschichte der Stadt und Anhängen, [w:] A. E. WALTER (red.), Königsberger Buch- und Bibliotheksgeschichte, s. 194–195.
23 Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae Regiae et Universitatis Regimontanae, fasc. I: Codices
ad iurisprudentiam pertinentes accedit descriptio codicum iuris qui Reginonti in archivo regio et in bibliotheca urbica atque Wallenrodtiana asservantus, digessit et descripsit Ae. I. H. STEFFENHAGEN; fasc. II: Codices
historici digessit et descripsit, suppl. fasc. i adiecit Ae. I. H. STEFFENHAGEN, praef. est C. HOPFIUS, Königsberg
1861, 1867–1872. Katalog ten cytuje noty proweniencyjne, obejmuje jednak tylko rękopisy prawnicze i historyczne.
24 Archiwum Biblioteki UMK, Spis nr 1/240: S. BURHARDT, Sprawozdanie z podróży służbowej do Pasłęka
i Elbląga, Toruń 30 IX 1946 r.
25 Bardzo dziękuję za tę wskazówkę Pani Aleksandrze Siuciak, kierownik Biblioteki Muzeum w Malborku.
26 Zob. M. GROTEN, Priorenkolleg und Domkapitel von Köln im Hohen Mittelalter: zur Geschichte des
kölnischen Erzstifts und Herzogtums (Rheinisches Archiv, 109), Bonn 1980.
160
Marta CZYŻAK
3. Zbiór traktatów medycznych, wewnętrzna strona okładki i karta 1, stan przed konserwacją
4. Zbiór traktatów medycznych, k. 1v–2, stan po konserwacji
161
glosa w języku dolnoniemieckim z wpływami flandryjskimi, wpisana na karcie 63
(tłumaczenia łacińskich nazw ziół i roślin). Jeszcze w średniowieczu kodeks ten
trafił do klasztoru cystersów w Pelplinie (il. 3–4). Z kolei rękopis 55/IV to zbiór
anonimowych kazań wielkopostnych, przepisany w 1474 r. przez Pawła Königsberga (zapiska w kolofonie kazań). O cysterskim pochodzeniu świadczą sygnatura
B. 193, wpisana na wewnętrznej stronie okładki tą samą ręką co w rękopisie 12/II,
oraz umieszczony niżej rysunek ujętej do połowy postaci zakonnika.
Aneks
Wykaz rękopisów poklasztornych
w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu
Wykaz obejmuje wszystkie rękopisy poklasztorne znajdujące się w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu. Każda nota zawiera skrócony opis zewnętrzny
kodeksu (sygnatura, język, wiek, materiał piśmienniczy, liczba kart), sumaryczny
spis zawartości z podaniem incipitu i explicitu tekstu (jeśli kodeks zawiera tylko jeden utwór), opis oprawy oraz proweniencji z wyszczególnieniem wszystkich zapisek własnościowych, sygnatur i pieczęci oraz notę bibliograficzną. Autorem opisów
opraw rękopisów 12/II, 55/IV i 100/I jest dr Arkadiusz Wagner. Zostały one przygotowane na potrzeby powstającego katalogu rękopisów średniowiecznych Biblioteki
Uniwersyteckiej w Toruniu27. Rękopis 100/I został opracowany w osobnym artykule pt. Odnaleziony modlitewnik biskupa chełmińskiego Wikbolda Dobilsteina28, stąd
też w niniejszym wykazie podano tylko skrócony opis oprawy.
1. Klemens z Radymna, Sermones de tempore, prima pars,
Biblioteka UMK, rkps 99/I
Łacina, papier, przed 1542, 14 × 17 cm, k. 488 + II (ochronne).
Dominica prima Adventus sermo. – Adduxerunt asinam et pullum et imposuerunt
vestimenta sua et eum desuper sedere fecerunt. Matheus XXI [21,7]. – Scribit divus
Iheronimus in Matheo libro III tomi 9 pullus iste et assina quibus apostoli sternunt
vestimenta sua ut Ihesus melius sedeat ... >< [k. 473r] Dominica XXV post Pentecosten sermo ... [481r] De dedicatione sermo ... [488v] ... alii quoque summi pontifices
concesserunt, ut possunt dare extra locum auditoribus suis 18 annis et CCXXXII
dies. Ego itaque auctoritate omnipotentis Dei summorumque pontificum concedo
nobis hec dona in nomine Patris et Filio et Spiritu Sancto amen.
27 Bardzo dziękuję Panu drowi A. Wagnerowi także za cenne uwagi dotyczące opraw rękopisów 98–99/I.
28 Zob. M. CZYŻAK, A. WAGNER, Odnaleziony modlitewnik biskupa chełmińskiego Wikbolda Dobilsteina,
„Zapiski Historyczne”, 78, 2013, 2, s. 99–116.
162
Marta CZYŻAK
Oprawa:
Deska, skóra brązowa; radełko, strychulec – wycisk ślepy, plakieta, tłoki liternicze – wycisk złocony.
Górna okładka: napis: Prima pars sermonum de tempore. Plakieta: Chrystus
z krzyżem na kuli ziemskiej, błogosławiący, napis: Ego sum lux mundi. W zewnętrznej ramce radełko: Apollo i muzy greckie. Dolna okładka: w zwierciadle
radełko: Chrystus, św. Paweł, św. Piotr, Dawid, Mojżesz. W zewnętrznej ramce
Apollo i muzy greckie. Zapięcia: klamry mosiężne na skórzanych paskach zapinane
na górnej okładce, częściowo zachowane.
Proweniencja:
1. [Bernardyni, Warszawa] – Hos sermones congessit frater Clemens de Radimno
in loco Warszoviensi ibidem que practicavit anno Domini 1542 (k. 1v).
2. [Bernardyni, Lubawa] – sygn. B. 3 (k. 2r).
3. [Gimnazjum w Chojnicach] – sygn. I 105, 8 (wyklejka górnej okładki, nalepka
na grzbiecie), N. 124 (przekreślona; wyklejka górnej okładki).
Literatura:
Programm des Königlichen Gymnasiums in Conitz: Schuljahr 1874–75, Conitz
1875, s. 23, nr VIII.
2. Klemens z Radymna, Sermones de sanctis, Biblioteka UMK, rkps 98/I
Łacina, papier, przed 1545, 11×14,5 cm, k. 311.
k. 7r: De s. Mathia sermo. Iugium meum suave est. Matheus XI [11,30]. – In
hoc ipso sermone tria videbuntur. 1. Figuralis designatio, 2. Doctoralis declaratio,
3. Exemplaris invitatio. Quo ad primum videbitur in quasi figuralis designatio.
Scriptum est namque Exodus XXIII [23,4] locutus est Dominus ad Moysen: hec
dices filiis Israel ... >< [k. 301r] De s. Valentino sermo ... [304r] ... s. Valentinus ne
periret renunciat nichil terrene substancie vite corpori amen.
Oprawa:
Deska, skóra brązowa, radełko, strychulec – wycisk ślepy, tłoki liternicze i ornamentalne – wycisk złocony.
Górna okładka napis: De sanctis sermones. W zwierciadle radełko: Adam i Ewa
przy drzewie życia, w zewnętrznej ramie putta. Dolna okładka: w zwierciadle Adam
i Ewa, w zewnętrznej ramce święci. Zapięcia: ślady po klamrach mosiężnych na
skórzanych paskach zapinanych na górnej okładce (pozostała blaszka mocująca na
dolnej).
Proweniencja:
1. [Bernardyni, Przeworsk 1545, Poznań – b.d., Lublin 1563] – Hos sermones sue
compillacionis resignavit pro loco et cella predicatoris in Przeworsko [skreślone,
nadpisane:] Posnania [skreślone, na marginesie:] Lublin frater Clemens de Radimno de licencia et voluntate R. P. Josephi de Ponyeck tunc ministri provincie Polonie
anno Domini 1545.
163
[niżej ręką, która wpisała słowo Lublin:] – Ego vero Hieronim a Lekno minister
attendens locum Lublinensem conflagratum consignavi hos sermones pro prefato
loco anno Domini 1563 (k. 10v).
2. [Bernardyni, Lubawa] – Loci Lubawiensis (k. 1r); sygn. B. 5 (k. 7r).
3. [Gimnazjum w Chojnicach] – sygn. I.67, 3 (wyklejka górnej okładki i nalepka
na grzbiecie), N. 105a (przekreślona; wyklejka).
Literatura:
Programm des Königlichen Gymnasiums, s. 22, nr V.
3. Modlitewnik biskupa Wikbolda Dobilsteina, Biblioteka UMK, rkps 100/I
Łacina, pergamin, 4. ćw. XIV w., 19,5×12,5 cm, k. 164.
M.in. Orationes ante et post missam dicendas (k. 3r–11v), Arnulf z Louvain,
Rhythmica oratio ad membra Christi (k. 11r–15r), Herman Józef z Kolonii, Iubilus de sanctae Ursula et sociis (k. 15r–17r), Michał de Massa?, Vita Iesu Christi
(k. 23v–160v).
Oprawa:
Deska, skóra brązowa. Dekoracja okładzin wyciskana z tłoków. Introligator z kręgu Mistrza Księgi Przysiąg (Eidbuch-Meister), Kolonia, lata 70.–80. XIV w.
Proweniencja:
1. [Biskup Wikbold Dobilstein, zm. 1380] – Iste libellus domini W.[icboldi] episcopi Culmensis continet... (k. 2v).
2. [Bernardyni, Lubawa] – sygn. B. 1 (k. 2r).
3. [Gimnazjum w Chojnicach] – sygn. N. 123a, J. 79, 1 (wyklejka górnej okładki, nalepka na grzbiecie); pieczęć biblioteki Królewskiego Gimnazjum Męskiego
w Chojnicach: „Gymn. Bibliothek des Koenigl. Gimn. zu Conitz” (k. 1r).
Literatura:
Programm des Königlichen Gymnasiums, s. 22–23, nr VII; M. PERLBACH, Zur Geschichte des Bücherwesens im Ordenslande Preussen, „Zentralblatt für Bibliothekswesen”, 11, 1894, s. 162, nr 65; M. STRUTYŃSKA, Biblioteka Bernardynów w Lubawie, [w:] B. BIEŃKOWSKA (red.), Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi,
t. 9, Warszawa 1986, s. 10, 31; EADEM, Struktura proweniencyjna zbioru starych
druków Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu. Przewodnik po zespołach. Problemy badawcze i metodologiczne, Toruń 1999, s. 48–49, il. 78; A. MENTZEL-REUTERS,
Arma spiritualia. Bibliotheken, Bücher und Bildung im Deutschen Orden (Beitrage
zum Buch- und Bibliothekswesen, 47), Wiesbaden 2003, s. 175–177.
4. Zbiór traktatów medycznych, Biblioteka UMK, rkps 12/II
Łacina, j. niemiecki, pergamin, koniec 1. ćw. XIII w., 21×13,5 cm, k. 87.
M.in. fragment traktatu Klaudiusza Galena Prognostica (k. 2r–v), traktaty farmakologiczne Mikołaja z Salerno: Antidotarium (k. 12v–51r), De dosibus medicinarum (k. 51r–54v), Synonyma medicinarum (k. 54v–57v), słownik ziół i roślin w j.
164
Marta CZYŻAK
łacińskim z tłumaczeniami nazw ziół w j. dolnoniemieckim (k. 63r), recepty medyczne
(k. 2v–12v, 63v–87v).
Oprawa:
Zdefektowana (częściowo zdarta skóra dolnej okładziny); deski dębowe, skóra
jasna, ślad po zapięciu uszkowym z bolcem na górnej okładzinie. Wyklejki: przednia – brak (na desce okładziny ślady po rysunku o romańskiej formie), tylna – papierowa, z tekstem gotyckim.
Proweniencja:
1. [Jakub, przeor w Kolonii] – Frater Jacobus Coloniensis prior (k. 1v).
2. [Cystersi, Pelplin] – Liber sancte Marie in Polplin (k. 2r); sygn. B. 161 (wewnętrzna strona okładki).
3. [Państwowa i Uniwersytecka Biblioteka w Królewcu] – sygn. 1783 (nalepka
na oprawie); pieczęcie, okrągła: „Königlisch. u. Univers. Bibliothek Königsberg
i. Pr.” (k. 1r), owalna: monogram z liter FWR [Fridericus Wilhelmus Rex] (k. 1v).
Literatura (wybór):
F. MILKAU, Mittelniederdeutsche Pflanzenglossen, „Niederdeutsches Jahrbuch”,
17, 1891, S. 82–84; R. JANSEN-SIEBEN, Repertorium van de middelnederlandse artes-literatuur, Utrecht 1989, s. 354–355; U. MEVES (red.), Katalog der Mittelalterlichen deutschsprachigen Handschriften der ehemaligen Staats- und Universitätsbibliothek Königsberg. Nebst Beschreibung der mittelalterlichen deutschsprachigen
Fragmente des ehemaligen Staatsarchivs Königsberg (Schriften des Bundesinstituts für Ostdeutsche Kultur und Geschichte, 15), München 2000, s. 135–138;
IDEM, Thorn/Toruń, Universitätsbibl., rkps 12/II, http://www.handschriftencensus.
de/13961 (dostęp: 10 XI 2011 r.).
5. Sermones quadragesimales, Biblioteka UMK, rkps 55/IV
Łacina, papier, 1474, 32×21,5 cm, k. 307.
– <C>um ieiunatis, nolite fieri sicut ypocrite tristes. Scribitur Mathei VIto capitulo [6,16]. Et legitur hodierna die pro ewangelicali officio, pro introductione thematis cuiuslibet sermonis subsequentis proponitur quedam questio ... ><[k. 307v]
... Et sic est finis pro quo Deus sit benedictus in secula seculorum amen. Finitum
per me Paulum Konigisberg anno Domini MoCCCCoLXXIIIIto. Finis adest operis
mercedem posco laboris.
Oprawa:
Deski bukowe, skóra ciemnobrązowa, dwa zapięcia zaczepowe na skórzanych
paskach (zachowane blaszki mocujące z paskami). Dekoracja okładzin o kompozycji ramowej ze zwierciadłem podzielonym na romby, wyciskana strychulcem
i tłokami z motywami m.in. rozetek. Na wewnętrznej stronie deski górnej okładki
trójwiersz z epoki, sygnatura oraz rysunek zakonnika.
165
Proweniencja:
1. [Cystersi, Pelplin] – sygn. B. 193 (wewnętrzna strona górnej okładki).
2. [Państwowa i Uniwersytecka Biblioteka w Królewcu] – sygn. 1761; pieczęcie,
okrągła: „Königlisch. u. Univers. Bibliothek Königsberg i. Pr.”, owalna: monogram
z liter FWR [Fridericus Wilhelmus Rex] (k. 1r).
Literatura:
J. DOMASŁOWSKI, A. KARŁOWSKA-KAMZOWA, A. S. LABUDA, Malarstwo gotyckie
na Pomorzu Wschodnim (Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Prace Komisji Historii Sztuki, 17), Warszawa-Poznań 1990, il. 122; R. G. PÄSLER, Katalog,
s. 136.
Marta CZYŻAK
Post-monastic manuscripts in the collection
of the University Library in Toruń
Summary
The paper presents the post-dissolution fortunes of monastic manuscripts which after World War
II – as the so-called secured collection – were handed over to the University Library in Toruń. It
discusses the policy of the Prussian authorities towards monasteries and their book collections,
and presents the circumstances in which the manuscripts were brought to Toruń: three from an
Observant monastery in Lubawa (dissolved in 1821) became the University Library’s property
via the gymnasium library in Chojnice, whereas two from the Cistercian abbey in Pelplin (dissolved in 1823) – via the Königsberg State and University Library. The article briefly describes
the codices, putting emphasis on their content and origin: the oldest one is a medical manuscript
from Pelplin (first quarter of the 13th century), the youngest ones – two autographs of sermons
of Observant preacher Klemens from Radymno (1500–1562), formerly unknown to scholars. The
paper ends with an inventory list of the five discussed monastic manuscripts.
Monika JAKUBEK-RACZKOWSKA
Juliusz RACZKOWSKI
Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
Dwie podominikańskie figury gotyckie w kościele
pw. św. Jakuba w Toruniu i ich wota. Przyczynek
do badań nad trwałością funkcji obrazów
religijnych po kasatach klasztornych
Celem tego artykułu jest przedstawienie fenomenu przeszczepiania tradycji praktyk religijnych, ogniskujących przy wizerunkach sakralnych, z wyposażeń poklasztornych, na nowe miejsce. Problem ten w badaniach regionalnych, dotyczących pokasacyjnego majątku klasztornego w północnej Polsce, nie był jeszcze poruszany.
Zagadnienie to zostanie tu zasygnalizowane na podstawie historii dwóch gotyckich
dzieł rzeźbiarskich, które stanowiły element wystroju kościoła pw. św. Mikołaja
w Toruniu od czasów średniowiecza i które – po kasacie toruńskiego klasztoru dominikanów w 1831 r. – znalazły się w kościele pw. św. Jakuba na Nowym Mieście
w Toruniu. Kult związany z każdym z nich, zarówno u dominikanów, jak i na nowym
miejscu, miał jednak odmienny charakter, a jego rozwój biegł różnymi torami.
Starszym z dwóch zabytków jest tzw. Czarny Krucyfiks (il. 1), wiszący obecnie
w ołtarzu Krzyża Świętego w pierwszej od zachodu kaplicy po stronie południowej
kościoła pw. św. Jakuba. Jest to pełna niezwykłej ekspresji rzeźba z końca XIV w.,
łącząca syntetyzm formy z istniejącymi niegdyś naturalistycznymi „akcesoriami”,
wzmagającymi jej emocjonalny odbiór (naturalna peruka, tekstylne perizonium1).
Dzieło to stanowi przedmiot styloznawczych zainteresowań badaczy sztuki Torunia2. Pierwotne, średniowieczne miejsce figury w dominikańskim kościele pw. św.
1 Czerep czaszki Zbawiciela oraz jego podbródek opracowane są gładko pod aplikację z włosia, nie oddano
rzeźbiarsko formy perizonium. Biodra Chrystusa są „nagie”, grzebienie biodrowe i podbrzusze oraz ścięgna
ud są dość szczegółowo modelowane – w zamierzeniu postać miała być okrywana dość nisko zawieszoną
i raczej krótką (lub przejrzystą) tkaniną.
2 Oprócz niedawnej wzmianki w Dziejach sztuki Torunia (A. BŁAŻEJEWSKA, E. PILECKA, Sztuka średniowieczna, [w:] Dzieje sztuki Torunia, Toruń 2009, s. 147) należy wspomnieć przede wszystkim opracowania
168
Mikołaja jest znane w przybliżeniu, choć dokładna interpretacja zapisów źródłowych3 przysparza pewnych trudności. Jeżeli przyjąć identyfikację obiektu podaną
przez dominikańskiego kronikarza w XVII w. oraz późniejszą interpretację ks. Jakuba Fankidejskiego4, krucyfiks wisiał przy wschodnim filarze kościoła (w pobliżu łuku tęczowego, gdyż określany jest w średniowiecznych źródłach jako usytuowany pośrodku kościoła) po stronie południowej – „plagam australem” (jeśli dać
wiarę XVII-wiecznej kronice). Najprawdopodobniej już w średniowieczu można
było poprzez modlitwę przy tym krucyfiksie dostąpić łaski częściowego odpustu5.
J. Fankidejski do niego właśnie odniósł wymienione w aktach dominikańskich indulgencje z lat 14056 i 14687 (potwierdzenie), do których dodać należy pominięty
autora: J. RACZKOWSKI, Tzw. Czarny krucyfiks z kościoła św. Jakuba w Toruniu. Przyczynek do badań nad
gotycką rzeźbą toruńską, [w:] J. POKLEWSKI (red.), Materiały sesji naukowej poświęconej pamięci prof. Gwidona Chmarzyńskiego w trzydziestą rocznicę śmierci, Toruń, 12–14 grudnia 2003 roku (Teka Komisji Historii
Sztuki, 10; Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Prace Wydziału Filozoficznego, 37, 3), Toruń 2005, s. 119–128
(tam też wcześniejsza literatura); IDEM, „Czarny Krucyfiks” z kościoła św. Mikołaja w Toruniu (hasło II.5.7),
[w:] B. POSPIESZNA (red.), Fundacje artystyczne na terenie państwa krzyżackiego w Prusach. Katalog wystawy
w Muzeum Zamkowym w Malborku 25 czerwca – 12 września 2010 roku, t. 1, Malbork 2010, s. 182. Cechy
typologiczne pozwalają datować krucyfiks na przełom XIV i XV w., jego najbliższą analogię formalną stanowi krucyfiks w kościele pw. św. Wojciecha w Krakowie. Powinowactwo to jednak można tłumaczyć również
związkami pomiędzy konwentami dominikanów prowincji polskiej. Stylistycznie obydwa dzieła wydają się
wywodzić ze snycerstwa północnej Italii i Toskanii – nie można wykluczyć, że są to importy dominikańskie;
wymaga to jednak dalszych badań.
3 Średniowieczne źródła do dziejów dominikanów toruńskich są znane dzięki nowożytnym kronikom i kopiariuszom, przechowywanym w Archiwum Diecezjalnym w Pelplinie (dalej: ADP), Monast. Tor., dom. 1–2,
Akta odnoszące się do dziejów klasztoru dominikanów w Toruniu 1232–1762 (wykaz przeorów, kronika, indulgencje, kopiariusz dokumentów). Wiedzę o nowożytnych dziejach klasztoru uzupełniają ADP, Monast.
Tor., dom. 3a, Akta dominikańskie (1592–1832). Na temat tych archiwaliów zob. T. JASIŃSKI, Znaczenie toruńskich archiwaliów podominikańskich w Archiwum Diecezjalnym w Pelplinie podług urzędowych akt i miejscowych podań, „Studia Pelplińskie”, 18, 1987, s. 343–347.
4 Kronikarz konwentu żyjący w XVII w. odniósł zapisy w średniowiecznych listach odpustowych do znanego sobie krucyfiksu z ołtarza św. Dominika, zob. ADP, Monast. Tor., dom. 1, Akta odnoszące się do dziejów
klasztoru dominikanów w Toruniu 1232–1762, f. 33v: „Hanc autem imaginem fuisse puto, cuius mentio fit
inferius in litteris Vincenti episcopi Culmensis”, i f. 35r: „Quia ad aliquoties hic mentio fit imaginis crucifixi
in medio ecclesiae affixae columnae illam ego fuisse puto, quod...” (podkreślenie – autorzy). Podaną przez
kronikarza identyfikację wizerunku powtórzył J. FANKIDEJSKI, Obrazy cudowne i miejsca w dzisiejszej diecezji
chełmińskiej podług urzędowych akt kościelnych i miejscowych podań, Pelplin 1880, s. 8.
5 Modlitwa przy wizerunku była jedną z dość popularnych form uzyskania indulgencji w późnym średniowieczu, zaliczającą się do praktyk pobożnościowych (zob. na ten temat N. PAULUS, Geschichte des Ablasses
im Mittelalter, t. 3: Geschichte des Ablasses am Ausgange des Mittelalters, Paderborn 1923, s. 429–433;
o obrazach – s. 431).
6 ADP, Monast. Tor., dom. 1, f. 33v, odpust nadany przez biskupa chełmińskiego Arnolda: „Idem episcopus
de data in castro Ribin anno 1405 dies 20 indulgentiarum de iniunctis poenitentis relaxat omnibus vere poenitentibus confessis et contritis, que coram imaginem, quam est in medio Ecclesiae 5 Dominicas orationes et
toties Salutationes Angelicas devotius geniculate oraverint vel luminaria et ornamenta tribuerint ad eadem”.
7 Potwierdzenie indulgencji z 1405 r. przez biskupa chełmińskiego Wincentego Kiełbasę: „Vincentius episcopus Culmensis nec non administrator perpetuus Pomezaniensis ac conservator Varmiensis [...] etc. eodem,
quod Arnoldus concessit, addidit: Qui quoties nomen Domini Jesu Christi, seu Virginis Mariae, aut Gloria
Patri in eisdem in aliquo officio nominabilis se devote inclinaverint et quam coram sacrario, in quo Eucharistia
conservata unam et coram imagine crucifixi in medio ipsius ecclesiae cuidam columnae affixa unam, et de
Salve Regina quae ibidem per Quadragentissimam de cantabilis totios quoties aliquod predictus clariter aut
Dwie podominikańskie figury gotyckie w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu i ich wota
169
przezeń odpust z 1410 r.8 i potwierdzenie indulgencji przez biskupa chełmińskiego
Wincentego Kiełbasę w 1481 r.9 Pewien niepokój budzi każdorazowo uwzględniana w nich lokalizacja wizerunku „in medio ecclesiae”, sugerująca raczej krucyfiks
tęczowy (czy lektoryjny). Taką funkcję mogła bowiem pełnić raczej monumentalna
rzeźba Ukrzyżowanego na drzewie życia (w okresie nowożytnym przeniesiona za
ołtarz główny, a po kasacie – do kościoła pw. św. Jakuba), z którą – z dużą dozą
prawdopodobieństwa – można łączyć zapis o odpuście z 1392 r., odnoszący się do
„crucifixi maiori”10. Trudno sobie natomiast wyobrazić przy tak dużym przedstawieniu prywatną modlitwę na klęczkach, zapalanie świec czy umieszczanie ozdób
(wotów?), o których wspominają inne odpusty, a także odnieść do niego określenie
„columnae affixa”. Wydaje się, iż to pierwotna ekspresja Czarnego Krucyfiksu (którą musimy rekonstruować, uwzględniając perukę, zawieszone nisko na biodrach
perizonium z tkaniny oraz gotycką polichromię – zapewne eksponującą oznaki
męki) mogła przyczyniać się do spontanicznej czci, sankcjonowanej oficjalnymi
regulacjami biskupimi. Argumentem za słusznością interpretacji J. Fankidejskiego
byłaby zresztą niegasnąca wiara w „łaskawość” Czarnego Krucyfiksu w czasach
nowożytnych.
Jak podaje dominikański kronikarz, krucyfiks ocalał cudownie z katastrofy budowlanej, gdy w niedzielę, 12 VI 1622 r., runęło sklepienie i dach nawy11. Po tym
cudzie wizerunek przeniesiono do ołtarza św. Dominika, który kronika lokalizuje „ad primam columnam ante altare SS. Rosarii”12, i zawieszono przy nim stare
świeczniki, do których fundowano światła, zgodnie z dawniejszą wzmianką w odpuście biskupa Arnolda13. Przeniesienie kultowego wizerunku na nowe miejsce
(i zapewne w nową oprawę ołtarzową) było zabiegiem częstym, zwłaszcza w okrealicui eius interfuerint 40 indulgentii dies de iniunctis poenitentis relaxat”. Zob. ibidem, f. 34v (J. FANKIDEJSKI,
Obrazy, s. 8, podał błędną datę tego potwierdzenia – 1465 r.).
8 ADP, Monast. Tor., dom. 1, f. 33v, indulgencja biskupa warmińskiego Henryka – 40 dni odpustu, za zmówienie na klęczkach trzy razy Ojcze Nasz i trzy razy Zdrowaś Mario, „coram imagine crucifixi in medio ipsius
Ecclesiae cuidam columnae affixa”.
9 Potwierdzenie indulgencji z 1468 r. przez biskupa chełmińskiego Stefana: ibidem, f. 34v.
10 Jest to jedyna znana indulgencja dla toruńskich dominikanów, dookreślająca skalę obiektu, przy którym
można uzyskać odpust – krucyfiks opisany jest tu jako „większy pośrodku kościoła”, co sugeruje, że w pobliżu znajdował się też inny, „mniejszy”. Ibidem, f. 34r.
11 „Quia ad aliquoties hic mentio fit imaginis Crucifixi in medio ecclesiae affixae columnae illam ego fuisse
puto, quod [...] stat in altare S. Dominici ad primam columnam ante altare S. Rosarii. Haec et etiam meo tempore stabat affixa columnae huic ad plagam australem et quod cadente fornice [...] et iterum ecclesiae tecto in
anno 1622, miraculosem creditur illaesa permansit cum omnia circumcirca confracta fuerint”. Ibidem, f. 35r.
12 Jest to inna lokalizacja ołtarza św. Dominika niż ta znana z opisu z 1785 r., według której ołtarz „Ojca”
znajdował się w poświęconej mu kaplicy – drugiej od wschodu w rzędzie kaplic po stronie południowej kościoła, zob. W. SZOŁDRSKI, Z dziejów dominikanów w Toruniu, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”,
8, 1929–1931, s. 63.
13 „[...] candelabri antiqui in altera columna in quo ferte luminaria ardore solito fuerint in honore eiusdem
imagines quorum men[...]it Arnoldus episcopus in suis litteris superius prefatis”. ADP, Monast. Tor., dom. 1,
f. 35r.
170
sie kontrreformacji14, i sugeruje celowe działanie gospodarzy wnętrza kościoła na
rzecz wzmocnienia jego rangi.
Dominikanie byli jedynym – oprócz benedyktynek – konwentem toruńskim, który
bez uszczerbku przetrwał zawieruchę reformacji, utrzymując nieprzerwanie kościół
pw. św. Mikołaja w swych rękach15. Sprzyjającą atmosferę dla wzrostu kultowej
aury dzieła tworzył zapewne ruch rekatolicyzacji Torunia, w którym dominikanie
brali udział z dużym zaangażowaniem16, ciesząc się wsparciem królów i szlachty
polskiej. Konwent był w tym czasie pod zarządem kolejnych światłych przeorów,
dążących do materialnej i moralnej odnowy klasztoru, poprawy relacji z magistratem miejskim i wzrostu liczby zakonników; wyróżniał się na tle innych stabilnością
organizacyjną i umiejętnie stosowanymi środkami propagandy wiary17. Posiadanie
relikwii Krzyża Świętego i kult cudownego krucyfiksu musiały dobrze służyć popularyzacji uroczystych nabożeństw piątkowych ku czci Męki Pańskiej, które były
licznie uczęszczane przez wiernych18.
W XVIII w. Czarny Krucyfiks został odnotowany w nowożytnym ołtarzu, ustawionym w krużganku klasztornym19. Wymienia go Descriptio Status Ecclesiae
Sancti Nicolai Episcopi pod datą 9 VIII 1785 r.20: „W kruczganku ołtarz Pana Jezusa
Ukrzyżowanego łaskami słynącego z włoskami przyprawionemi, w osobie roboty
snycerskiej, na krzyżu odmalowanym”. W tym późnym okresie figura zachowywała
wciąż swój kultowy status, trwający nieprzerwanie od średniowiecza, o czym przekonują dwie szczególne praktyki: Chrystus został „przyodziany” i przyozdobiony
elementami roboty złotniczej21, a w ołtarzu zawieszano dary wotywne.
14 O funkcjonowaniu średniowiecznych wizerunków otaczanych czcią w nowych, nowożytnych strukturach zob. szeroko G. JURKOWLANIEC, Epoka nowożytna wobec średniowiecza. Pamiątki przeszłości, cudowne wizerunki, dzieła sztuki (Monografie Fundacji Nauki Polskiej, Seria Humanistyczna), Wrocław 2008,
s. 273– 395, cz. 2: Twórczość, rozdz. 1–2: o nowożytnych obramieniach dawnych obrazów i figur kultowych.
15 K. MALISZEWSKI, Stosunki religijne w Toruniu w latach 1548–1660, [w:] M. BISKUP (red.), Historia Torunia, t. 2, cz. 2: W czasach renesansu, reformacji i wczesnego baroku (1548–1660), oprac. S. CACKOWSKI,
Toruń 1994, s. 281.
16 Na temat rekatolicyzacji Torunia od końca XVI w. do wojen szwedzkich zob. szerzej: ibidem, s. 278–
289.
17 Ibidem.
18 T. GLEMMA, Stosunki kościelne w Toruniu w stuleciu XVI i XVII na tle dziejów kościelnych Prus Królewskich (Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, 42), Toruń 1934, s. 190.
19 Najpewniej ten właśnie ołtarz, jedyny w krużgankach, zaznaczony jest na planie Steinera – zlokalizowany przy ścianie północnej, w północno-zachodnim narożniku ciągu komunikacyjnego. Zob. reprodukcja
w: M. BISKUP (red.), Toruń i miasta Ziemi Chełmińskiej na rysunkach Jerzego Fryderyka Steinera z pierwszej
połowy XVIII wieku (tzw. Album Steinera), Toruń 1998, s. 98, ryc. 50.
20 W. SZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 66–67.
21 Srebrne aplikacje na wizerunkach kultowych (zwłaszcza malowanych) są fenomenem staropolskim;
ich celem było wzmacnianie ekspresji przedstawień, ściągnięcie uwagi widza i spotęgowanie kultowego oddziaływania. Zob. M. KARPOWICZ, Uwagi o aplikacjach na obrazy i roli sreber w dawnej Rzeczypospolitej,
„Rocznik Historii Sztuki”, 16, 1986, s. 123–157. O aplikacjach srebrnych na obrazy i rzeźby z terenów Prus
Królewskich zob. ostatnio M. WOŹNIAK, Złotnictwo sakralne Prus Królewskich. Studium typologiczno-morfologiczne, Toruń 2012, s. 228–236.
171
1. Tzw. Czarny Krucyfiks w kościele pw. św. Jakuba
w Toruniu (przeniesiony z kościoła dominikanów),
koniec XIV w., stan obecny
Metalowe ozdoby krucyfiksu zachowały się szczęśliwie do dzisiaj – jest to typowy zestaw srebrnych aplikacji na krucyfiksie22. Głowę Chrystusa wieńczy wysoka
ażurowa korona, odnotowana w opisie z 1785 r.23 (il. 2). Dwie faliste gałęzie ciernia,
cięte z jednego kawałka pozłoconej blachy srebrnej i dość płasko trybowane, splatają się ze sobą, tworząc dzięki odrostom nieregularny, szeroki układ zakoli. Dolny
obrys gałęzi wzbogacony jest o ostro cięte niewielkie sęki, na splotach korony osadzono długie spiczaste kolce. Do górnej krawędzi przymocowane są cztery wysokie, osobno uformowane grzebienie z promieni (każdy wycięty z jednego kawałka
blachy), naprzemiennie prostych i falistych. Obecny efekt artystyczny korony, która
tworzy rodzaj wysokiego ażurowego zwieńczenia „łysej” czaszki, różni się zapew22 M. KARPOWICZ, Uwagi o aplikacjach, s. 133.
23 W. SZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 80. Korona ani inne aplikacje nie zostały odnotowane w późniejszym inwentarzu kasacyjnym, zob. K. CIESIELSKA, Inwentarze kościoła św. Mikołaja i klasztoru dominikanów w Toruniu
z lat 1817 i 1831, „Zapiski Historyczne”, 48, 1983, s. 188–199 (o wotach przy krucyfiksie – s. 196).
172
2. Tzw. Czarny Krucyfiks w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu,
stan obecny, fragment – głowa z nowożytną koroną
ne od oddziaływania pierwotnego – korona nie zastąpiła owianej legendami peruki
z włosia, lecz uzupełniła ją.
Srebrnymi, pozłacanymi dekoracjami przyozdobiono rany Chrystusa. Wykrój
rany w boku został przesłonięty lekko wgłębioną plakietką o migdałowym kroju,
otoczoną wzdłuż górnej krawędzi krótkimi promieniami, naprzemiennie prostymi
i falistymi. Plakietka ta łączy się z długim, sztywnym, wyciętym po obrysie skrzepem krwi, w którym poszczególne krople o nieregularnym, łezkowatym kształcie
uzyskano trybowaniem i podkreślono grawerowaną obwódką (il. 3). Ozdoba ta została odnotowana w 1785 r. jako: „cyrkuł z promieniami, ranę otaczaiący, wraz
z kroplami krwi srebrno wyzłacane”24.
Zachowało się do dziś także promieniste obramienie rany w prawej stopie, przypominające rozetę o ostrych cienkich płatkach („pod gwoździem nożnym cyrkuł
z promieniami ranę nożną otaczaiący srebrny pozłacany”) (il. 4)25. Obecne blaszane
perizonium jest jednak wtórne – zastąpiło nałożoną na dawne lniane perizonium nowożytną (zapewne XVIII-wieczną) „sukienkę” srebrną, którą zdobiły trybowane
kwiaty26.
24 W. SZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 80.
25 Ibidem.
26 „Fartuch cały z blachy srebrney w kwiaty wybijany” odnotowuje inwentarz z 1785 r., zob. ibidem. Jako
analogi dla takiej dekoracji złotniczej można przywołać zabytki z kościoła pw. św. Jana w Toruniu: sukienkę
srebrną, płasko pofałdowaną, trybowaną w kwiaty, czy „kwieciste” aplikacje obrazu z bł. bł. Juttą, Dorotą
i Rozalią (zob. K. KLUCZWAJD, Skarby toruńskiej katedry. Wystawa przygotowana przez Muzeum Okręgowe
w Toruniu oraz parafię katedralną, marzec–maj 2002, Toruń 2002, nr kat. 87, s. 51, reprodukcja na s. 127,
oraz nr kat. 86, s. 50, reprodukcja na s. 125–126).
3. Tzw. Czarny Krucyfiks w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu,
stan obecny, fragment – srebrna aplikacja przy ranie w boku
4. Tzw. Czarny Krucyfiks w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu, stan obecny,
fragment – srebrna aplikacja przy ranie w prawej stopie
173
174
Trwałość dewocji przy cudownym wizerunku poświadczają wreszcie dary wotywne, składane na ołtarzu. Ich największa liczba, jak podają inwentarz z 1785 r.
i jego uzupełnienia, powstała na przełomie XVIIII i XIX w. (nic nie wiemy o ewentualnych wotach z wcześniejszego okresu27). Problem genezy nowożytnego obyczaju wotywnego oraz jego przejawów artystycznych doczekał się dobrego ujęcia
monograficznego w opracowaniu Jowity Jagły28. Poszczególne zabytki czy zespoły
wotów z ziemi chełmińskiej (z Torunia, Chełmna, Brodnicy) nieczęsto wzbudzały
jednak szersze zainteresowanie badawcze29. Dopiero w ostatnim czasie wydaje się
ono nieco wzrastać30. Być może zadecydowała o tym jakość wyrobów – w większości wypadków była to słabszej klasy produkcja seryjna (choć trafiały się wśród
nich wyroby czołowych pracowni złotniczych31). Zagadnienia ich historii i religijnej funkcji szczegółowo nie podejmowano.
27 Najliczniejsza grupa pruskich plakiet wotywnych pochodzi właśnie z tego okresu (druga połowa XVIII
w.) – wcześniejsze padały ofiarą rabunków podczas wojen szwedzkich lub były wykorzystywane do wykonywania innych przedmiotów, jak okładziny, sukienki, sprzęty liturgiczne, zob. M. WOŹNIAK, Złotnictwo
sakralne, s. 249.
28 J. JAGŁA, Wieczna prośba i dziękczynienie. O symbolicznych relacjach między sacrum i profanum w przedstawieniach wotywnych z obszaru Polski Centralnej, Warszawa 2009.
29 Zagadnienie to zostało zasygnalizowane przez T. Chrzanowskiego i M. Korneckiego w komunikacie
Wota srebrne. Z badań nad sztuką sarmatyzmu w Polsce, „Biuletyn Historii Sztuki”, 32, 1970, 2, s. 209–
214, w którym autorzy nakreślili zarys dynamiki rozwojowej (form, charakteru i jakości) srebrnych plakiet
XVII- i XVIII-wiecznych ziemi chełmińskiej. Badacze ci marginalnie wspominali też o plakietach, omawiając twórczość złotników toruńskich w monograficznym opracowaniu: IIDEM, Złotnictwo toruńskie. Studium
o wyrobach cechu toruńskiego od wieku XIV do 1832 roku, Warszawa 1988, s. 89–91, 93. Z poszczególnych
zabytków regionu sporym zainteresowaniem badawczym cieszyły się plakiety wotywne kościoła pw. św.
Jana w Toruniu, datowane od drugiej połowy XVII do XIX w. Ich wybór był prezentowany na wystawie
Ars Sacra w 1993 r. (zob. M. WOŹNIAK (red.), Ars sacra. Dawna sztuka diecezji toruńskiej. Katalog wystawy.
Muzeum Okręgowe w Toruniu, 5 XI – 31 XII 1993, Toruń 1993, nr kat. 162, nota autorstwa M. Woźniaka)
oraz na wystawie Skarby Toruńskiej Katedry w 2002 r., zob. K. KLUCZWAJD, Skarby toruńskiej katedry, nr kat.
89a–y, s. 51–55, reprodukcje na s. 128–135. Z ważniejszych grup plakiet zob. także zespół wotów srebrnych
z Nowego Miasta Lubawskiego (ibidem, nr kat. 161, hasła autorstwa M. Woźniaka, tam również reprodukcje
dzieł), zespół 131 wotów w kaplicy z obrazem Matki Bożej Chełmińskiej przy kościele parafialnym w Chełmnie oraz 129 wotów związanych z obrazem Matki Bożej Lipskiej w Lubawie (omówione ostatnio w pracy:
M. WOŹNIAK, Złotnictwo sakralne, s. 250–251).
30 Można tu odnotować próbę monograficznego opracowania nowożytnych toruńskich wotów srebrnych,
podjętą w ramach pracy magisterskiej: I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota srebrne z toruńskich kościołów, praca
magisterska napisana pod kierunkiem M. Woźniaka, Toruń 2011 (mps w archiwum Zakładu Muzealnictwa
Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu). Autorka analiz skupiła się na ogólnym rozpoznaniu toruńskiego zasobu wotów pod kątem typologii i formy artystycznej i na skatalogowaniu zabytków, nie poświęcając uwagi dokładnej proweniencji i funkcji poszczególnych
obiektów. Jako ważnej części produkcji złotniczej w Prusach osobne miejsce poświęcił plakietom wotywnym
M. Woźniak w monografii złotnictwa Prus Królewskich, zob. M. WOŹNIAK, Złotnictwo sakralne, s. 236–252,
omawiając typy kompozycyjne i ikonograficzne, chronologię zjawiska i najważniejsze przykłady. W przygotowaniu jest rozprawa doktorska poświęcona złotniczym plakietom wotywnym z terenów ziemi chełmińskiej,
pisana przez K. Krupską w Katedrze Historii Sztuki i Kultury UMK.
31 Przykładem niech będą plakiety autorstwa Jana Letyńskiego, np. plakieta z 1748 r. z przedstawieniem
Mater Misericordiae z kościoła pw. św. Jana w Toruniu (obecnie w zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu), zob. hasło kat. w Ars Sacra, nr 163 (M. WOŹNIAK, reprodukcja) oraz M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa w zbiorze dokumentacji specjalistycznej Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków
175
Na przełomie XVIII i XIX w. wota przy ołtarzu Ukrzyżowanego w krużganku
klasztoru dominikanów toruńskich obejmowały ponad 70 różnego typu darów32,
których kontekstu nie można niestety rozpoznać (zapewne były wśród nich zarówno wota błagalne, jak i tzw. ex vota dziękczynne). Większość z nich została ofiarowana pod koniec XVIII stulecia (od lat 80.), kolejne były składane do 1804 r. Grupa
ta zawierała niezwykle zróżnicowane obiekty, jak np. lampę cynową z ozdobnym
łańcuszkiem (nr 36), złoty sygnet na łańcuszku (nr 63), odlewany krzyżyk (nr 11),
święte obrazki (nr 20: „dwa czeskie obrazki szklane”, nr 29: „obrazek Matki B. na
koprowinie wyzłacany”), szkaplerze haftowane złotą nicią (nr 46), kolisty relikwiarzyk w srebrnej oprawie (nr 15). Największy zespół darów stanowiły natomiast
srebrne plakiety o różnych kształtach i zróżnicowanej ikonografii, reprezentatywnej
dla staropolskiego obyczaju wotywnego. Zwraca przy tym uwagę, że plakiety o najbardziej powszechnych (masowych) formach, jak serca wycinane po obrysie33 (12
sztuk), oczy34 (4 sztuki) czy oczy Opatrzności Bożej (3 sztuki), wcale nie stanowiły wśród nich większości. Oprócz nich zbiór zawierał wyobrażenia członków ciała35 – 10 plakiet z trybowanymi lub wycinanymi po obrysie nogami do wysokości
kolan, niektóre dużych rozmiarów lub wagi, czyli wartościowsze, darowane przez
zamożniejszych fundatorów, jak np.: „dwie wielkie nogi srebrne” z daru cześnika
dobrzyńskiego (wcześniej rypińskiego) Bonawentury Paprockiego (nr 13) czy noga
„ważąca łutów 15” z daru wojewody Sumińskiego (Piotra Alkantarego?) (nr 58)
oraz pięć plakiet w kształcie rąk; dalej wota z przedstawieniem twarzy czy głowy36
(3 sztuki – nr 12, 40, 72) i wotum z „czterema zębami wybijanymi” (nr 57)37. W inwentarzu odnotowano również jedną plakietę dość popularnego typu „dziecięcia
w powiaku”38 (nr 35). Pozostałe należały do typu trybowanych („z wybiciem”) lub
grawerowanych („z rysunkiem”) plakiet z przedstawieniami figuralnymi. Obok pow Warszawie, cz. 1, Warszawa 2006, kat. 606/34, il. 168. Przekrojowo o wotywnych plakietach J. Letyńskiego
zob. T. CHRZANOWSKI, M. KORNECKI, Złotnictwo toruńskie, s. 89.
32 W. SZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 81–85. W dalszej części wywodu wykorzystujemy w funkcji odsyłaczy numerację katalogu wotów zastosowaną przez XVIII-wiecznego inwentaryzatora.
33 Na temat symboliki serca w przedstawieniach wotywnych zob. J. JAGŁA, Wieczna prośba, s. 251–257.
34 Oczy są najpowszechniejszą grupą wotów, pojawiają się już w starożytności pogańskiej. W chrześcijańskiej praktyce religijnej wiązały się ze schorzeniami wzroku i ich nieumiejętnym leczeniem, zob. ibidem,
s. 186–189.
35 Wota rąk i nóg mają starożytną genezę. Były powszechne w wotywnej praktyce sanktuariów chrześcijańskich, symbolizowały urazy (złamania, skaleczenia) oraz choroby (podagrę, różycę, paraliż, zapalenie stawów, rojnicę, gangrenę, mrowienia skóry). Na temat wotów ukazujących członki ciała zob. ibidem,
s. 170–171.
36 Wotywne twarze fundowano w intencji wyleczenia (zwłaszcza chorób głowy i chorób „duchowych”, np.
epilepsji). Mogły też być ofiarowywane przez młodych, przygotowujących się do zaślubin ludzi lub stanowić
dary za szczęśliwe poczęcie dziecka, zob. ibidem, s. 172–173.
37 O znaczeniu wotów „stomatologicznych” zob. ibidem, s. 173–186.
38 O aspektach związanych z zagrożeniami wieku niemowlęcego zob. ibidem, s. 128–147. Zdaniem autorki
wota z wyobrażeniem niemowląt w zawijakach pełniły funkcję „podstawowego rytu zabezpieczającego”.
176
pularnych motywów, jak Matka Boża z Dzieciątkiem czy Chrystus Ukrzyżowany,
pojawiały się plakiety z klęczącymi donatorami (np. nr 19, 25, 45, 66). Wśród nich
uwagę inwentaryzatora zwróciły te o bardziej rozbudowanej, indywidualnej ikonografii, jak „votum in 4o maiori z wybiciem Pana Jezusa Ukrzyżowanego z dwiema
osobkami klęczącemi y dziecięciem leżącym pod nogami”39 (nr 38) oraz „Wotum in
4o majori poprzeczne z rysunkiem P. Jezusa stoiącego w obłokach i krzyż trzymającego i pod nim dziecięcia umarłego w trunience i 6 osób klęczących” (nr 71)40.
Dary te składały najróżniejsze osoby z Torunia i okolic: szlachta i urzędnicy (np.
nr 5 – dar od Antoniego Mierosławskiego, starosty kłeckiego, sędziego inowrocławskiego; nr 13 – dar Bonawentury Paprockiego, cześnika ziemi dobrzyńskiej;
nr 47 – dar Jana Rumockiego, szambelana Jego Królewskiej Mości), mieszczanie
toruńscy lub mieszkańcy okolicznych miasteczek (nr 12 – „od JPana Kuffra kupca
Toruńskiego”; nr 17 – „od JP. Dykwusińskiego mieszczanina Golubskiego”) oraz
chłopi (nr 15 – „od Andrzeja Jordana owczarza z Czerwonej Wody”). Były wśród
nich także dary duchowieństwa: dwa wota ofiarował przeor Zaborowski (nr 32 i 33),
dwa inne – „ojciec predykator” Serafin Groszkowski (nr 20), jedno – proboszcz
Wojciech Piechowski (nr 21). Co znaczniejszych fundatorów obdarzano odpowiednimi zwrotami – szlachtę: JW (Jaśnie Wielmożny), JWP (Jaśnie Wielmożny Pan),
WJP (Wielmożny Jaśnie Pan); mieszczan: JP (Jegomość Pan), JMC (Jegomość).
Tylko nieliczne z darów pozostały anonimowe, opisywane (czasem z datami rocznymi) jako dary: „od pewnej szlachcianki” (nr 27), „od pewnej niewiasty” (nr 28,
30), „od WW.PP.NN” (nr 54)41. Odnotowane przy niektórych nazwiskach miejscowości (np. Golub, Brześć Kujawski, Inowrocław, Chełmno, Dulsk, Toporzyszewo
i in.) świadczą, iż kult wizerunku w tym okresie miał charakter regionalny (ziemia
dobrzyńska, Kujawy i ziemia chełmińska), ale wychodził poza sam Toruń.
Inwentarz kasacyjny dominikanów z 6 II 1817 r. jest już dużo szczuplejszy – przy
wizerunku Ukrzyżowanego wymieniono tylko 18 wotów (cztery plakiety w kształcie
nóg, dwie w kształcie rąk i 12 z przedstawieniami figuralnymi, różnej wielkości42),
co znaczyłoby, że większość zasobu w czasie poprzednich dwóch dekad przepadła.
Nic nie wspomniano o licznych wcześniej sercach. Utrata wielu sreber w tym szczególnie niespokojnym dla miasta czasie wojen napoleońskich nie wydaje się dziw-
39 Leżąca postać (także na marach) symbolizowała zapewne chorobę. W takich przedstawieniach zdrowi
pełnili funkcję „mniej ważnych w ogólnym akcie prośby o zdrowie”, zob. ibidem, s. 117.
40 Postać klęcząca – znak adoracji i pokory – jest najczęściej spotykanym typem wyobrażenia figuralnego
na wotach srebrnych, zob. ibidem, s. 115–117.
41 Tak szczegółowe dane na temat fundatorów, jakie odnotowano nawet przy zupełnie prostych wotach (jak
gładka plakietka bez inskrypcji z daru przeora Zaborowskiego), świadczą o tym, iż musiał być prowadzony
rejestr napływu wotów.
42 K. CIESIELSKA, Inwentarze kościoła św. Mikołaja, s. 196: „Auf dem Altar des gekreuzigten Heilandes
a. Vier silberne Füsse diverser Grosse, Vota. b. Eine silberne Hand, Votum. c. Zwölf silberne Vota in Bilderform, diverser Grösse. d. Eine silberne, kleine Hand, Votum”.
177
na43. Ocalony zasób plakiet przeszedł natomiast wraz z krucyfiksem na własność
kościoła pw. św. Jakuba w 1831 r., po kasacie klasztoru dominikanów.
Po transferze do kościoła świętojakubskiego cudowny krucyfiks umieszczono
„w dawniejszej kaplicy św. Benedykta za zasuwą”44. Zapewne figura znalazła się
więc w należącym do wyposażenia świętojakubskiego ołtarzu z zasłonowym obrazem św. Benedykta w kaplicy św. Benedykta45. Wcześniej w zwieńczeniu tegoż ołtarza znajdował się inny, mniejszy wizerunek łaskawy Ukrzyżowanego – zapewne
również średniowieczny, pochodzący z kościoła pw. Świętego Ducha, którego los
nie jest jednak znany. Wiadomo jedynie, iż do świętojakubskiego wnętrza wprowadziły go benedyktynki, które po kasacie w 1833 r. zabrały rzeźbę ze sobą46. Warto
odnotować, że funkcjonowanie w jednym retabulum kolejno dwóch różnych „łaskawych” krucyfiksów stało się przyczyną późniejszych omyłek47.
Według świadectwa ks. Jakuba Fankidejskiego z 1880 r. na nowym miejscu rzeźba wciąż koncentrowała wokół siebie przejawy czci48. Nie wiadomo, kiedy utraciła
swój barokowy „srebrny fartuch” – nie można wykluczyć, że właśnie w okresie
przenosin. Później funkcjonowała zgodnie ze średniowieczną tradycją – owinięta
była w biodrach naturalną tkaniną i pasem z frędzlami49, którego resztki (o nieusta43 Na temat uwarunkowań historycznych (w tym katastrofalnych skutków pobytu w Toruniu wojsk napoleońskich i późniejszego wejścia Rosjan) zob. A. NIEUWAŻNY, Toruń w dobie wojen napoleońskich i Księstwa
Warszawskiego, [w:] M. BISKUP (red.), Historia Torunia, t. 3, cz. 1: W czasach zaboru pruskiego (1793–1920),
Toruń 2003, s. 40–83.
44 J. FANKIDEJSKI, Obrazy, s. 7.
45 Tzw. Appartament der Nonnen w pierwszym przęśle korpusu po stronie południowej, zaznaczony na
wspomnianym planie Steinera z pierwszej połowy XVIII w. O funkcji tego pomieszczenia zob. D. LIPSKA,
M. RDESIŃSKA, Wyposażenie kościoła pw. św. Jakuba w Toruniu w XVII i XVIII wieku. Historia i zmiany w koncepcji przestrzeni liturgicznej, [w:] K. KLUCZWAJD (red.), Dzieje i skarby kościoła świętojakubskiego w Toruniu. Materiały z IV Sesji Naukowej Toruńskiego Oddziału Stowarzyszenia Historyków Sztuki z cyklu „Dzieje
i skarby kościołów toruńskich”, zrealizowanej przy współpracy Biblioteki Uniwersyteckiej UMK w Toruniu,
26–28 października 2009 roku, Toruń 2010, s. 301–302. Na tymże miejscu, w rokokowym ołtarzu „an der
Ostwand des südlichen Seitenschiff”, krucyfiks odnotował R. HEUER, Die Werke der bildenden Kunst und des
Kunstgewerbes in Thorn bis zum Ende des Mittelalters, „Mitteilungen des Coppernicus Vereins”, 24, 1916,
3, s. 42.
46 J. FANKIDEJSKI, Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej diecezji chełmińskiej według urzędowych akt
kościelnych, Pelplin 1880, s. 34: „Dawniej w kościele św. Ducha sławne było nabożeństwo do Ukrzyżowanego Pana Jezusa, którego krzyż drewniany ogólnie uchodził jako cudowny. Wyratowano go przed zagładą
i umieszczono w kościele św. Jakuba, dokąd PP. Benedyktynki później się przeniosły. R. 1789 znajdował się
w ołtarzu św. Benedykta w domowej kaplicy Panien”; IDEM, Obrazy, s. 9: według źródeł z 1789 r. siostry uważały wizerunek za łaskami słynący, tyle że łaski nie zostały zapisane. „[...] kiedy po kasacie klasztoru Panny
te wyszły z Torunia, a kościół św. Jakuba został oddany na użytek parafii, musiały zabrać ze sobą łaskawy
wizerunek, gdyż po dziś dzień darmo byś go szukał na starym miejscu”. O zabytku nie wspomina niestety
inwentarz przedkasacyjny z 1817 r., zob. K. CIESIELSKA, Inwentarze kościoła św. Jakuba i klasztoru benedyktynek w Toruniu z lat 1747 i 1817, „Zapiski Historyczne”, 52, 1987, 3, s. 126–134.
47 Na przykład M. SYDOW [jako Civis Thoruniensis], Krucyfiksy w kościołach toruńskich, „Słowo Pomorskie”, 29 III 1930, s. 4, opisuje Czarny Krucyfiks jako pochodzący z kościoła pw. Świętego Ducha.
49 Sydow pisze o „chuście z jedwabiu”: M. SYDOW, Toruń, jego dzieje i zabytki z ilustracjami, Toruń 1929,
s. 118; IDEM, Krucyfiksy, s. 4.
178
5. Tzw. Czarny Krucyfiks w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu, stan obecny,
fragmenty – pozostałości tekstylnego perizonium wokół bioder rzeźby
lonej metryce) zachowały się na rzeźbie do dziś (il. 5). Wizerunek był uroczyście
odsłaniany, czemu towarzyszyły pobożne gesty (klękanie, pochylenie); czczono go
podczas mszy świętej odprawianej w każdy piątek. „Przed cudownym obrazem”
fundowano msze święte, błagalne i wotywne, odmawiano prywatne modlitwy, krucyfiks przyciągał flisaków i podróżnych. J. Fankidejski zwrócił uwagę na zainteresowanie, jakie budziła (także wśród przyjezdnych) gminna opowieść o „rosnących”
(czy odrastających) włosach Chrystusa.
Na nowym miejscu J. Fankidejski naliczył ponadto 33 wota o różnych kształtach50: przede wszystkim członki ciała, plakietki z klęczącymi donatorami, dwa
wota z wyobrażeniem umarłego dziecka, leżącego przed cudownym obrazem (przypomnijmy, że plakiety te opisano w inwentarzu z 1785 r.). Zwiększenie liczby plakiet w stosunku do inwentarza przedkasacyjnego (z 18 podominikańskich do 33)
to świadectwo transferu na nowe miejsce nie tylko wizerunku, ale także jego kultu.
Wota w kościele pw. św. Jakuba były stale fundowane – za czasów J. Fankidejskiego najmłodsze z nich darował w 1873 r. mieszczanin Krajewski w podzięce za
cudowne uzdrowienie z nieuleczalnej choroby serca51.
W latach 20. XX w. figura Czarnego Chrystusa znalazła się w rokokowym ołtarzu (il. 6), zmontowanym prawdopodobnie z dwóch nastaw podominikańskich52.
51 Ibidem.
52 D. LIPSKA, M. RDESIŃSKA, Wyposażenie, s. 307.
179
Górny fragment tego retabulum, z obrazem bł. Henryka Suzo i figurami aniołów,
towarzyszył dawniej dominikańskiemu ołtarzowi Najsłodszego Imienia Jezus53, figury asysty mogą pochodzić z ołtarza Ukrzyżowania po stronie północnej54. Zasób
zawieszonych tu ponad 30 różnych wotów srebrnych, umieszczonych po bokach
rzeźby na dwóch drewnianych panneaux, został uwieczniony na fotografiach, publikowanych w pracy Mariana Sydowa z 1929 r.55 (il. 7) i w jubileuszowym wydawnictwie parafialnym z 1938 r.56 Po obu stronach krucyfiksu widnieją na nich
dwie duże, trybowane plakiety figuralne – zapewne są to odnotowane w końcu
XVIII w. przedstawienia o rozbudowanej wotywnej ikonografii. Rozpoznajemy też
– zawieszoną z dwóch stron krucyfiksu – parę dużych plakiet wyobrażających nogi;
zapewne są to owe „wielkie nogi srebrne” z daru Paprockiego. Można przypuszczać, że widoczne na zdjęciach liczne serca, których nie odnotował w takiej liczbie
inwentarz przedkasacyjny z 1817 r., to nowe świadectwa pobożności, gromadzone
przy wizerunku na przestrzeni XIX stulecia i później. Choć miały mniej wyszukane, raczej seryjne formy, były dowodem kontynuacji wotywnych praktyk religijnych przy krucyfiksie. Jak twierdził Zygmunt Knothe, opisując zabytek w 1938 r.,
„wierni, oddając cześć Ukrzyżowanemu Panu Jezusowi, doznają łask i pocieszenia
w chwilach doświadczenia i smutku”57. Być może nie bez znaczenia dla rozwoju
kultu był wspomniany już powrót do średniowiecznej, teatralnej ekspresji wizerunku. W okresie międzywojennym rzeźba była wciąż owinięta na biodrach tkaniną,
a oprócz peruki zdobiły ją także naturalne aplikacje z włosów na podbródku.
Ołtarz z Czarnym Krucyfiksem znajdował się do lat 50. XX w. we wschodniej części nawy południowej, później przeniesiono go (to kolejna translokacja cudownego
wizerunku wraz z wotami) do pierwszej od zachodu kaplicy po stronie południowej
pw. Krzyża Świętego58, gdzie znajduje się do dziś. W nieznanych okolicznościach
pozbawiono figurę peruki; tekstylne perizonium pokrywa dziś współczesna aplikacja z kilku ekspresyjnie uformowanych blach, przybitych gwoździami na froncie
figury. W latach 80. XX w. (il. 8) rzeźbę otaczało znów ponad 70 darów – ich za-
53 W. SZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 65: „W wyższym piętrze jest obraz na płótnie B. Henryka Suzo, postronnie
osoby Anjołów siedzęcych na postumentach, pomiędzy któremi nizey nad obrazem niższego piętra napis
następujący: Date magnificentiam Nomini Eius”. Zob. także J. DOMASŁOWSKI, Wyposażenie wnętrza, [w:]
L. KRANTZ-DOMASŁOWSKA, J. DOMASŁOWSKI, Kościół św. Jakuba w Toruniu (Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Prace Popularnonaukowe, 67, Zabytki Polski Północnej, 11), Toruń 2001, s. 120.
54 W. SZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 65: „Ołtarz P. Jezusa [...] w osobie snycerskiej z osobami obok stoiącemi
takieyze roboty So. Iana Ewangelisty i Nays. Panny”.
55 M. SYDOW, Toruń, s. 107.
56 Z. KNOTHE, Kościół św. Jakuba, [w:] Kościół i parafia św. Jakuba w Toruniu, z okazji 25-letniego jubileuszu kapłaństwa księdza Leona Kozłowskiego, proboszcza, dziekana i kanonika honorowego kapituły chełmińskiej (Dodatek do „Wiadomości Kościelnych”), Toruń 1938, reprodukcja na s. 25.
57 Ibidem, s. 26.
58 J. DOMASŁOWSKI, Wyposażenie, s. 121.
180
6. Rokokowy ołtarz Krzyża Świętego w kościele
pw. św. Jakuba w Toruniu, stan obecny
w Toruniu, stan z 1929 r.
sób zaczął przypominać ów zespół, który ukształtował się wcześniej, na przełomie
XVIII i XIX stulecia, w kościele pw. św. Mikołaja.
Plakiet z dekoracją figuralną już wtedy przy rzeźbie nie było, znajdowały się tam
głównie różnej wielkości serca i ryngrafy z Matką Bożą Częstochowską o „świeższej” metryce, ofiarowane zapewne w okresie powojennym. Z dawniejszych, podominikańskich jeszcze, darów przy krucyfiksie do czasów najnowszych przetrwały
jedynie: jedna z „wielkich nóg” wyciętych po obrysie, rozpoznana jako dzieło Karola Magierskiego (il. 9)59, prostokątna plakieta z dwiema trybowanymi nogami,
wykonana przez Józefa Staniszewskiego (il. 10)60, drobna prostokątna plakieta
z trybowaną ręką (il. 11)61, plakietka w kształcie ręki62, małe oko Opatrzności na
59 Z inicjałami Karola Magierskiego (1763–1790), zob. M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa,
nr kat. 600/29; I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 41. Przyjmując, że to „wielka noga” z daru cześnika
Bonawentury Paprockiego (W. SZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 81), datowanie plakiety można uściślić na 1786 r.
60 Z cechą imienną IS (Józef Staniszewski, 1798–1826), zob. I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 44.
61 Wiek XVIII, zob. M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/38; I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 43. Być może „votum in 8o nri z rączką za łokieć wybitą”, dar anonimowy, data powstania
nieznana (W. SZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 83, nr 39), lub „votum in octavo minori z ręką wybitą”, anonimowy dar
z 1794 r. (ibidem, nr 52).
62 Być może „Votum in 8vo nri rączka za łokieć wybita”, z daru złotnika Fabiana Krzanowicza; W. SZOŁZ dziejów, s. 83, nr 39, przyp. 98.
DRSKI,
181
w Toruniu, stan z lat 80. XX w.
trójkątnej plakietce63, niemowlę w zawijaku (il. 12)64 i najprawdopodobniej niektóre spośród serc – trybowane płonące serce z wyobrażeniem pary oczu, większe
serce z podwójną obwódką65 oraz serce z ornamentalnym chrystogramem i trzema
strzałami66. Niedługo później, w latach 90. XX w., duża grupa tych podominikańskich jeszcze zabytków została skradziona z kościoła i przepadła.
Warto jednak odnotować, że kilka wotów Czarnego Krucyfiksu trafiło (zapewne
w okresie powojennym) do ołtarza bractwa Matki Bożej Różańcowej, usytuowanego obecnie przy wschodniej ścianie nawy południowej kościoła pw. św. Jakuba
i stanowiącego również dziedzictwo pokasacyjne (il. 13). Znajdująca się w tym re63 Plakietki takie odnotowane są w inwentarzu z 1785 r. kilkakrotnie (nr 51, 55, 78).
64 XVIII w., datowanie za: M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/30; I. ANIOŁKOWSKA,
Dawne wota, nr kat. 40. Zapewne „votum in 4o z wybiciem dziecięcia w powiaku”, dar Gąsiorskiego z Niemczyka (W. SZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 63, nr 35).
65 XVIII w., z inskrypcją „Zuzanna Kłoszinska” oraz „Michał Kłoszinski”, datowanie za: M. GRADOWSKI,
M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/31; I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 47.
66 Druga połowa XVIII w., datowanie za: M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/28,
I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 38. Zapewne „Votum w serce wypukłe z rysunkiem wyzłacanym najsłodszego Imienia Iezus”, ofiarowane przez generałównę Trzcińską (W. SZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 84, nr 65,
przyp. 12).
182
9. Plakieta wotywna – noga, Karol MAGIERSKI, 1786 (?), stan z lat 70./80. XX w.
10. Plakieta wotywna – nogi, Józef STANISZEWSKI, koniec XVIII w.,
stan z lat 70./80. XX w., skradziona w 1994 r.
11. Plakieta wotywna – ręka, druga połowa XVIII w.,
stan z lat 70./80. XX w.; skradziona w 1994 r.
183
12. Plakieta wotywna – niemowlę w zawijaku,
druga połowa XVIII w., stan z lat 70./80.
XX w.; skradziona w 1994 r.
tabulum rzeźba Madonny z Dzieciątkiem (il. 14) to druga z podominikańskich figur
otaczanych czcią; należy się jej szczególna uwaga. Zabytek ten, datowany na około
1500 r. i reprezentujący tzw. styl łamany, związany jest z toruńskim warsztatem św.
Wolfganga. Pod względem ikonograficznym należy do późnogotyckiego typu Regina Coeli, łączącego motywy Niewiasty Apokaliptycznej i Assunty67. Postać Marii,
z berłem w prawej dłoni, niosącej Dzieciątko na lewym przedramieniu, ustawiona
jest na półksiężycu z maską lunarną; u jej stóp znajdują się drobne figurki aniołków.
Zdaniem Janiny Kruszelnickiej ikonografia ta została przez toruńskich dominikanów celowo zaadaptowana do przedstawienia Matki Bożej Różańcowej68.
67 Zob. na jej temat J. KRUSZELNICKA, Regina Coeli – grupa rzeźb późnogotyckich w Ziemi Chełmińskiej,
„Biuletyn Historii Sztuki”, 33, 1971, 1, s. 87–91; EADEM, Ze studiów nad rzeźbą czasów Kopernika na Ziemi
Chełmińskiej, „Rocznik Muzeum Okręgowego w Toruniu”, 5, 1973, s. 43–82; EADEM, Rzeźba i malarstwo,
[w:] Kultura artystyczna Ziemi Chełmińskiej w czasach Mikołaja Kopernika. Katalog wystawy zorganizowanej przez Muzeum Okręgowe w Toruniu, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń 1973, s. 68–70; EADEM,
Madonna z Dzieciątkiem na półksiężycu, [w:] Ars Sacra, s. 47, nr 27.
68 J. KRUSZELNICKA, Ze studiów, s. 54–55.
184
13. Ołtarz bractwa Matki Bożej Różańcowej w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu
(przeniesiony z kościoła dominikanów), około 1750 r., stan obecny
Biorąc pod uwagę późnogotycką tradycję warsztatową i sposób opracowania
pleców rzeźby, można zakładać, że pierwotnie stanowiła ona centralny element
średniowiecznej nastawy ołtarzowej w typie asystencyjnym. Jej kultowa rola, którą
potwierdzają wota datujące się od XVII w., mogła wiązać się ze wspomnianym
zaangażowaniem dominikanów w rekatolicyzację Torunia. Jednym z ważniejszych
aspektów nowożytnej działalności duszpasterskiej dominikanów było przecież rozpowszechnianie modlitwy różańcowej (którą zakon promował także w średniowieczu69) i wspieranie Bractwa Różańcowego70. Rzeźba nie była otoczona usankcjonowanym odpustami kultem o takiej randze jak Czarny Krucyfiks – jak pisał Alojzy
Fridrich, „opisy łask przy niej doznanych, nie zachowały się do naszych czasów71”,
69 Ibidem.
70 T. GLEMMA, Stosunki kościelne, s. 190–191.
71 A. FRIDRICH, Historie cudownych obrazów Najświętszej Maryi Panny w Polsce, t. 1: Obejmujący obrazy
Archidiecezji gnieźnieńsko-poznańskiej, diecezji chełmińskiej i warmińskiej, Kraków 1903 (reprint: 2008),
s. 350.
185
14. Madonna z Dzieciątkiem w ołtarzu Bractwa Różańcowego
w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu, około 1500 r., stan obecny
nieco wcześniej J. Fankidejski wyraźnie podkreślał, że mimo wotów wizerunek ten
„nie uchodzi jako łaskawy”72. Być może mniej żywiołowy rozwój czci wiązał się
z tym, że w kościele pw. św. Mikołaja znajdował się inny, malowany wizerunek
maryjny, czczony w kaplicy kuśnierzy, który jeszcze w średniowieczu zasłynął jako
cudowny73.
Nie wiadomo, czy w rokokową nastawę z około 1750 r.74 Madonna trafiła bezpośrednio ze swej pierwotnej nastawy gotyckiej, czy też funkcjonowała wcześniej
73 Była to najpewniej ikona ruska, uchodząca wśród toruńskich dominikanów za „Jackową”, obdarzana
w średniowieczu licznymi odpustami. Podobnie jak w wypadku Czarnego Krucyfiksu, i przy niej odnotowano znaczący wzrost zapomnianego nieco kultu w XVII w. (cudownej opiece Matki Bożej przypisano obronę
miasta przed Szwedami w 1629 r.), co musiało wiązać się z ruchem rekatolicyzacji. Ikona zaginęła w czasie
kasaty klasztoru. Zob. o jej dziejach ADP, Monast. Tor., dom. 1, f. 35v; J. FANKIDEJSKI, Obrazy, s. 28–30.
74 Zapewne dzieło Johanna Antona Langenhahna Starszego (1700–1757). Zob. K. KLUCZWAJD, J. TYLICKI,
Sztuka nowożytna, [w:] Dzieje sztuki Torunia, s. 325–326.
186
w jeszcze innym kontekście przestrzennym (nie jest więc znany dokładny sposób
ekspozycji jej najdawniejszych, XVII-wiecznych wotów). Jej obecny ołtarz został
opisany w inwentarzu dominikańskim z XVIII w. jako „nowy, w dwóch piętrach,
zasuwany [...], biało malowany, miejscami zyłki niebieskie wraz z innemi sztukami
wyzłacane”75, z zasłonowym obrazem Zwiastowania, figurami św. św. Dominika
i Katarzyny ze Sieny i wielką glorią z monogramem maryjnym. Znajdował się on na
eksponowanym miejscu, po stronie południowej przy wejściu do prezbiterium76.
Do czasu kasaty konwentu ołtarzem opiekowało się Bractwo Różańcowe77.
Przystrojenie rzeźby i złożone przy niej dary świadczą o tym, że była ona ważnym
ośrodkiem praktyk pobożnościowych. Zapewne w tym samym czasie co Czarny
Krucyfiks (być może w momencie wprowadzenia w rokokowe retabulum) zyskała
barokowe srebrne sukienki78 „w kwiaty wybijane i wyzłacane”, maforium („Velum
[...] z blachy srebrney brzegami wyzłacaney”), okrywę na półksiężyc pod stopami
oraz atrybuty – „berło srebrne z gałką pozłacaną” oraz „jabłko srebrne z listkami
miejscami wyzłacanymi”79.
Aplikacje te – nałożone, niestety, kosztem oryginalnej substancji zabytku80 – uzupełniono z biegiem czasu o srebrne łańcuszki81 i korony na głowach obu postaci82
(il. 15). Gromadzono też przy figurze wota, choć pozbawione wpisów. Inwentarz
z 1785 r.83 odnotował 13 srebrnych, czworokątnych plakiet o różnych rozmiarach
(nr 7), a także „dziecię w powiciu” (nr 11), dwa srebrne wota w kształcie serca
(nr 8) i jedno serce złote na potrójnym łańcuszku (nr 20) oraz srebrne serduszko
zawieszone na figurze Matki Bożej (nr 78). Zwraca uwagę pozbawienie inwentarzowej notatki o plakietach takiego stopnia szczegółowości, z jakim opisano wota
Czarnego Krucyfiksu – przede wszystkim nie zostały wymienione przedstawienia
na plakietach czworokątnych, co utrudnia ich identyfikację. Więcej uwagi inwentaryzator poświęcił innym składanym w ołtarzu darom, które notabene miały zupełnie odmienny charakter, powiązany zapewne z modlitewną praktyką bracką. Przy
75 W. SZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 61; J. DOMASŁOWSKI, Wyposażenie, s. 120.
76 Jak wynika z planu Steinera, cała aranżacja wyróżniała się skalą – był to drugi co do wielkości ołtarz
w kościele pw. św. Mikołaja (po ołtarzu głównym).
77 K. CIESIELSKA, Inwentarze kościoła św. Mikołaja, s. 189.
78 Sukienki zostały skradzione już po II wojnie światowej z kościoła pw. św. Jakuba; zob. J. KRUSZELNICKA,
Rzeźba i malarstwo, s. 89.
79 Wymienia je inwentarz z 1785 r., zob. W. SZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 77.
80 Podczas konserwacji w latach 1955–1958 trzeba było zrekonstruować pewne partie oryginału, zniszczone podczas nakładania sukienek – zwłaszcza odcięte dolne fragmenty szat, część włosów i głowy Madonny.
Wykonano też zupełnie nową polichromię. Zob. m.in. J. KRUSZELNICKA, Madonna z Dzieciątkiem, s. 47.
81 W. SZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 78 (nr 9: „wotum malinkie w serce przy koralach na piersiach N. Panny”;
nr 18: „Na szyi N. Panny Rozan. łancuzkow srebrnych Nro 3. Tylez na szyi Pa Jezusa”).
82 Odnotowane w inwentarzu z 1817 r., zob. K. CIESIELSKA, Inwentarze kościoła św. Mikołaja, s. 195.
83 W. SZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 77–78, nr 8–20.
187
15. Madonna z Dzieciątkiem w ołtarzu Bractwa Różańcowego
w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu, stan z początku XX w.
Madonnie wisiały mianowicie różańce (szklane – nr 12; kosztowniejsze, ze srebra
i bursztynu – nr 13, 14, 16), medaliki (nr 12, 14), szkaplerze haftowane złotem
i srebrem (sześć par, nr 17), relikwiarzyki (nr 6, 15), obrazki Matki Bożej Częstochowskiej (nr 10, 17) oraz 12 sznurków koralików i wisiorków (nr 17). Co dziwne,
inwentarz przedkasacyjny z 1817 r. wymienił z tego zespołu jedynie „zwei ganz
kleine silberne Vota”84.
Figura Matki Bożej została przeniesiona do kościoła pw. św. Jakuba w inny sposób niż Czarny Krucyfiks. Translokowano ją wraz z całym ołtarzem, w którym po
przenosinach dokonano jedynie pewnych drobnych modyfikacji. W centrum górnej
kondygnacji znajdował się pierwotnie obraz ukazujący Madonnę z Dzieciątkiem,
podczas gdy obecnie znajduje się tam obraz św. Macieja Apostoła (notabene pochodzący z dominikańskiego ołtarza św. Anny, pozbawiony już swych dawnych
sukienek srebrnych85). Zgodnie z dominikańską tradycją, ołtarzem nadal opiekowa84 K. CIESIELSKA, Inwentarze kościoła św. Mikołaja, s. 195.
85 J. DOMASŁOWSKI, Wyposażenie, s. 120.
188
ło się i odprawiało przy nim zwyczajowe nabożeństwa przeniesione na nowe miejsce Bractwo Różańcowe – jedna z ważniejszych formacji katolickich działających
w Nowym Mieście w XIX w.86 W 1854 r. przekształcono je w działającą w nowej,
parafialnej strukturze Sodalicję Dziewic pw. Najświętszej Marii Panny Różańcowej
(od 1931 r. agregowaną do rzymskiej Sodalicji Prima Primaria87).
Stan, zbliżony zapewne do pokasacyjnego, prezentuje fotografia sprzed 1903 r.,
zamieszczona w opracowaniu Alojzego Fridricha88 (il. 15). Madonnę otacza tam 17
wotów, w układzie zbliżonym do obecnego, choć wyraźnie widać, że nie są to dokładnie te same plakiety, które obecnie zdobią ołtarz. Na początku XX w. w ołtarzu
różańcowym znajdowało się mianowicie 10 plakiet czworokątnych (największe zawieszono powyżej figury, mniejsze – po jej bokach), cztery serca, krzyżyk oraz dużych rozmiarów plakieta z niemowlęciem. Część z nich zachowała się szczęśliwie
do dzisiaj (niektóre datowane są jeszcze na drugą połowę XVII w. – być może dlatego w inwentarzu dominikańskim z końca XVIII w. pozostały anonimowe, w przeciwieństwie do darowanych niemal współcześnie – na przełomie XVIII i XIX w.
– wotów Czarnego Krucyfiksu). Ikonograficznie przeważają wśród nich motywy
związane z kultem maryjnym. Do zachowanych plakiet, które można zidentyfikować w ołtarzu różańcowym jeszcze sprzed powojennych translokacji, należały
(zaczynając analizę obecnego stanu od dołu po stronie lewej figury) następujące
obiekty: 1) duża postać dziecka w powijaku, która odnotowana jest przy Madonnie
w XVIII w. (zachowana wciąż na pierwotnym miejscu) (il. 16)89; 2) serce z trybowanym wizerunkiem Matki Boskiej tronującej na obłokach (zachowane na dawnym
miejscu) (il. 17)90; 3) plakieta z trybowanymi nogami – prawą i lewą, zwróconymi
ku sobie (przemieszczona kilka miejsc wyżej)91; 4) rytowana plakieta prostokątna
ze św. Ignacym (zaginiona, obecnie na jej miejscu znajduje się plakieta w kształcie serca)92; 5) prostokątna plakieta z grawerowanym przedstawieniem Piety (przemieszczona, obecnie po prawej stronie)93; 6) plakieta z grawerowaną sceną adoracji
86 E. ALABRUDZIŃSKA, Stosunki religijne w Toruniu (1815–1914), [w:] M. BISKUP (red.), Historia Torunia,
t. 3, cz. 1, s. 409.
87 Krótki zarys historii oraz aktualności tej formacji w latach 30. XX w. zob. rozdz. Życie parafialne, [w:]
Kościół i parafia, s. 67–68.
88 A. FRIDRICH, Historie cudownych obrazów, s. 339; por. także ryc. w: IDEM, Historie obrazów Najświętszej
Maryi Panny w diecezji chełmińskiej i warmińskiej, Pelplin 1914, s. 97.
89 Druga połowa XVIII w., datowanie za: M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/18;
I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 33. Zob. także W. SZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 78, nr 11.
90 Druga połowa XVII w., datowanie za: M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/23;
I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 29. Zapewne jedno z dwóch „votów w serca”, jakie wymienia inwentarz
z 1785 r., zob. W. SZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 77, nr 8.
I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 34.
92 Wiek XVIII, datowanie za: M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/32; I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 42.
93 Niepublikowana.
189
Marii przez donatorów i księdza (na dawnym miejscu)94; 7) kwadratowa plakieta
z trybowanym przedstawieniem Matki Bożej Różańcowej, tronującej z Dzieciątkiem na wieńcu obłoków (na dawnym miejscu)95; 8) grawerowana plakieta z donatorami u stóp Matki Bożej (przemieszczona o jedno miejsce w prawo)96; 9) plakieta z trybowaną sceną Ukrzyżowania (przemieszczona, niegdyś na osi, ponad
Madonną)97; 10) plakieta z grawerowaną Matką Bożą Różańcową, opatrzona imieniem „Marianna” (na dawnym miejscu)98; 11) kwadratowa plakieta z grawerowaną
Niewiastą Apokaliptyczną en pied (na dawnym miejscu)99; 12) plakieta z rytym
monogramem Maryjnym (przemieszczona o jedno miejsce w dół)100; 13) plakieta
z klęczącą damą z pracowni Jana Letyńskiego (przemieszczona w dół) (il. 18)101;
14) serce (zaginione); 15) serce (na dawnym miejscu)102; 16) serce (zaginione); 17)
serce (zaginione). Trudno obecnie określić, jakie było pierwotne miejsce zaginionej
plakiety czworokątnej ze św. Barbarą i okiem Opatrzności103.
Co do trzech pozostałych, które dziś widnieją przy Madonnie, można założyć, iż
pochodzą z pierwotnego zasobu wotów Czarnego Krucyfiksu, tym bardziej że ich
ikonografia jest zgodna z notatkami inwentarza z 1785 r. Są to plakiety: z donatorem przy krzyżu (rytowana) (il. 19)104, serce z grawerowanym monogramem Chry-
95 Niepublikowana.
98 Przełom XVII i XVIII w., datowanie za: M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/34;
101 Z inicjałami IL – Jan Letyński (1742–1780), zob. M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr
kat. 600/45; I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 25. Inwentarz wotów krucyfiksu z XVIII w. nie wymienia
przedstawienia kobiecego.
102 M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/37; I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat.
49.
103 Ze znakiem warsztatowym Jana Staniszewskiego (1793–1826), zob. M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog
złotnictwa, nr kat. 600/33; I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 46. M. Woźniak łączy ją z ołtarzem Bractwa
Różańcowego, zob. M. WOŹNIAK, Złotnictwo sakralne, s. 240.
I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 37. To niewielka plakietka, być może odnotowana w inwentarzu z 1785 r.
jako „Votum in 12o z Panem Jezusem Ukrzyżowanym i osobą klęczącą, z daru pani Malinówny, 1804 r.”
(W. SZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 85, nr 19, przyp. 135).
190
16. Plakieta wotywna – niemowlę
w zawijaku, druga połowa XVIII w.,
stan obecny – ołtarz Matki Bożej
Różańcowej
17. Plakieta wotywna – serce, druga połowa XVIII w., stan obecny
– ołtarz Matki Bożej Różańcowej
stusa (il. 20)105 oraz – być może – wypukłe serce z monogramem E. S. z 1802 r.106
Z nowszych świadectw pobożnościowych przy Czarnym Krucyfiksie do ołtarza różańcowego trafiła grupa 13 powojennych (?) serc gorejących z cienkiej, lekko uwypuklonej blachy srebrnej (il. 21) oraz kilka ryngrafów z wyobrażeniem Matki Bożej
Częstochowskiej. Nie ma pewności, z którym z kultowych obrazów powiązany był
niewielki miedziowany ryngraf maryjny z inskrypcją: „W podzięce za zdany egzamin W. K. 1939” (il. 22), choć prawdopodobnie i on stanowi szczególny przykład
pobożności przy starszym wizerunku łaskawym.
105 Chodzi najpewniej o „votum w serce wypukłe z wyrysowanym Naysłodszym Imieniem Jezus”, ofiarowane „z Lubicza po śmierci Józefa Głowackiego w roku 1799 r.” (W. SZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 84, nr 64,
przyp. 120).
106 M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/20; I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat.
48.
18. Plakieta wotywna – klęcząca dama, Jan LETYŃSKI,
druga połowa XVIII w., stan obecny – ołtarz Matki
Bożej Różańcowej
191
19. Plakieta wotywna – donator przy krzyżu,
druga połowa XVIII w., stan obecny – ołtarz
Matki Bożej Różańcowej
W przeciwieństwie do Czarnego Krucyfiksu, figura Matki Bożej Różańcowej nie
zyskała więc na nowym miejscu odrodzonej czci – w samym kościele dominikanów
jej „kultowość” powiązana była raczej z kręgiem działalności brackiej i nie została
usankcjonowana odpustami. Do kościoła pw. św. Jakuba rzeźba trafiła w swej podominikańskiej, nowożytnej nastawie ołtarzowej, w barokowych sukienkach, wraz ze
zgromadzonym w niej zasobem srebrnych plakiet, otoczona „zamkniętym” kultem
przez swe dawne bractwo. Czarny Krucyfiks z kolei otoczony został po translokacji bardziej żywiołową czcią, która przetrwała przy tym wizerunku mimo jego
kilkakrotnych przemieszczeń i niemal całkowitej utraty zasobu najdawniejszych
wotów srebrnych. Do kościoła pw. św. Jakuba rzeźba trafiła bez swej pierwotnej
oprawy ołtarzowej, ale za to owiana dawną aurą cudowności, wzmocnioną przez
afektywną ekspresję „rosnących” włosów i ciemnej monochromii. Jej cześć została
przeszczepiona i trwała na nowym miejscu przez następne niemal 200 lat. Dziś tylko fotografie ukazujące zmieniający się zasób darów wotywnych świadczą o nowożytnym i nowoczesnym rozdziale w historii tego kultu, ukonstytuowanego w kręgu
dominikańskim w okresie średniowiecza. Szczególną rolę tego niezwykłego dzieła,
utrwaloną w pobożności wiernych, poświadcza obyczaj ukwiecania ołtarza Krzy-
192
20. Plakieta wotywna – serce z chrystogramem,
koniec XVIII w., stan obecny – ołtarz Matki Bożej Różańcowej
21. Grupa plakiet wotywnych w kształcie serca, połowa XX w. (?), stan obecny, pochodzą z ołtarza
Krzyża Świętego, przeniesione do ołtarza Matki Bożej Różańcowej
193
22. Wotum – ryngraf, na awersie Matka Boska Częstochowska, na rewersie inskrypcja,
1939 r., stan obecny, pochodzi z ołtarza Krzyża Świętego, przeniesione do ołtarza
Matki Bożej Różańcowej
ża Świętego oraz odpust zupełny pod zwykłymi warunkami za odmówienie przed
rzeźbą (odpustowej) Modlitwy przed Obrazem Ukrzyżowanego (En ego o bone et
dulcissime Iesu)107.
107 Tekst modlitwy En ego dostępny jest przy wizerunku w brzmieniu: „Oto ja, dobry najsłodszy Jezu,
upadam na kolana przed Obliczem Twoim. Najświętszej żarliwości ducha proszę Cię, błagam, byś w serce
moje wpoić raczył żywe uczucia wiary, nadziei, miłości oraz prawdziwą za grzechy moje skruchę i silne
postanowienie poprawy. Kiedy w głębokim wzruszeniu i boleścią w duszy pięć ran Twoich rozpamiętywam,
myślą się w nich zapamiętam, mając to przed oczyma, co już prorok Dawid przepowiedział o Tobie, o dobry
Jezu: Przebili ręce i nogi moje, policzyli wszystkie kości moje”.
194
Two formerly Dominican Gothic figures in St. James’s church
in Toruń and their votive offerings. Contribution to the research
on the permanence of the functions of religious images
after monastery suppressions
Summary
The article discusses the phenomenon of transplanting the tradition of the cult of images and
likenesses from monastic interiors onto new sites as exemplified by the fortunes of two Gothic
sculptures which decorated the church of St. Nicholas in Toruń beginning from the Middle Ages:
the Black Crucifix (ca 1400) and the Madonna of the Rosary (ca 1500). Both effigies were transferred to St. James’s church in the New Town of Toruń following the dissolution of Toruń-based
Dominicans in 1831.
The Black Crucifix, formerly adorned with natural accessories (a wig, a textile perisonium),
most probably already in the Middle Ages enjoyed the status of a “benevolent” figure, sanctioned
by Episcopal indulgences. Its fame grew after it survived a collapse of the church in 1622, and
became involved in the strategy of the town’s recatholicisation conducted by Dominicans at the
time. In the 18th century, the sculpture was reported to be located in an altar in the cloister of the
monastery. It was decorated with silver additions and accompanied by silver votive offerings.
The origin of the donors of these gifts suggests a local range of the cult (Chełmno, Dobrzyń,
and Kujawy regions). A large number of silver plaquettes had been lost before the dissolution of
the monastery, and those who survived (33) were handed over – together with the crucifix – to
St. James’s church (currently the altar of the Holy Cross). The newly-endowed gifts, mentioned
by Fr Jakub Fankidejski in 1880, confirm the dissemination of the belief in the “benevolence” of
the artifact from the Dominican church to the New Town’s parish church. It did not die out later
on either: numerous minor votive offerings continued to accompany the sculpture. Their number
reached 70 by the 1980’s. Unfortunately, only 3 plaquettes, moved subsequently to the Rosary
altar, are extant today.
A Gothic sculpture of the Holy Mother of the Rosary – of the Regina Coeli type – from the Dominican church was connected with the altar of the Confraternity of the Rosary. It was an enclosed
space of the fraternity’s worship. In the 18th century it was decorated with attributes and silver
gowns (stolen around 1950). Its oldest votive plaquettes date back to the second half of the 17th
century, although most offerings, recorded in inventories, are objects of the Marian service. After
the altar became transferred to St. James’s church, it continued to be looked after by the Confraternity of the Rosary. The statue did not have the status of a “benevolent” figure, and the number
of its offerings at the new location did not increase; 17 items survived from the collection of the
Dominican plaquettes. The worship of each of the effigies, both at the Dominican church and at
the new site, were of different nature, and the development of their cult took separate paths.
Izabela MAZANOWSKA
Instytut Pamięci Narodowej, Delegatura w Bydgoszczy
Likwidacja żeńskich domów zakonnych
w diecezji chełmińskiej w latach 50. i 60. XX w.
Patrząc na dzieje zakonów i zgromadzeń zakonnych na ziemiach polskich na
przestrzeni ostatnich 200 lat, można dojść do wniosku, że sytuacja polityczna nie
sprzyjała ich swobodnemu funkcjonowaniu. W czasach zaborów, zwłaszcza kulturkampfu, na ziemiach zaboru pruskiego prześladowano zakony i zgromadzenia.
Zwłaszcza jedna antykościelna ustawa, która zakazywała działalności Towarzystwa
Jezusowego i zakonów jemu pokrewnych z 4 VII 1872 r., była ogromnym ciosem
dla polskiego Kościoła katolickiego. Ustawa ta głosiła, że zakon jezuitów, zakony im pokrewne (redemptoryści, Kongregacja Ducha Świętego oraz siostry Sacré
Coeur), a także zrzeszenia i kongregacje istniejące na wzór zakonny nie mają prawa
zakładania nowych klasztorów1. Kolejny cios Kościołowi zadano w czasie II wojny
światowej, gdy domy zakonne, z których wyrzucano ich prawowitych właścicieli,
znalazły się w dyspozycji okupanta niemieckiego. Po II wojnie światowej Kościół
katolicki w Polsce znów znalazł się w trudnej sytuacji. Katolicyzm wyznawany
przez zdecydowaną większość społeczeństwa został skonfrontowany z ustrojem komunistycznym i ateistyczną ideologią. Stosunki państwo–Kościół na przestrzeni lat
zmieniały się: od czasów wzajemnego współistnienia do 1947 r., kiedy komuniści
nie atakowali jeszcze Kościoła katolickiego w brutalny sposób, poprzez zmianę
nastawienia komunistów i wzmożenie represji w 1948 r., po ich apogeum w 1953 r.
Po 1953 r. zaczęły stopniowo następować zmiany w polityce wyznaniowej. Dalej
stosowano represje wobec Kościoła, jednak już nie tak brutalne. Polityka antykościelna złagodniała po 1956 r., by po 1958 r. znowu przybrać na sile. Zadaniem partii komunistycznej stała się w tym okresie laicyzacja życia obywateli poprzez krzewienie światopoglądu naukowego, wolnego od przesądów i wiary religijnej, oraz
spychanie instytucji kościelnych na margines życia publicznego. Represje wobec
Kościoła katolickiego, w tym wobec zakonów, w latach 50. i 60. były najbardziej
dotkliwe, powszechne i różnorodne.
1 T. BŁASZCZYK, Zakony na Śląsku w dobie Kulturkampfu (Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu.
Rozprawy Naukowe, 54), Wrocław 2004, s. 77.
196
Izabela MAZANOWSKA
Jednym z elementów ataku komunistów na Kościół była kampania wymierzona przeciwko zakonom. Sposoby zwalczania zakonów żeńskich były różnorodne,
a ich celem było zmniejszenie ich oddziaływania na społeczeństwo2. Chciano w ten
sposób wprowadzić nie tylko zasadę rozdziału Kościoła od państwa, ale także ideologię ateistyczną. Plan „Kościoła nigdzie” powstał w 1947 r. Chodziło tu nie tylko
o wyeliminowanie Kościoła z życia społecznego, ale także niszczenie go od środka.
Według komunistów zakony żyły jakby w ukryciu, ale też silnie wnikały w przestrzeń społeczną, dlatego były bardzo niebezpieczne dla nowej władzy3.
Represyjna polityka komunistów wobec zakonów zmierzała przede wszystkim
do pozbawienia ich podstaw materialnych. Była to najskuteczniejsza forma represji. Konfiskata majątku ruchomego, ziemi uprawnej czy budynków wraz z wyposażeniem w wielu wypadkach uniemożliwiała dalsze funkcjonowanie instytucji
kościelnej i samego domu zakonnego. Znikała bowiem potrzeba utrzymywania
placówki zakonnej, zwłaszcza jeżeli skonfiskowany majątek był wykorzystywany
przez instytucję prowadzoną przez zakon, jak przedszkole, szkoła, dom dziecka
itp. Chciano też wymusić zachowania zgodne z ogólną polityką państwa4. Relacje
państwo–Kościół stawały się coraz bardziej napięte po 1950 r. W 1952 r. Sekretariat Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej zadecydował
o podjęciu bardziej stanowczych działań dotyczących zakonów – włącznie z jak
najszybszą ich likwidacją. Komuniści podkreślali, że w ustroju komunistycznym
nie ma miejsca dla zakonów. Zdarzały się próby rozwiązywania zgromadzeń pod
pozorem przyporządkowania ich do stowarzyszeń katolickich5. Na posiedzeniach
władz partyjnych mówiono przede wszystkim o likwidacji zgromadzeń zakonnych
poprzez ograniczanie ich bazy materialnej. Postulowano stworzenie warunków,
które doprowadziłyby do usunięcia zakonów z większych miast i skupienia kilku
domów zakonnych w jednym ośrodku. Inną metodą walki z Kościołem miało być
kompromitowanie go w oczach wiernych. Szybko zaczęto wcielać w życie założenia programowe. W lipcu 1952 r. przeprowadzono likwidację wszystkich niższych
seminariów zakonnych i zamknięto część nowicjatów. Ważne zadanie w procesie
ograniczania życia zakonnego należało do Zrzeszenia Katolików „Caritas”, które w 1950 r. stało się organizacją państwową. W dniu 23 I 1950 r. na podstawie
zarządzenia ministrów pracy i opieki społecznej powołano Zarząd Przymusowy
Zrzeszenia „Caritas”. Państwowy Caritas przejął wszystkie instytucje i mienie
starego zrzeszenia, często będące własnością zakonną. Zlikwidowano większość
2 A. MIREK, Siostry zakonne w obozach pracy w PRL w latach 1954–1956, Lublin 2009, s. 30.
3 E. KACZMAREK, Dlaczego przeszkadzały? Polityka władz partyjnych i rządowych wobec żeńskich zgromadzeń zakonnych w Polsce w latach 1945–1956, Warszawa 2007, s. 31.
4 Ibidem, s. 33.
5 D. ZAMIATAŁA, Zakony męskie w polityce władz komunistycznych w Polsce w latach 1945–1989, t. 1: Problematyka organizacyjno-personalna, Kielce 2009, s. 130.
Likwidacja żeńskich domów zakonnych w diecezji chełmińskiej w latach 50. i 60. XX w.
197
przedszkoli, burs, domów dziecka i domów starców prowadzonych przez instytucje
kościelne. Jako powody ich zamykania najczęściej podawano brak przynależności
do świeckiego Caritasu, niedostosowanie się do obowiązujących przepisów oraz
nienależyty poziom nauczania6. Nasiliła się również inwigilacja zakonów i zgromadzeń przez organy bezpieczeństwa państwa. Prace przygotowujące do likwidacji
zakonów przybrały jeszcze bardziej na sile w latach 1955–1956. Pomysł jednak nie
został wcielony w życie z powodu zmian w kierownictwie partyjnym, które nastąpiły w październiku 1956 r.7
Prowadzone przeze mnie studia nad polityką władz komunistycznych wobec męskich i żeńskich zakonów i zgromadzeń zakonnych utwierdziły mnie w przekonaniu, że częściej dochodziło do likwidacji żeńskich wspólnot zakonnych. Z tego powodu warto przeanalizować wyłącznie żeńskie domy zakonne, a zwłaszcza cztery
największe zgromadzenia w diecezji chełmińskiej: Sióstr Pasterek od Opatrzności
Bożej, Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego à Paulo (szarytki), Sióstr Św. Elżbiety
oraz Sióstr Franciszkanek od Pokuty i Miłości Chrześcijańskiej. Likwidacja tych
domów zakonnych następowała przeważnie w wyniku konfiskaty majątku przez
Skarb Państwa bądź z powodu likwidacji zakonnej placówki medycznej, opiekuńczej lub oświatowej, których prowadzeniem w większości wypadków zajmowały
się zakonnice.
W pierwszych latach powojennych, kiedy normalizowano relacje między państwem i Kościołem katolickim, nie zdecydowano się zastosować wobec majątku
kościelnego m.in. przepisów ustawy o reformie rolnej. Kościół katolicki cieszył
się w tym względzie pewnymi przywilejami. Konfiskata majątku musiała jednak
nastąpić, co miało spowodować ograniczenie działalności kościelnej uznawanej za
antypaństwową. Ustawa z 20 III 1950 r. o przejęciu dóbr martwej ręki i utworzeniu Funduszu Kościelnego uregulowała sprawę własności majątków kościelnych.
Wprowadzenie nowych przepisów oznaczało przejęcie własności ziemskiej, w tym
także działek budowlanych, ogrodów w mieście i należących do proboszczów gospodarstw rolnych o wielkości od 50 do 100 ha; dotyczyło to województw poznańskiego, pomorskiego i śląskiego. W związku z porozumieniem podpisanym 14 IV
1950 r. między rządem i episkopatem władze państwowe zgodziły się pozostawić
ordynariuszom diecezji i wyższym seminariom duchownym ogrody i gospodarstwa
rolne do 50 ha wraz z inwentarzem. Domom zakonnym zagwarantowano pozostawienie do 5 ha ziemi z budynkami i inwentarzem. Nie sprecyzowano jednak, czy
majątki te pozostawiono Kościołowi jedynie w bezpłatne użytkowanie, czy też wyłączono je spod przejęcia z zachowaniem prawa własności instytucji kościelnych.
Aneks do porozumienia z 14 IV 1950 r. zakładał, że do gospodarstwa rolnego, jakie
przysługiwało zgromadzeniom zakonnym, mimo ustawy z 20 III 1950 r. nie można
6 D. ZAMIATAŁA, Caritas. Działalność i likwidacja organizacji (1945–1950), Lublin 2000, s. 287.
7 E. KACZMAREK, Dlaczego przeszkadzały?, s. 51.
198
Izabela MAZANOWSKA
było zaliczyć terenu przy klasztorze z podwórkiem oraz zagajnika z cmentarzem8.
Ustawa z 20 III 1950 r. nie była oczywiście jedynym aktem prawnym regulującym sprawy majątkowe Kościoła – była jednak najczęściej stosowana. W wyniku
wprowadzonych przepisów wszystkie zgromadzenia, które posiadały nieruchomości, utraciły je. Represje na tle majątkowym, w związku z wprowadzeniem ustawy
o przejęciu dóbr martwej ręki, dotknęły również Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego à Paulo, którego władze prowincjalne miały swoją siedzibę
w Chełmnie. Zakon utracił wówczas gospodarstwa rolne w Chełmnie, w Żurawiej
Kępie w powiecie świeckim oraz w Szymankowie w powiecie malborskim. Dochody z gospodarstw w Chełmnie i w Żurawiej Kępie umożliwiały prowadzenie
Domu Dziecka, Domu Małych Dzieci i Domu Opieki dla Dorosłych w Chełmnie,
w których łącznie mieszkało 600 osób9. W przypadku Żurawiej Kępy konfiskata
majątku wiązała się z likwidacją istniejącego tam domu zakonnego. Warto dodać,
że to gospodarstwo, obejmujące 50 ha, według urzędników państwowych było prowadzone nienagannie, co wynika z protokołów pokontrolnych sporządzonych przez
Gminną Radę Narodową w Świeciu10.
Podobnie jak w przypadku wielu innych domów zakonnych złamano prawo
i podjęto decyzję o przejęciu na rzecz państwa domu mieszkalnego wraz z kaplicą,
gdzie mieściła się siedziba klasztoru, a także ogrodu, sadu, zabudowań gospodarczych oraz inwentarza żywego i martwego, potrzebnych do funkcjonowania domów
w Żurawiej Kępie i w Chełmnie. Inwentarz żywy obejmował kilkadziesiąt sztuk
różnego typu zwierząt hodowlanych. Zakonnicom odebrano również przysługujące
im 5 ha ziemi uprawnej11. W dniu 6 III 1950 r. państwowa komisja przystąpiła do
inwentaryzacji majątku i wyznaczyła tymczasowego zarządcę gospodarstwa rolnego, a trzy tygodnie później, 29 III 1950 r., przejęto na własność państwa całą parcelę
wraz z budynkami i inwentarzem. Jednak władze pozwoliły zakonnicom na dalsze
zamieszkiwanie w domu klasztornym, ale na określony czas12.
Brutalna eksmisja zakonnic nastąpiła 10 III 1953 r. Relacja z przebiegu wydarzeń
sporządzona przez szarytki zawiera wiele przykładów świadczących o ogromnej
arogancji, a nawet bezprawnym działaniu urzędników i funkcjonariuszy. Przy eks8 Archiwum Diecezjalne w Pelplinie (dalej: ADP), teczka Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek od Pokuty
i Miłości Chrześcijańskiej do PWRN Wydział do Spraw Wyznań w Bydgoszczy, 20 VI 1960 r., b.p.
9 A. CZWOŁEK, Restrykcje władz PRL wobec Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego à Paulo
w diecezji chełmińskiej w latach czterdziestych, pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX w., [w:] W. POLAK,
W. ROZYNKOWSKI, M. BIAŁKOWSKI, J. KUFEL (red.), Kościół w obliczu totalitaryzmów. Zbiór studiów dla
uczczenia XXV rocznicy męczeńskiej śmierci księdza Jerzego Popiełuszki. Toruń 16–17 X 2009 r., Toruń 2010,
s. 321–322.
10 Archiwum Prowincji Chełmińsko-Poznańskiej Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo (dalej: APChP), sygn. Kępa 47.4.53, Protokół z kontroli Zakładu Sióstr Miłosierdzia w Żurawiej Kępie
dokonanej w dniu 4 IV 1949 r. przez Komisję Kontroli Społecznej Gminnej Rady Narodowej w Świeciu, b.p.
11 Ibidem, Wniosek przełożonej Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego à Paulo w Chełmnie do
Wojewódzkiego Pełnomocnika do spraw przejęcia dóbr martwej ręki w Bydgoszczy, 19 V 1950 r., b.p.
12 A. CZWOŁEK, Restrykcje władz PRL, s. 325.
199
misji nie miano nakazu i tłumaczono wręcz, że żadna decyzja ministerstwa nie jest
urzędnikowi referatu do spraw wyznań potrzebna, ponieważ to on stanowi władzę13.
Zakonnice domagały się, aby urzędnicy wstrzymali się z czynnościami do chwili
otrzymania zgody Dyrektora Urzędu do spraw Wyznań Antoniego Bidy. Jednak
komisja, nie tłumacząc niczego i właściwie włamując się do budynku, przystąpiła
do wynoszenia mebli i innych sprzętów znajdujących się w domu zgromadzenia.
Mieszkańców również usunięto z niego siłą. Zakonnicom zaproponowano przewiezienie ich samochodami do Chełmna. Siostry wyraziły jednak chęć pójścia pieszo
za traktorami, które wiozły ich majątek. Lokalni urzędnicy nie zgodzili się na takie rozwiązanie, obawiając się, aby marsz zakonnic nie został odebrany jako manifestacja ofiar prześladowanych przez komunistów. Ostatecznie siostry trafiły do
Domu Prowincjalnego w Chełmnie14. Tym samym dom zgromadzenia w Żurawiej
Kępie przestał istnieć15. Nie było to zgodne z obowiązującym wówczas prawem.
Zgromadzenie zakonne, zarejestrowane na podstawie rozporządzenia Ministerstwa
Administracji Publicznej z 6 VIII 1949 r. jako osoba prawna, nie mogło być zlikwidowane na mocy samodzielnej decyzji władzy administracyjnej16. Z kolei władze
państwowe zarzuciły zgromadzeniu to, że nie umieszczono wspólnoty w Żurawiej
Kępie w wykazie domów zakonnych dołączonym do wniosku regulującego sytuację
prawną zgromadzenia, oskarżając tym samym zakonnice o mijanie się z prawdą.
Stwierdzenie, że Żurawia Kępa nie była domem klasztornym, oznaczało możliwość
niestosowania się do uregulowań zawartych w porozumieniu z 14 IV 1950 r.17 Dla
urzędników dom klasztorny w Żurawiej Kępie był jedynie bazą zaopatrzeniową dla
domu w Chełmnie. W rzeczywistości interpretacja Urzędu do spraw Wyznań była
niewłaściwa. Placówka miała swoją przełożoną i funkcjonowała w niej półpubliczna kaplica, czyli była domem zakonnym, a nie bazą zaopatrzeniową, jak uznały
władze wyznaniowe.
W sprawie domu w Żurawiej Kępie interweniował prymas Stefan Wyszyński.
Ingerencja spowodowała wizytę przedstawiciela Rady Ministrów w Chełmnie. Pobyt urzędnika i złożone przez niego deklaracje dawały siostrom nadzieję na zwrot
zajętej nieruchomości, z tego też powodu zakonnice nie domagały się na drodze
urzędowej przywrócenia im posiadania Żurawiej Kępy18. Gospodarstwo jednak zostało przekazane do dyspozycji PGR w Polednie19.
13 Chodzi tu o decyzję Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych w sprawie odwołania zgromadzenia od
decyzji przejęcia budynków klasztornych.
14 A. CZWOŁEK, Restrykcje władz PRL, s. 326.
15 APChP, sygn. Kępa 47.4.53, Protokół z opisem zajść w czasie eksmisji przymusowej sióstr Miłosierdzia
Św. Wincentego à Paulo z Domu Klasztornego w Żurawiej Kępie pow. Świecie, 10 III 1953 r., b.p.
16 Ibidem, Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego à Paulo, Prowincja Chełmińska w Chełmnie
n W. do PPRN Wydział Rolnictwa i Leśnictwa w Świeciu n. W., 28 III 1957 r., b.p.
17 Ibidem, Urząd do Spraw Wyznań do Kurii Biskupiej Chełmińskiej w Pelplinie, 31 XII 1953 r., b.p.
18 Ibidem, Kuria Biskupia chełmińska do Prezydium Rady Ministrów w Warszawie, 23 I 1954 r., b.p.
19 Ibidem, Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia Żurawia Kępa do Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych,
12 IV 1951 r., b.p.
200
Izabela MAZANOWSKA
Innym przykładem działań zmierzających do likwidacji placówek zakonnych
było przejmowanie przez władze państwowe instytucji opiekuńczo-wychowawczych prowadzonych przez zgromadzenia. Postanowiono zlikwidować zakonne
placówki służby zdrowia, co wiązało się z planem utworzenia jednolitego kierownictwa państwowego w służbie zdrowia. Istnienie wielu ośrodków dyspozycyjnych uniemożliwiało wprowadzenie gospodarki planowej, która w służbie zdrowia
miała polegać na ustanowieniu jednego ośrodka decyzyjnego i jednolitej struktury
organizacyjnej20.
Można wskazać wiele przykładów domów zakonnych, których siedziby znajdowały się na terenie szpitali; gdy te były przejmowane przez państwo, likwidowano także domy zakonne. Między innymi szpitalem należącym do sióstr szarytek
w Gdyni po 1945 r. tymczasowo administrował Zarząd Miejski w Gdyni. Siostry
początkowo się na to zgodziły, później próbowały jednak sprawę uregulować. Na
podstawie dekretu o majątkach opuszczonych i poniemieckich z 8 III 1946 r. budynek został przejęty przez Okręgowy Urząd Likwidacyjny. Zgromadzenie odwołało
się od tej decyzji i prosiło o potwierdzenie prawa własności; nie domagało się natomiast zwrotu obiektu, zdając sobie sprawę, że nie ma odpowiednich funduszy na
prowadzenie szpitala. Zakon zaproponował władzom miejskim podpisanie umowy
dzierżawnej. Te jednak nie zamierzały przystać na propozycję zakonnic do czasu
zwrócenia przez nie kosztów remontu, jaki przeprowadziła administracja państwowa. Wtedy siostry w uzgodnieniu z chełmińską kurią biskupią skierowały do sądu
sprawę o przywrócenie ich stanu posiadania. Z kolei władze miejskie przedstawiły
kalkulację kosztów poniesionych w związku z remontem szpitala po wojnie – były
zawyżone i nieudokumentowane. Wówczas szarytki zrezygnowały z ubiegania się
o swoje prawa. Umowy ostatecznie jednak nie podpisano, gdyż jej treść zanegowało Ministerstwo Zdrowia. Siostry wciąż interweniowały i próbowały nakłonić
ministerstwo do zatwierdzenia postawionych przez siebie warunków – jednak bezskutecznie. Władze przygotowały wniosek o wywłaszczenie szpitala na rzecz państwa. Wartość całej posesji ustalono na 126 mln zł. W sierpniu 1948 r. Zarząd Miejski w Gdyni skierował do wojewody gdańskiego wniosek z takim właśnie opisem.
W uzasadnieniu stwierdzono, że sióstr nie stać na prowadzenie szpitala, a tego typu
placówka niewątpliwie przyda się miastu21. Sprzeciwiono się również zatrudnieniu
sióstr na stanowiskach administracyjnych. Mogłyby one pracować tylko jako pielęgniarki22.
Akcja przejęcia szpitali kongregacyjnych miała na celu szybkie odbudowanie
państwowego systemu opieki zdrowotnej. Dnia 3 X 1949 r. upaństwowiono znacz20 A. SZYMAŃSKI, Proces likwidacji działalności charytatywnej Kościoła katolickiego w sferze publicznoprawnej w latach 1944–1965. Studium historyczno-prawne (Uniwersytet Opolski. Studia i Monografie, 434),
Opole 2010, s. 70.
21 A. CZWOŁEK, Restrykcje władz PRL, s. 298–303.
22 Ibidem, s. 306.
201
ną część szpitali. Dla ich dotychczasowych właścicieli było to kompletne zaskoczenie. Władze Gdyni przystąpiły do akcji wcześniej, występując do Prezydium
Wojewódzkiej Rady Narodowej (dalej: PWRN) w Gdańsku z wnioskiem o nieodpłatne przejęcie zabudowań szpitalnych w Gdyni, których właścicielem w dalszym ciągu pozostawały szarytki na podstawie ustawy z 28 października. Szpital
uspołeczniono, nie pozbawiając zgromadzenia tytułu własności. Budynki szpitalne
– w tym kaplicę i pomieszczenia klasztorne, do których władze nie miały prawa
– skonfiskowano w 1958 r. Siostry próbowały walczyć o utracone mienie. W maju
1959 r. skierowały do Ministerstwa Zdrowia wniosek o zwrot własności ze zgodą na
dalsze jego bezpłatne użytkowanie przez Szpital Miejski. Wysiłki te nie przyniosły
rezultatu. Do 1963 r. zwolniono większość zakonnic. Najpierw usunięto je z administracji, a z czasem z oddziałów szpitalnych23. Orzeczeniem z 22 III 1963 r. Miejska Komisja Lokalowa w Gdyni zatwierdziła decyzję Wydziału Spraw Lokalowych
Prezydium Miejskiej Rady Narodowej (dalej: PMRN) w Gdyni w sprawie przekwaterowania zgromadzenia (osiem osób) z mieszkania, które mieściło się w budynku
szpitalnym przy ul. Migały. Pomieszczenia zamierzano wykorzystać na potrzeby
Oddziału Neurochirurgicznego Szpitala Miejskiego. Zgromadzenie dopatrzyło się
w decyzji władz administracyjnych wielu formalnych uchybień, takich jak brak pisemnego zaświadczenia o przekwaterowaniu oraz wskazania lokali zastępczych24.
Siostry stwierdziły w odwołaniu, że zjawiło się u nich dwóch przedstawicieli PMRN
i powiadomiło je, że będą musiały oddać dwa lokale, których zresztą szpital nigdy
nie używał. Nie wszczęto w tej sprawie żadnego postępowania. Komisja Lokalowa
uznała, że zgromadzenie posiada pobliski budynek mieszkalny przy ul. Starowiejskiej, w którym siostry były nawet zameldowane. Prawdopodobnie jednak nie wystarczało tam dla nich miejsca. Siostry zobowiązano do opuszczenia dwóch pokoi
z łazienką w ciągu 14 dni pod groźbą przymusowej eksmisji. W 1963 r. PMRN
w Gdyni przekwaterowało osiem sióstr zakonnych z dwóch lokali zajmowanych
przez nie na terenie Szpitala Miejskiego. Zgromadzenia nie powiadomiono nawet
o wszczęciu postępowania. Władze miejskie jako lokal zastępczy wskazały dom
zgromadzenia przy ul. Starowiejskiej, co zdaniem pelplińskiej kurii biskupiej nie
odpowiadało przepisom prawa lokalowego25.
Usunięcie zakonnic ze szpitala i zajmowanego przez nie mieszkania przypomina
także historię toruńskiej placówki Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej funkcjonującej na terenie Miejskiego Szpitala Zakaźnego w Toruniu przy ul. Wałdowskiej.
Zabudowania należały do państwa, szpital wraz z wyposażeniem natomiast do zgro23 Ibidem, s. 308–309.
24 ADP, teczka Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego à Paulo: Dom Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego à Paulo do Wydziału Gospodarki Komunalnej PWRN w Gdańsku, b.d., b.p.
25 Ibidem, teczka Wikariusz Generalny Kurii Biskupiej Chełmińskiej w Pelplinie do Ministerstwa Spraw
Wewnętrznych, 4 VII 1963 r., b.p.
202
Izabela MAZANOWSKA
madzenia. Pismem z 11 I 1949 r. Pomorski Urząd Wojewódzki zawiadomił dyrekcję
placówki, że decyzją Ministerstwa Zdrowia szpital weneryczny zostanie przejęty
przez administrację państwową. Przejęcie obiektu przez gminę miejską miasta Torunia odbyło się 3 i 4 X 1949 r. na podstawie ustawy z 28 X 1948 r. i uchwały
Rady Ministrów z 21 IX 1949 r. Siostry, które dotychczas pracowały we wszystkich oddziałach szpitala, kolejno przenoszono na oddział skórno-wenerologiczny,
aż wreszcie 14 I 1950 r. zwolniono z zajmowanych stanowisk administracyjnych
i gospodarczych. Zakonnice, które miały przynajmniej pięcioletnie doświadczenie
pielęgniarskie, pracowały dalej, pozostałe natomiast polecono odesłać do zgromadzenia26. Ostatecznie 21 VI 1963 r. przełożona s. Salomea Dorawa i 11 innych sióstr
otrzymały wypowiedzenie z pracy w Miejskim Szpitalu Zakaźnym i odmówiono im
prawa do zajmowania przez nie mieszkania na terenie szpitala, mimo że dyrekcja
nie miała zastrzeżeń do pracy tych sióstr. Dotychczasowi przełożeni nie wskazali
lokalu zastępczego. Siostry nie chciały przyjąć pracy w Państwowym Szpitalu Psychiatrycznym w Świeciu, prosiły więc Ministerstwo Zdrowia o zgodę na zatrudnienie ich do czasu uzyskania przez nie renty. Zgromadzeniu przyznano lokal zastępczy przy ul. Skłodowskiej-Curie. Dnia 7 I 1970 r. Wydział Spraw Lokalowych przy
PMRN w Toruniu nakazał zakonnicom opuszczenie lokalu oraz przydzielił kolejny
przy ul. Franciszkańskiej o łącznej powierzchni 26,5 m². Miało w nim zamieszkać
pięć osób. Mieszkanie znajdowało się na trzecim piętrze budynku i nie posiadało
łazienki, co dla osób w starszym wieku było szczególnie uciążliwe27. Siostry pozostały na terenie szpitala do 25 X 1973 r. W tym dniu opuściły zajmowane tam
mieszkanie28.
Liczne domy w diecezji chełmińskiej posiadało Zgromadzenie Sióstr Św. Elżbiety. Wśród nich były szpitale, w których placówki uległy likwidacji po przejęciu
przez państwo. Placówka mieszcząca się w mieszkaniu służbowym w szpitalu miejskim w Grudziądzu przestała istnieć w 1955 r. Siostry pracujące w szpitalu w Kościerzynie usunięto z zajmowanego przez nie mieszkania także w 1955 r. Przyznano
im co prawda lokal zastępczy, jednak wkrótce, w 1963 r., pozbawiono je pracy
i mieszkania. W ten sam sposób postąpiono z elżbietankami w szpitalu w Więcborku, Chełmży29 i Toruniu przy ul. Batorego30 oraz z szarytkami zatrudnionymi
w szpitalu powiatowym w Chełmnie.
26 Archiwum Domu Generalnego Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej w Jabłonowie Pomorskim (dalej: ASP), MK 116/4, Ankieta, s. 6–9.
27 I. MAZANOWSKA, Represje władz komunistycznych wobec Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności
Bożej (Jabłonowo Pomorskie, Pniewite, Topolno, Toruń, Dębowa Łąka) do 1970 r., [w:] W. POLAK, W. ROZYNKOWSKI, M. BIAŁKOWSKI, J. KUFEL (red.), Kościół w obliczu totalitaryzmów, s. 284–285.
28 ASP, MK 116/4, Ankieta, Szpitalnictwo, s. 9.
29 K. Ż. SZTYLC, Prowincja toruńska Zgromadzenia Sióstr św. Elżbiety w latach 1946–2006, Toruń 2010,
s. 126, 130, 136, 145.
30 Archiwum Prowincji Zgromadzenia Sióstr św. Elżbiety, Karta domu i placówki zakonnej – Toruń, ul.
Batorego 17/19 (dawniej Przedzamcze 6/8), b.p.
203
Podobne sytuacje zdarzały się w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Przykładem antykościelnego działania władz może być Miejski Dom Starców w Toruniu,
w którym elżbietanki zaczęły pracować w 1921 r. W 1950 r. zakonnice otrzymały
zwolnienia z pracy, opuściły dom i placówka uległa likwidacji31. Inne zgromadzenie, Franciszkanki od Pokuty i Miłości Chrześcijańskiej, przebywały w miejscowości Zamek Bierzgłowski nieopodal Torunia od 1933 r., gdzie siostry dysponowały zabudowaniami zamkowymi oraz 30 ha gruntu należącymi do Skarbu Państwa.
Z czasem zorganizowano tam dom dla emerytowanych i chorych prałatów z diecezji łuckiej i innych terenów włączonych do ZSRR, a także dom rekolekcyjny32. Na
mocy ustawy o przejęciu dóbr martwej ręki majątek został przekazany miejscowemu
PGR-owi. Jesienią 1953 r. obiekt należący do zakonnic przekazano Ministerstwu
Pracy i Pomocy Społecznej na potrzeby Państwowego Zakładu Specjalnego (dla kobiet umysłowo chorych), a siostry zaangażowano jako jego pracownice. W czasie
adaptacji pomieszczeń zmniejszono do minimum liczbę lokali używanych przez zakonnice i księży emerytów, którymi siostry się dotąd opiekowały33.
W 1955 r. PWRN w Bydgoszczy i chełmińska kuria biskupia zawarły porozumienie. Ustalono, że część lokali w Zamku Bierzgłowskim, w którym mieścił się
Państwowy Dom Rencistów, przeznaczona zostanie na pobyt kilku księży przesiedleńców, staruszków, którzy mieli obsługiwać mieszczącą się w zamku kaplicę
i sprawować duszpasterstwo w Domu Rencistów. Do opieki nad księżmi sprowadzone zostały siostry zakonne. Po śmierci przesiedleńców władze państwowe uznały, że dalszy pobyt zakonnic w tym miejscu jest nieuzasadniony34. Pozostawało to
w sprzeczności z prawem kanonicznym, ponieważ przełożona zgromadzenia nie
mogła zwolnić zakonnic z placówki bez zezwolenia władz kościelnych35. Ale zdaniem władz wyznaniowych pobyt sióstr w Zamku Bierzgłowskim był bezcelowy,
ponieważ nie żyli już wszyscy księża przesiedleńcy36.
W dniu 8 I 1968 r. Powiatowa Komisja Lokalowa Prezydium Powiatowej Rady
Narodowej (dalej: PPRN) w Toruniu zdecydowała o usunięciu czterech franciszkanek z lokali mieszkalnych w Państwowym Domu Rencistów w Zamku Bierzgłowskim. Stwierdziła również, że do lokalu zastępczego miały prawo trzy z czterech
31 Ibidem, Karta domu i placówki zakonnej, Toruń ul. Sienkiewicza 42, Miejski Dom Starców.
32 Ibidem, s. 208–209.
33 Instytut Pamięci Narodowej, Delegatura w Bydgoszczy (dalej: IPN By), Komenda Wojewódzka Milicji
Obywatelskiej w Bydgoszczy, sygn. 069/1257, t. 1: Siostry franciszkanki od pokuty i miłości chrześcijańskiej
– charakterystyka, b.d., k. 55.
34 Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej: AAN), Urząd do Spraw Wewnętrznych (dalej: UdSW),
125/386, Notatka służbowa dotycząca przekwaterowania sióstr franciszkanek od pokuty i miłości chrześcijańskiej w Orliku pow. Chojnice z Zamku Bierzgłowskiego do lokalu zastępczego w Brąchnowie, 4 IV 1968 r.,
k. 80.
35 Archiwum Państwowe w Bydgoszczy (dalej: APB), Urząd Wojewódzki w Bydgoszczy (dalej: UWB),
163, SS. franciszkanki w Orliku do Wydziału do Spraw Wyznań w Bydgoszczy, 2 IV 1968 r., b.p.
36 Ibidem, Urząd do Spraw Wyznań do ordynariusza diecezji chełmińskiej w Pelplinie, 4 III 1968 r., b.p.
204
Izabela MAZANOWSKA
zakonnic, ponieważ jedna była tam zameldowana tylko czasowo. Na polecenie
kurii diecezjalnej zakonnice najpierw odwołały się od decyzji do PWRN. Według
Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej w Bydgoszczy inspiratorem działań
zakonnic był ich spowiednik, redemptorysta z Torunia o. Józef Jarosz. Zwrócono
się więc do PWRN w Bydgoszczy o przeprowadzenie z nim rozmowy, aby przestał
namawiać zakonnice do walki o Zamek Bierzgłowski37. Siostry nie zamierzały się
wyprowadzać. Lokal zastępczy wyznaczono im jednak w miejscowości Brąchnowo
na terenie gromady Łubianka. Dnia 25 V 1968 r. Prezydium Gromadzkiej Rady
Narodowej w Łubiance przymusowo eksmitowało siostry, które nie stawiały oporu. Przewieziono je do Orlika pod Chojnicami do domu prowincjalnego, ponieważ
zrezygnowały z lokalu zastępczego38. Wskazane lokum składało się z jednego pokoju bez kuchni. W toku postępowania strona kościelna w licznych interwencjach
u władz, m.in. do Urzędu do spraw Wyznań, podkreślała, że usunięcie wszystkich
sióstr będzie równało się likwidacji prawnie istniejącego domu zakonnego. Eksmisji dokonano na podstawie ustawy z 17 VI 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym
w administracji39. Siostry czynnie się nie sprzeciwiły.
Jak już wspomniałam, w 1953 r. komuniści zlikwidowali niektóre nowicjaty. Jednym z nich był nowicjat Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej w Dębowej Łące w powiecie wąbrzeskim40. Sytuacja w tym miejscu była dość skomplikowana. Na początku lat 50. została przeprowadzona przez władze akcja, która
nosiła kryptonim „X-2” i polegała na usunięciu zakonnic z 10 żeńskich wspólnot
zakonnych z województw wrocławskiego, opolskiego i katowickiego41. Wysiedlenie odbyło się na początku sierpnia 1954 r. Jednym z miejsc, do których trafiły zakonnice, był dom nowicjatu zgromadzenia sióstr pasterek w Dębowej Łące. W celu
przygotowania budynków dla zakonnic ze Śląska Referat do spraw Wyznań PWRN
w Bydgoszczy przeprowadził akcję wysiedlenia zamieszkałych tam sióstr42. Dom
zakonny w Dębowej Łące był własnością Skarbu Państwa, a zgromadzenie było
jego dzierżawcą od 1932 r. Umowa dzierżawna była systematycznie przedłużana.
W marcu 1953 r. nastąpiła kolejna prolongata. Jeszcze w tym samym miesiącu
PPRN w Wąbrzeźnie zawiadomiło władze zgromadzenia, że umowa jednak nie została przedłużona. Z tego powodu zgromadzenie utraciło prawo do użytkowania
majątku43. Od początku 1954 r. władze coraz natarczywiej domagały się opusz37 IPN By, sygn. 069/1257, t. 2: Komenda MO woj. bydgoskiego do wiceprzewodniczącego PWRN w Bydgoszczy Gajdzińskiego, 13 III 1968 r., k. 10.
38 APB, UWB, 163, Wydział do Spraw Wyznań PWRN do Urzędu do Spraw Wyznań, 25 V 1968 r., b.p.
39 AAN, UdSW, 125/386, Biskup chełmiński do premiera Józefa Cyrankiewicza, 31 V 1968 r., k. 75.
40 O likwidacji tego domu zakonnego zob. w tym tomie artykuł Waldemara Rozynkowskiego pt. Likwidacja domu zakonnego sióstr pasterek w Dębowej Łące w 1954 r. w świetle kronik zakonnych.
41 A. MIREK, Siostry zakonne, s. 255.
42 Ibidem, s. 203.
43 Ibidem, s. 207.
205
czenia domu przez zgromadzenie. Siostry otrzymały akt eksmisji całego klasztoru.
W domu było wówczas 58 osób: 14 sióstr, 21 nowicjuszek, 22 podopieczne i ksiądz
kapelan. Nowicjat przeniesiono do Topolna44, 10 zakonnic do Pniewitego, dwie do
Łodzi, jedną do Poznania i dwie do Jabłonowa. Warto dodać, że w Dębowej Łące
pasterki prowadziły także przedszkole.
W 1956 r., kiedy zakonnice ze Śląska mogły opuścić obozy pracy, do których
je skierowano w 1954 r., pasterki usiłowały osiedlić się w Dębowej Łące. W dniu
21 II 1957 r. powróciły nowicjuszki. Niestety, władze zameldowały tylko osiem
osób. Pozostałym PPRN w Wąbrzeźnie odmówiło meldunku, twierdząc, że dom
został przeznaczony do innych celów. W maju 1957 r. Komisja Wydziału Zdrowia w Bydgoszczy przeprowadziła kontrolę budynku, lecz jedynie na zewnątrz.
Odtąd kontrole odbywały się cyklicznie. Kilkakrotnie zakonnice otrzymały nakaz
opuszczenia pomieszczeń. W czerwcu 1957 r. sprawa znalazła swój finał w sądzie.
W listopadzie 1958 r. Sąd Najwyższy orzekł bezprawność roszczeń pasterek do
dalszego użytkowania klasztoru45. Postanowiono, że w Dębowej Łące powstanie
szpital. Początkowo Ministerstwo Pracy i Pomocy Społecznej zaproponowało, aby
zakonnice podjęły pracę w planowanym zakładzie dla dzieci umysłowo chorych.
Zakonnice zgodziły się, jednak ich pozytywna odpowiedź nie została uwzględniona. Ostatecznie 27 VII 1959 r. nowicjat został ponownie eksmitowany do Topolna46.
Pasterkom towarzyszyła milicja. Protokół z eksmisji nowicjatu podaje:
Nadjechały samochody ciężarowe i około 40 pracowników do ładowania rzeczy. Milicja
rozlokowała się w oddaleniu. Komornik sądowy zażądał kilkakrotnie podpisu wyrażającego
zgodę na eksmisję. Zgromadzenie stanowczo podpisu odmówiło. Przystąpiono do ładowania
rzeczy. Przy ładowaniu transportów Zgromadzenie nie udzielało pomocy. Wywóz odbywał się
pod nadzorem Przewodniczącego Prezydium PRN. Trwał od 27 lipca do 31 lipca47.
Mimo zapewnień władz w Dębowej Łące nie powstał dom opieki48.
Z likwidacją domów zakonnych wiązało się jeszcze jedno zjawisko – trudne
warunki lokalowe powodowały, że w chwili śmierci najstarszych zakonnic zamieszkujących dany dom przestawał on istnieć. W przypadku diecezji chełmińskiej
można podać kilka przykładów domów sióstr elżbietanek, które zakończyły swą
działalność już w latach 70.: Wejherowo, Starogard Gdański czy Wrocki.
Analizując zjawisko likwidacji domów zakonnych po II wojnie światowej na
przykładach czterech najliczniejszych zgromadzeń z jednej z największych polskich diecezji (chełmińskiej), warto podkreślić dwa główne problemy dotyczące
44 ASP, MK 116/4, Ankieta, s. 29.
46 ASP, MK 116/4, Ankieta, s. 30.
47 Cyt. za: Cz. G. DOBRSKA, „Akcja »X-2«” w Domu Nowicjatu Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej w Dębowej Łące powiat Wąbrzeźno, mps w ASP, s. 15.
48 A. MIREK, Siostry zakonne, s. 635. 206
Izabela MAZANOWSKA
omawianych spraw: konfiskatę majątku, która uniemożliwiała dalsze istnienie
domu, oraz fakt, że zakonnice musiały dzielić swoje domy z instytucjami państwowymi. Wspólnotom brakowało pomieszczeń. Często władze ustalały bardzo wysoki
czynsz. Stąd nieustanna groźba eksmisji. Jeżeli już do eksmisji doszło, wielokrotnie
przeprowadzano ją siłą i pod nadzorem milicji. Po usunięciu z domu znajdującego
się na terenie przejętej instytucji często proponowano zakonnicom lokale zastępcze, które zupełnie nie nadawały się do użytku. Były to z reguły mieszkania o powierzchni kilkunastu metrów kwadratowych. Niejednokrotnie dodatkowym utrudnieniem była lokalizacja, np. na najwyższym piętrze budynku. Niemożliwością było
zorganizowanie w podobnych warunkach klauzury, kaplicy i miejsca przeznaczonego do przechowywania Najświętszego Sakramentu. W takiej sytuacji jedynym
wyjściem stawała się likwidacja domu. Rozwiązanie tego typu stosowano szczególnie powszechnie, jeżeli placówka zakonna była niewielka, zamieszkana przez
zakonnice w podeszłym wieku. Nie było to jednak zjawisko masowe. W większości
wypadków, mimo likwidacji zakonnej instytucji i przejęcia jej majątku na własność
przez państwo domu, wspólnoty istniały nadal. Zmieniały tylko swą lokalizację lub
współistniały z państwową instytucją.
Aneks
1. Relacja z eksmisji domu zakonnego Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia
Św. Wincentego à Paulo w Żurawiej Kępie z 10 III 1953 r.
Źródło: Archiwum Prowincji Chełmińsko-Poznańskiej Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego à Paulo w Chełmnie, sygn. Kępa 47.4.53, b.p.
Protokół
Z opisem zajść w czasie komisji przymusowej Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego à Paulo z Domu Klasztornego w Żurawiej Kępie pow. Świecie w wtorek dnia
10 marca 1953 r.
Po mszy św. odprawionej po wyjeździe ks. Roelego przez ks. Radzińskiego, wikariusza z Świecia zgłosili się do sióstr ob. Kowalik powiatowy referent wyznań
z Świecia i ob. Mrozik wojew. referent wyznań z Bydgoszczy w towarzystwie
dwóch mundurowych milicjantów MO i dwóch cywilnych i jednego w mundurze
wojskowym (UB) oraz innych ca 20 osób (mężczyzn).
Ob. Kowalik zapytał się sióstr w osobie s. ekonomki i s. Ireny, czy siostry chcą
wyprowadzić się dobrowolnie. Siostry odmówiły, dowodząc, że to jest nasz dom
klasztorny – wyjęty spod zajęcia przy przejęciu gospodarstwa rolnego z 50 roku.
Na to obywatel Kowalik odrzekł: „To nie jest dom klasztorny lecz baza zaopatrzeniowa”. Wówczas s. Irena zaznaczyła, że należałoby zaczekać z decyzją z Ministerstwa, o które się już ta sprawa oparła. Na to ob. Mrozik powiedział: „ja już mam
207
wiadomość Ministerstwa”: odmówił jednakże doręczenia pisma uprawniającego
go do wyeksmitowania sióstr z mieszkania, dowodząc, że to nie jest konieczne,
a wskazując na siebie mówił – tu jest władza. Na to siostry oświadczyły, że dobrowolnie się nie usuną, chyba że zostaną gwałtem wyrzucone. Ob. Kowalik groził
niejednokrotnie, że w czasie oporu siostry będą karane za opór władzy.
Po wyjściu sióstr ob. Kowalik udał się do kuchni i zaczął wynosić sprzęty –
i opróżniać kuchnię. Następnie wszedł do pokoju księdza ze swoimi ludźmi i wynosił meble na przyczepy, były tam oprócz tego 2 samochody osobowe. Ob. Kowalik
wraz z innymi przystąpił do otwierania drzwi wytrychem: otworzył drzwi do czterech pokoi, mimo że na każdych drzwiach był wyraźny napis „klauzura”, a siostry
widząc fakt włamywania zwracały uwagę, że jest to czyn karalny. Wszakże meble
i sprzęty z pokoi (5 pokoi i kuchnia, spiżarnia) otwartych wytrychem przez samego ob. Kowalika zostały wyniesione na dziedziniec i załadowane na przyczepkach
z traktorami.
Kaplica, w której jest Przenajśw. Sakrament, została zamknięta i przez ob. Kowalika zaplombowana około godz. 12-ej.
Gdy o godz. 16-ej wszystko było opróżnione, zaproponowano siostrom przewiezienie sióstr samochodem (taksówka), lecz siostry odmówiły oświadczając, że pójdą pieszo za traktorami i dojdą w ten sposób do Chełmna. Ob. Kowalik się temu
sprzeciwił cofając siostry z wyrzutem, że chcą robić jawne manifestacje. Wobec
tego siostry wróciły do pokoju ks. kapelana przy kaplicy, zatelefonowały w międzyczasie do Chełmna po wóz. W pokoju siostry stały lub klęcząc odmawiały głośno
różaniec.
Gdy wóz roboczy z Chełmna przyjechał, a siostry nadal były w pokoju przy
kaplicy, milicjanci i ob. Kowalik i Mrozik poczęli ponaglać, a nawet siostry brać
pod ręce i wyszły na dziedziniec. Traktory ze sprzętem na przyczepkach wyjechały
z Żurawiej Kępy do Chełmna o godz. 16.30, a siostry w liczbie sześć wyjechały
na wozie roboczym o godz. 17-tej, przyczepy przed nimi i za nimi eskortowali ich
samochody z milicją i ob. Kowalikiem i Mrozikiem.
Dojeżdżając do Chełmna siostry o godz. 18-tej spotkały powracające traktory
z przyczepkami, które sprzęty już zładowały na dziedzińcu klasztornym Domu
Centralnego w Chełmnie.
Po wjechaniu sześciu sióstr do klasztoru w Chełmnie samochody eskortujące odjechały o godz. 18.30.
W ten sposób Dom Klasztorny Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego à Paulo w Żurawiej Kępie istniejący od czasów przed 1939 r. został siłą i gwałtem bezprawnie
zlikwidowany i siostry przemocą usunięte z ich siedziby klasztornej.
Powyższe jako naoczni świadkowie potwierdzamy jako zgodne własnoręcznym
podpisem.
208
Izabela MAZANOWSKA
2. Prośba Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego à Paulo
do Ministerstwa Reform Rolnych o zwrot własności zabranej
przy okazji konfiskaty majątku Żurawia Kępa (brak daty)
Prośba
Zgromadzenia Sióstr
Miłosierdzia Żurawia Kępa
Świecie n/W. Pomorze
Do
Ministerstwa Rolnictwa
i Reform Rolnych
w Warszawie
W załączeniu przesyłamy wyciąg z protokołu zdawczo-odbiorczego z dnia
27.3.50 r. odnośnie przekazania majątku Żurawia Kępa w administrację władzom
w Bydgoszczy,
z prośbą, a mianowicie:
W dniu w/w przybyła komisja w składzie ob. ob. Kołodziejskiego Jana, Niedziołkowej Marii, Hryniewicza Zygmunta, adm. PGR Poleśno, Rybickiego Jana,
Przew. R. Rolnej Zespołowej, Piątkowskiego, Jarosza i Kuśnierza do naszego majątku z poleceniem przejęcia protokolarnego tak majątku ruchomego, inwentarza
żywego i martwego. My Siostry Miłosierdzia zastosowałyśmy się i przekazałyśmy
cały majątek i jego dobytek tj. maj. Żurawia Kępa p. Świecie. Między innymi została nam zabrana wszelka żywność wg. załączonego wyciągu z protokołu zdawczo-odbiorczego, co pozbawiło nas środków do życia. Pragniemy nadmienić, że
żywność wyżej wspomniana stanowiła wyłączną naszą własność, przeznaczoną na
utrzymanie pięciu sióstr i jednego księdza, wszystkich w podeszłym wieku i nie
zdolnych do pracy. Kiedy zwróciłyśmy się do kierownika maj. Żurawia Kępa o wyłączenie i zwrot naszej własności oświadczono nam, że takowe uzyskamy z powrotem. Jednakże na kilkakrotną naszą interwencję zostałyśmy zapewnione, że
uzyskamy zwrot. Obecnie jednak PGR maj. Żurawia Kępa oddały do Spółdzielni
Produkcyjnej, a kierownik wyprowadził się na inną placówkę i niczego nam nie
zwrócił, twierdząc, że nie uzyskał jeszcze zezwolenia z Wojewódzkiego Zarządu
Okręgowego PGR.
W świetle powyższego wnosimy zażalenie do Ministerstwa Rolnictwa i Reform
Rolnych w Warszawie, równocześnie nadmieniamy, że całą maj. oddałyśmy w myśl
zarządzenia, jednakże stanowiącą naszą wyłączną własność wg załączonego wyciągu z protokołu zdawczo-odbiorczego z dnia 27.3.50 r. nie powinna nam była być
zabrana. Przeto zwróciłyśmy się z prośbą naszą i ufamy, że Ministerstwo Rolnictwa
i Reform Rolnych przychyli się do naszej prośby.
209
Z poważaniem
Kubalewska Katarzyna
Siostra Przełożona
3. Protokół zdawczo-odbiorcy przekazania majątku Żurawia Kępa
należącego do Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego à Paulo
na rzecz Skarbu Państwa z 6 III 1950 r.
Protokół sporządzony dnia 6 marca 1950 r. w sprawie zabezpieczenia nieruchomości ziemskiej na podstawie zarządzenia Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych
z dnia 4 marca 1950 r. oraz uprawnienia Pełnomocnika Ministra R. i R.R. w Bydgoszczy z dnia 6 marca 1950 r.
Komisja w składzie Ob. Ob.
1. Kołodziejski Jan jako przewodniczący Komisji
2. Niedziółka Maria
3. Piątkowski Czesław
4. Kuśnierz Józef
przy obecności przedstawiciela miejscowej władzy administracyjnej sołtysa gromady Król. Rogówka ob. Syty Stanisława, wójta gminy Świecie – wieś ob. Brzeziński Władysław – przedstawiciela robotników (przewodn. Rady Zakładowej – delegata) ob. Olszewski Jan, oraz administratora – rządcy nieruchomości ziemskiej
ob. Rezmer Piotr, przystąpiła do protokólarnego spisu inwentaryzacyjnego celem
zabezpieczenia i wyznaczenia tymczasowego zarządcy niżej wymienionej nieruchomości ziemskiej:
I Nazwa nieruchomości ziemskiej: Zakład Sióstr Miłosierdzia – Żurawia Kępa
gmina Świecie – wieś pow. Świecie, woj. pomorskie
II Nazwa hipoteczna: Żurawia Kępa wykaz 7 nr ks. hipotecznej 7. Księgi hipoteczne znajdują się przy Sądzie Grodzkim w Świeciu
III Nazwisko i imię właściciela: Kurii Biskupiej w Pelplinie
Miejsce zamieszkania
IV Nieruchomość ziemska znajduje się w administracji – dzierżawie – użytkowaniu – (opisać bliżej):
Zakład Sióstr Miłosierdzia
Ogólny Obszar gospodarstwa 88 ha z czego przypada na:
Grunty orne – 43,5 ha
Łąki – 7 ha
Pastwiska – 7,4 ha
Ogród warzywny – 4 ha
Inne – 4 ha
210
Izabela MAZANOWSKA
Nieużytki – 20 ha
Podwórze, drogi inne – 2 ha
Zakłady przemysłu rolnego (o ile takie istnieją sporządzić ich inwentarz) – nie
posiada
Opis pól (o ile możliwe załączyć szkic) – równina, ziemia pszenno-buraczana.
Niżej wymieniona nieruchomość ziemska wg opisanego stanu zostaje powierzona pod tymczasowy zarząd ob. Rezmerowi Piotrowi, który jednocześnie zostaje pouczony o osobistej odpowiedzialności za ochronę wszelkiego mienia tego majątku,
racjonalnego gospodarowania oraz prowadzenia księgowości i rachunkowości.
Na tym protokół niniejszy zakończono i podpisano.
4. Sprawozdanie z przebiegu akcji przesiedlenia zakonnic z województwa
opolskiego do Dębowej Łąki w powiecie wąbrzeskim z 9 VIII 1954 r.
Źródło: Instytut Pamięci Narodowej w Bydgoszczy, sygn. 069/1239, Placówki
zakonów żeńskich pochodzenia niemieckiego w Dębowej Łące powiat Wąbrzeźno,
k. 71.
Bydgoszcz, dnia 9 VIII 1954 r.
Sprawozdanie
z przebiegu akcji przesiedlenia zakonnic z województwa opolskiego do Dębowej
Łąki pow. Wąbrzeźno
W dniu 23 VII 1954 roku przeprowadzona została rozmowa przez przedstawicieli Wojewódzkiej Rady Narodowej z Matką Generalną Zgromadzenia SS Pasterek
w Jabłonowie SS. [Rufiną] Makowską, w trakcie której przedstawiono sprawę przeniesienia zakonnic z Dębowej Łąki do Jabłonowa, gdzie mieści się Dom Generalny.
W/w początkowo nie wyraziła zgody, lecz postawiona sprawa przez zainteresowane
czynniki, spowodowała to, że Matka generalna przybyła do Dębowej Łąki i dała
zarządzenie przeniesienia sióstr, a jednocześnie ostrzegła tamtejsze zakonnice, aby
nie stawiały oporu co w dużej mierze wpłynęło na sprawność całej akcji, ponieważ
siostry same się pakowały i pomagały dużo przy ładowaniu.
Do przeniesienia zakonnic z Dębowej Łąki było przygotowane 25 samochodów
ciężarowych, 2 PKSy osobowe i 40-ci towarzyszy z aktywu partyjnego z Wąbrzeźna.
Matka generalna Makowska natomiast nie wyraziła zgody na przeniesienie zakonnic z Dębowej Łąki do Jabłonowa, a tylko do Topolna i Pniewitego o czym
została zawiadomiona Warszawa i została wyrażona zgoda, w rezultacie czego do
Topolna zostało przeniesione 42 zakonnice, do Pniewitego 10, do Łodzi 2, do Poznania 1 i do Jabłonowa 2 zakonnice.
Akcja ta poszła sprawnie, organizacyjnie i politycznie była zabezpieczona dobrze, zabezpieczenie ze strony UB było dobre, jak również ze strony PPRN był
włożony duży wkład w tejże akcji [...]. W trakcie przeprowadzki stwierdzono po-
211
siadany przez zakonnice duży zapas żywności, dużo mebli oraz różnego rodzaju
bielizny i pościeli. Z inwentarza żywego posiadały 15-cie świń, 2 krowy, 5 owiec,
1-go konia, 1-ną kozę i bardzo dużo drewna opałowego oraz węgla przeszło 40 ton.
Oprócz węgla którego nie przeniesiono na inną placówkę, przewiezione zostało
różnego rodzaju sprzętu około 100 samochodów ciężarowych.
Wrogich wystąpień w czasie akcji tak ze strony zgromadzenia, jak i ze strony
ludności miejscowej nie stwierdzono, wrogich komentarzy również nie zanotowano, a raczej były komentarze pozytywne, że nareszcie pozbędą się zakonnic, które
wszystko chciały brać od rolników i za nic nie płaciły. Stwierdzono, że miejscowe
społeczeństwo z usunięcia zakonnic z Dębowej Łąki było bardzo zadowolone.
Po kompletnym opróżnieniu obiektu w Dębowej Łące, zabezpieczono go przed
ewentualną dewastacją, zatrudniając do dozorowania 2-ch politycznie pewnych ludzi. Przeprowadzono także na tym obiekcie konieczne doraźne remonty, oraz doprowadzano do stanu kompletnej czystości. Ponadto nadmienić należy, że w obrębie
zajmowanych przez zgromadzenie pomieszczeń obiekt składa się z gmachu głównego oraz dwóch mniejszych domów – w jednym z mniejszych domów mieściło się
Państwowe Przedszkole, które w wyniku niniejszej dyslokacji przeniesione zostało
do większego, bardziej odpowiadającego wymogom domu zajmowanego dotychczas przez zgromadzenie, który położony jest w znacznej odległości od gmachu
głównego, natomiast dom w którym dotychczas mieściło się Przedszkole oddano
na rzecz zgromadzeń zakonnych przybyłych z województwa opolskiego. Poprzez
powyższą zmianę Przedszkole zostało całkowicie odizolowane od wpływów zakonnic.
W toku przygotowań do przyjęcia zakonnic z woj. opolskiego zabezpieczono
przede wszystkim konieczny transport i w tym celu przygotowano 10 samochodów
i 30 ludzi do przeładowania, ponieważ stacją docelową dla transportu kolejowego
była stacja Książki oddalona od Dębowej Łąki o 12-cie kilometrów.
5. Relacja z eksmisji nowicjatu Zgromadzenia Sióstr Pasterek
od Opatrzności Bożej z Dębowej Łąki do Topolna na podstawie
Kroniki Domu Generalnego Zgromadzenia.
Źródło: Archiwum Domu Generalnego Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej w Jabłonowie Pomorskim, Kronika Domu Generalnego.
Zapis z 27–31 lipca 1959 r., k. 200.
Eksmisja nowicjatu do Topolna
Wojew[ódzki] Wydział Wyznań w Bydgoszczy z kierownikiem [Alfonsem] Markunem (eks klerykiem) proponuje przewóz rzeczy, inwentarza i ludzi – jeżeli ze
strony Zgrom[adzenia] nie będzie przed tym zapowiedzianego oporu, na koszt państwa. Co też się stało. Władze terenowe udzielają ca 10 wozów ciężarowych, około
20 robotników i autobusu. Robotnicy ładują (bez naszego współudziału i jakiego-
212
Izabela MAZANOWSKA
kolwiek podpisu zgody na wywóz) i wywożą: rzeczy do Topolna (częściowo do Jabłonowa i Pniewit); Nowicjat do Topolna autobusem z częścią sióstr i Magd[alenek]
– oraz inwentarz częściowo do Topolna – resztę do Jabłonowa – obliczając koszty
przewozu, które sami pokryć obiecali na 30 000 zł. Zapowiedzieli jednak, że skoro
zgromadzenie wniesie dalsze pretensje – poza przeprowadzeniem zwrotu kosztów
za pozostawione warzywa w ogrodzie w sumie 16 564, 75 zł; zapłacenie nam za 31
ton węgli + transport dla Woj[ewódzkiego] Wydz[iału] Rent i Pomocy Społecznej
w Bydgoszczy oraz udzielenie subwencji na translokację 2-ch figur z ogrodu (Serca
Jezusowego i Matki Bożej) obciążą zgromadzenie kosztami przewozu oraz podatkami za czynsz, od 1957 r. co w rezultacie obliczyli na łączną sumę 230.000 zł.
Wojew[ódzki] Wydz[iał] Wyznań w Bydgoszczy zlecił napisać wniosek o subwencję z tyt[ułu] pretensji ekonomicznych z Dębowej Łąki, uzależniając udzielenie
jej od wycofania dalszych naszych pretensji ze sądu, które sięgają sumy wg następującego zestawienia wydatków na:
Nakłady budowl[ane]
ubezpieczenie od ognia
zł
zł
od 1945–1950
w starej walucie
586,416 zł
48,932 zł
od 1951–1954
18,661,59 zł
2,667,60 zł
Powrót transportu:
w 1957 r. – 13,740,37 zł
(koszt zgromadzenia)
Wg oświadczenia ustnego S.J. Napiecek
[...]
zgodnie z orzeczeniem inż. architekta Zieleniewskiego Romana zam[ieszkałego]
w Toruniu ul. 22 Lipca 6 – delegowanego w dniu 6.6.1958 r. znak akt: VII C 16/58
przez Sąd Wojewódzki Ośrodek w Toruniu w celu ustalenia nakładów dokonanych
przez zgromadzenie w latach 1932–1957 oraz wartości tych nakładów na nieruch[omość] w Dębowej Łące.
Tenże architekt stwierdza na podstawie dowodów rachunkowo-kasowych, że
koszty kapitalnych remontów od 11.4.1932 do 28.31939 wynosiły:
a) Koszty remontu 33,702,49 zł
b) Koszty regulacji parku i ogrody wynosiły 31 417,80
Razem 65 120,29 zł.
Z § 6 umowy z dnia 26.12.1932 r. wartość samych dzierżawionych budynków
(bez terenu) oszacowano wówczas na kwotę 80 000 zł, a więc budynki te były
zniszczone co najmniej w 50%. [...]
Rzeczoznawca oświadcza w swoim protokole: Zgromadzenie Sióstr z konieczności zmuszone było dokonywać tak wielkich nakładów, a to w celu podtrzymywania
żywotności budynków, gdyż w przeciwnym wypadku nastąpiłoby do dnia dzisiej-
213
szego zupełne niszczenie tychże budynków, a wartość równałaby się dzisiaj wartości gruzu. Ograniczenie się zaś zwyczajowo do przeprowadzenia bieżących drobnych remontów nie spełniałoby swego zadania. Z tego też względu Zgrom[adzenie]
Sióstr z konieczności zmuszone było wykonać wiele robót ukrytych i nieujętych
kosztorysem, jak np. murarskich, wod[no]-kan[alizacyjnych], regulacji terenu, zasypania stawu itd.
W wyniku globalnego podsumowania należałoby przyjąć, że Zgromadzenie
Sióstr dokonało nakładów budowlanych (nie wliczając w to drobnych remontów),
które rzeczoznawca określa na 75% wartości samych budynków, bez wartości terenu [...].
Nasze pretensje jak z w/w opisu wynika przerastają 3 krotnie pretensje władz
państwowych [...].
Izabela MAZANOWSKA
Dissolution of religious houses for women
in the Chełmno diocese in the 1950’s and 60’s
Summary
The article discusses the dissolution of the four largest female congregations in the Chełmno
diocese: Sisters Shepherdesses of Divine Providence, Daughters of Charity of Saint Vincent de
Paul, Sisters of Saint Francis of Penance and Christian Charity, and Sisters of Saint Elizabeth. The
closure of religious houses was usually the result of a confiscation of estate by the State Treasury,
or of the closure of the monastic medical, custodial-care, or educational facilities, which was also
followed by the seizure of property. The most effective manifestation of the policy against the
Church was the gradual deprivation of material assets: the confiscation of property, arable land, or
buildings along with furnishings and equipment, which rendered further activity of an ecclesiastical institute impossible.
Instytut Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
Likwidacja domu zakonnego sióstr pasterek
w Dębowej Łące w 1954 r. w świetle
kronik zakonnych
Po II wojnie światowej powiat wąbrzeski, leżący ówcześnie w granicach województwa bydgoskiego, był terenem szczególnej inwigilacji środowiska kościelnego przez służby bezpieczeństwa PRL-u. Między innymi w Rywałdzie Królewskim
przetrzymywano administratora apostolskiego Dolnego Śląska ks. Karola Milika
(1951 r.)1, więziono prymasa Stefana Wyszyńskiego (1953 r.)2 oraz trzymano w odosobnieniu biskupa kieleckiego Czesława Kaczmarka (1956 r.)3. W świetle fragmentarycznych badań wydaje się także, że stosunkowo duża grupa księży z tego
obszaru dała się uwikłać w kontakty z Urzędem Bezpieczeństwa, a następnie Służbą Bezpieczeństwa4.
Warto także przybliżyć inne wydarzenie dotyczące wskazanego obszaru.
W 1954 r. władze zlikwidowały dom zakonny Zgromadzenia Sióstr Pasterek od
Opatrzności Bożej (potocznie nazywanych siostrami pasterkami) w miejscowości
Dębowa Łąka. O tym wydarzeniu informują zachowane kroniki zakonne, będące
ważnymi źródłami do analizy likwidacji (kasat) domów zakonnych po II wojnie
światowej. Proces likwidacji domów zakonnych pozostawił bowiem echo w dokumentach, a kroniki klasztorne to źródła, które były i są bardzo charakterystyczne dla
środowisk zakonnych. Prowadzenie kronik jest bowiem wpisane w funkcjonowanie
poszczególnych domów zakonnych. O wartości kronik mogli się wielokrotnie prze1 Zob. J. PATER, Milik Karol, [w:] M. PATER (red.), Słownik biograficzny katolickiego duchowieństwa śląskiego XIX i XX wieku, Katowice 1996, s. 278–281; J. ŻARYN, Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944–
1989), Warszawa 2003, s. 122.
2 Kard. S. WYSZYŃSKI, Zapiski więzienne, Warszawa 19954, s. 17–33.
3 W. POLAK, W. ROZYNKOWSKI, „AS”. Ksiądz biskup Czesław Kaczmarek w Rywałdzie Królewskim (Z Dziejów Kościoła na Pomorzu i Kujawach po II Wojnie Światowej), Toruń 2008.
4 Zob. W. ROZYNKOWSKI, Działania Służby Bezpieczeństwa mające na celu skonfliktowanie środowiska kościelnego powiatu wąbrzeskiego – w świetle wybranych dokumentów, [w:] W. POLAK, W. ROZYNKOWSKI, J. SZILING (red.), Diecezja Chełmińska w czasach komunizmu (1945–1990), t. 2, Pelplin 2009, s. 143–161.
216
konać historycy zajmujący się dziejami zakonów i zgromadzeń zakonnych oraz poszczególnych domów zakonnych (klasztorów). Trzeba jednak także zwrócić uwagę
na pewną trudność w korzystaniu z tych źródeł. W niektórych przypadkach dostęp
do nich jest trudny, ponieważ powstały niedawno.
W wypadku likwidacji domu zakonnego sióstr pasterek w Dębowej Łące doszło
zwłaszcza do jednego ważnego wydarzenia: zamknięty dom zakonny został przeznaczony na obóz pracy przymusowej dla sióstr zakonnych ze Śląska. Problematyka obozów pracy dla zakonnic przez wiele lat nie cieszyła się zainteresowaniem
historyków. Jest zrozumiałe, że temat nie był podejmowany przez badaczy okresu
PRL-u. Ostatnie lata przyniosły jednak kilka ważnych opracowań, w których można
spotkać także odniesienia do Dębowej Łąki5. Pojawiają się zwłaszcza w najbardziej
wyczerpującej monografii poświęconej obozom pracy dla sióstr zakonnych pióra
Agaty Mirek6. We wszystkich pracach brakuje jednak szczegółowego odniesienia
do analizowanych w niniejszym tekście kronik zakonnych.
Obozy pracy dla sióstr zakonnych to jedna z bardziej brutalnych, a przy tym
mało jeszcze obecna w świadomości społecznej, odsłona minionej epoki. Trzeba
widzieć w nich przede wszystkim jeden ze sposobów funkcjonowania totalitarnego
państwa i metody zwalczania Kościoła. W tym konkretnym przypadku chodziło
o stopniowe ograniczanie oddziaływania zgromadzeń żeńskich na życie społeczne.
W stosunku do wysiedlonych i internowanych sióstr posłużono się przede wszystkim kryterium narodowościowym, gdyż umieszczane w obozach pracy siostry były
w znacznej części niemieckiego pochodzenia, niejednokrotnie słabo posługiwały
się językiem polskim. Wystarczyło więc niewiele, aby być wyrzuconym z własnego
domu zakonnego i zostać zmuszonym do pracy przez dwa lata w służbie ludowemu
państwu.
Plany wysiedleńcze wobec wspólnot zakonnych na tzw. Ziemiach Odzyskanych
sięgają maja 1952 r. Konkretne działania pojawiły się jednak dopiero dwa lata później. Dnia 30 VII 1954 r. premier Józef Cyrankiewicz poinformował na poufnej naradzie w Warszawie, że 3 sierpnia rozpocznie się akcja „X-2”, której celem będzie
5 M. H. ZAJĄC, Kryptonim „X2”. Siostry elżbietanki ofiarami przemocy w PRL (1954–1956), Wrocław-Poznań 2004, passim; P. RAINA, Losy sióstr zakonnych w PRL. Wysiedlenie, obozy, uwolnienie 1954–1956,
Warszawa 2004, passim; Klasztor za zasiekami, „Wzrastanie. Katolicki Miesięcznik dla Młodzieży”, lipiec–
sierpień 2004, s. 17; R. KOZŁOWSKI, Akcja „X2”. Obóz pracy sióstr zakonnych w Dębowej Łące (1954–1956),
„Zapiski Historyczne”, 70, 2005, 4, s. 73–90; E. KACZMAREK, Dlaczego przeszkadzały? Polityka władz partyjnych i rządowych wobec żeńskich zgromadzeń zakonnych w Polsce w latach 1945–1956, Warszawa 2007,
s. 225 i n.; I. MAZANOWSKA, Represje władz komunistycznych wobec Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej (Jabłonowo Pomorskie, Pniewite, Topolno, Toruń, Dębowa Łąka) do 1970 r., [w:] W. POLAK,
W. ROZYNKOWSKI, M. BIAŁKOWSKI, J. KUFEL (red.), Kościół w obliczu totalitaryzmów. Zbiór studiów dla
uczczenia XXV rocznicy męczeńskiej śmierci księdza Jerzego Popiełuszki, Toruń 16–17 X 2009 r., Toruń 2010,
s. 264; W. ROZYNKOWSKI, Obóz pracy sióstr zakonnych w Dębowej Łące (1954–1956) – przyczynek źródłowy,
„Rocznik Grudziądzki”, 19, 2011, s. 329–336; Cz. G. DOBRSKA, „Akcja »X2«” w Domu Nowicjatu Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej w Dębowej Łące powiat Wąbrzeźno (mps w Archiwum Domu
Generalnego Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej w Jabłonowie Pomorskim), s. 1–14.
6 A. MIREK, Siostry zakonne w obozach pracy w PRL w latach 1954–1956, Lublin 2009, passim.
217
wysiedlenie sióstr zakonnych z województw wrocławskiego, opolskiego i stalinogrodzkiego7. Wysiedlone zakonnice w znacznej części miały zostać przeniesione do
specjalnie przygotowanych na tę okoliczność miejsc odosobnienia – obozów pracy.
Przygotowano je w klasztorach, z których wcześniej usunięto zakonników i zakonnice: w Alwerni, Dębowej Łące, Gostyniu, Kobylinie, Otorowie, Stadnikach,
Staniątkach (dwa) oraz Wieliczce8.
Dom w Dębowej Łące jako jedyny z przejętych na obozy pracy nie był własnością zakonnic (sióstr pasterek), ale Skarbu Państwa. Od 1932 r. użytkowany był on
przez zgromadzenie. Posiadłość wydzierżawiła żyjąca jeszcze ówcześnie założycielka zgromadzenia, obecnie błogosławiona m. Maria Karłowska (1865–1935)9.
W maju 1932 r. w zamieszkały w nim nowicjuszki, tak więc stał się on domem
formacyjnym zgromadzenia. Podczas II wojny światowej, w październiku 1939 r.,
przeniesiono tu siostry z domu generalnego w Jabłonowie Pomorskim, a następnie
po kilku miesiącach wszystkie siostry pasterki zostały zmuszone do opuszczenia
tego miejsca10. Po zakończeniu działań wojennych siostry powróciły do Dębowej
Łąki, a od 1947 r. ponownie umieściły tu swój nowicjat. Przez kolejne lata zgromadzenie czyniło intensywne starania o zakup posiadłości, jednak wnioski zawsze
odrzucano, a w 1953 r. odmówiono zgromadzeniu przedłużenia dzierżawy. Mimo
licznych próśb płynących ze strony zgromadzenia, decyzji nie udało się cofnąć.
W dniu 23 VII 1954 r. nakazano siostrom opuszczenie budynku w ciągu trzech
dni11. Po wyjeździe sióstr pasterek w miejscu tym internowano ogółem 115 sióstr ze
Zgromadzenia Służebnic Najświętszego Serca Jezusowego, Zgromadzenia Sióstr
Franciszkanek od Pokuty i Miłości Chrześcijańskiej, Zgromadzenia Ubogich Pielęgniarek III Zakonu św. Franciszka (obecna nazwa – Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Maryi Nieustającej Pomocy) oraz Zgromadzenia Sióstr św. Elżbiety12.
Informacje o wydarzeniach z lipca 1954 r. można odnaleźć w dwóch kronikach
zakonnych: Kronice Kurii Generalnej w Jabłonowie (tytuł na pierwszej stronie:
Dziennik Kurji Generalnej)13 oraz w Kronice nowicjatu14. W kronice pisanej w Domu
7 Ibidem, s. 175 i n.
8 Ibidem, s. 190 i n.
9 Zob. W. ROZYNKOWSKI, Karłowska Maria (1865–1935), [w:] K. MIKULSKI (red.), Toruński słownik biograficzny, t. 2, Toruń 2000, s. 127–129.
10 Zob. J. SZCZUCZKO, Dzieje Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej w czasie II wojny światowej (zarys problematyki), [w:] J. KŁACZKOW, W. ROZYNKOWSKI (red.), Kościoły chrześcijańskie w systemach
totalitarnych, Toruń 2012, s. 144–145.
11 G. DOBRSKA, „Akcja »X2«”, s. 1–14, także dołączony aneks źródłowy; A. MIREK, Siostry zakonne,
s. 203– 209.
13 Kronika została założona w 1928 r.
14 Na pierwszych stronach Kroniki czytamy: „Kronika ta zapisana została w roku 1962 i obejmuje dzieje
Topolna od 1 lutego 1921 r. to jest od założenia tego domu, aż do sierpnia 1962 r. – oraz dzieje Domu nowicjackiego od 1932 r. do 1959 r., w Dębowej Łące pow. Wąbrzeźno, wojew. Bydgoszcz”. Dowiadujemy się
także, że Kronikę sporządziła mistrzyni nowicjatu s. Aleksandra Mrozowska (1910–1996).
218
Generalnym w Jabłonowie Pomorskim odnotowano tylko lakoniczną informację.
Jest ona jednak o tyle ważna, że informuje, iż cała sprawa to wynik decyzji, które
zostały podjęte w Warszawie. Oznacza to, że siostry miały świadomość, iż decyzja
ta miała charakter polityczny, dotykający najwyższych sfer władzy państwowej.
Za bezpośrednie wykonanie polecenia – jak pisały siostry – były odpowiedzialne
władze lokalne, a dokładnie Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Wąbrzeźnie. Przewodniczącym Prezydium był wówczas Feliks Jaciuk15. To on wystosował
23 VII 1954 r. pismo do przełożonej generalnej zgromadzenia m. Rufiny Makowskiej – domagał się w nim opuszczenia domu zakonnego już 25 lipca16.
Zupełnie inny charakter ma relacja w kronice prowadzonej w nowicjacie, czyli
dokładnie w miejscu, w którym rozgrywało się całe wydarzenie. Tam znajduje się
bowiem bardzo szczegółowy opis wydarzeń z perspektywy sióstr. To źródło jawi
się jako podstawowe do odtworzenia zaistniałych wydarzeń, oczywiście z punktu
widzenia poszkodowanego zgromadzenia zakonnego, a dokładnie przez pryzmat
likwidowanego domu nowicjackiego. W tej kronice na pierwszy plan wysuwa się
aspekt wewnętrzny, duchowy przeżywania całej sytuacji. Opisywano różne reakcje
sióstr, głównie nowicjuszek, które przeżywały swoją formację wstępną w zgromadzeniu. Zwrócono tam uwagę głównie na reakcje sióstr po decyzji przełożonej generalnej, że trzeba będzie jednak opuścić dom zakonny w Dębowej Łące, a także
na pewną dramaturgię związaną z wyniesieniem Najświętszego Sakramentu z kaplicy z domu zakonnego. Ukazano tam również swoiste pożegnanie się z miejscem,
wspólnotowe przeżywanie całej tej sytuacji. Nie ma tam więc pełnej i wyczerpującej charakterystyki zachodzących zdarzeń.
Warto także zauważyć, że sporządzone w kronice nowicjackiej opisy dotyczące
wydarzeń z 1954 r. powstały później – umożliwiły spojrzenie na tę historię z perspektywy czasu. Wskazuje na to jednoznacznie narracja tekstu. Wydaje się, że
chciano w ten sposób upamiętnić te trudne chwile, które przeżywał nowicjat i całe
zgromadzenie. Stąd zapewne po całym wydarzeniu zbierano relacje od poszczególnych sióstr i nowicjuszek.
Aneks
1. Fragment z Kroniki Kurii Generalnej w Jabłonowie Pomorskim
opisujący likwidację domu zakonnego w Dębowej Łące
Źródło: Archiwum Domu Generalnego Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej w Jabłonowie Pomorskim (dalej: ASP), MK 50/14, Kronika Kurii Ge15 M. GOLON, Okowy stalinizmu i odwilż październikowa (1950–1957), [w:] K. MIKULSKI (red.), A. CZARNECKI (współudz.), Historia Wąbrzeźna, t. 2, Wąbrzeźno 2005, s. 127–128, 140.
16 Dokument znajduje się w archiwum zgromadzenia w Jabłonowie Pomorskim.
219
neralnej w Jabłonowie Pomorskim (Dziennik Kurji Generalnej), s. 105, rps (stan
zachowania dobry, tekst publikowany z zachowaniem oryginalnej pisowni).
[s. 105] 26. 7. 1954
Nastąpiła eksmisja domu Nowicjatu w Dębowej Łące decyzją Urzędu do Spraw
Wyznań w Warszawie, przez Prez. Pow. Rady Narodowej w Wąbrzeźnie. Nowicjat
został przewieziony do Topolna. Dla Zgromadzenia był to bolesny cios i pomimo
starań i zabiegów nie dało się go odwrócić.
2. Fragment z Kroniki Nowicjatu opisujący likwidację
domu zakonnego w Dębowej Łące
Źródło: ASP, Kronika Nowicjatu Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności
Boskiej, rkps formatu A4, s. 232, 235–248 (stan zachowania dobry, tekst publikowany z zachowaniem oryginalnej pisowni).
[s. 232] 31. XII. [1953]
Cały ten rok upłynął nam pod znakiem wspólnej troski i walki o egzystencję
Domu Nowicjatu. Trudności stawały się coraz większe, walki natarczywsze. Bardzo często miałyśmy różne wizyty w sprawie domu. Trwałyśmy w modlitwie błagalnej, pokucie i zdaniu się na Opatrzność Bożą. [...]
[s. 235] 23. VII. 1954.
Rok ten rozpoczął się pod „znakiem Krzyża” – z tego powodu, że odnośne władze domagały się coraz natarczywiej opuszczenia domu przez Nowicjat. W dniu
23 lipca wieczorem wręczono nam urzędowy akt eksmisji całego klasztoru, dając
nam dwa i pół dnia czasu na spakowanie mebli, rzeczy i inwentarza żywego i martwego. N. Matka przełożona generalna17 z bólem serca zmuszoną była wyznaczyć
nowicjatowi tymczasowy przytułek w klasztorze naszym w Topolnie. [...]
26. VII.
W dniu eksmisji N. Matka generalna przybyła rankiem z Jabłonowa do Dębowej
Łąki. Wywóz mebli rozpoczął się 26. VII. przed południem i trwał aż do następnego dnia do godz. 17-tej. Pierwszy samochód nadjechał w chwili, kiedy wyniesiono
Najświętszy Sakrament do kościoła parafialnego. Smutnemu temu obrzędowi towarzyszyły siostry i nowicjuszki. Najprzewielebniejsza Matka Generalna opuściła
Dębową Łąkę 26. VII. po południu. Nowicjuszki wyjechały [s. 236] do Topolna
tego dnia wieczorem, a przełożona domu opuściła placówkę ostatnia, tj. 27 VII. nad
wieczorem. „Fiat voluntas Tua...”
Opis szczegółowy naszych przeżyć z powodu opuszczenia Domu Nowicjatu
w Dębowej Łące:
17 Chodzi o m. Rufinę Makowską (1905–1959), która pełniła funkcję przełożonej generalnej w latach
1946–1958.
220
„Miał sie niebawem rozpocząć Rok Maryjny, – szczęśliwy i hojny w łaski. Lecz
– jak wiosna wyprzedza lato i owocną jesień, tak serca nasze ożywione zostały łaską „z góry”, aby poświęcić się Maryi w niewolnictwo miłości – i tak w tym stanie
najmilszej dla Niej służby powitać Jej Miłościwy Rok18. Stało się to w pamiętnym
dniu Matki Boga 11 października 1953 r. – I zaczęło się radosne życie duchowego dziecięctwa pod okiem i opiekuńczym Niepokalanym Sercem Maryi w naszym
zakonnym Nazarecie. Maryja kształciła serca nasze, przygotowując nas do ofiary
w Roku Jubileuszowym – do ofiary, którą sama z miłości ku nam dla nas wybierze...
[...]
[s. 239] Lecz – zaledwie kilka dni po zakonnej uroczystości – nagabywanie na
klasztor powtórzyło [s. 240] się z nową siłą. Po dniu adoracji w uroczystość św. Marii Magdaleny o wieczornej porze przybyli do cichego gołębnika dusz zakonnych
ci, którzy nas z klasztoru usunęli... Ufając jednak miłosierdziu Maryi, prowadziłyśmy dalej ku Jej czci pacierze... Dziwnym zbiegiem okoliczności tematem ostatniej
rekreacji w Dębowej Łące – jakby z Ducha Świętego – była „Ucieczka do Egiptu”.
Bowiem w Roku Maryjnym tylko o Niej były rozmowy i śpiewy.
Następnego dnia rano, trzeba było w kapitularzu zebranym nowicjuszkom obwieścić: „Moje Siostry! Wola Boża przez naszą Najprzewielebniejszą Matkę Generalną
została nam objawioną. Musimy dom opuścić”. Wszystkie uklękły na kolana, chcąc
kornie głowy przed zrządzeniem Opatrzności Boskiej. Milczenie długie... Później
wyraziła się jedna z sióstr o tej strasznej chwili: „Zdawało się, jakby nawet w niebiosach wiekuiste „Sanctus” na moment umilkło, bo Ojciec Niebieski „fiat” swych
stworzeń słucha...”. Nowicjuszki klęczą ze łzami w oczach. „Ufajmy Siostry drogie
– Pan Jezus nas nie opuści. My – pasterki – jesteśmy od Boskiej Opatrzności...
Łączyć się będziemy z tajemnicą życia Maryi, kiedy uciekać musiała z Jezusem do
Egiptu”.
[s. 241] N. Matka Generalna napisała nam kilka słów: „Cios okropny! Lecz –
i drudzy to samo przeżywają. Ufać Bogu – to są przejścia – Bóg Wszechmocny nad
nami czuwać będzie”. Na schronienie nowicjatu wyznaczyła Topolno.
Na pakowanie całego domu nowicjackiego pozostało nam tylko dwa dni. Więc
nowicjuszki zabrały się do tej smutnej pracy od świtu do nocy. Pracują i trudzą się
wszystkie siostry aż do najstarszych wiekiem. Co chwila przychodzą wiadomości smutne, przeszywające serce wskroś jakby ostrym mieczem... Ale trzeba było
dźwigać się duchowo wyżej, ponad to wszystko, by w Bogu odpocznienia szukać,
a cierpienie to ofiarować Bogu jako zadatek naszej miłości dla zbawienia wielu
nieszczęśliwych, zbłąkanych dusz...
Nazajutrz, w niedzielę, – ustał nieco wir pracy. Udałyśmy się na Mszę św., w czasie której wzniósł się w niebo jeden bardzo błagalny śpiew: „Jezu nie opuszczaj
18 W 1954 r. obchodzono w Kościele Rok Maryjny, był on związany ze stuleciem ogłoszenia dogmatu
o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny.
221
nas!”. Przeżycia każdej duszy z osobna – nie do wyrażenia. Jedna drugiej współczuła. Było jedno serce, w jednym cierpieniu. Niebawem opróżnione zostało I i II
ptr z mebli. Choć ciężko nam było znosić wszystko [s. 242] na parter do ładowania,
to przyjemną nam była ta rzeczywistość, że póki myśmy były w klasztorze, za klauzurę nie wchodzili ludzie obcy.
W poniedziałek rano odprawiła się jeszcze Msza św. i cały dom na drogę zasilony
został Komunią św. Przed południem raz po raz zauważono, że nowicjuszki biegły
do ogrodu, aby się pożegnać z figurą Matki Bożej, którą zawsze bardzo kochały.
Jedna z nowicjuszek napisała później: „Jej postać piękna, biała, wyciągając ku Nowicjuszkom Swe święte ramiona – serdecznie jak Matka zachęcała: Przyjmijcie ten
krzyż Syna Mego jako boże służebnice – i wiedzcie, że Was bardzo kocham, bo
upodabniacie się do Mnie, przeżywając z życia Mego Tajemnice... Ja tu zostanę na
straży ogrodu i domu tego – i czekać będę powrotu waszego”.
Matka Generalna przyjechała cicho z Jabłonowa. Któż zmierzy, jaka wielka jest
w tym sercu troska? Zabierano przecież Dom Nowicjatu ukochanego przez Nią
szczególnie, dom, który został Jej opiece powierzony przez samą Matkę Założycielkę. Przybyła zwolna do głównego domu. Przywitała się w progu z S. przełożoną bez
słowa. [s. 243] W takiem bólu możliwą była tylko wzajemna mowa serca... Jednak
mimo wszystko – twarz Matki Pasterki prawdziwej – była pełna Bożego pokoju.
Bardzo rzewną chwilą tego dnia było wyniesienie Najśw. Sakramentu do kościoła parafialnego w parku. Nowicjuszki, – będąc przy pracach – każda w innej
stronie, nie wszystkie wiedziały którego momentu Najśw. Sakrament będzie przeniesiony. A jednak w jednej chwili prawie zebrały się w kaplicy, jakby prowadzone
niewidzialną ręką. Klęczą na środku kaplicy gromadką, niby jagnięta przez wilków spłoszone – u stóp Boskiego Pasterza – bo tylko tam obronę mają pewną.
Boleść uderzyła wszystkie serca, kiedy zauważono, że kapłan – ks. proboszcz Śliwa19 – idzie w białej komży do ołtarza, by zabrać Dobrego Pasterza... I wyszedł
Pan Jezus z swego Namiotu... Kapłan, unosząc Go, czyni nad nim znak Krzyża
Świętego. Tak odebrałyśmy wszystkie razem ostatnie błogosławieństwo Najśw. Sakramentem z kaplicy Domu Nowicjatu w Dębowej Łące. Kapłan okrył welonem
białym puszkę i w towarzystwie Sióstr i nowicjuszek ze świecami w ręku odnosi
w rzewnej procesji do najbliższego kościoła. [s. 244] Sakramentalnie – w ołtarzu
naszej kaplicy przebywał Pan Jezus 22 lata. Więc też chwila rozstania była bardzo
bolesna. Płakałyśmy. Wtórowało nam jakby niebo – bo zebrał się obfity deszcz na
czas naszej całej przeprowadzki. Dopiero, kiedy wyniesiono z domu Najśw. Sakrament zajechał pierwszy samochód ciężarowy po skromny nasz dobytek. Tak – bo
dotąd – Pan Jezus sam był Panem tego domu... Potem przyjechał drugi samochód,
trzeci, czwarty i następne... Dostarczono z miasta Wąbrzeźna przymusowo około
30 mężczyzn do ładowania mebli i urządzeń na samochody. Na prośbę miejscowej
19 Ks. Franciszek Śliwa (1915–1986).
222
przełożonej u władz kierujących tą akcją eksmisji przybyli ludzie pracowali w milczeniu. Z ich oczu można było wyczytać ból i współczucie dla nas... Południe. Pracę przerywa dźwięk dzwonu na „Anioł Pański”. Tak rzewnie i daleko dźwięki swe
roznosi, jakby chciał powiedzieć, że po raz ostatni prosi o modlitwy... I wszystkie
mieszkanki klasztoru posłuszne na tę jego prośbę, kornie chylą głowy – a usta szepcą z Maryją: „Niech mi się stanie według słowa Twego”... – Mieszkańcy Dębowej
Łąki, którzy prawie ustawicznie [s. 245] oblegali klasztor, płacząc nam współczuli,
chwytali sercem ostatnie już milknące dźwięki dzwonu, wzdychając żałośnie: „Mój
Boże! Więcej ich nie usłyszymy z wieży Sióstr Pasterek!”.
Po południu – błogosławiąc nas i żegnając – nasza Matka Generalna wyjechała
do Jabłonowa. Niosła ten duchowy krzyż spokojnie, na wzór Maryi. Zostawiła nam
do końca Siostrę ekonomkę Jadwigę Napiecek20, która nam serdecznie współczując, opuściła Dębową Łąkę nazajutrz.
Zbliżały się ostatnie chwile pobytu nowicjuszek w swym ukochanym domu nowicjackim. Były też z nami najmłodsze Probantki. Miały one swoje smutne przeżycia. Oto, co jedna z nich z troską w sercu wyznała w czasie specjalnej Akademii
na ten temat – wobec obecnego wówczas J. Eksc. Księdza Biskupa Dr. Kazimierza
Kowalskiego21 – Topolno 1955 r. [...]
[s. 246] Dzień zbliżał się ku wieczorowi i każda godzina przybliżała odjazd nowicjatu. Przed wysłaniem nowicjatu do Topolna, udała się tam na 2 godziny przełożona domu nowicjackiego z 1 magdalenką samochodem osobowym, [s. 247] aby
naprędce podać plan ulokowania nowicjuszek do szybko przygotowanych sypialni.
Łóżka i pościele ich były już przywiezione do Topolna. Omówiono też przyjazd
nowicjatu za godzinę oraz porządek nabożeństwa na ranek dnia następnego. Meble
nowicjatu stały na dworze przed domem topolińskim. Wszystko to wywoływało
smutny obraz.
26. VII. 1954.
W samą uroczystość św. Anny – kiedy zegar wydzwaniał godzinę szóstą wieczorem – nowicjuszki wchodziły kolejno do dużego autobusu. Niosły ze sobą krzyże
i figury święte: Dzieciątko Jezus, Matkę Najśw. Niepokalaną, św. Józefa i inne,
prócz tego obrazy. Widok rozrzewniający. Ale nowicjuszki nie płakały – chciały
cierpieć godnie – na wzór Matki Najświętszej. Już wszystko gotowe. Samochód
rusza. Jeszcze jedno spojrzenie na otaczające siostry, na klasztor i wyjeżdżamy poza
bramę domu nowicjackiego.
20 S. Jadwiga Napiecek (1916–1968).
21 Ks. biskup Kazimierz Józef Kowalski (1896–1972), ordynariusz chełmiński w latach 1946–1972; zob.
H. MROSS, Bp Kazimierz Józef Kowalski (1896–1972), [w:] A. NADOLNY (red.), Księga Jubileuszowa 350 lat
Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie (1651–2001), Pelplin 2001, s. 438–440.
223
Po wyjeździe nowicjatu – w klasztorze i w ogrodzie zaległa cisza grobowa – przerywa ją huczenie samochodów. Tam blisko domu – stoi jedna marmurowa postać na
straży: to Maryja Niepokalana – naszego Nowicjatu Królowa i Jedyna Mistrzyni!
Jedziemy z cichą modlitwą w sercu, mijamy wsie i miasta i ścieżki polne, aż
w końcu stajemy [s. 248] w Topolnie, przed furtą klasztoru Sióstr Pasterek. Witano
nas rzewnie i serdecznie: siostry pasterski, x. kapelan. Pomagano przy wynoszeniu
figur i podręcznego bagażu z autobusu. Poprowadzono naszą całą białą gromadkę do kaplicy, gdzie rozbrzmiał z serc naszych dziękczynny śpiew: „Magnificat”.
W tym śpiewie wylałyśmy wdzięczność za opiekę Bożą nad nami, za ofiarę, którą
mogłyśmy Bogu złożyć – nie tą którąśmy oczekiwały, ale tą, którą Maryja sama dla
nas wybrała... Dzięki ci Maryjo za to, że kogo uczysz powtarzać za Tobą: „Niech mi
się stanie”, – temu pozwalasz z Sobą zaśpiewać „Wielbij duszo moja Pana...”.
27. VII. 1954.
Nazajutrz – o godz. 17-tej wyruszył ostatni samochód z Dębowej Łąki. W tej
godzinie Chrystus Pan był zdjęty z Krzyża...
W Topolnie ofiarowano nowicjuszkom całe pierwsze piętro domu głównego.
Łącznie z kapitularzem i refektarzem, miałyśmy do dyspozycji 11 pokoi. Rozpoczęło się życie nowicjatu – ale w bardzo trudnych warunkach – tak, że modliłyśmy
się stale z ufnością o rychły powrót do Dębowej Łąki.
Dissolution of the convent of sisters shepherdesses
in Dębowa Łąka in 1954 in view of monastic chronicles
Summary
In 1954, the authorities closed down the religious house of the Congregation of Sisters Shepherdesses of Divine Providence (commonly known as sisters shepherdesses) in Dębowa Łąka.
The suppressed house was turned into a forced-labour camp for nuns of Śląsk. These events
have been recorded by extant monastic chronicles. The present analysis examines two chronicles:
Chronicle of the General Curia at Jabłonowo (the title on the first page: Journal of the General
Curia) and Chronicle of the Novitiate. The chronicle written at the General House in Jabłonowo
Pomorskie offers only a single, concise piece of information. It is, however, of great importance,
since it proves that the dissolution came as a result of a decision that had been taken in Warsaw.
This means that the sisters were aware of the fact that the decision as to the suppression was of
political nature and was coming from the highest circles of state authority. The account given by
the chronicle kept in the novitiate – precisely the place, where the events in question were taking
place – is, in turn, of different kind: it provides a detailed description of the dissolution process
as witnessed by the sisters. This source appears to be a crucial one for the reconstruction of that
process, obviously from the perspective of the aggrieved congregation, or, more precisely, the
novitiate suffering a closure. This chronicle emphasises the inner, spiritual dimension of the experience of dissolution.
Witold KONOPKA
Instytut Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
Rewizje i konfiskaty księgozbiorów zakonnych
w Polsce po II wojnie światowej na przykładzie
działań władz komunistycznych wobec bibliotek
zakonnych w Toruniu w sierpniu 1960 r.
Począwszy od 1947 r., polityka władz komunistycznych w Polsce wobec zakonów zmierzała do podporządkowania ich państwu, a w następstwie tego do likwidacji. Zaczęto więc ograniczać działalność zgromadzeń zakonnych, stosując wobec nich najróżniejsze restrykcje, m.in. zahamowanie wzrostu liczby zakonników,
zmniejszenie liczby domów zakonnych, seminariów duchownych i szkolnictwa
zakonnego, zakaz nabywania praw majątkowych oraz działalności duszpasterskiej.
W tym celu dokonywano rewizji domów zakonnych, nakładano na zakony liczne podatki, aresztowano zakonników, likwidowano zakonne placówki oświatowe,
a także niższe seminaria duchowne. Taka sytuacja trwała aż do 1956 r., gdy nastąpiła popaździernikowa odwilż1. Kurs polityki władz wobec zakonów zmienił znów
III Zjazd PZPR w marcu 1959 r. Dał on początek nowej fali represji skierowanych
przeciwko Kościołowi katolickiemu. W planach represji wiele uwagi poświęcono
wyższym i niższym seminariom duchownym, które odtąd miały podlegać szczegółowej kontroli władz komunistycznych. Efektem końcowym tych represji miało być
stopniowe przygotowanie likwidacji wszystkich niższych seminariów duchownych.
Kościół obciążano nowymi przepisami podatkowymi, rozpoczęto systematyczną
akcję usuwania religii ze szkół, dokonywano licznych wizytacji szkolnych, podczas
których kwestionowano formę i treść nauczania religii, a w niższych i wyższych
seminariach duchownych – pozostałych przedmiotów. Ponadto nie wyrażano zgody
1 Zob. więcej J. MARECKI, Zakony pod presją bezpieki. Aparat bezpieczeństwa wobec wspólnot zakonnych
na terenie województwa krakowskiego 1944–1975, Kraków 2009, s. 188–403, 456–571; J. ŻARYN, Dzieje
Kościoła katolickiego w Polsce (1944–1989), Warszawa 2003, s. 88–158; D. ZAMIATAŁA, Działania represyjne władz komunistycznych wobec zakonów męskich w PRL, „Kościół w Polsce: Dzieje i Kultura”, 10, 2011,
s. 211–236.
226
Witold KONOPKA
na organizowanie procesji na ulicach miast, wstrzymywano budowę świątyń, a także usuwano emblematy religijne z miejsc publicznych2.
Jedną z licznych represji stosowanych wobec Kościoła katolickiego, a zwłaszcza zgromadzeń zakonnych, była przeprowadzona przez władze komunistyczne
w dniach 22–24 VIII 1960 r. ogólnopolska kontrola bibliotek kościelnych. Rewizją
objęte zostały wówczas biblioteki zakonne oraz diecezjalne niższych i wyższych
seminariów duchownych, a także niektóre księgozbiory innych instytucji kościelnych. Za akcję odpowiedzialny był Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk we współpracy z Urzędem do spraw Wyznań, Ministerstwem Oświaty oraz
odpowiednimi instytucjami na szczeblu wojewódzkim. Od strony organizacyjnej
działaniami kierował Wydział Administracyjny Komitetu Centralnego PZPR, komitety wojewódzkie partii, a także Milicja Obywatelska, Służba Bezpieczeństwa,
a w wyjątkowych sytuacjach nawet prokuratura.
Akcja, przygotowywana w wielkiej tajemnicy, rozpoczęła się w całym kraju
22 sierpnia o godz. 9.00. Do rewizji wytypowano 60 bibliotek, jednak faktyczną
kontrolą objęto 67 księgozbiorów (26 bibliotek diecezjalnych seminariów duchownych, 38 bibliotek seminariów zakonnych oraz 3 biblioteki należące do innych instytucji kościelnych)3. Głównym celem kontroli było zbadanie, czy biblioteki nie
zawierają książek „niewygodnych” dla władz państwowych, tj. broszur o treści
wrogiej Polsce Ludowej, krytykujących socjalistyczny ustrój społeczny, polityczny
i gospodarczy. Ponadto celem rewizji było także ustalenie, jakie osoby korzystają
z tych księgozbiorów. Wszystkie zamierzenia akcji przeciwko bibliotekom miały
na celu wzmocnienie nadzoru nad treścią nauczania i wychowania w seminariach
duchownych, co umożliwiłoby władzom komunistycznym skuteczną likwidację
materiałów wykorzystywanych do wrogiej – zdaniem władz – propagandy4.
W województwie bydgoskim akcja kontroli bibliotek zaplanowana została w pięciu placówkach kościelnych: Wyższym i Niższym Seminarium Duchownym we
Włocławku, Niższym Seminarium Duchownym oblatów w Markowicach, Niższym
Seminarium Duchownym redemptorystów w Toruniu, a także u jezuitów w Toruniu.
Władze wojewódzkie podjęły decyzję dotyczącą kontroli biblioteki Towarzystwa
Jezusowego z powodu prężnie działającego tam duszpasterstwa akademickiego,
2 B. FIJAŁKOWSKA, Książki pod kontrolą, „Karta. Kwartalnik Historyczny”, 29, 1999, s. 128; A. DUDEK, Państwo i Kościół w Polsce 1945–1970, Kraków 1995, s. 128; L. S. SZUBA, Polityka władz wobec zakonu redemptorystów w Toruniu w świetle dokumentów partyjnych, sądowych i służby bezpieczeństwa w latach 1959–1963
(cz. I), „Czasy Nowożytne”, 16, 2004, s. 184–188; J. ŻARYN, Dzieje Kościoła, s. 188–190; A. DUDEK, R. GRYZ,
Komuniści i Kościół w Polsce (1945–1989), Kraków 20062, s. 147–170, 198–206.
3 D. ZAMIATAŁA, Zakony męskie w polityce władz komunistycznych w Polsce w latach 1945–1989, t. 1:
Problematyka organizacyjno-personalna, Kielce 2009, s. 624–625; B. FIJAŁKOWSKA, Partia wobec religii i Kościoła w PRL, t. 2, cz. 1: 1956–1963, Olsztyn 2000, s. 190.
4 D. ZAMIATAŁA, Zakony męskie, s. 625.
Rewizje i konfiskaty księgozbiorów zakonnych w Polsce po II wojnie światowej
227
skupiającego młodzież akademicką i środowiska związane z Klubem Inteligencji
Katolickiej5.
Dobrym przykładem działań związanych z kontrolą bibliotek były akcje przeprowadzone u redemptorystów i jezuitów. Redemptoryści, czyli Zgromadzenie
Najświętszego Odkupiciela, przybyli do Torunia na tereny Stawek w 1920 r., zakładając własny klasztor i juwenat. Cztery lata później przeniesiono placówkę na
tereny trouńskiej dzielnicy Bielany, gdzie wykupiono od Rady Miasta 5 ha ziemi.
Tam pod koniec lat 20. XX w. poświęcono kaplicę, która odtąd pełniła funkcję
kościoła, i oddano do użytku część klasztorną. Podczas wojny wojska niemieckie
wykorzystywały te budynki jako koszary. Po wojnie w 1945 r. redemptoryści odzyskali klasztor, by w 1950 r. erygować tam parafię pw. św. Józefa. Z kolei jezuici do
Torunia przybyli w 1945 r. i przejęli poewangelicką świątynię przy Starym Rynku.
Krótko po powstaniu Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, od około lat 1947–1948,
Towarzystwo Jezusowe zaczęło opiekować się studiującą młodzieżą akademicką
w mieście, tworząc duszpasterstwo akademickie6.
Akcja rewizji księgozbiorów była przygotowywana w wielkiej tajemnicy – miała
być bowiem zaskoczeniem dla duchowieństwa. Władza nie chciała dopuścić, by
rządcy bibliotek przedwcześnie ukryli książki uznawane za szkodliwe dla panującego systemu. Oficjalnie głoszono po akcji, że choć brało w niej udział około 250
osób, „nie stwierdzono ani jednego wypadku naruszenia zasady poufności akcji”7.
Nie zgadza się to jednak z rzeczywistą sytuacją, gdyż do części placówek kościelnych dysponujących biblioteką dochodziły słuchy o planowanej przez władze rewizji. Świadczy o tym chociażby list jednego z uczniów Niższego Seminarium Duchownego redemptorystów, który w przeddzień zajść pisał do swojej matki: „Jakaś
wizytacja władz rządowych ma przyjść w tych dniach do nas. Nie wiem, czy Juwenat będą chcieli nam zamknąć, czy jakie rewizje przeprowadzą. Tu na razie nic nie
słychać”8. Nie tylko wśród uczniów seminarium zapanował lęk i niepokój związany
z tą akcją. Obawiano się nawet zamknięcia placówki. Warto wspomnieć, że nie
była to pierwsza sytuacja, w której uczestnicy juwenatu narażeni byli na rewizję
ze strony władz państwowych. Wcześniej w seminarium dokonano kilku wizytacji
szkolnych mających na celu walkę z katolickim systemem nauczania i wychowa-
5 Archiwum Państwowe w Bydgoszczy (dalej: APB), Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii
Robotniczej w Bydgoszczy (dalej: KW PZPR w Bydgoszczy), sygn. 51/XV/6, t. 2: Informacje dotyczące
działalności duchowieństwa 1960, k. 1.
6 Zob. W. KONOPKA, Rozwój sieci parafialnej w Toruniu w latach 1945–1992, „Rocznik Toruński”, 37, 2010,
s. 103–108.
7 B. FIJAŁKOWSKA, Partia, s. 190.
8 Cyt. za: L. S. SZUBA, Represje władz PRL wobec zakonu redemptorystów w Toruniu w latach 1959–1962
w świetle dokumentów partyjnych, sądowych i Służby Bezpieczeństwa, Bydgoszcz 2006, s. 57; Instytut Pamięci Narodowej, Delegatura w Bydgoszczy (dalej: IPN By), sygn. 069/1222, t. 12: Teczka zagadnieniowa dot.
OO Redemptorystów z pow. Toruń 1954–1962, k. 43.
228
Witold KONOPKA
nia, który – jak uznawały władze – nie przygotowuje młodzieży do życia i pracy
w Polsce Ludowej9. O tym, że zamiary władz docierały do toruńskiego duchowieństwa, dowiadujemy się także z donosu tajnego współpracownika o pseudonimie
Prus, który po rozmowie z jezuitą o. Walerianem Kawskim informował swojego
przełożonego, że jezuici zdawali sobie sprawę z planowanej przez władzę kontroli
książek, jednak nie przykładali do niej większej wagi10. Jedynie redemptoryści – jak
donosił TW „Wallenrod” – byli do akcji przygotowani, jednak z powodu ogromu
księgozbioru nie byli w stanie go przejrzeć11.
Mimo że duchowni zdawali sobie sprawę z zamiarów władz państwowych,
moment przeprowadzenia akcji wywołał wśród zakonników wielką konsternację. O dezintegracji i nerwach, które dotknęły zakonników już w czasie rewizji,
świadczą rozmowy telefoniczne zarejestrowane przez bezpiekę za pomocą tajnego podsłuchu. Przeprowadzone były one przez toruńskich redemptorystów z bliżej
nieokreślonymi duchownymi 22 sierpnia, czyli w dniu rozpoczęcia akcji. Ton odbytych rozmów świadczył o strachu i zaskoczeniu rozmówców. Podczas nich duchowni informowali siebie nawzajem o przebiegu zajść, radzili się, jak postępować
w danej sytuacji, a nawet, nie zdając sobie sprawy z ogólnopolskiego charakteru
akcji, prosili o przybycie prowincjała z Krakowa na miejsce wydarzeń12.
W większości wypadków duchowni w Polsce dopuszczali komisje państwowe
do kontroli księgozbioru, jednak w kilku sytuacjach musiały interweniować nawet
milicja i prokuratura, jak choćby u dominikanów w Krakowie, franciszkanów w Panewnikach czy misjonarzy oblatów w Markowicach13. W Toruniu jezuita o. Mieczysław Nowak początkowo nie chciał wpuścić komisji do biblioteki, tłumacząc się
nieobecnością superiora, jednak po okazaniu mu treści polecenia służbowego zmienił zdanie14. Podobnie było u redemptorystów: ks. S. Kwiatkowski i ks. J. Jarosz
usiłowali bezskutecznie przekonać ekipę kontrolującą, w skład której wchodzili
Bolesław Fevré, Walerian Maliszewski i Jan Mikołajczyk, że księgozbiór zgromadzenia znajduje się poza seminarium15. W mieście panowało jednak przekonanie, że
takiej powszechnej akcji nie powinno się sprzeciwiać16.
Kontrolę rozpoczynano od zabezpieczania pomieszczeń z książkami i katalogów. W toku kontroli stwierdzono, że niewielki odsetek bibliotek posiadał skata-
9 J. ŻARYN, Dzieje Kościoła, s. 189; L. S. SZUBA, Represje władz, s. 49–51.
10 IPN By, sygn. 069/1222, t. 7: Teczka zagadnieniowa dot. OO Jezuitów z pow. Toruń 1953–1961, k. 258.
11 Ibidem, t. 12, k. 43.
12 Cyt. za: L. S. SZUBA, Represje władz, s. 57–58.
14 APB, KW PZPR w Bydgoszczy, sygn. 51/XV/6, t. 2, k. 1.
15 Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej: AAN), Urząd do spraw Wyznań (dalej: UdsW), sygn. 54/
84, k. 49.
16 IPN By, sygn. 069/1222, t. 12, k. 38; t. 7, k. 258–259.
229
logowane księgozbiory, a prawie nigdzie nie było kart czytelniczych. Wysuwano
więc przypuszczenia, że kart takich nie prowadzono celowo, by utrudnić ustalanie
osób korzystających z wrogiej politycznie literatury17. U jezuitów dokonano rewizji
głównie biblioteki duszpasterstwa akademickiego oraz książek na strychu – podobno skontrolowano zaledwie 50% całego księgozbioru. U redemptorystów z kolei
skontrolowano jedną z trzech bibliotek18.
Książki, które chciano skonfiskować, a więc te, które zdaniem władz państwowych
stanowiły zagrożenie dla ówczesnego systemu, podzielono na kilka grup: o treści
antykomunistycznej, antyradzieckiej, rewizjonistycznej, reakcyjnie katolickie, dotyczące katolickiej nauki społecznej, wydawnictwa powojennej emigracji politycznej, wydawnictwa niemieckie z okresu okupacji hitlerowskiej oraz skrypty i publikacje powielane bez pozwolenia władz19. Biblioteka jezuitów w Toruniu zawierała
w przeważającej części książki o tematyce religijnej i beletrystykę. Skonfiskowano
w niej m.in. Der Mythus des 20. Jahrhunderts Alfreda Rosenberga, 71 egzemplarzy
miesięcznika „Rycerz Niepokalanej”, kilka książek Jana Dobraczyńskiego oraz różnego rodzaju tygodniki i podręczniki na temat etyki katolickiej20. Księgozbiór redemptorystów zawierał natomiast około 30% książek niemieckojęzycznych, w tym
wydawnictwa z czasów nazistowskich o problematyce historyczno-militarnej i ideologicznej, książki antyżydowskie i antykomunistyczne. Skonfiskowano m.in. Geschichte des deutschen Weichsellandes Ericha Keysera, Das Eherne Herz Josepha
Goebbelsa, Mesjanizm a kwestia żydowska ks. Stanisława Trzeciaka, Staatskunst
und Diplomatic der Venezianer Willy’ego Andreasa, Die Einführung der Reformation in Breslau und Schlesien Paula Konrada, Nicolaus Copernicus und der deutsche
Ritterorden Ludwika Birkenmajera, Od Betlejem do Nazaretu Józefa Teodorowicza,
O czystość młodzieży Hardy’ego Schilgena czy Wspomnienia z r. 1863 Jana Nałęcza
Rostworowskiego21. U jezuitów łącznie na 3,5 tys. książek skonfiskowano 41, a 10
pozycji zakwestionowano, u redemptorystów zaś na 30 tys. książek skonfiskowano
1303, a 11 zakwestionowano22. W akcie desperacji i bezradności, a po części także
ironicznie, zakonnicy podczas kontroli dziękowali nawet „za oczyszczenie ich zbio-
17 B. FIJAŁKOWSKA, Partia, s. 190.
18 IPN By, sygn. 069/1222, t. 12, k. 38; t. 7, k. 258–259; APB, KW PZPR w Bydgoszczy, sygn. 51/XV/6,
t. 2, k. 58. Księgozbiór u redemptorystów dzielił się na trzy części: bibliotekę stanowiącą własność Prowincji
Zgromadzenia, bibliotekę Niższego Seminarium Duchownego oraz bibliotekę składającą się z podręczników
szkolnych, mieszczącą się w świetlicy seminaryjnej.
19 B. FIJAŁKOWSKA, Książki pod kontrolą, s. 130.
20 IPN By, sygn. 069/1222, t. 7, k. 258–259; APB, KW PZPR w Bydgoszczy, sygn. 51/XV/6, t. 2, k. 4.
21 AAN, UdsW, sygn. 54/84, k. 50, 67–70.
22 Była to największa liczba książek skonfiskowanych jednocześnie z jednej biblioteki w skali kraju. Dla
porównania w diecezjalnym Seminarium Duchownym we Włocławku skonfiskowano 931 książek, a w diecezjalnym Seminarium Duchownym w Warszawie – 702 książki, zob. B. FIJAŁKOWSKA, Książki pod kontrolą,
s. 130.
230
Witold KONOPKA
rów z tego rodzaju makulatury”23. Zarekwirowane książki zdeponowano w lokalu
Wojewódzkiego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Bydgoszczy24.
Warto wskazać, jaki klucz zastosowali urzędnicy państwowi, konfiskując lub
kwestionując publikacje. Rekwirowano książki w języku niemieckim, a także publikacje, które w tytule miały słowa: komunizm, bolszewizm, socjalizm, materializm, bezbożnictwo, żydostwo, kwestia społeczna, kwestia robotnicza czy akcja
katolicka. Widać więc, że nie zwracano w ogóle uwagi na treść publikacji. „Ma
się wrażenie, że to samo, iż książka jest w języku niemieckim, czyni ją niebezpieczną, choćby omawiała tematy obojętne” – pisali toruńscy redemptoryści: ks.
J. Jarosz, ks. S. Kwiatkowski i ks. Michał Jędryka do ministra spraw wewnętrznych
Władysława Wichy w liście z 31 VIII 1960 r. Kuriozalne było, gdy do przejrzenia
zabierano nawet encykliki czy czasopisma katolickie z okresu międzywojennego
i późniejszego, mające pozwolenie na druk urzędu cenzorskiego Polski Ludowej25.
Władze państwowe interesowały również sposoby, w jakie zebrano tak liczne
księgozbiory w bibliotekach zakonnych w Toruniu. Przeprowadzono nawet specjalne dochodzenie, by udowodnić ich nielegalne pozyskanie. Na podstawie analizy
dokumentów można stwierdzić, że księgozbiór redemptorystów pochodził głównie z darowizn mieszkańców Torunia, którzy oddawali im książki wypożyczone
przed wojną z Książnicy Miejskiej. Kolejnym źródłem pozyskiwania książek były
Uniwersytet Mikołaja Kopernika i Uniwersytet Wrocławski, z którego docierały
książki dotyczące zagadnień z historii Śląska. Część publikacji – jak podawał TW
„Sęp” – redemptoryści mieli otrzymać od ks. Jana Szymczaka z Danii, współpracownika ośrodka wywiadowczego w Szwecji, a także z klasztoru redemptorystów
we Wrocławiu. Kolejne książki zakonnikom przekazały również władze radzieckie
stacjonujące w Toruniu od marca do maja 1945 r. Woluminy w języku niemieckim
kupowano zaś po niskich cenach podczas wojny, a w części stanowiły one pozostałość po stacjonujących w klasztorze wojskach hitlerowskich26.
W całej Polsce akcja kontroli bibliotek odbiła się wielkim echem. Jeśli wierzyć
raportom i dokumentom państwowym, w Toruniu można było się spotkać z niewielkim odzewem społeczeństwa w tej sprawie. Wprawdzie komentowano te wydarzenia w dekanacie gniewkowskim, w skład którego wchodziła lewobrzeżna część To23 APB, KW PZPR w Bydgoszczy, sygn. 51/XV/6, t. 2, k. 4.
24 Ibidem, k. 5, 61; Archiwum Prowincji Wielkopolsko-Mazowieckiej Towarzystwa Jezusowego w Warszawie, Diariusz zakonny za lata 1945–1968, b.p.
25 List Episkopatu do pełnomocnika Rządu do Spraw Stosunków z Kościołem J. Sztachelskiego w sprawie
kontroli bibliotek seminaryjnych przez władze państwowe, Warszawa, 8 września 1960 r., [w:] Kościół w PRL.
Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945–1989, wyd. P. RAINA, t. 2: Lata 1960–1974, Poznań
1994, s. 21.
26 AAN, UdsW, sygn. 54/84, k. 4, 6, 55, 97–99; IPN By, sygn. 069/1222, t. 12, k. 36; APB, Prezydium
Wojewódzkiej Rady Narodowej w Bydgoszczy, sygn. 53, Działalność Niższego Seminarium Duchownego
OO Redemptorystów w Toruniu w latach 1954–1961, k. 152; KW PZPR w Bydgoszczy, sygn. 51/XV/6, t. 2,
k. 4.
231
runia, jednak z powodu nieznajomości tematu komentarze miały być bardzo ogólne
i niejasne. Także duchowieństwo toruńskie miało się nie odwoływać do zaistniałych
wydarzeń27. Do innego wniosku można dojść, wnikając w słowa ks. S. Kwiatkowskiego, który miał powiedzieć komisji podczas pierwszego dnia rewizji, że „w Toruniu połowa mieszkańców wie o tym”; z kolei ostatniego dnia rewizji duchowny
dał do zrozumienia urzędnikom, że „gdyby coś się stało [w tym czasie w kaplicy
oo. redemptorystów odbywało się nabożeństwo], to zakonnicy nie biorą na siebie
żadnej odpowiedzialności. Na skierowane pytanie, co chce przez to powiedzieć,
zakonnik ten dał wymijającą odpowiedź, że w »Polsce Ludowej różnie bywa«”28.
Nie wiadomo, w jakim stopniu są to prawdziwe informacje, a w jakim była to tylko
próba wystraszenia komisji przez zakonnika.
Akcja rewizji bibliotek zakończyła się 24 VIII 1960 r. Podczas przeprowadzanej
kontroli w całym kraju zabezpieczono ogółem około 12 tys. pozycji książkowych.
Wszystkie książki zdeponowane w lokalu Wojewódzkiego Urzędu Kontroli Prasy,
Publikacji i Widowisk w Bydgoszczy miały być przejrzane. Po szczegółowej kontroli publikacje, które nie budziły wątpliwości, miały zostać zwrócone właścicielom29. Z kolei na podstawie książek budzących zastrzeżenia stworzono specjalną
listę publikacji zabronionych i rozesłano ją po bibliotekach, które nie zostały objęte
kontrolą. Te biblioteki zobowiązane zostały do dostarczenia wszystkich posiadanych książek z tej listy do Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk znajdującego się w każdym województwie.
Ostatecznym pokłosiem akcji miało być powstanie centralnej biblioteki przy
Urzędzie do spraw Wyznań w Warszawie, w której planowano umieścić wszystkie skonfiskowane pozycje książkowe. Jak informowano, korzystać z niej mogliby
pracownicy naukowi, działacze polityczni i społeczni oraz publicyści30. Pomysł ten
był absurdalny, zwłaszcza że akcja kontroli bibliotek zakonnych miała na celu niedopuszczenie społeczeństwa do korzystania z tych książek. Jaki był więc sens tworzenia takiej instytucji, skoro jej zadania wypełniały biblioteki zakonne, z których
korzystać mogli m.in. pracownicy lokalnych uczelni, jak w Toruniu, gdzie ze skonfiskowanych książek korzystali pracownicy naukowi Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, m.in. prof. Karol Górski i dr Kazimierz Jasiński31? Powodem były przede
wszystkim zaostrzające się w tym czasie represje wobec Kościoła katolickiego,
a cała akcja była kolejną ku temu okazją. Istotna była także chęć niedopuszczania
społeczeństwa do korzystania z książek burzących „idealny” obraz socjalistycznego
państwa. Celem były również intrygi władz komunistycznych, które pragnęły w ten
27 IPN By, sygn. 069/1222, t. 12, k. 45; t. 7, k. 260.
29 Ibidem, k. 61; AAN, UdsW, sygn. 54/84, k. 69–70.
30 D. ZAMIATAŁA, Zakony męskie, s. 628, przyp. 565; B. FIJAŁKOWSKA, Książki pod kontrolą, s. 131.
232
Witold KONOPKA
sposób ukazać społeczeństwu, że książki te nie zostały skonfiskowane, lecz jedynie
zebrane i skatalogowane w jednym, łatwo dostępnym dla interesantów miejscu. Nie
dodawano już, że dostęp do księgozbioru będą miały tylko osoby związane z partią
i aparatem państwowym.
W sprawozdaniach z akcji komisje przeprowadzające rewizje stwierdzały, że biblioteki – zarówno te skontrolowane, jak i niepoddane kontroli – odgrywają dużą
rolę propagandową i klerykalną wśród wierzącej części społeczeństwa i wytwarzają silną więź jednoczącą duchownych z wiernymi. W związku z tym przyjęto
perspektywiczne założenia, według których „należałoby przeprowadzić rejestrację wszystkich bibliotek, ograniczyć ilość bibliotek parafialnych i przeprowadzić
kontrolę, biorąc za podstawę niewłaściwe warunki organizacyjne punktów bibliotecznych”32. Stwierdzano również, potwierdzając tym samym podejrzenia sprzed
rewizji, że skonfiskowane książki jednoznacznie świadczą o formowaniu i kształceniu alumnów w seminariach w duchu nienawiści do Polski Ludowej, uderzającym
w ideologię marksistowską i namawiającym do walki z komunizmem. W związku
z tym postulowano, aby poddać głębszej kontroli merytorycznej wychowanie i wykształcenie w seminariach33.
Z powodu zajść redemptoryści toruńscy wystosowali do ministra spraw wewnętrznych W. Wichy pismo, w którym ubolewali nad zaistniałymi wydarzeniami i prosili o zwrot zarekwirowanych książek, udowadniając nielegalność i brak
podstaw przeprowadzanej akcji. Pisali: „uważając zarzut postawiony w protokole
rewizji biblioteki za niesprawiedliwy i wysoce krzywdzący, zmuszeni jesteśmy złożyć przeciwko niemu protest i prosić Pana Ministra, by swoim autorytetem wpłynął
na naprawienie wyrządzonej nam krzywdy”34. W raporcie odnoszącym się do tego
listu władze świeckie, powołując się na liczne przepisy państwowe, udowadniały słuszność swoich racji, tłumacząc m.in., że biblioteka seminaryjna traktowana
jest jako placówka szkolna i w związku z tym powinna posiadać wyłącznie książki używane do celów dydaktycznych (zob. aneksy). Włączając się w obronę Kościoła, również polski episkopat w liście do Jerzego Sztachelskiego jednoznacznie
stwierdzał, że rewizja bibliotek odbyła się w sposób bezprawny. Przepisy, na które
powoływały się władze świeckie, upoważniały je jedynie do nadzoru nad prasą
i wszelkimi publikacjami oraz do kontroli nad rozpowszechnianiem utworów za
pomocą druku, obrazu, żywego słowa, ogłoszeń i plakatów. W kompetencjach
Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk nie mieściły się biblioteki jako szeroko rozumiane księgozbiory, gdyż „biblioteki seminaryjne stanowią kategorię bibliotek domowych, nie przystosowanych do publicznego udostępniania zbiorów
ogółowi, a służące wyłącznie do wewnętrznego użytku instytucji kościelnej (wła32 Ibidem, k. 61.
34 AAN, UdsW, sygn. 54/84, k. 51.
233
ściciela)”35. Ponadto do rewizji nie mogły upoważniać również delegacje, na które
się powoływano w dniach kontroli, gdyż zezwalały one jedynie na kontrolę, a nie
konfiskatę księgozbiorów.
Akcja kontroli bibliotek w sierpniu 1960 r. była elementem szerszego ataku na
Kościół i próbą ograniczenia wolności słowa. Całe wydarzenie miało także inny,
sygnalizowany już wyżej wymiar: likwidację niższych seminariów. W późniejszych
latach akcji o takiej skali już nie przeprowadzano, ale Urząd do spraw Wyznań zawsze interesował się księgozbiorami w bibliotekach seminaryjnych. Warto dodać
jeszcze, że część zarekwirowanego wówczas księgozbioru powróciła w ręce Kościoła dopiero w 1997 r. Zwrócono wówczas 1814 publikacji, co stanowiło jedynie
15% ogółu skonfiskowanego księgozbioru36.
Aneks37
1. List protestacyjny redemptorystów toruńskich: ks. Józefa Jarosza,
ks. Stanisława Kwiatkowskiego i ks. Michała Jędryki z 31 VIII 1960 r.
adresowany do ministra spraw wewnętrznych Władysława Wichy
w sprawie rewizji biblioteki i konfiskaty księgozbioru
Niższego Seminarium Duchownego w Toruniu
Źródło: Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Urząd do spraw Wyznań, sygn.
54/84, k. 49–51.
Odpis
Niższe Seminarium Duchowne
OO. Redemptorystów
Toruń-Bielany, ul. św. Józefa 23/35
Toruń, dnia 31 sierpnia 1960 r.
Ekscelencja Pan W[ładysław] Wicha
Minister Spraw Wewnętrznych
w Warszawie
Ekscelencjo, Panie Ministrze.
Zwracamy się do Pana Ministra w następującej sprawie: w dniach 22–24 sierpnia
urzędnicy Wojewódzkiego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk z Bydgoszczy: Bolesław Fevré, Walerian Maliszewski i Jan Mikołajczyk, powołując się
na swe uprawnienia, przeprowadzili rewizję biblioteki naszego klasztoru i niższego
35 List Episkopatu do pełnomocnika Rządu, s. 20–22.
36 K. GONET, Książki skonfiskowane przez władze PRL w bibliotekach kościelnych w roku 1960 wracają do
właścicieli, „Fides – Biuletyn Bibliotek Kościelnych”, 1–2, 2004, s. 206; A. MEZGLEWSKI, Nadzór państwowy
nad katolickimi seminariami w okresie Polski Ludowej, „Studia z Prawa Wyznaniowego”, 7, 2004, s. 86.
37 W tekstach zamieszczonych w aneksach poprawiono stylistykę i gramatykę.
234
Witold KONOPKA
seminarium. W swym protokole z przeprowadzonej kontroli wymienieni urzędnicy
zaznaczyli, że „księgozbiór oprócz literatury wrogiej, wydawanej w okresie międzywojennym, zawiera całą masę propagandowych pozycji z Niemiec faszystowskich”.
Co do tych drugich, to po ukończeniu wojny otrzymaliśmy znaczną ilość z Biblioteki Miejskiej w Toruniu, częściowo przekazały nam je władze miejskie w Toruniu
w okresie początkowym swej organizacji, sporo wreszcie otrzymaliśmy z Biblioteki
Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Wiele druków, dotyczących w ogóle Śląska, otrzymaliśmy dzięki staraniom naszego klasztoru we Wrocławiu. Tym się tłumaczy, iż
nasza biblioteka jest bardzo zasobna w prace odnoszące się do dziejów Śląska.
Co dotyczy książek wydanych przez Niemcy faszystowskie, to nie uważaliśmy
za wskazane ich niszczyć, przez to bowiem, naszym zdaniem, uczynilibyśmy hitleryzmowi przysługę, usuwając ślady jego zbrodni, popełnionych nie tylko w Polsce, ale w całej tej części Europy, którą hitlerowcy zajęli – byłoby to tuszowaniem
ich win. W Warszawie hitlerowcy rozstrzelali 30 członków naszego Zgromadzenia,
w Zamościu dwóch, jeden zginął w Oświęcimiu, trzech więziono w Dachau. Jak
z tego widać, nie mamy powodów, aby zacierać ślady tego, co hitleryzm uczynił.
Co dotyczy „wrogiej międzywojennej literatury”, o której w/w urzędnicy wspomnieli w swym protokole, to nie pojmujemy, dlaczego na przykład w liczbie skonfiskowanych książek znalazły się:
3. [Antoni] Sujkowski, Szkoły piechoty w Polsce do r. 1831;
66. [Józef Maria] H[oene-]Wroński, Prolegomena do Mesjanizmu, 3 tt., [wyd.
1922–1925];
176. Sybir. Pamiętnik[i] Polaków [z pobytu na Sybirze, Chełmno 1864] (chyba
urząd kontroli nie bierze w obronę zbrodni caratu, obalonego przez Lenina);
347. [Józef] Teodorowicz, Od Betlejem do Nazaretu, [Poznań 1932];
532. [Józef] Lubelski, [Aleksander Pechnik], Nacjonalizm w świetle etyki katolickiej (książka zawiera potępienie nacjonalizmu), [wyd. 1924];
548. [Hardy] Schilgen, [Stefan Komorowski], O czystości [!] młodzieży [rzecz
o wychowaniu do czystego życia dla rodziców, wychowawców i duszpasterzy, wyd.
1928];
929. [Wojciech] Piwowarczyk, Charakter, jego istota, [Kielce 1938];
1257. [Wiktor] Batycki, Krótki zarys obrony przeciwlotniczej, W[arsza]wa
193638;
1273. [Jan Nałęcz] Rostworowski, Wspomnienia z r. 1863 [i 1864], Kraków 1900;
[1]671. [Mieczysław] Smolarski, Poezja legionów (Dąbrowskiego) [: czasy, pieśń
i jej dzieje], Kraków 1912;
i wiele innych.
38 Prawdopodobnie chodzi o książkę: Krótki zarys obrony przeciwlotniczo-gazowej ludności cywilnej, Warszawa 1935.
235
Co do książek w języku niemieckim, to nie rozumiemy, jak mogły znaleźć się
w liczbie skonfiskowanych:
80. [Willy] Andreas, Staatskunst und Diplomatic der Venezianer, [Leipzig 1943];
105. [Paul] Konrad, Die Einfuehrung der Reformation in Breslau und Schlesien,
[wyd. 1917];
107. Goerba, Ueber die Anfaenge des Klosterlebens;
109. [Carl] Blasel, Geschichte von Kirche und Abtei St. Adalbert zu Breslau,
[wyd. 1912];
304. [Luigi] Salvatorelli, Geschichte Italiens, [wyd. 1942];
318–324. Schlesisches Jahrbuch (zawiera wiele cennych przyczynków do historii
Śląska);
325. E[duard] Eichman, Die Kaiserkoenung in Abendland, [wyd. 1942];
844. L[udwik Antoni] Birkenmajer, Nicolaus Copernicus und der deutsche Ritterorden, wyd. w Krakowie 1937 r.
W ogóle, o ile idzie o książki w języku niemieckim, nie wiadomo, czym się wspomniani urzędnicy kierowali. Ma się wrażenie, że to samo, iż książka jest w języku
niemieckim, czyni ją niebezpieczną, choćby omawiała tematy obojętne.
Uważamy, że w/w urzędnicy przekroczyli swe uprawnienia, konfiskując 1303
pozycje w naszej bibliotece, która jest po bibliotece uniwersyteckiej i miejskiej największą w Toruniu, z której, jak sami zaznaczyli w swym protokole, w większości
korzystali profesorowie i pomocnicze siły naukowe przy uniwersytecie Mik[ołaja]
Kopernika. To, co uczynili, uważamy za krzywdę wyrządzoną nie tylko nam, lecz
w ogóle nauce i Polsce Ludowej, budzącą uczucia rozżalenia z powodu nadużycia
popełnionego przez Wojewódzki Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk.
Jesteśmy przekonani, iż to, co W[ojewódzki] Urząd Kontroli Prasy uczynił, nie
jest w duchu, jakim Ministerstwo Spraw Wewnętrznych się kieruje.
Zwracając się w tej sprawie do Pana Ministra, prosimy o naprawienie krzywdy
nam wyrządzonej.
Zaznaczamy, że żadnych dyrektyw co do tego, jakich książek w bibliotece być
nie powinno, w ciągu lat minionych od Wojew[ódzkiego] Urzędu Kontroli Prasy
nie otrzymaliśmy, tak, iż w ogóle nie wiemy, co Urzędowi Kontroli Prasy może się
nie podobać.
Uważając zarzut postawiony w protokole rewizji biblioteki za niesprawiedliwy
i wysoce krzywdzący, zmuszeni jesteśmy założyć przeciwko niemu protest i prosić
Pana Ministra, by swoim autorytetem wpłynął na naprawienie wyrządzonej nam
krzywdy.
/–/ Ks. Józef Jarosz
/–/ Ks. Stan[isław] Kwiatkowski
/–/ Ks. Michał Jędryka
236
Witold KONOPKA
2. Notatka służbowa zawierająca odpowiedź na list protestacyjny
toruńskich redemptorystów z 31 VIII 1960 r. Autor oraz data
powstania dokumentu są nieznane
54/84, k. 67–70.
Notatka
W dniach 22–24 sierpnia 1960 r. przeprowadzona została, w ramach akcji ogólnej kontroli bibliotek seminariów duchownych i niższych instytucji kościelnych,
kontrola biblioteki niższego seminarium duchownego OO. Redemptorystów w Toruniu.
W czasie kontroli stwierdzono, że księgozbiór ten liczący ok. 30 tys. tomów jest
w drobnej tylko części skatalogowany. Ok. 25 tys. tomów jest nieskatalogowanych.
W ogóle w bibliotece stwierdzono brak porządku, co utrudniało akcję kontroli. Brak
było też kart czytelników, dzięki czemu trudno się zorientować w zakresie oddziaływania tej biblioteki. Stwierdzono tylko, że z książek znajdujących się w bibliotece
korzystali niektórzy pracownicy uniwersytetu toruńskiego. Podczas kontroli zatrzymano do bliższego przejrzenia 1303 pozycje.
W związku z przeprowadzoną kontrolą i faktem zatrzymania do przejrzenia 1303
książek, zarząd Niższego Seminarium Duchownego OO. Redemptorystów skierował pismo do Ministra Spraw Wewnętrznych, z dnia 31 sierpnia 1960 r., w którym
wyraża protest przeciw kontroli i prosi Ministra Spraw Wewnętrznych o naprawienie wyrządzonej krzywdy.
Protest zarządu Niższego Seminarium Duchownego OO. Redemptorystów w Toruniu opiera się na założeniu, że biblioteka tego seminarium posiada charakter naukowo-badawczy. Założenie to jest całkowicie błędne. Świadczy o tym najpierw
charakter zakładu, przy którym znajduje się ten księgozbiór. Jest to niższe seminarium duchowne, a więc prywatny zakład wychowawczy podlegający w myśl
zarządzenia wydanego dnia 29 grudnia 1959 r. ustawie z dnia 11.III.1932 r. o prywatnych szkołach oraz zakładach naukowych i wychowawczych (Dz.U. R.P. Nr
33, poz. 343). Naturalną konsekwencją powołanych wyżej zarządzeń państwowych
jest fakt, że biblioteka niższego seminarium duchownego, z której korzysta wychowywana w seminarium młodzież, jest biblioteką szkolną, do której winny być stosowane wszystkie przepisy odnoszące się do bibliotek szkolnych, a wydane przez
Ministerstwo Oświaty. W przedmiotowej sprawie ważny jest zwłaszcza przepis
zawarty w załączniku do zarządzenia Ministra Oświaty z dnia 1 września 1953 r.
(Nr B-OC/16/53) w sprawie wytycznych do pracy bibliotek szkolnych, który m.in.
stwierdza, że „Księgozbiór powinien zawierać wyłącznie książki odpowiadające
zadaniom i potrzebom szkoły. Kryteria te należy stosować do wszystkich książek
bez względu na źródło wpływu, w szczególności zaś do tak zwanych darów i ksią-
237
żek wydanych przed rokiem 1950. Bibliotekarz przedstawia radzie pedagogicznej
wnioski w sprawie wyłączenia z biblioteki książek kolidujących z treścią i założeniami programów... lub niezwiązanych z potrzebami pracy szkolnej” (Dz. Urz. Min.
Oświ. 1953, Nr 12, poz. 98). Ponieważ władze seminarium nie zachowały cytowanego wyżej przepisu i nie usuwały z biblioteki „książek kolidujących z treścią i założeniami programów”, stąd kontrola była nie tylko uzasadniona, ale i konieczna.
Twierdzenie zarządu Niższego Seminarium Duchownego OO. Redemptorystów
w Toruniu, że biblioteka ich ma charakter naukowo-badawczy, budzi zastrzeżenia
również i z tego względu, że w bibliotece tej panuje chaos, większość książek nie
jest skatalogowana, co utrudnia nie tylko kontrolę, ale też korzystanie z księgozbioru.
Jak informuje Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, pod którego
kierunkiem przeprowadzona była kontrola bibliotek, z niekompletnych bardzo kart
czytelników trudno wyrobić sobie zdanie, kto i z jakich książek znajdujących się
w tej bibliotece korzystał.
W piśmie skierowanym do Ministra Spraw Wewnętrznych zarząd seminarium
duchownego OO. Redemptorystów w Toruniu usiłuje sugerować myśl, że w ich
księgozbiorze nie było książek wrogich, przytaczając na usprawiedliwienie swego
twierdzenia kilkanaście książek zakwestionowanych do dokładniejszego przejrzenia. OO. Redemptoryści pomijają jednak inny fakt – a mianowicie, że w bibliotece
tej, mającej z natury rzeczy charakter dydaktyczny (biblioteka niższego seminarium
duchownego), a nie naukowo-badawczy, znajdowało się faktycznie bardzo wiele
pozycji wrogich. Oto kilka przykładów:
114. [A.] Niemancewicz, Bolszewizm a wychowanie, [Warszawa 1929], Nr Kat.
II-6052;
116. R. Bystrzyński, Dzisiejsze oblicze Bolszewizmu rosyjskiego, [wyd. 1929],
Nr Kat. I-30;
117. [Henry Ford], Międzynarodowy Żyd [: najważniejsze zagadnienia wszechświatowe, tłum. A. Szottowa, wyd. 1923], Nr Kat. I-96;
203. K. Seubin, Der Marsch ins Grossdeutschland, Nr Kat. 4183;
206. K[arl] Lück, Marsch der Deutschen in Polen, [wyd. 1940], Nr Kat. II-4095;
302. Der Deutsche in Osten (36 egz.);
351. L[eon] Pyżalski, Wrogowie Ludu [: prawdziwi i mniemani, wyd. 1938], Nr
Kat. I-3066;
361. [Tadeusz] Hołówko, Przez kraj czerwonego caratu, [wyd. 1931], Nr Kat.
I-951;
460. E[rich] Keyser, [Die] Geschichte des deutschen Weichsellandes, [Leipzig
1939], Nr Kat. II-7877;
502. [Zbigniew] Krasnowski, Socjalizm, komunizm, anarchizm, [wyd. 1936], Nr
Kat. II-5129;
238
Witold KONOPKA
543. E. S. Eudoxtus, Demoni nad Europą [: bolszewizm demoniczną potęgą,
wyd. 1926], br. nr;
633. [Joseph] Geobbels, Das Eherne Herz, [wyd 1943], Nr Kat. II-3033;
646. Ernst von Hippel, Der Bolschewismus und seine Überwindung, [wyd. 1953],
Nr Kat. 2936;
653. Ks. St[anisław] Trzeciak, Mesjanizm a kwestia żydowska, [Warszawa 1934],
Nr Kat. II-5393;
800. Kampf gegen die Sowjets, [wyd. 1943], Nr Kat. II-2622;
836. W[olfgang] Mund, Die GPU. [: Angriff auf das Abendland, wyd. 1942], Nr
Kat. II-3053;
894. Jan Kucharzewski, Lata Przełomu, Nr Kat. II-1865/3;
895. Tenże, Wyzwolenie ludów, [Warszawa 1931], Nr Kat. II-1865/4;
896–7. Tenże, Od białego caratu do czerwonego, Nr Kat. II-1865/1-2;
898. Tenże, Terroryści, [wyd. 1931], Nr Kat. II-1865/5;
1194. [Bernd Wehner], Die polnischen Greueltaten [: Kriminalpolizeiliche Ermittlungsergebnisse, wyd. 1942]39, Nr Kat. II-344;
1217. J[oseph] Grabler, Mit Bomben über Polen, [wyd. 1940], Nr Kat. I-1008;
1233. Ks. St[anisław] Trzeciak, Talmud o gojach a kwestia żydowska w Polsce,
[Warszawa 1939], Nr Kat. II-9444;
1240. [Włodzimierz] Sołowiew, Krótka powieść o antychryście, [Poznań 1924],
Nr Kat. II-9470;
1243. J[erzy] Bandrowski, Czerwona rakieta, [wyd. 1921], br. nr i wiele innych.
Nie ulega wątpliwości, że żadne względy dydaktyczne nie mogą usprawiedliwić
przechowywania tego rodzaju książek (i wielu innych tego rodzaju książek) w bibliotece niższego seminarium duchownego.
W piśmie skierowanym do Ministra Spraw Wewnętrznych OO. Redemptoryści
mówią o książkach skonfiskowanych i usiłują udowodnić bezzasadność konfiskaty
niektórych pozycji. Zarzut ten jest o tyle słuszny, że ekipa kontrolująca, zatrzymując do dokładniejszego przejrzenia 1303 pozycje, użyła na wykazie tych książek (pozostawiony łącznie z protokołem w bibliotece) niewłaściwego określenia:
„Książki skonfiskowane”. Jak wyjaśnił jednak Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, książki te nie uległy konfiskacie, a tylko zostały zatrzymane do
dokładniejszego obejrzenia.
Wszystkie książki zatrzymane, które nie budzą żadnych zastrzeżeń ze względów
politycznych i społecznych, a m.in. i te, które wymienione zostały w piśmie zarządu Niższego Seminarium Duchownego OO. Redemptorystów w Toruniu, zostaną
zwrócone bibliotekom. Akcja zwrotu książek zatrzymanych do przejrzenia (jest ich
ogółem ok. 12 tys.) została już zakończona odnośnie do bibliotek na terenie m. War39 Być może chodzi również o książkę: H. SCHADEWALDT, Die polnischen greueltaten an den volksdeutschen
in Polen, Berlin 1940.
239
szawy, woj. warszawskiego i woj. zielonogórskiego. Odnośnie do innych bibliotek,
akcja dokładnego analizowania książek zatrzymanych do przejrzenia jest systematycznie prowadzona przez Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk
łącznie z Urzędem do spraw Wyznań i po jej zakończeniu książki nie budzące zastrzeżeń zostaną zwrócone.
OO. Redemptoryści powołują się w tym piśmie na to, że wiele książek otrzymali
od Uniwersytetu Wrocławskiego oraz od władz miejskich w Toruniu. W sprawie
tej Urząd do spraw Wyznań wysłał odpowiednie pisma, by poinformować się, czy
i jakie oraz na jakiej podstawie instytucje państwowe przekazywały książki do prywatnej biblioteki OO. Redemptorystów w Toruniu.
3. List redemptorysty toruńskiego, ks. Józefa Jarosza, skierowany
do Urzędu do spraw Wyznań w Warszawie z 26 V 1961 r.
w sprawie pochodzenia księgozbioru biblioteki
Niższego Seminarium Duchownego w Toruniu
54/84, k. 97–98.
Ks. Józef Jarosz
Rektor Niższego Seminarium
Duchownego OO. Redemptorystów
w Toruniu
ul. św. Józefa nr 23/35
Toruń, dnia 26 maja 1961 r.
Urząd do spraw Wyznań
w Warszawie
Do sprawy: za nr VIII. 6/28/61 z dnia 3 stycznia 1961 r.
W uprzejmej odpowiedzi na cenne pismo Urzędu ds. Wyznań za powyższym
numerem i datą pragnę na wstępie usprawiedliwić zwłokę w jego merytorycznym
załatwieniu, a mianowicie:
1. Pismo datowane 3.I. br. otrzymałem dopiero w dniu 8 lutego 1961 roku, co
stwierdza odcisk datownika pocztowego na załączonej kopercie.
2. Sprawa wymagała przeprowadzenia wymiennej korespondencji z osobami zamieszkałymi poza Toruniem, co pociągnęło za sobą sporo czasu.
Tyle co do strony formalnej tego zagadnienia.
Jeśli chodzi o meritum żądanych wyjaśnień, to sprawa ta miała następujący przebieg:
1. Biblioteka Niższego Seminarium Duchownego miała i ma charakter ściśle naukowy – zwłaszcza historyczny – i dlatego były tam gromadzone książki, które
przede wszystkim odpowiadały temu celowi.
240
Witold KONOPKA
2. Natomiast literatura propagandowa przy rewizji tutejszej biblioteki była jedynie zmagazynowana i, zgodnie z zaleceniem Przełożonego Prowincjonalnego Zgromadzenia, miała być usunięta, co miało nastąpić przy katalogowaniu i porządkowaniu biblioteki w odpowiednim czasie i pomieszczeniu. Bowiem dotychczasowe
pomieszczenie było pomieszczeniem tymczasowym i przejściowym.
3. Źródła pochodzenia książek prohitlerowskich:
a. Władze miejskie (trudno podać nazwiska, gdyż było to początkowe stadium
organizacji władz miejskich) stanowiły Wojskowe Władze Radzieckie. One to przekazały nam nasz gmach klasztorny i One również przekazały nam – w czasie od
m-ca marca do maja 1945 r. część tych książek. Z jakiego ośrodka biblioteki miejskiej – bo takich ośrodków wg wypowiedzi miejscowych obywateli było w tym
czasie kilka w Toruniu – nie jest wiadomym, gdyż ani piszący, ani też inni członkowie n/klasztoru nie byli wówczas w Toruniu.
b. Sprawą rewindykacji gmachu i urządzenia klasztoru z Niższym Seminarium
Duchownym włącznie zajmował się podówczas Ks. Józef Sochacki, który zmarł
w Warszawie w 1957 roku.
c. Część tych książek była podobno w n/klasztorze, gdyż tam podczas okupacji
kwaterował sztab z oddziałem wojsk niemieckich.
d. Były również wypadki, że ludzie i żołnierze radzieccy przywozili te i inne
książki do na nowo organizującego się klasztoru.
Informacje te zaczerpnięte są z opowiadań świadków i nieżyjącego ks. Sochackiego.
4. Książki z biblioteki uniwersyteckiej we Wrocławiu.
W wyrażeniu „sporo wreszcie książek otrzymaliśmy z Biblioteki Uniwersyteckiej
we Wrocławiu” nie należy rozumieć książek propagandowych z zakresu hitlerowskiej okupacji, lecz książki ściśle historyczne, zwłaszcza z historii Śląska. Książki
te otrzymaliśmy w drodze wymiany przeprowadzanej z w/w biblioteką przez twórcę i organizatora n/biblioteki w czasach przedwojennych Ks. Władysława Szołdrskiego, przebywającego we Wrocławiu od pierwszych lat powojennych.
Na fakt tej wymiany wskazuje tak pismo Dyrektora Biblioteki uniwersyteckiej
we Wrocławiu Prof. Dr. Antoniego Knota za L. B-32/206/60/6L z dnia 16.III.1961
roku, jak również oświadczenie Ks. Władysława Szołdrskiego z Wrocławia z dnia
28 marca 1961 r.
Odpisy tych 2 pism załączamy do wglądu.
Reasumując, pragnę dodać, że wymiany książek z biblioteką uniwersytecką we
Wrocławiu nie przeprowadziliśmy bezpośrednio, lecz za pośrednictwem Ks. Władysława Szołdrskiego, członka n/klasztoru we Wrocławiu i On na własną rękę wymianę tę uskuteczniał.
W końcu nie od rzeczy będzie, jeśli nadmienię, że n/biblioteka posiada ponad
30.000 tomów, których skatalogowanie w całości było niemożliwe, tak ze względów technicznych, jako też i pomieszczeniowych.
241
W przekonaniu, że powyższe wyjaśnienia będą dostatecznym materiałem dla
oceny naszego pisma z dnia 31 sierpnia 1960 roku, przez Urząd ds. Wyznań, pozostaję
z poważaniem
Ks. Józef Jarosz
2 załączniki
Witold KONOPKA
Inspections and confiscations of monastic book collections
in Poland after World War II as exemplified by the action taken
by the Communist authorities towards monastic libraries in Toruń
in August 1960
Summary
Drawing on numerous documents found in the State Archive in Bydgoszcz, the Bydgoszcz
branch of the Institute of National Remembrance, and the Archives of Modern Records in Warsaw, the author examines a nationwide campaign of inspections carried out in monastic libraries
in 22–24 August 1960, focusing on Toruń as an example. The campaign, conducted by the Communist authorities, affected 67 book collections (26 libraries of diocesan seminaries, 38 seminary
libraries of various religious orders, as well as 3 libraries belonging to other Church institutions).
The process is exemplified by the fate of the Toruń libraries belonging to the Society of Jesus and
the Minor Seminary run by Redemptorist Fathers. The present paper, referring to the nationwide
scope of the inspections, describes the assumptions of the campaign, its course, and its aftermath.
Spis ilustracji
1.
2.
3.
4.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Marta CZYŻAK
KLEMENS Z RADYMNA, Sermones de tempore, oprawa, Biblioteka UMK, rkps 99/I.
Fot. P. KUREK • s. 157
KLEMENS Z RADYMNA, Sermones de sanctis, nota proweniencyjna na k. 10v, Biblioteka UMK, rkps 98/I. Fot. P. KUREK • s. 157
Zbiór traktatów medycznych, wewnętrzna strona okładki i karta 1, stan przed konserwacją, Biblioteka UMK, rkps 12/II. Fot. P. KUREK • s. 160
Zbiór traktatów medycznych, k. 1v–2, stan po konserwacji, Biblioteka UMK, rkps
12/II. Fot. P. KUREK • s. 160
Dwie podominikańskie figury gotyckie w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu
i ich wota. Przyczynek do badań nad trwałością funkcji obrazów religijnych
po kasatach klasztornych
Tzw. Czarny Krucyfiks w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu (przeniesiony z kościoła dominikanów), koniec XIV w., stan obecny. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 171
Tzw. Czarny Krucyfiks w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu, stan obecny, fragment
– głowa z nowożytną koroną. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 172
– srebrna aplikacja przy ranie w boku. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 173
– srebrna aplikacja przy ranie w prawej stopie. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 173
Tzw. Czarny Krucyfiks w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu, stan obecny, fragmenty –
pozostałości tekstylnego perizonium wokół bioder rzeźby. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 178
Rokokowy ołtarz Krzyża Świętego w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu, stan obecny. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 180
Tzw. Czarny Krucyfiks w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu, stan z 1929 r. Fot. za:
M. SYDOW, Toruń, jego dzieje i zabytki z ilustracjami, Toruń 1929, s. 107 • s. 180
Tzw. Czarny Krucyfiks w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu, stan z lat 80. XX w.
Fot. W. GÓRSKI (Fototeka Złotnictwa IZiK UMK w Toruniu) • s. 181
244
Spis ilustracji
9. Plakieta wotywna – noga, Karol MAGIERSKI, 1786 (?), stan z lat 70./80. XX w.
Fot. E. MARCJANIK (Fototeka Złotnictwa IZiK UMK w Toruniu) • s. 182
10. Plakieta wotywna – nogi, Józef STANISZEWSKI, koniec XVIII w., stan z lat 70./80.
XX w.; skradziona w 1994 r. Fot. M. ŻAK (Fototeka Złotnictwa IZiK UMK w Toruniu) • s. 182
11. Plakieta wotywna – ręka, druga połowa XVIII w., stan z lat 70./80. XX w.; skradziona w 1994 r. Fot. R. NOWINA-KONOPKA (Fototeka Złotnictwa IZiK UMK
w Toruniu) • s. 183
12. Plakieta wotywna – niemowlę w zawijaku, druga połowa XVIII w., stan z lat
70./80. XX w.; skradziona w 1994 r. Fot. E. MARCJANIK (Fototeka Złotnictwa IZiK
UMK w Toruniu) • s. 183
13. Ołtarz bractwa Matki Bożej Różańcowej w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu
(przeniesiony z kościoła dominikanów), około 1750 r., stan obecny. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 184
14. Madonna z Dzieciątkiem w ołtarzu Bractwa Różańcowego w kościele pw. św. Jakuba
w Toruniu, około 1500 r., stan obecny. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 185
15. Madonna z Dzieciątkiem w ołtarzu Bractwa Różańcowego w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu, stan z początku XX w. Fot. za: A. FRIDRICH, Historie cudownych
obrazów Najświętszej Maryi Panny w Polsce, t. 1, Kraków 1903 (reprint: 2008),
s. 339 • s. 187
16. Plakieta wotywna – niemowlę w zawijaku, druga połowa XVIII w., stan obecny –
ołtarz Matki Bożej Różańcowej. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 190
17. Plakieta wotywna – serce, druga połowa XVIII w., stan obecny – ołtarz Matki
Bożej Różańcowej. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 190
18. Plakieta wotywna – klęcząca dama, Jan LETYŃSKI, druga połowa XVIII w., stan
obecny – ołtarz Matki Bożej Różańcowej. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 191
19. Plakieta wotywna – donator przy krzyżu, druga połowa XVIII w., stan obecny –
ołtarz Matki Bożej Różańcowej. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 191
20. Plakieta wotywna – serce z chrystogramem, koniec XVIII w., stan obecny – ołtarz
Matki Bożej Różańcowej. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 192
21. Grupa plakiet wotywnych w kształcie serca, połowa XX w. (?), stan obecny, pochodzą z ołtarza Krzyża Świętego, przeniesione do ołtarza Matki Bożej Różańcowej. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 192
22. Wotum – ryngraf, na awersie Matka Boska Częstochowska, na rewersie inskrypcja, 1939 r., stan obecny, pochodzi z ołtarza Krzyża Świętego, przeniesione do
ołtarza Matki Bożej Różańcowej. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 193
Spis map
Rafał KUBICKI
Akta rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz Nadprezydium Prowincji Prusy
Zachodnie dotyczące kasat klasztorów przeprowadzonych
w pierwszej połowie XIX w.
1. Klasztory w prowincji Prusy Zachodnie w pierwszej połowie XIX w., oprac i rys.
R. KUBICKI • s. 16
Bibliografia
Źródła archiwalne
Archiwum Akt Nowych w Warszawie
Urząd do Spraw Wewnętrznych, sygn. 54/84, 125/386.
Archiwum Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
Spis nr 1/240, 1/276.
Sygn. rps 12/II, 55/IV, 98/I, 99/I, 100/I.
Archiwum Diecezjalne w Pelplinie
Monast[erii] Tor[unienses], dom[inicanes] 1, 2, 3, 3a.
Wikariusz Generalny Kurii Biskupiej Chełmińskiej w Pelplinie do Ministerstwa Spraw
Wewnętrznych, 4 VII 1963 r., teczka b.p.
Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek od Pokuty i Miłości Chrześcijańskiej do PWRN Wydział do Spraw Wyznań w Bydgoszczy, teczka.
Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego à Paulo, teczka.
Archiwum Domu Generalnego Zgromadzenia Sióstr Pasterek
od Opatrzności Bożej w Jabłonowie Pomorskim
Kronika Nowicjatu Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Boskiej, sygn. MK
116/4.
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy
Klasztor augustianów w Chojnicach, zesp. nr 433.
Klasztor cystersów w Koronowie, zesp. nr 437.
Klasztor bernardynów w Nowem, zesp. nr 445.
Klasztor paulinów w Topolnie, zesp. nr 450.
Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Bydgoszczy, sygn. 51/
XV/6, t. 2.
Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Bydgoszczy, sygn. 53.
Urząd Wojewódzki w Bydgoszczy, sygn. 163.
248
Bibliografia
Archiwum Państwowe w Elblągu z siedzibą w Malborku
Sygn. 59/3–11.
Archiwum Państwowe w Gdańsku1
Sygn. 6/98, 6/831, 6/832, 6/844–846, 6/859, 6/860, 6/869–873, 6/902, 6/1304, 8/861,
8/2683, 9/691, 9/1050, 9/1056–1058, 10/68, 10/334, 10/1798, 10/1799, 10/2148,
10/2151, 10/2158, 10/2393, 10/2552, 10/2587, 10/2681–2689, 10/2774–2777, 10/
2943–2956, 10/3109–3112, 10/3293–3306, 10/3341, 10/3424, 10/3512–3525, 10/
3602–3641, 10/3661–3666, 10/3831–3834, 10/4009–4035, 10/4086, 10/4162–4167,
10/4228–4232, 10/4383–4386, 10/4444, 10/4533, 10/4536–4539, 10/4608–4612,
10/4619, 10/4703–4711, 10/4713–4728, 10/4771–4781, 10/4987a–b, 10/5059–5062,
10/5078, 10/5734, 10/8438, 10/8674, 280/320–322.
Sygn. 6/814, 6/815, 6/819–823, 6/829, 6/830, 6/833–836, 6/836a, 6/837–843, 6/847–
851, 6/851a–b, 6/852–858, 6/862–868, 6/874–883, 6/905, 6/906, 6/1026, 6/1250,
6/1251, 6/1298 (wszystkie akta zaginione).
Archiwum Państwowe w Toruniu
Akta klasztorów toruńskich – grupa zespołów z lat 1232–1834, zespoły: Klasztor cysterek-benedyktynek; Klasztor dominikanów, sygn. 42–47; Klasztor franciszkanów-bernardynów.
Akta kościołów i parafii diecezji chełmińskiej, 1380–1939, zesp. nr 265: Kościół św.
Mikołaja w Toruniu, 1821–1832, sygn. 1–2.
Akta miasta Chełmna, 1480–1939, zesp. nr 92, sygn. 412a.
Akta miasta Chełmży, 1524–1945, 1948, zesp. nr 94, sygn. 1023.
Akta miasta Podgórza i cechów podgórskich, 1555–1938, zesp. nr 99, sygn. 639, 642–
645.
Akta miasta Torunia, 1793–1919, zesp. nr 1, sygn. 4567–4585, 4587.
Ewangelicka Gmina Wyznaniowa w Chełmnie, 1769 i 1779–1939, zesp. nr 282, sygn.
602–606.
Państwowe Gimnazjum Męskie w Chełmnie, 1832 i 1837–1939, zesp. nr 216, sygn. 54,
95–97.
Archiwum Prowincji Chełmińsko-Poznańskiej
Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo
Sygn. Kępa 47.4.53.
Archiwum Prowincji Wielkopolsko-Mazowieckiej
Towarzystwa Jezusowego w Warszawie
Diariusz zakonny za lata 1945–1968.
1 W bibliografii pominięto akta wymienione w inwentarzu zespołu Rejencja w Kwidzynie, których nie ma
obecnie w Archiwum Państwowym w Gdańsku i Archiwum Państwowym w Elblągu. Miały one następujące sygnatury: 181/179, 181/4768, 181/5265, 181/5270, 181/5409, 181/5423, 181/6647, 181/6553–6557,
181/6665–6667, 181/7323, 181/7540, 181/7543.
249
Bibliografia
Archiwum Prowincji Zgromadzenia Sióstr św. Elżbiety
Karta domu i placówki zakonnej – Toruń, ul. Batorego 17/19 (dawniej Przedzamcze
6/8).
Karta domu i placówki zakonnej, Toruń ul. Sienkiewicza 42, Miejski Dom Starców.
Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz Berlin
I. HA, Rep. 76, Kultusministerium, IV Sekt. 3, Tit., Nr. XIII, Nr. 22; Westpreussen,
Abteilung XIII, Nr. 7, 8.
II. HA, Abt. 9, Sect. XI, Nr. 6.
XIV. HA, Rep. 180/2066, 180/3738, 180/3742, 180/5100, 181, 374.
Instytut Pamięci Narodowej, Delegatura w Bydgoszczy
Sygn. 069/1222, t. 7, 12; 069/1239; 069/1257, t. 1.
Źródła drukowane
Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae Regiae et Universitatis Regimontanae, fasc. I: Codices ad iurisprudentiam pertinentes accedit descriptio codicum iuris
qui Reginonti in archivo regio et in bibliotheca urbica atque Wallenrodtiana asservantus, digessit et descripsit Aemilius Iulius Hugo STEFFENHAGEN, fasc. II: Codices
historici digessit et descripsit, suppl. fasc. i adiecit Aemilius Iulius Hugo STEFFENHAGEN, praef. est Carolus HOPFIUS, Königsberg: Apud Schubert et Seidel; Bibliopolas
Universitatis, 1861, 1867–1872.
CIESIELSKA Karola, Inwentarze kościoła Najświętszej Marii Panny i klasztoru bernardynów w Toruniu z lat 1678–1821, „Zapiski Historyczne”, 47, 1982, 4, s. 201–226.
CIESIELSKA Karola, Inwentarze kościoła św. Jakuba i klasztoru benedyktynek w Toruniu
z lat 1747 i 1817, „Zapiski Historyczne”, 52, 1987, 3, s. 121–134.
CIESIELSKA Karola, Inwentarze kościoła św. Mikołaja i klasztoru dominikanów w Toruniu z lat 1817 i 1831, „Zapiski Historyczne”, 48, 1983, 3, s. 185–199.
CIESIELSKA Karola, Inwentarze kościoła Świętych Piotra i Pawła oraz klasztoru reformatów na Podgórzu z lat 1817 i 1834, „Rocznik Toruński”, 24, 1997, s. 201–225.
Das Totenbuch des St. Brigittenklosters zu Danzig, wyd. Romuald FRYDRYCHOWICZ,
„Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins”, 54, 1912, s. 189–222.
Die Protokolle des Preußischen Staatsministeriums, wyd. Christina von RATHGEBER,
t. 2: 6. Januar 1830 bis 2. Juni 1840 (Acta Borussica, NF, 1), Hildesheim-Zürich-New York: Olms-Weidmann, 2004.
Edikt über die Einziehung sämmtlicher geistlicher Güter in der Monarchie vom 30.
Oktober 1810, [w:] Gesetzsammlung für die Königlich-Preußischen Staaten, Berlin
1810, nr 2.4, s. 32.
Geschichte Thorns aus Urkunden, Dokumenten und Handschriften, oprac. Julius E.
WERNICKE, t. 2: Die Jahre 1531–1840 umfassed, Thorn: Commission bei Ernst Lambeck, 1842.
250
Bibliografia
Gesetzsammlung für die Königlich-Preußischen Staaten, Berlin 1810.
Inwentarz kościoła NMP i budynków klasztornych spisany przy przejmowaniu ich przez
bernardynów w 1724 roku, wyd. Bogusław DYBAŚ, [w:] Miscellanea źródłowe do
historii kultury i sztuki Torunia, wyd. Bogusław DYBAŚ, Marek FARBISZEWSKI (Źródła
i Materiały do Dziejów Sztuki Polskiej, 22), Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1989, s. 163–170.
KANTAK Kamil, Kronika Bernardynów toruńskich, „Roczniki Towarzystwa Naukowego
w Toruniu”, 32, 1925, s. 103–134.
Kościół w PRL. Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945–1989, wyd.
Peter RAINA, t. 2: Lata 1960–1974, Poznań: Wydawnictwo „W drodze”, 1995.
LEHMANN Max, Preussen und die katholische Kirche seit 1640. Nach den Acten des
Geheimen Staatsarchives (Publicationen aus den K[öniglich] Preußischen Staatsarchiven, 18, 24, 53, 56, 76, 77), Leipzig: Hirzel: t. 4: Von 1758 bis 1775, 1883; t. 5:
Von 1776 bis 1785, 1885; t. 6: Von 1786 bis 1792, 1893; t. 7: Von 1793 bis 1797; t. 8:
Von 1797 bis 1803; t. 9: Von 1803 bis 1807, 1902.
List Episkopatu do pełnomocnika Rządu do Spraw Stosunków z Kościołem J. Sztachelskiego w sprawie kontroli bibliotek seminaryjnych przez władze państwowe,
Warszawa, 8 września 1960 r., [w:] Kościół w PRL. Kościół katolicki a państwo
w świetle dokumentów 1945–1989, wyd. Peter RAINA, t. 2: Lata 1960–1974, Poznań:
Wydawnictwo „W drodze”, 1995, s. 20–22.
Miscellanea źródłowe do historii kultury i sztuki Torunia, wyd. Bogusław DYBAŚ, Marek
FARBISZEWSKI (Źródła i Materiały do Dziejów Sztuki Polskiej, 22), Wrocław: Zakład
Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1989.
Preussen und die katholische Kirche von 1740 bis 1861, wyd. Berthold ALTANER
(Schöninghs Sammlung kirchengeschichtlicher Quellen und Darstellungen, 19), Paderborn: Schöningh, 1926.
Programm des Königlichen Gymnasiums in Conitz: Schuljahr 1874–75, wyd. Hermann
DEITERS, Conitz: Druckerei von F.W. Gebauer, 1875.
Opracowania
Akta klasztorów toruńskich – grupa zespołów z lat 1232–1834, mps przechowywany
w Archiwum Państwowym w Toruniu.
ALABRUDZIŃSKA Elżbieta, Stosunki religijne w Toruniu (1815–1914), [w:] Marian BISKUP
(red.), Historia Torunia, t. 3, cz. 1: W czasach zaboru pruskiego (1793–1920), Toruń: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego, 2003, s. 390–419.
ANIOŁKOWSKA Inez, Dawne wota srebrne z toruńskich kościołów, praca dyplomowa
na kierunku Ochrona Dóbr Kultury, napisana pod kierunkiem Michała Woźniaka,
Toruń 2011 (mps w archiwum Zakładu Muzealnictwa Instytutu Zabytkoznawstwa
i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu).
Bibliografia
251
Archiwum Państwowe w Elblągu z siedzibą w Malborku. Informator o zasobie archiwalnym, oprac. Arkadiusz WEŁNIAK, Warszawa: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych; Archiwum Państwowe w Elblągu z siedzibą w Malborku, 2003.
Archiwum Państwowe w Gdańsku. Przewodnik po zasobie do 1945 roku, oprac. Czesław BIERNAT, Warszawa-Łódź: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992.
BÄR Max, Die Behördenverfassung in Westpreußen seit der Ordenszeit (Sonderschriften
des Vereins für Familienforschung in Ost- und Westpreußen e.V., 62), Danzig: Kafemann, 1912.
BÄR Max, Westpreussen unter Friedrich dem Grossen, t. 2: Quellen (Publikationen aus
den k. preußischen Staatsarchiven, 84), Leipzig: S. Hirzel, 1909.
BAUMGART Peter, Die Säkularisationspläne König Friedrichs II. von Preußen, [w:]
Joachim KÖHLER (red.), Säkularisationen in Ostmitteleuropa. Zur Klärung der Verhältnisses von geistlicher und weltlicher Macht im Mittelalter, von Kirche und Staat
in der Neuzeit (Forschungen und Quellen zur Kirchen- und Kulturgeschichte Ostdeutschlands, 19), Köln-Wien: Böhlau, 1984, s. 62–67.
BIEŃKOWSKA Barbara (red.), Książka rękopiśmienna XV–XVII w. (Z Badań nad Polskimi
Księgozbiorami Historycznymi, 4), Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1980.
BIEŃKOWSKA Barbara (red.), Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi, t. 9,
Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 1986.
BIERNAT Czesław, Spór archiwalny polsko-gdańsko-niemiecki w okresie międzywojennym, 1919–1939, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1969.
BISKUP Marian (red.), Dzieje Chełmna. Zarys monograficzny, Warszawa: Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, 19872 (wyd. 1: 1968).
BISKUP Marian (red.), Historia Torunia, t. 2, cz. 2: W czasach renesansu, reformacji
i wczesnego baroku (1548–1660), Toruń: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego,
1994.
BISKUP Marian (red.), Historia Torunia, t. 2, cz. 3: Jerzy DYGDAŁA, Stanisław SALMONOWICZ, Jerzy WOJTOWICZ, Między barokiem i oświeceniem (1660–1793), Toruń: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego, 1996.
BISKUP Marian. (red.), Historia Torunia, t. 3, cz. 1: W czasach zaboru pruskiego (1793–
1920), Toruń: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego, 2003.
BISKUP Marian (red.), Toruń i miasta Ziemi Chełmińskiej na rysunkach Jerzego Fryderyka Steinera z pierwszej połowy XVIII wieku (tzw. Album Steinera), Toruń: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego, 1998.
BŁASZCZYK Tomasz, Zakony na Śląsku w dobie Kulturkampfu (Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu. Rozprawy Naukowe, 54), Wrocław: Papieski Wydział Teologiczny, 2004.
BŁAŻEJEWSKA Anna, PILECKA Elżbieta, Sztuka średniowieczna, [w:] Dzieje sztuki Torunia, Toruń: Muzeum Okręgowe, 2009, s. 15–183.
252
Bibliografia
BORKOWSKA Małgorzata, Leksykon zakonnic polskich epoki przedrozbiorowej, t. 1: Polska Zachodnia i Północna, Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2004.
BORKOWSKA Małgorzata, Słownik mniszek benedyktyńskich w Polsce, Tyniec: Opactwo
Benedyktynów, 1989.
BORKOWSKA Małgorzata, Zakony żeńskie w Polsce w epoce nowożytnej (Dzieje Chrześcijaństwa Polski i Rzeczypospolitej Obojga Narodów, 2: Wiek XVI–XVIII, 8), Lublin: Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 2010.
BOROWSKI Franciszek Tadeusz, Dekret kasacyjny z roku 1819 i jego wykonanie w stosunku do zakonów diecezji sandomierskiej, „Studia Sandomierskie”, 18, 2011, 1,
s. 7–162.
CHRZANOWSKI Tadeusz, KORNECKI Marian, Wota srebrne. Z badań nad sztuką sarmatyzmu w Polsce, „Biuletyn Historii Sztuki”, 32, 1970, 2, s. 209–214.
CHRZANOWSKI Tadeusz, KORNECKI Marian, Złotnictwo toruńskie. Studium o wyrobach cechu toruńskiego od wieku XIV do 1832 roku, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, 1988.
CIEMNOŁOŃSKI Janusz, PASIERB Janusz St., Pelplin (Pomorze w Zabytkach Sztuki), Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1973.
CIESIELSKA Karola, Dawne inwentarze Archiwum Miasta Torunia, „Archeion”, 87, 1990,
s. 71–99.
CIESIELSKA Karola, Ustrój i organizacja władz i kancelarii miasta Torunia w latach
1793–1919, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1972.
CIESIELSKA Karola, Wstęp, [w:] Akta klasztorów toruńskich – grupa zespołów z lat 1232–
1834, mps przechowywany w Archiwum Państwowym w Toruniu.
CIESIELSKA Karola, Zarys dziejów archiwum toruńskiego, „Zapiski Historyczne”, 43,
1978, 4, s. 7–42.
CZAJA Roman, TANDECKI Janusz (red.), Studia nad dziejami miast i mieszczaństwa w średniowieczu. Studia ofiarowane Profesorowi Antoniemu Czacharowskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej (Studia Polonica
Historiae Urbanae, 2), Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika,
1996.
CZAPLEWSKI Paweł, Kartuzja kaszubska [do dr. przygotowała Alina SZAFRANOWA],
Gdańsk: Gdańskie Towarzystwo Naukowe, 1966.
CZAPLEWSKI Paweł, Majątki duchowne sekularyzowane po r. 1772 w obrębie województwa pomorskiego i W. M. Gdańska, „Rocznik Gdański”, 7–8, 1933–1934, s. 383–
415.
CZAPLIŃSKI Władysław, GALOS Adam, KORTA Wacław, Historia Niemiec, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1981.
CZWOŁEK Arkadiusz, Restrykcje władz PRL wobec Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia
Św. Wincentego à Paulo w diecezji chełmińskiej w latach czterdziestych, pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX w., [w:] Wojciech POLAK, Waldemar ROZYNKOWSKI, Michał
BIAŁKOWSKI, Jakub KUFEL (red.), Kościół w obliczu totalitaryzmów. Zbiór studiów
Bibliografia
253
dla uczczenia XXV rocznicy męczeńskiej śmierci księdza Jerzego Popiełuszki. Toruń
16–17 X 2009 r., Toruń-Gdańsk: Oficyna Wydawnicza „Finna”, 2010, s. 540–581.
CZYŻAK Marta, WAGNER Arkadiusz, Odnaleziony modlitewnik biskupa chełmińskiego
Wikbolda Dobilsteina, „Zapiski Historyczne”, 78, 2013, 2, s. 99 [285]–116 [302].
DANIELEWICZ Jerzy (red.), Dzieje Grudziądza. Praca zbiorowa, t. 1: Do roku 1920, Grudziądz: Grudziądzkie Towarzystwo Kultury, 1992.
DEKAŃSKI Dariusz A., GOŁEMBNIK Andrzej, GRUBKA Marek (red.), Dominikanie. Gdańsk
– Polska – Europa. Materiały z konferencji międzynarodowej pt. „Gdańskie i europejskie dziedzictwo – zakon Dominikanów w dziejach Gdańska” zorganizowanej przez Klasztor OO. Dominikanów w Gdańsku, Instytut Historii Uniwersytetu
Gdańskiego, Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego z okazji 775-lecia
powstania klasztoru św. Mikołaja w Gdańsku (9–10 maja 2002), Gdańsk-Pelplin:
Dominikańskie Centrum św. Jacka; Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „Bernardinum”, 2003.
DEKAŃSKI Dariusz A., GRENZ Bernard A., SŁYSZEWSKA Alicja, WYRWA Andrzej M. (red.),
Kulturotwórcza rola cystersów na Kociewiu. Pelplin – 725 rocznica powstania opactwa cysterskiego. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej w Pelplinie w dniach
21–23 września 2001 r. przez Starostwo Powiatowe w Tczewie, Instytut Historii Uniwersytetu Gdańskiego oraz Zespół do badań nad historią i kulturą cystersów w Polsce Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, Pelplin-Tczew: Wydawnictwo
Diecezji Pelplińskiej „Bernardinum”; Starostwo Powiatowe [w Tczewie], 2002.
DERWICH Marek (red.), Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga
Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie, t. 2: Kasaty na
Śląsku Pruskim i na ziemiach zaboru pruskiego (Opera ad Historiam Monasticam
Spectantia, curavit Marcus DERWICH, Series I: Colloquia, 8/II), Wrocław: Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii, 2014.
Diecezja chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny, Pelplin: Kurja Biskupia, 1928.
DOBRSKA Czesława Gaudiosa, „Akcja »X2«” w Domu Nowicjatu Zgromadzenia Sióstr
Pasterek od Opatrzności Bożej w Dębowej Łące powiat Wąbrzeźno (mps w Archiwum Domu Generalnego Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej w Jabłonowie Pomorskim).
DOMASŁOWSKI Jerzy, Wyposażenie wnętrza, [w:] Liliana KRANTZ-DOMASŁOWSKA, Jerzy
DOMASŁOWSKI, Kościół św. Jakuba w Toruniu (Towarzystwo Naukowe w Toruniu,
Prace Popularnonaukowe, 67, Zabytki Polski Północnej, 11), Toruń: Wydawnictwo
Towarzystwa Naukowego, 2001, s. 69–137.
DOMASŁOWSKI Jerzy, JARZEWICZ Jarosław, Kościół Najświętszej Marii Panny w Toruniu
(Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Prace Popularnonaukowe, 65, Zabytki Polski
Północnej, 10), Toruń: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego, 1998.
DOMASŁOWSKI Jerzy, KARŁOWSKA-KAMZOWA Alicja, LABUDA Adam S., Malarstwo gotyckie na Pomorzu Wschodnim (Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Prace Komisji Historii Sztuki, 17), Warszawa-Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
1990.
254
Bibliografia
DUDEK Antoni, Państwo i Kościół w Polsce 1945–1970, Kraków: Wydawnictwo PiT,
1995.
DUDEK Antoni, GRYZ Ryszard, Komuniści i Kościół w Polsce (1945–1989), Kraków:
Wydawnictwo Znak, 20062 (wyd. 1: 2006).
DYGDAŁA Jerzy, Toruń w okresie reform Rzeczypospolitej i zagrożenia pruskiego (1764–
1793), [w:] Marian BISKUP (red.), Historia Torunia, t. 2, cz. 3: Jerzy DYGDAŁA, Stanisław SALMONOWICZ, Jerzy WOJTOWICZ, Między barokiem i oświeceniem (1660–1793),
Toruń: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego, 1996, s. 247–298.
DYGDAŁA Jerzy, Źródła do dziejów pierwszego rozbioru Polski w Archiwum Toruńskim,
„Zapiski Historyczne”, 37, 1972, 4, s. 133–150.
DYGDAŁA Jerzy (red.), Brodnica. Siedem wieków miasta, Brodnica: Rada Miejska; Towarzystwo Miłośników Ziemi Michałowskiej, 1998.
Dzieje sztuki Torunia, Toruń: Muzeum Okręgowe, 2009.
Encyklopedia katolicka, t. 9: Kinszasa – Krzymuska, Lublin: Towarzystwo Naukowe
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 2002.
Ex praesenti praeteritum. Księga pamiątkowa jubileuszu 60-lecia Archiwum Państwowego w Elblągu z siedzibą w Malborku, Malbork: Archiwum Państwowe w Elblągu
z siedzibą w Malborku, 2012.
FANKIDEJSKI Jakub, Klasztory żeńskie dyecezyi chełmińskiej, Pelplin: J. N. Roman,
1883.
FANKIDEJSKI Jakub, Obrazy cudowne i miejsca w dzisiejszej diecezji chełmińskiej podług
urzędowych akt kościelnych i miejscowych podań, Pelplin: J. N. Roman, 1880.
FANKIDEJSKI Jakub, Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej diecezji chełmińskiej według urzędowych akt kościelnych, Pelplin: J. N. Roman, 1880.
FIJAŁKOWSKA Barbara, Książki pod kontrolą, „Karta. Kwartalnik Historyczny”, 29, 1999,
s. 128–140.
FIJAŁKOWSKA Barbara, Partia wobec religii i Kościoła w PRL, t. 2, cz. 1: 1956–1963,
Olsztyn: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, 2000.
FRIDRICH Alojzy, Historie cudownych obrazów Najświętszej Maryi Panny w Polsce, t. 1:
Obejmujący obrazy Archidiecezji gnieźnieńsko-poznańskiej, diecezji chełmińskiej
i warmińskiej, Kraków: Nakładem Wydawnictwa Towarzystwa Jezusowego, 1903
(reprint: Kraków 2008).
FRIDRICH Alojzy, Historie obrazów Najświętszej Maryi Panny w diecezji chełmińskiej
i warmińskiej, Pelplin: Wydawnictwo „Pielgrzym”, 1914.
GACH Piotr Paweł, Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773–
1914, Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego,
1984.
GACH Piotr Paweł, Zakony franciszkańskie na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska w latach 1773–1914, [w:] Jerzy KŁOCZOWSKI, Grzegorz HUSZAŁ, Celestyn Stanisław NAPIÓRKOWSKI, Stanisław OLCZAK, Roland PREJS (red.), Franciszkanie w Polsce
Bibliografia
255
XIX wieku (Zakony Franciszkańskie w Polsce, red. Jerzy KŁOCZOWSKI, 3), Niepokalanów: Wydawnictwo Ojców Franciszkanów, 1996, s. 11–56.
GALLING Kurt (red.), Die Religion in Geschichte und Gegenwart. Handwörterbuch für
Theologie und Religionswissenschaft, t. 2: D–G, Tübingen: Mohr, 19583.
GAPSKI Henryk, Bracia Bernardyni w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Przestrzeń zakonna i miejsce w społeczeństwie, [w:] Wiesław F. MURAWIEC, Damian A. MUSKUS
(red.), Pięćset pięćdziesiąt lat obecności oo. Bernardynów w Polsce (1453–2003),
Kalwaria Zebrzydowska: Wydawnictwo „Calvarianum”, 2006, s. 53–70.
GARBER Klaus, KOMOROWSKI Manfred, WALTER Axel E. (red.), Kulturgeschichte Ostpreußens in der frühen Neuzeit (Frühe Neuzeit, 56), Tübingen: Max Niemeyer Verlag, 2001.
GERLIC Henryk, Sekularyzacja górnośląskich kolegiat, [w:] Franciszek WOLNIK (red.),
Sekularyzacja dóbr kościelnych na Górnym Śląsku w 1810 roku. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej w dniu 23 października 2010 r. w Rudach przez
Centrum Formacyjno-Edukacyjne Diecezji Gliwickiej i Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego z okazji 200 rocznicy sekularyzacji dóbr kościelnych na
Śląsku w 1810 roku (Z Dziejów Kultury Chrześcijańskiej na Śląsku, 66), Opole:
Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, 2011,
s. 121–174.
GIERSZEWSKI Stanisław, Naczelne władze Prus Zachodnich (1772–1920). Zmiany administracyjne a sukcesje registratur, „Archeion”, 33, 1960, s. 81–97.
GLEMMA Tadeusz, Biblioteka biskupstwa chełmińskiego w Pelplinie, [w:] Stefan WIERCZYŃSKI (red.), Biblioteki wielkopolskie i pomorskie, Poznań: Komitet Organizacyjny IV Zjazdu Bibljofilów i II Zjazdu Bibljotekarzy Polskich, 1929, s. 289–294.
GLEMMA Tadeusz, Dzieje stosunków kościelnych w Toruniu, [w:] Kazimierz TYMIENIECKI
(red.), Dzieje Torunia. Praca zbiorowa z okazji 700-lecia miasta, Toruń-Poznań: nakładem Zarządu Miejskiego [Torunia]; staraniem Towarzystwa Miłośników Historji
[w Poznaniu], 1933, s. 257–301.
GLEMMA Tadeusz, Stosunki kościelne w Toruniu w stuleciu XVI i XVII na tle dziejów
kościelnych Prus Królewskich (Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, 42),
Toruń: Towarzystwo Naukowe, 1934.
GOLON Mirosław, Okowy stalinizmu i odwilż październikowa (1950–1957), [w:] Krzysztof MIKULSKI (red.), Aleksander CZARNECKI (współudz.), Historia Wąbrzeźna, t. 2,
Wąbrzeźno: Urząd Miejski, 2005, s. 125–200.
GONET Krzysztof, Książki skonfiskowane przez władze PRL w bibliotekach kościelnych
w roku 1960 wracają do właścicieli, „Fides – Biuletyn Bibliotek Kościelnych”, 18–
19, 2004, 1–2, s. 205–208.
GÓRA Barbara, Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie 1828–2000
(Akademia Pedagogiczna im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Prace Monograficzne, 467), Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej im.
Komisji Edukacji Narodowej, 2007.
256
Bibliografia
GRADOWSKI Michał, PIELAS Magdalena, Katalog złotnictwa w zbiorze dokumentacji specjalistycznej Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie,
cz. 1, Warszawa: Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, 2006.
GRĄŻAWSKI Józef, Franciszkanie w Brodnicy nad Drwęcą w latach 1750–1831, [w:]
Kazimierz GRĄŻAWSKI (red.), Szkice brodnickie, t. 2, Brodnica: Towarzystwo Miłośników Ziemi Michałowskiej, 1993, s. 185–217.
GRĄŻAWSKI Kazimierz (red.), Szkice brodnickie, t. 2, Brodnica: Towarzystwo Miłośników Ziemi Michałowskiej, 1993.
GROTEN Manfred, Priorenkolleg und Domkapitel von Köln im Hohen Mittelalter: zur
Geschichte des kölnischen Erzstifts und Herzogtums (Rheinisches Archiv, 109),
Bonn: Röhrscheid, 1980.
GRUDZIŃSKI Kajetan, Kadyny, [w:] Hieronim Eugeniusz WYCZAWSKI (red.), Klasztory
bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, Kalwaria Zebrzydowska:
Wydawnictwo OO. Bernardynów „Calvarianum”, 1985, s. 103–107.
GRZEBIEŃ Ludwik, BIEŚ Andrzej P., DAROWSKI Roman, Dzieje kulturalne jezuitów toruńskich (1596–1996), [w:] Kazimierz MALISZEWSKI, Waldemar ROZYNKOWSKI (red.),
Jezuici w Toruniu, 1596–1996. Materiały konferencji zorganizowanej w Toruniu
17–23 listopada 1996 r. z okazji Jubileuszu 400-lecia przybycia Jezuitów do miasta,
Toruń: Scriptor, 1997, s. 55–83.
HAFTKA Mieczysław, JESIONOWSKI Bernard, Architektura klasztoru dominikanów w Tczewie w świetle badań archeologiczno-architektonicznych, [w:] Dariusz A. DEKAŃSKI,
Andrzej GOŁEMBNIK, Marek GRUBKA (red.), Dominikanie. Gdańsk – Polska – Europa. Materiały z konferencji międzynarodowej pt.: „Gdańskie i europejskie dziedzictwo – zakon Dominikanów w dziejach Gdańska” zorganizowanej przez Klasztor
OO. Dominikanów w Gdańsku, Instytut Historii Uniwersytetu Gdańskiego, Instytut
Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego z okazji 775-lecia powstania klasztoru św.
Mikołaja w Gdańsku (9–10 maja 2002), Gdańsk-Pelplin: Dominikańskie Centrum
św. Jacka; Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „Bernardinum”, 2003, s. 335–342.
HEUER Reinhold, Die Werke der bildenden Kunst und des Kunstgewerbes in Thorn bis
zum Ende des Mittelalters, „Mitteilungen des Coppernicus Vereins für Wissenschaft
und Kunst zu Thorn”, 24, 1916, 2, s. 39–70, 3, s. 73–129.
HINTZE Otto, Preussische Reformbestrebungen vor 1806, „Historische Zeitschrift”, 76,
1896, s. 413–443.
JAGŁA Jowita, Wieczna prośba i dziękczynienie. O symbolicznych relacjach między sacrum i profanum w przedstawieniach wotywnych z obszaru Polski Centralnej, Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2009.
JANISZEWSKA-MINCER Barbara, Grudziądz w latach 1064–1772, [w:] Jerzy DANIELEWICZ
(red.), Dzieje Grudziądza. Praca zbiorowa, t. 1: Do roku 1920, Grudziądz: Grudziądzkie Towarzystwo Kultury, 1992, s. 190–272.
JANSEN-SIEBEN Ria, Repertorium van de Middelnederlandse artes-literatuur, Utrecht:
HES, 1989.
Bibliografia
257
JASIŃSKI Tomasz, Znaczenie toruńskich archiwaliów podominikańskich w Archiwum
Diecezjalnym w Pelplinie podług urzędowych akt i miejscowych podań, „Studia Pelplińskie”, 18, 1987, s. 343–347.
JURKOWLANIEC Grażyna, Epoka nowożytna wobec średniowiecza. Pamiątki przeszłości,
cudowne wizerunki, dzieła sztuki (Monografie Fundacji Nauki Polskiej, Seria Humanistyczna), Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2008.
KACZMAREK Ewa, Dlaczego przeszkadzały? Polityka władz partyjnych i rządowych wobec żeńskich zgromadzeń zakonnych w Polsce w latach 1945–1956, Warszawa: Vizja Press&IT, 2007.
KANTAK Kamil, Bernardyni polscy, t. 1: 1453–1572; t. 2: 1573–1795–1932, Lwów: Prowincja Polska OO. Bernardynów, 1933.
KANTAK Kamil, Sylwetki bernardynów poznańskich. Klemens z Radymna, „Kronika
Miasta Poznania”, 5, 1927, s. 80–95.
KANTAK Kamil, Z kroniki bernardynów toruńskich, „Zapiski Towarzystwa Naukowego
w Toruniu”, 1, 1909, 9, s. 212–217.
KARPOWICZ Mariusz, Uwagi o aplikacjach na obrazy i roli sreber w dawnej Rzeczypospolitej, „Rocznik Historii Sztuki”, 16, 1986, s. 123–158.
Katalog inkunabułów Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu, oprac. Maria STRUTYŃSKA
(Wydawnictwo Jubileuszowe, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu), Toruń:
Wydawnictwo UMK, 1995.
Klasztor za zasiekami, „Wzrastanie. Katolicki Miesięcznik dla Młodzieży”, lipiec–sierpień 2004, s. 17.
KLOSKOWSKI Grzegorz, Brygidianie i brygidki konwentu gdańskiego w dobie potrydenckiej, „Miesięcznik Archidiecezji Gdańskiej”, 52, 2008, 10–12, s. 669–724.
KLOSKOWSKI Grzegorz, Nekrolog dominikanów z Gdańska i Tczewa, „Miesięcznik Archidiecezji Gdańskiej”, 51, 2007, 7–9, s. 395–413.
KLOSKOWSKI Grzegorz, Zakonnicy i zakonnice archidiakonatu pomorskiego w nekrologu
cystersów pelplińskich z XVIII w., „Miesięcznik Archidiecezji Gdańskiej”, 52, 2008,
4–6, s. 322–337.
KLUCZWAJD Katarzyna, Skarby toruńskiej katedry. Wystawa przygotowana przez Muzeum Okręgowe w Toruniu oraz parafię katedralną, marzec–maj 2002, Toruń: Wydawnictwo Diecezji Toruńskiej, 2002.
KLUCZWAJD Katarzyna (red.), Dzieje i skarby kościoła mariackiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków
Sztuki przy współpracy Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu
Mikołaja Kopernika (Toruń, 14–16 kwietnia 2005), Toruń: Towarzystwo Naukowe
Organizacji i Kierownictwa, Stowarzyszenie Wyższej Użyteczności „Dom Organizatora”, 2005.
KLUCZWAJD Katarzyna (red.), Dzieje i skarby kościoła świętojakubskiego w Toruniu.
Materiały z IV Sesji Naukowej Toruńskiego Oddziału Stowarzyszenia Historyków
Sztuki z cyklu „Dzieje i skarby kościołów toruńskich”, zrealizowanej przy współpra-
258
Bibliografia
cy Biblioteki Uniwersyteckiej UMK w Toruniu, 26–28 października 2009 roku, Toruń: Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Stowarzyszenie Wyższej
Użyteczności „Dom Organizatora”, 2010.
KLUCZWAJD Katarzyna, TYLICKI Jacek, Sztuka nowożytna, [w:] Dzieje sztuki Torunia, Toruń: Muzeum Okręgowe, 2009, s. 187–364.
KŁACZKOW Jarosław, ROZYNKOWSKI Waldemar (red.), Kościoły chrześcijańskie w systemach totalitarnych, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2012.
KŁOCZOWSKI Jerzy, HUSZAŁ Grzegorz, NAPIÓRKOWSKI Celestyn Stanisław, OLCZAK Stanisław, PREJS Roland (red.), Franciszkanie w Polsce XIX wieku (Zakony Franciszkańskie w Polsce, red. Jerzy KŁOCZOWSKI, 3), Niepokalanów: Wydawnictwo Ojców
Franciszkanów, 1996.
KNOTHE Zygmunt, Kościół św. Jakuba, [w:] Kościół i parafia św. Jakuba w Toruniu,
z okazji 25-letniego jubileuszu kapłaństwa księdza Leona Kozłowskiego, proboszcza, dziekana i kanonika honorowego kapituły chełmińskiej (Dodatek do „Wiadomości Kościelnych”), Toruń: Nakł. Parafialnej Akcji Katolickiej, 1938, s. 9–26.
KÖHLER Joachim (red.), Säkularisationen in Ostmitteleuropa. Zur Klärung des Verhältnisses von geistlicher und weltlicher Macht im Mittelalter, von Kirche und Staat
in der Neuzeit (Forschungen und Quellen zur Kirchen- und Kulturgeschichte Ostdeutschlands, 19), Köln-Wien: Böhlau, 1984.
KOMOROWSKI Manfred, Das Schicksal der Staats- und Universitätsbibliothek Königsberg, „Bibliothek Forschung und Praxis”, 4, 1980, 2, s. 139–154.
KONOPKA Witold, Rozwój sieci parafialnej w Toruniu w latach 1945–1992, „Rocznik
Toruński”, 37, 2010, s. 99–132.
KOPIEC Jan, Kościół na Śląsku u progu sekularyzacji, [w:] Franciszek WOLNIK (red.),
Sekularyzacja dóbr kościelnych na Górnym Śląsku w 1810 roku. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej w dniu 23 października 2010 r. w Rudach przez
Centrum Formacyjno-Edukacyjne Diecezji Gliwickiej i Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego z okazji 200 rocznicy sekularyzacji dóbr kościelnych na Śląsku
w 1810 roku (Z Dziejów Kultury Chrześcijańskiej na Śląsku, Uniwersytet Opolski,
Wydział Teologiczny, 66), Opole: Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego
Uniwersytetu Opolskiego, 2011, s. 7–14.
KOŚCIELAK Sławomir, Klasztory skasowane w okręgu gdańskim w świetle raportów o ich
stanie personalnym za lata 1817–1835, [w:] Marek DERWICH (red.), Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie, t. 2: Kasaty na Śląsku Pruskim i na ziemiach
zaboru pruskiego (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia, curavit Marcus Derwich, Series I: Colloquia, 8/II), Wrocław: Wrocławskie Towarzystwo Miłośników
Historii, 2014, s. 351–374.
KOŚCIELAK Sławomir, Skład konwentu cystersów w Oliwie w świetle raportów dla Ministerstwa Wyznań w Berlinie z lat 1817–1826, „Miesięcznik Archidiecezji Gdańskiej”, 52, 2008, 1–3, s. 199–210.
Bibliografia
259
Kościół i parafia św. Jakuba w Toruniu, z okazji 25-letniego jubileuszu kapłaństwa
księdza Leona Kozłowskiego, proboszcza, dziekana i kanonika honorowego kapituły chełmińskiej (Dodatek do „Wiadomości Kościelnych”), Toruń: Nakł. Parafialnej
Akcji Katolickiej, 1938.
KOZŁOWSKI Ryszard, Akcja „X2”. Obóz pracy sióstr zakonnych w Dębowej Łące (1954–
1956), „Zapiski Historyczne”, 70, 2005, 4, s. 73–90.
KRANTZ-DOMASŁOWSKA Liliana, DOMASŁOWSKI Jerzy, Kościół św. Jakuba w Toruniu (Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Prace Popularnonaukowe, 67, Zabytki Polski Północnej, 11), Toruń: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego, 2001.
KRATOCHWIL Zofia, Augustianie w Chojnicach (1356–1819), „Rocznik Gdański”, 49,
1989, 1, s. 23–49.
KRATOCHWIL Zofia, Klasztor kapucynów w Rywałdzie Królewskim na Pomorzu Nadwiślańskim w latach 1747–1825, „Rocznik Gdański”, 43, 1983, 1, s. 109–143.
KRAWIEC Józef, Lubawa, [w:] Hieronim Eugeniusz WYCZAWSKI (red.), Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, Kalwaria Zebrzydowska: Wydawnictwo OO. Bernardynów „Calvarianum”, 1985, s. 184–188.
KRUSZELNICKA Janina, Madonna z Dzieciątkiem na półksiężycu, [w:] Michał WOŹNIAK
(red.), Ars sacra. Dawna sztuka diecezji toruńskiej. Katalog wystawy, Muzeum
Okręgowe w Toruniu 5 XI – 31 XII 1993, Toruń: Muzeum Okręgowe, 1993, s. 47.
KRUSZELNICKA Janina, Regina Coeli – grupa rzeźb późnogotyckich w Ziemi Chełmińskiej, „Biuletyn Historii Sztuki”, 33, 1971, 1, s. 87–91.
KRUSZELNICKA Janina, Rzeźba i malarstwo, [w:] Kultura artystyczna Ziemi Chełmińskiej
w czasach Mikołaja Kopernika. Katalog wystawy zorganizowanej przez Muzeum
Okręgowe w Toruniu, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń: Muzeum Okręgowe
w Toruniu, 1973, s. 24–64.
KRUSZELNICKA Janina, Ze studiów nad rzeźbą czasów Kopernika na Ziemi Chełmińskiej,
„Rocznik Muzeum Okręgowego w Toruniu”, 5, 1973, s. 43–82.
KRZYŚ Jerzy, Początek rządów Hohenzollernów (1772–1807), [w:] Jerzy DANIELEWICZ
(red.), Dzieje Grudziądza. Praca zbiorowa, t. 1: Do roku 1920, Grudziądz: Grudziądzkie Towarzystwo Kultury, 1992, s. 273–280.
KUBICKI Rafał, Kasata klasztorów dominikańskich na terenie prowincji Prusy Zachodnie w latach 1818–1835 i jej skutki, [w:] Marek DERWICH (red.), Kasaty klasztorów
na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów
sekularyzacyjnych w Europie, t. 2: Kasaty na Śląsku Pruskim i na ziemiach zaboru
pruskiego (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia, curavit Marcus DERWICH,
Series I: Colloquia, 8/II), Wrocław: Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii, 2014, s. 375–387.
KUJOT Stanisław, Opactwo pelplińskie, Pelplin: nakł. autora, 1875.
Kultura artystyczna Ziemi Chełmińskiej w czasach Mikołaja Kopernika. Katalog wystawy zorganizowanej przez Muzeum Okręgowe w Toruniu, Towarzystwo Naukowe
w Toruniu, Toruń: Muzeum Okręgowe w Toruniu, 1973.
260
Bibliografia
KUMOR Bolesław, OBERTYŃSKI Zdzisław (red.), Historia Kościoła w Polsce, t. 2: 1764–
1945, cz. 1: 1764–1918, Poznań-Warszawa: Pallottinum, 1979.
KUPISCH Karl, Friedrich II., der Große, [w:] Kurt GALLING (red.), Die Religion in Geschichte und Gegenwart. Handwörterbuch für Theologie und Religionswissenschaft,
t. 2: D–G, Tübingen: Mohr, 19583, kol. 1147–1150.
KUREK Jolanta, Klasztory cysterek-benedyktynek w Chełmnie, Toruniu i Królewcu od
średniowiecza do czasów potrydenckich. Powiązania i cechy wspólne, „Studia Pelplińskie”, 37, 2006, s. 295–317.
KURPAKOV Vadim, Das Schicksal der Königsberger Bücher in der Sowjetunion nach
1945. Zu den russischen Expeditionen in das Königsberger Gebiet und den Beständen Königsberger Provenienz in Moskauer Archiven und Bibliotheken, [w:] Axel
E. WALTER (red.), Königsberger Buch- und Bibliotheksgeschichte (Aus Archiven,
Bibliotheken, und Museen Mittel- und Osteuropas, 1), Köln-Weimar-Wien: Böhlau,
2004, s. 451–467.
KWIATKOWSKA Wiesława, Biblioteka klasztoru dominikanów toruńskich w średniowieczu. Uwagi o zawartości tematycznej, [w:] Roman CZAJA, Janusz TANDECKI (red.),
Studia nad dziejami miast i mieszczaństwa w średniowieczu. Studia ofiarowane
Profesorowi Antoniemu Czacharowskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin
i czterdziestolecie pracy naukowej (Studia Polonica Historiae Urbanae, 2), Toruń:
Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 1996, s. 154–172.
KWIATKOWSKA Wiesława, Średniowieczna biblioteka klasztoru franciszkanów w Toruniu, „Folia Toruniensia”, 1, 2000, s. 9–30.
LABUDA Gerard (red.), Historia Pomorza, t. 2: Do roku 1815, cz. 2: Pomorze Wschodnie
w latach 1657–1815, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1984.
LENART Emilian, Biblioteki bernardyńskie w Polsce od 2. połowy XV do końca wieku
XVIII, [w:] Wiesław F. MURAWIEC, Damian A. MUSKUS (red.), Pięćset pięćdziesiąt
lat obecności oo. Bernardynów w Polsce (1453–2003), Kalwaria Zebrzydowska:
Wydawnictwo „Calvarianum”, 2006, s. 659–677.
LETKEMANN Peter, Die Preussische Verwaltung des Regierungsbezirks Danzig 1815–
1870 (Wissenschaftliche Beiträge zur Geschichte und Landeskunde Ost-Mitteleuropas, 80), Marburg-Lahn: Johann Gottfried Herder-Inst., 1967.
LIEDTKE Antoni, Biblioteka Seminarium Duchownego w Pelplinie, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 13, 1947, 1–4, s. 89–92.
LIEDTKE Antoni, Zarys dziejów diecezji pelplińskiej do 1945 roku, Pelplin: Wydawnictwo Diecezjalne, 1994.
LIEK Gustav, Die Stadt Löbau in Westpreussen mit Berücksichtigung des Landes Löbau,
Marienwerder: Verl. des Historischen Vereins, 1892.
LIPSKA Dąbrówka, RDESIŃSKA Maria, Wyposażenie kościoła pw. św. Jakuba w Toruniu
w XVII i XVIII wieku. Historia i zmiany w koncepcji przestrzeni liturgicznej, [w:]
Katarzyna KLUCZWAJD (red.), Dzieje i skarby kościoła świętojakubskiego w Toruniu.
Materiały z IV Sesji Naukowej Toruńskiego Oddziału Stowarzyszenia Historyków
Bibliografia
261
Sztuki z cyklu „Dzieje i skarby kościołów toruńskich”, zrealizowanej przy współpracy Biblioteki Uniwersyteckiej UMK w Toruniu, 26–28 października 2009 roku, Toruń: Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Stowarzyszenie Wyższej
Użyteczności „Dom Organizatora”, 2010, s. 289–310.
MALISZEWSKI Kazimierz, Działalność jezuitów w protestanckim Toruniu u schyłku XVI
i w XVII wieku na tle stosunków wyznaniowych w mieście, [w:] Kazimierz MALISZEWSKI, Waldemar ROZYNKOWSKI (red.), Jezuici w Toruniu, 1596–1996. Materiały
konferencji zorganizowanej w Toruniu 17–23 listopada 1996 r. z okazji Jubileuszu
400-lecia przybycia Jezuitów do miasta, Toruń: Scriptor, 1997, s. 28–54.
MALISZEWSKI Kazimierz, Stosunki religijne w Toruniu w latach 1548–1660, [w:] Marian
BISKUP (red.), Historia Torunia, t. 2, cz. 2: W czasach renesansu, reformacji i wczesnego baroku (1548–1660), Toruń: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego, 1994,
s. 257–300.
MALISZEWSKI Kazimierz, ROZYNKOWSKI Waldemar (red.), Jezuici w Toruniu, 1596–1996.
Materiały konferencji zorganizowanej w Toruniu 17–23 listopada 1996 r. z okazji
Jubileuszu 400-lecia przybycia Jezuitów do miasta, Toruń: Scriptor, 1997.
MANTHEY Franciszek, 100 lat Seminarium Duchownego w Pelplinie, [w:] Anastazy
NADOLNY (red.), Księga Jubileuszowa 350 lat Wyższego Seminarium Duchownego
w Pelplinie (1651–2001), Pelplin: Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „Bernardinum”, 2001, s. 123–267.
MAŃKOWSKI Alfons, Kronika oo. Bernardynów lubawskich, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 9, 1932, 1–2, s. 3–33.
MARCINKEVIČIUS Juozas, Auf der Suche nach Archivalien und alten Drucken in Ostpreußen nach dem Zweiten Weltkrieg, [w:] Axel E. WALTER (red.), Königsberger
Buch- und Bibliotheksgeschichte (Aus Archiven, Bibliotheken, und Museen Mittelund Osteuropas, 1), Köln-Weimar-Wien: Böhlau, 2004, s. 470–481.
MARECKI Józef, Zakony pod presją bezpieki. Aparat bezpieczeństwa wobec wspólnot
zakonnych na terenie województwa krakowskiego 1944–1975 do 1970 r., Kraków:
Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu; Wydawnictwo WAM, 2009.
MAZANOWSKA Izabela, Represje władz komunistycznych wobec Zgromadzenia Sióstr
Pasterek od Opatrzności Bożej (Jabłonowo Pomorskie, Pniewite, Topolno, Toruń,
Dębowa Łąka), [w:] Wojciech POLAK, Waldemar ROZYNKOWSKI, Michał BIAŁKOWSKI,
Jakub KUFEL (red.), Kościół w obliczu totalitaryzmów. Zbiór studiów dla uczczenia XXV rocznicy męczeńskiej śmierci księdza Jerzego Popiełuszki. Toruń 16–17 X
2009 r., Toruń-Gdańsk: Oficyna Wydawnicza „Finna”, 2010, s. 255–293.
MAZUREK Andrzej Joachim, Kasata zakonu bernardynów w zaborze pruskim, [w:] Hieronim Eugeniusz WYCZAWSKI (red.), Studia z historii Kościoła w Polsce, t. 1, Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej, 1972, s. 435–529.
MENTZEL-REUTERS Arno, Arma spiritualia. Bibliotheken, Bücher und Bildung im
Deutschen Orden (Beitrage zum Buch- und Bibliothekswesen, 47), Wiesbaden:
Harrassowitz, 2003.
262
Bibliografia
MEVES Uwe (red.), Katalog der Mittelalterlichen deutschsprachigen Handschriften der
ehemaligen Staats- und Universitätsbibliothek Königsberg. Nebst Beschreibung
der mittelalterlichen deutschsprachigen Fragmente des ehemaligen Staatsarchivs
Königsberg (Schriften des Bundesinstituts für Ostdeutsche Kultur und Geschichte,
15), auf der Grundlage der Vorarb. Ludwig DENECKES erarb. von Ralf G. PÄSLER,
München: Oldenbourg, 2000.
MEZGLEWSKI Artur, Nadzór państwowy nad katolickimi seminariami w okresie Polski
Ludowej, „Studia z Prawa Wyznaniowego”, 7, 2004, s. 63–94.
MIES Horst, Die preußische Verwaltung des Regierungsbezirks Marienwerder (1830–
1870) (Studien zur Geschichte Preussens, 17), Köln-Berlin: Grote, 1972.
MIKULSKI Krzysztof, Początki zaboru pruskiego (1793–1806), [w:] Marian BISKUP
(red.), Historia Torunia, t. 3, cz. 1: W czasach zaboru pruskiego (1793–1920), Toruń: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego, 2003, s. 9–39.
MIKULSKI Krzysztof (red.), Toruński słownik biograficzny, t. 2, Toruń: Towarzystwo Miłośników Torunia; Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 2000.
MIKULSKI Krzysztof (red.), Aleksander CZARNECKI (współudz.), Historia Wąbrzeźna,
t. 2, Wąbrzeźno: Urząd Miejski, 2005.
MILKAU Fritz, Mittelniederdeutsche Pflanzenglossen, „Niederdeutsches Jahrbuch”, 17,
1891, s. 81–84.
MIREK Agata, Siostry zakonne w obozach pracy w PRL w latach 1954–1956, Lublin:
Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lublskiego; Instytut Geografii Historycznej Kościoła w Polsce, 2009.
MLEKICKA Marianna (red.), Bibliologia dyscypliną integrującą. Studia ofiarowane Profesor Barbarze Bieńkowskiej (Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycznymi, tom specjalny), Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Historii Nauki, Oświaty
i Techniki, 1993.
MROSS Henryk, Bp Kazimierz Józef Kowalski (1896–1972), [w:] Anastazy NADOLNY
(red.), Księga Jubileuszowa 350 lat Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie
(1651–2001), Pelplin: Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „Bernardinum”, 2001,
s. 438–440.
MURAWIEC Wiesław F., MUSKUS Damian A. (red.), Pięćset pięćdziesiąt lat obecności
oo. Bernardynów w Polsce (1453–2003), Kalwaria Zebrzydowska: Wydawnictwo
„Calvarianum”, 2006.
MYSZKA Łukasz, Dominikanie w Toruniu od XVI do XIX wieku. Katolicki zakon w protestanckim mieście, Toruń 2011, mps w Bibliotece Uniwersyteckiej UMK w Toruniu.
NADOLNY Anastazy (red.), Księga Jubileuszowa 350 lat Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie (1651–2001), Pelplin: Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „Bernardinum”, 2001.
NIERZWICKA Magdalena, Iluminacje rękopisów dawnego opactwa cystersów pelplińskich.
Średniowieczne kodeksy ze zbiorów Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego
w Pelplinie, [w:] Dariusz A. DEKAŃSKI, Bernard A. GRENZ, Alicja SŁYSZEWSKA, An-
Bibliografia
263
drzej M. WYRWA (red.), Kulturotwórcza rola cystersów na Kociewiu. Pelplin – 725
rocznica powstania opactwa cysterskiego. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej w Pelplinie w dniach 21–23 września 2001 r. przez Starostwo Powiatowe
w Tczewie, Instytut Historii Uniwersytetu Gdańskiego oraz Zespół do badań nad
historią i kulturą cystersów w Polsce Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, Pelplin-Tczew: Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „Bernardinum”; Starostwo
Powiatowe [w Tczewie], 2002, s. 169–197.
NIEUWAŻNY Andrzej, Toruń w dobie wojen napoleońskich i Księstwa Warszawskiego,
[w:] Marian BISKUP (red.), Historia Torunia, t. 3, cz. 1: W czasach zaboru pruskiego
(1793–1920), Toruń: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego, 2003, s. 40–83.
NITECKI Piotr, Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965–1999. Słownik biograficzny,
Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 20002 (wyd. 1: 1992).
NOWAK Zenon H., Dzieje Chełmna do końca XVIII w., [w:] Marian BISKUP (red.), Dzieje
Chełmna. Zarys monograficzny, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
19872, s. 63–146 (wyd. 1: 1968).
OBRUŚNIK Andrzej, Klemens z Radymna, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 9: Kinszasa
– Krzymuska, Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 2002, kol. 188–119.
OLESIŃSKA Marzena, Posiadłości klasztoru benedyktynek toruńskich w czasach ksieni
Zofii Dulskiej, „Studia Pelplińskie”, 37, 2006, s. 181–196.
PABIN Władysław, Książka rękopiśmienna w środowisku bernardyńskim do połowy XVI
wieku. Zarys problematyki księgoznawczej, [w:] Barbara BIEŃKOWSKA (red.), Książka
rękopiśmienna XV–XVII w. (Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycznymi,
4), Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1980, s. 91–105.
PÄSLER Ralf G., Die Handschriftensammlungen der Staats- und Universitätsbibliothek,
der Stadtbibliothek und des Staatsarchivs Königsberg. Mit einem Exkurs zur mittelalterlichen Bibliotheksgeschichte der Stadt und Anhängen, [w:] Axel E. WALTER
(red.), Königsberger Buch- und Bibliotheksgeschichte (Aus Archiven, Bibliotheken,
und Museen Mittel- und Osteuropas, 1), Köln-Weimar-Wien: Böhlau, 2004, s. 189–
249.
PÄSLER Ralf G., Thorn/Toruń, Universitätsbibl., rkps 12/II, http://www.handschriftencensus.de/13961 (dostęp: 10 XI 2011 r.).
PÄSLER Ralf G., Zum Handschriftenbestand – speziell dem mittelalterlichen
deutschsprachigen – der ehem. SUB Königsberg, [w:] Klaus GARBER, Manfred
KOMOROWSKI, Axel E. WALTER (red.), Kulturgeschichte Ostpreußens in der frühen
Neuzeit (Frühe Neuzeit, 56), Tübingen: Max Niemeyer Verlag, 2001, s. 117–151.
PÄSLER Ralf G., Zum Handschriftenbestand der ehemaligen Staats- und Universitätsbibliothek Königsberg. Quellenrepertorium und neues Standortverzeichnis, „Scriptorium”, 61, 2007, 1, s. 198–217.
PÄSLER Ralf G., Zur Herkunft von Handschriften und alten Drucken der ehemaligen
Staats- und Universitätsbibliothek Königsberg. Ernst Kuhnerts Provenienzregister,
264
Bibliografia
„Berichte und Forschungen. Jahrbuch des Bundesinstituts für ostdeutsche Kultur
und Geschichte”, 3, 1995, s. 39–48.
PATER Józef, Milik Karol, [w:] Mieczysław PATER (red.), Słownik biograficzny katolickiego duchowieństwa śląskiego XIX i XX wieku, Katowice: Księgarnia św. Jacka,
1996, s. 278–281.
PATER Mieczysław (red.), Słownik biograficzny katolickiego duchowieństwa śląskiego
XIX i XX wieku, Katowice: Księgarnia św. Jacka, 1996.
PAULUS Nikolaus, Geschichte des Ablasses im Mittelalter, t. 3: Geschichte des Ablasses
am Ausgange des Mittelalters, Paderborn: Schöningh, 1923.
PAWŁOWSKI Bronisław, Toruń na przełomie dwu epok 1792–1794, cz. 1, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 19, 1953, 1–4, s. 181–240.
PERLBACH Max, Zur Geschichte des Bücherwesens im Ordenslande Preussen, „Zentralblatt für Bibliothekswesen”, 11, 1894, s. 153–163.
PISZCZ Edmund, Łąki Bratiańskie – najstarsze miejsce kultu maryjnego w diecezji chełmińskiej, „Nasza Przeszłość”, 34, 1971, s. 177–203.
PISZCZ Edmund, Polityka kasacyjna władz pruskich wobec klasztorów diecezji chełmińskiej, „Studia Pelplińskie”, 2, 1971, s. 89–116.
POKLEWSKI Józef (red.), Materiały sesji naukowej poświęconej pamięci prof. Gwidona
Chmarzyńskiego w trzydziestą rocznicę śmierci, Toruń, 12–14 grudnia 2003 roku
(Teka Komisji Historii Sztuki, 10; Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Prace Wydziału Filologiczno-Filozoficznego, 37, 3) Toruń: Towarzystwo Naukowe, 2005.
POLAK Wojciech, ROZYNKOWSKI Waldemar, „AS”. Ksiądz biskup Czesław Kaczmarek
w Rywałdzie Królewskim (Z Dziejów Kościoła na Pomorzu i Kujawach po II Wojnie
Światowej), Toruń: Toruńskie Wydawnictwo Diecezjalne, 2008.
POLAK Wojciech, ROZYNKOWSKI Waldemar, Z dziejów sanktuarium Matki Bożej Rywałdzkiej, Rywałd Królewski: Bracia Mniejsi Kapucyni, 2009.
POLAK Wojciech, ROZYNKOWSKI Waldemar, BIAŁKOWSKI Michał, KUFEL Jakub (red.), Kościół w obliczu totalitaryzmów. Zbiór studiów dla uczczenia XXV rocznicy męczeńskiej śmierci księdza Jerzego Popiełuszki. Toruń 16–17 X 2009 r., Toruń-Gdańsk:
Oficyna Wydawnicza „Finna”, 2010.
POLAK Wojciech, ROZYNKOWSKI Waldemar, SZILING Jan (red.), Diecezja Chełmińska
w czasach komunizmu (1945–1990), t. 2, Pelplin: Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „Bernardinum”, 2009.
PORAZIŃSKI Jarosław, Chełmża pod władzą biskupów chełmińskich (1466–1772), [w:]
Mieczysław WOJCIECHOWSKI (red.), Dzieje Chełmży, Chełmża: Chełmżyńskie Towarzystwo Kultury, 1994, s. 47–73.
POSPIESZNA Barbara (red.), Fundacje artystyczne na terenie państwa krzyżackiego w Prusach. Katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku 25 czerwca – 12 września 2010 roku, t. 1, Malbork: Muzeum Zamkowe, 2010.
PRAGERT Przemysław, Herbarz szlachty kaszubskiej, t. 3, Gdańsk: Wydawnictwo BiT,
2009.
Bibliografia
265
RACZKOWSKI Juliusz, „Czarny Krucyfiks” z kościoła św. Mikołaja w Toruniu (hasło II.5.7),
[w:] Barbara POSPIESZNA (red.), Fundacje artystyczne na terenie państwa krzyżackiego w Prusach. Katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku 25 czerwca
– 12 września 2010 roku, t. 1, Malbork: Muzeum Zamkowe, 2010, s. 182.
RACZKOWSKI Juliusz, Tzw. Czarny krucyfiks z kościoła św. Jakuba w Toruniu. Przyczynek
do badań nad gotycką rzeźbą toruńską, [w:] Józef POKLEWSKI (red.), Materiały sesji
naukowej poświęconej pamięci prof. Gwidona Chmarzyńskiego w trzydziestą rocznicę śmierci, Toruń, 12–14 grudnia 2003 roku (Teka Komisji Historii Sztuki, 10; Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Prace Wydziału Filologiczno-Filozoficznego, 37,
3) Toruń: Towarzystwo Naukowe, 2005, s. 119–128.
RADTKE Irena, Akta spraw w systemie kancelarii pruskiej, „Archeion”, 78, 1984, s. 163–
192.
RAINA Peter, Losy sióstr zakonnych w PRL. Wysiedlenie, obozy, uwolnienie 1954–1956,
Warszawa: Wydawnictwo von borowiecky, 2004.
RICHTER Eugen, Das preussische Staatsschuldenwesen und die preussischen Staatspapiere, Breslau: Mauschke u. Berendt, 1869.
ROZYNKOWSKI Waldemar, Działania Służby Bezpieczeństwa mające na celu skonfliktowanie środowiska kościelnego powiatu wąbrzeskiego – w świetle wybranych dokumentów, [w:] Wojciech POLAK, Waldemar ROZYNKOWSKI, Jan SZILING (red.), Diecezja
Chełmińska w czasach komunizmu (1945–1990), t. 2, Pelplin: Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „Bernardinum”, 2009, s. 143–161.
ROZYNKOWSKI Waldemar, Karłowska Maria (1865–1935), [w:] Krzysztof MIKULSKI
(red.), Toruński słownik biograficzny, t. 2, Toruń: Towarzystwo Miłośników Torunia;
Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 2000, s. 127–129.
ROZYNKOWSKI Waldemar, Obóz pracy sióstr zakonnych w Dębowej Łące (1954–1956)
– przyczynek źródłowy, „Rocznik Grudziądzki”, 19, 2011, s. 329–336.
RYSZEWSKI Bohdan (red.), Studia o działalności i zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, cz. 2 (Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Rozprawy), Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1982.
SAWICKI Witold, Kościoły i wspólnoty protestanckie na ziemiach polskich w okresie niewoli narodowej (1795–1918), [w:] Bolesław KUMOR, Zdzisław OBERTYŃSKI (red.),
Historia Kościoła w Polsce, t. 2: 1764–1945, cz. 1: 1764–1918, Poznań-Warszawa:
Pallottinum, 1979, s. 657–674.
SCHADEWALDT Hans, Die polnischen greueltaten an den volksdeutschen in Polen, Berlin:
Volk u. Reich Verlag, 1940.
SCHOTTMÜLLER Kurt, Die Einrichtung der Königlichen Regierung in Danzig vor 100
Jahren. Festschrift zur Hundertjahrfeier am 1. Juli 1916, „Zeitschrift des Westpreußischen Geschichtsvereins”, 57, 1917, s. 1–66 [też Kurt SCHOTTMÜLLER, Die
Einrichtung der Königlichen Regierung in Danzig vor 100 Jahren. Festschrift zur
Hundertjahrfeier am. 1. Juli 1916, Danzig 1916].
266
Bibliografia
STRUTYŃSKA Maria, Biblioteka Bernardynów w Lubawie, [w:] Barbara BIEŃKOWSKA
(red.), Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi, t. 9, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 1986, s. 5–78.
STRUTYŃSKA Maria, Inkunabuły proweniencji chojnickiej w zbiorach Biblioteki UMK,
[w:] Bohdan RYSZEWSKI (red.), Studia o działalności i zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, cz. 2 (Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Rozprawy), Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1982, s. 57–73.
STRUTYŃSKA Maria, Stare druki bibliotek gimnazjalnych Chojnic i Chełmna w zbiorach
Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, [w:] Marianna MLEKICKA (red.), Bibliologia dyscypliną integrującą. Studia ofiarowane Profesor Barbarze Bieńkowskiej
(Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycznymi, tom specjalny), Warszawa:
Wydawnictwo Instytutu Historii Nauki, Oświaty i Techniki, 1993, s. 127–137.
STRUTYŃSKA Maria, Struktura proweniencyjna zbioru starych druków Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu. Przewodnik po zespołach. Problemy badawcze i metodologiczne, Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1999.
SYDOW Marjan [jako Civis Thoruniensis], Krucyfiksy w kościołach toruńskich, „Słowo
Pomorskie”, 29 III 1930, s. 4.
SYDOW Marjan, Toruń, jego dzieje i zabytki z ilustracjami, Toruń: nakł. Drukarni Toruńskiej, 1929.
SZCZUCZKO Joanna, Dzieje Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej w czasie
II wojny światowej (zarys problematyki), [w:] Jarosław KŁACZKOW, Waldemar ROZYNKOWSKI (red.), Kościoły chrześcijańskie w systemach totalitarnych, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2012, s. 133–147.
SZCZUCZKO Witold, Zasób i wartość archiwum parafii Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu, [w:] Katarzyna KLUCZWAJD (red.), Dzieje i skarby kościoła
mariackiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki przy współpracy Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (Toruń, 14–16 kwietnia
2005), Toruń: Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Stowarzyszenie
Wyższej Użyteczności „Dom Organizatora”, 2005, s. 431–437.
SZEWS Jerzy, Kupner Krzysztof (ok. 1466–1511), [w:] IDEM, Słownik biograficzny Ziemi
Lubawskiej: 1244–2000, t. 1, Lubawa-Toruń: Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego, 2000, s. 119–120.
SZEWS Jerzy, Słownik biograficzny Ziemi Lubawskiej: 1244–2000, t. 1, Lubawa-Toruń:
Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego, 2000.
SZOŁDRSKI Władysław, Z dziejów dominikanów w Toruniu, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 8, 1929–1931, 2, s. 43–86.
SZTYLC Katarzyna Żaneta, Prowincja toruńska Zgromadzenia Sióstr św. Elżbiety w latach 1946–2006, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2010.
Bibliografia
267
SZUBA Ludwik Stanisław, Polityka władz wobec zakonu redemptorystów w Toruniu
w świetle dokumentów partyjnych, sądowych i służby bezpieczeństwa w latach
1959–1963 (cz. I), „Czasy Nowożytne”, 16, 2004, s. 183–216.
SZUBA Ludwik Stanisław, Represje władz PRL wobec zakonu redemptorystów w Toruniu
w latach 1959–1962 w świetle dokumentów partyjnych, sądowych i Służby Bezpieczeństwa, Bydgoszcz: Wydawnictwo Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej, 2006.
SZYMAŃSKI Andrzej, Proces likwidacji działalności charytatywnej Kościoła katolickiego
w sferze publicznoprawnej w latach 1944–1965. Studium historyczno-prawne (Uniwersytet Opolski, Studia i Monografie, 434), Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu
Opolskiego, 2010.
ŚLIWIŃSKI Józef, Lubawa. Z dziejów miasta i okolic (Seria Monografii Miast Warmii
i Mazur), Olsztyn: Wydawnictwo Pojezierze, 1982.
TONDEL Janusz, Inkunabuły w zbiorach Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego
w Pelplinie, Toruń-Pelplin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika; Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „Bernardinum”, 2007.
TYMIENIECKI Kazimierz (red.), Dzieje Torunia. Praca zbiorowa z okazji 700-lecia miasta,
Toruń-Poznań: nakładem Zarządu Miejskiego [Torunia]; staraniem Towarzystwa
Miłośników Historji [w Poznaniu], 1933.
TYNC Stanisław, Biblioteka Gimnazjalna w Chojnicach, [w:] Stefan WIERCZYŃSKI (red.),
Biblioteki wielkopolskie i pomorskie, Poznań: Komitet Organizacyjny IV Zjazdu Bibljofilów i II Zjazdu Bibljotekarzy Polskich, 1929, s. 501–507.
Übersicht über die Bestände des Geheimen Staatsarchivs in Berlin Dahlem, cz. 1:
Provinzial- und Lokalbehörde, oprac. Hans BRANIG, Ruth BLISS, Winfried BLISS,
Köln-Berlin: Grote, 1966.
WAJDA Kazimierz, Chełmża pod zaborem pruskim (do 1914 r.), [w:] Mieczysław WOJCIECHOWSKI (red.), Dzieje Chełmży, Chełmża: Chełmżyńskie Towarzystwo Kultury,
1994, s. 75–144.
WAJDA Kazimierz, Kasata zakonów i jej oddźwięk społeczny na Pomorzu w XIX w.,
„Studia Pelplińskie”, 18, 1987, s. 59–109.
WALTER Axel E. (red.), Königsberger Buch- und Bibliotheksgeschichte (Aus Archiven,
Bibliotheken, und Museen Mittel- und Osteuropas, 1), Köln-Weimar-Wien: Böhlau,
2004.
WEŁNIAK Arkadiusz, Charakterystyka zasobu Archiwum sprzed 1945 roku, [w:] Ex praesenti praeteritum. Księga pamiątkowa jubileuszu 60-lecia Archiwum Państwowego
w Elblągu z siedzibą w Malborku, Malbork: Archiwum Państwowe w Elblągu z siedzibą w Malborku, 2012, s. 34–42.
WIERCZYŃSKI Stefan (red.), Biblioteki wielkopolskie i pomorskie, Poznań: Komitet Organizacyjny IV Zjazdu Bibljofilów i II Zjazdu Bibljotekarzy Polskich, 1929.
WIERZCHOSŁAWSKI Szczepan, Brodnica w okresie rozbiorów (1772–1920), [w:] Jerzy
DYGDAŁA (red.), Brodnica. Siedem wieków miasta, Brodnica: Rada Miejska; Towarzystwo Miłośników Ziemi Michałowskiej, 1998, s. 159–227.
268
Bibliografia
WOJCIECHOWSKI Mieczysław (red.), Dzieje Chełmży, Chełmża: Chełmżyńskie Towarzystwo Kultury, 1994.
WOJTOWICZ Jerzy, Toruń pod pruskim panowaniem 1793–1806, „Rocznik Toruński”, 11,
1976, s. 163–180.
WOJTOWICZ Jerzy, Ustrój i administracja, [w:] Gerard LABUDA (red.), Historia Pomorza,
t. 2: Do roku 1815, cz. 2: Pomorze Wschodnie w latach 1657–1815, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1984, s. 628–646.
WOLNIK Franciszek (red.), Sekularyzacja dóbr kościelnych na Górnym Śląsku w 1810
roku. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej w dniu 23 października
2010 r. w Rudach przez Centrum Formacyjno-Edukacyjne Diecezji Gliwickiej i Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego z okazji 200 rocznicy sekularyzacji dóbr
kościelnych na Śląsku w 1810 roku (Z Dziejów Kultury Chrześcijańskiej na Śląsku,
66), Opole: Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, 2011.
WOŹNIAK Michał (red.), Ars sacra. Dawna sztuka diecezji toruńskiej. Katalog wystawy, Muzeum Okręgowe w Toruniu 5 XI – 31 XII 1993, Toruń: Muzeum Okręgowe,
1993.
WOŹNIAK Michał F., Złotnictwo sakralne Prus Królewskich. Studium typologiczno-morfologiczne, [t. 1], Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2012 [Książka składa się z 2 tomów, t. 1 zawiera tekst, t. 2 ilustracje].
WYCZAWSKI Hieronim Eugeniusz, Bernardyni polscy, t. 3: 1772–1946, Kalwaria Zebrzydowska: Wydawnictwo OO. Bernardynów „Calvarianum”, 1992.
WYCZAWSKI Hieronim Eugeniusz, Nowe, [w:] IDEM (red.), Klasztory bernardyńskie
w Polsce w jej granicach historycznych, Kalwaria Zebrzydowska: Wydawnictwo
OO. Bernardynów „Calvarianum”, 1985, s. 233–237.
WYCZAWSKI Hieronim Eugeniusz, Ramułt Klemens, [w:] IDEM (red.), Słownik polskich
pisarzy franciszkańskich (Bernardyni i Franciszkanie Śląscy, Franciszkanie Konwentualni, Klaryski oraz Zgromadzenia III Reguły), Warszawa: Archiwum Prowincji OO. Bernardynów, 1981, s. 407.
WYCZAWSKI Hieronim Eugeniusz, Świecie, [w:] IDEM (red.), Klasztory bernardyńskie
WYCZAWSKI Hieronim Eugeniusz, Toruń, [w:] IDEM (red.), Klasztory bernardyńskie
WYCZAWSKI Hieronim Eugeniusz, Zamarte, [w:] IDEM (red.), Klasztory bernardyńskie
WYCZAWSKI Hieronim Eugeniusz (red.), Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, Kalwaria Zebrzydowska: Wydawnictwo OO. Bernardynów
„Calvarianum”, 1985.
Bibliografia
269
WYCZAWSKI Hieronim Eugeniusz (red.), Słownik polskich pisarzy franciszkańskich (Bernardyni i Franciszkanie Śląscy, Franciszkanie Konwentualni, Klaryski oraz Zgromadzenia III Reguły), Warszawa: Archiwum Prowincji OO. Bernardynów, 1981.
WYCZAWSKI Hieronim Eugeniusz (red.), Studia z historii Kościoła w Polsce, t. 1, Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej, 1972.
WYSOCKI Jan, Kościół katolicki pod zaborem pruskim (1772–1815), [w:] Bolesław KUMOR, Zdzisław OBERTYŃSKI (red.), Historia Kościoła w Polsce, t. 2: 1764–1945, cz. 1:
1764–1918, Poznań-Warszawa: Pallottinum, 1979, s. 128–175.
WYSZYŃSKI Stefan, Zapiski więzienne, Warszawa: Wydawnictwo im. Stefana Kardynała
Wyszyńskiego „Soli Deo”, 19954 (wyd. 1: 1983).
ZAJĄC Miriam Halina, Kryptonim „X2”. Siostry elżbietanki ofiarami przemocy w PRL
(1954–1956), Wrocław-Poznań: Zgromadzenie Sióstr św. Elżbiety; Oficyna Współczesna, 2004.
ZAMIATAŁA Dominik, Caritas. Działalność i likwidacja organizacji (1945–1950), Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 2000.
ZAMIATAŁA Dominik, Działania represyjne władz komunistycznych wobec zakonów męskich w PRL, „Kościół w Polsce: Dzieje i Kultura”, 10, 2011, s. 211–236.
ZAMIATAŁA Dominik, Zakony męskie w polityce władz komunistycznych w Polsce w latach 1945–1989, t. 1: Problematyka organizacyjno-personalna, Kielce: Jedność,
2009.
ZAWADZKI Wojciech, Die Franziskaner in Cadinen – Geschichte des Bernardinerklosters, „Westpreußen Jahrbuch”, 56/57, 2006, s. 5–17.
ZAWADZKI Wojciech, Dzieje klasztoru bernardyńskiego w Kadynach (Suplement Hozjański, Seria Historyczna, 6), Olsztyn: Wyższe Seminarium Duchowne Metropolii
Warmińskiej „Hosianum”, 2002.
ZIELIŃSKI Marek Grzegorz, Chełmno civitas totius Prussiae metropolis XVI–XVIII w.,
Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2007.
ŻARYN Jan, Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944–1989), Warszawa: Wydawnictwo Neriton; Instytut Historii PAN, 2003.
Indeks osób oraz nazw miejscowych
A
Alabrudzińska Elżbieta 41, 177, 188
Alt Schottland zob. Stare Szkoty
Altaner Berthold 7
Alwernia 217
Andreas Willy 229, 235
Aniołkowska Inez 174, 180, 181,
188–190
Arnold, bp chełmiński 168, 169
Arnulf z Louvain 163
Arszyński Marian 170, 183
Ataman Julian 8
B
Balga Florianus 76, 82, 86, 88, 98, 102,
106, 112, 116, 120, 124, 128, 130,
134, 136, 140, 142, 146, 149
Bałga 158
Bandrowski Jerzy 238
Bär Max 13, 39, 40
Barczewo 88, 91, 94, 102, 106, 112,
116, 120, 124
Bartoszyce 91
Bassendowski (Pachadowski) Hipolit 57, 58, 64, 66, 68, 88, 92, 102,
106, 113
Batycki Wiktor 234
Baumgart Peter 7
Behr 81
Behrnauer 122, 126, 134, 138, 140, 144,
146, 150
Belgard Bernardus 76, 82
Berent 35
Berlin 9, 13–17, 45, 53, 54, 56, 57,
68, 71, 75, 84, 85, 92, 96, 100, 104,
108–110, 118, 119, 122, 123, 128,
132, 133, 141, 144, 146, 150, 154,
156, 158
Białkowski Michał 198, 202, 216
Bida Antoni 199
Bielkówko 77, 78, 81
Bieńkowska Barbara 154, 158, 163
Biernat Czesław 14, 53
Bieś Andrzej 41
Binder 60
Birkenmajer Ludwik Antoni 229, 235
Biskup Marian 39, 41, 170, 177, 183,
188
Bislawek zob. Bysławek
Blasel Karl 235
Blinder 68
Bliss Ruth 14
Bliss Winfried 14
Błaszczyk Tomasz 195
Błażejewska Anna 167, 185
Bobrowo 24
Bogurski Anton 29
Bonn 158
Borduhn Thomas (Antonius) 76, 82, 86,
90, 92, 98, 102, 106, 112, 114, 119
Borkowska Małgorzata 19, 27, 41, 43,
74, 78, 80, 81
272
Borkowski Franciszek Tadeusz 7
Boryskowo zob. Borzyszkowy
Boryszkowo zob. Borzyszkowy
Borzystkowo zob. Borzyszkowy
Borzyszkowy 88, 90, 98, 102, 106, 112,
116, 120, 124, 128, 130, 134, 136,
140, 142
Braniewo 88, 90, 92, 96, 98, 100, 102,
106, 110, 112, 114, 116, 118, 120,
124, 126, 130, 132, 136, 138, 142,
144, 148
Branig Hans 14
Braunsberg zob. Braniewo
Brąchnowo 203, 204
Brodnica 16, 18, 36, 39, 40, 45, 69, 174
Brunsberg zob. Braniewo
Brześć Kujawski 176
Brzeziński Władysław 209
Burhardt Stefan 159
Burstinowo 32
Büttner Ernst 70
Bydgoszcz 18, 28, 45, 203–206, 209–
212, 217, 227, 229–231, 233, 234
Bysławek 16, 19, 20
Bystrzyński R. 237
Bytów 90
C
Cackowski S. 17
Camin 69
Centnerowsky 63
Chełm zob. Gdańsk-Chełm
Chełmno 12, 16, 20, 21, 29–31, 34,
39–46, 49, 50, 69, 70, 76, 78–81, 84,
85, 88, 92, 125, 155, 174, 176, 198,
199, 202, 206–208, 234
Chełmża 16, 32, 39, 41, 46, 49, 69, 154,
155, 202
Chojnacki Władysław 42
Chojnice 16, 18, 19, 56, 69, 80,
154–156, 158, 162, 163, 204
Chrapicki Mikołaj, bp chełmiński 156
Christburg zob. Dzierzgoń
Chrzanowski Tadeusz 174, 175
Ciara Zdzisław 183
Cieleszynek 35
Ciemnołoński Janusz 155
Ciesielska Karola 30, 42–47, 171, 176,
177, 186, 187
Cieślak Edmund 42
Conitz zob. Chojnice
Cronbach 24
Cyrankiewicz Józef 204, 216
Czaja Roman 30
Czapkowski Lucas (Michael) 76, 80, 84,
88, 92, 98, 100, 102, 106, 112, 116,
120, 125
Czaplewski Paweł 33, 42
Czapliński Władysław 78
Czarlin 60
Czarnecki Aleksander 218
Czarneczky 62
Czaster 21
Czatkowy 60
Czersk 19, 21
Czerwona Woda 176
Cziczielsky 62
Czwołek Arkadiusz 198–200
Czyżak Marta 10, 161
Czyżykowo Szlacheckie 61, 64
D
Dachau 234
Damrau 94, 102, 106
Danielewicz Jerzy 40, 41
Danzig zob. Gdańsk
Darowski Roman 41
Dąbrowa 88, 90
Deiters Hermann 154
Dekański Dariusz Aleksander 54,
155
Derwich Marek 11, 53, 71
273
Dębowa Łąka 204, 205, 210–212,
215–223
Dirschau zob. Tczew
Dobilstein Wikbold, bp chełmiński 156,
163
Dobraczyński Jan 229
Dobrska Gaudioza Czesława 205, 216,
217
Dolni Krecany zob. Krecany
Domasłowski Jerzy 40, 165, 179, 186,
187
Dombrowsky 63
Dominik, św. 186
Dorawa Salomea 202
Dorota, św. 172
Drążkowski Nazarius (Walenty) 76, 80,
84, 88, 92, 98, 102, 107
Dreytag 30
Dudek Antoni 226
Dulsk 176
Dunaeska 63
Dybaś Bogusław 40
Dygdała Jerzy 40–42
Dykwusiński 176
Dzierzgoń 16, 36
Dzierzynski Cassianus 24
E
E. S. 190
Ehrenberg zob. Krecany
Eichman Eduard 235
Elbląg 15–17
Eudoxtus E. S. 238
Ewert 35
F
Faboschewsky 62
Falenczykowski Tomas 35
Fankidejski Jakub 41, 43, 53, 168, 169,
177, 178, 185
Farbiszewski Marek 40
Fevré Bolesław 228, 233
Fijałkowska Barbara 226, 227, 229, 231
Fleming 21
Ford Henry 237
Fridrich Alojzy 184, 187, 188
Fryderyk II, król pruski 7, 79
Fryderyk Wilhelm III, król pruski 154,
164, 165
Fryderyk Wilhelm III, król pruski 72
Frydrychowicz Romuald 74
G
Gach Piotr Paweł 11, 72, 153
Gadzewski Onufry (Onuphrius) 76, 82,
86, 88, 92, 98, 102, 104, 112, 116,
120, 124, 128, 130, 134, 136, 140,
142, 146, 148
Gajdziński 204
Galling Kurt 7
Galos Adam 78
Galunski 63
Gapski Henryk 157
Gąsiorski 181
Gdańsk 9, 11, 12, 14–18, 24, 27, 30, 33,
34, 36, 42–45, 53, 55–58, 64, 66–69,
72, 75, 76, 78, 80–82, 84–86, 88, 90,
92, 94, 96, 98, 100–102, 104–110,
112, 114–128, 130, 132–144,
146–150, 201
Gdańsk-Chełm 16, 36
Gdańsk-Oliwa 16, 27, 68, 72, 85, 155
Gdynia 200, 201
Gerlic Henryk 153
Gerlowsky 35
Gierszewski Stanisław 13
Glemma Tadeusz 40–42, 45, 155, 170,
184
Głowacki Józef 190
Głowczewski Josephus 76, 82, 86, 88,
92, 98, 102, 106, 112, 116, 120, 124,
128, 130, 134, 136, 140, 142, 146, 148
274
Gniew 63
Goczkowska Marianna 81, 85
Goebbels Joseph 229, 238
Goerba 235
Golon Mirosław 218
Golub 176
Gołembnik Andrzej 54
Gonet Krzysztof 233
Gonk 64
Gorski Simon zob. Gurski Simon
Gory 88, 90, 98, 102, 106, 112, 116,
120, 124, 128, 130, 134, 136, 140,
142, 146
Gostyń 217
Góra Barbara 155
Górski Karol 231
Górski W. 181
Grabler Joseph 238
Gradowski Michał 174, 180, 181,
188–190
Graudenz zob. Grudziądz
Grążawski Józef 40
Grentz (Gręca) Ursula (Anna) 78, 82,
86, 90, 94, 96, 100, 104, 106, 110,
114, 118, 122, 126, 130, 132, 136,
138, 142, 144, 148
Grenz Bernard A. 155
Groszkowski Serafin 176
Groten Manfred 159
Grubka Marek 54
Grudziądz 16, 21, 36, 37, 39–42, 45, 56,
69, 156, 202
Grudziński Kajetan 22
Grunau Donatus (Johannes) 76, 80, 84,
88, 92, 98, 102, 112, 116, 120, 124, 127
Gryz Ryszard 226
Grzebień Ludwik 41
Grzybów 24
Gulbinowicz Henryk, abp wrocławski 80
Gurski Simon 76, 80
H
Haftka Mieczysław 54
Halb Agnes 78, 82, 86
Hardenberg Karl August von 56
Hartmann 59
Heberlein 21
Heilsberg zob. Lidzbark Warmiński
Henryk, bp warmiński 169
Henski 64
Herman Józef z Kolonii 163
Herrenbeck 21
Herschberg Lewin 28
Heuer Reinhold 177
Hieronim z Łekna 157
Hintze Otto 7
Hippel Ernst von 238
Hippel Felix 24
Hoene-Wroński Józef Maria 234
Hohenzollern-Hechinger Joseph von,
bp warmiński 85
Hohenzollernowie, dynastia 8
Hohmann Matthaeus 76, 82, 86, 88, 92,
97
Hołówko Tadeusz 237
Hopfius Carolus 159
Hryniewicz Zygmunt 208
Huszał Grzegorz 153
I
Inowrocław 176
Irena, s. 206, 207
J
Jabłonowo Pomorskie 202, 205,
210–212, 217–219, 221, 222
Jaciuk Feliks 218
Jacobsdorf 69
Jagermann Aegidius (Andreas) 76, 80,
84, 88, 92, 98, 102, 106, 112, 116,
120, 124, 127
Jagielowicz Ludovicus 68, 88, 92, 99,
102, 106, 112, 116, 120, 124, 128,
130, 134, 136, 140, 142, 146–148
Jaglewicz Ludwig 66, 68
Jagła Jowita 174, 175
Jakobsdorf zob. Zamarte
Jakub, przeor w Kolonii 159, 164
Jakubek-Raczkowska Monika 10
Janiszewska-Mincer Barbara 40, 41
Janosz-Biskupowa Irena 46
Jansen-Sieben Ria 164
Jarosz Józef 204, 208, 228, 230, 233,
235, 239, 241
Jarzewicz Jarosław 40
Jascz 21
Jasiński Kazimierz 231
Jasiński Tomasz 168
Jesierski Johann Lewald von 24
Jesierski Josef Lewald von 26
Jesionowski Bernard 54
Jędryka Michał 230, 233, 235
Jordan Andrzej 176
Jurkowlaniec Grażyna 170
Jutta, bł. 172
Juwenalis 156
K
Kaczmarek Czesław 210
Kaczmarek Ewa 9, 196, 197, 216
Kadyny 16, 22, 23, 69
Kaminsky 63
Kandinen zob. Kadyny
Kantak Kamil 40, 156–158
Karłowska Maria 217
Karłowska-Kamzowa Alicja 165
Karpowicz Mariusz 170, 171
Karthaus zob. Kartuzy
Kartuzy 16, 28, 33, 34, 85
Karwiny 158, 159
Katarzyna ze Sieny, św. 186
Katowice 217
275
Kawski Walerian 228
Kegler Dominicus (Johannes) 76, 80,
84, 88, 92, 98, 102, 106, 112, 116,
121
Kepinski 30
Keyser Erich 229, 237
Kiełbasa Wincenty, bp chełmiński 168,
169
Klaudiusz Galen 163
Klawon 30
Klein Behlkau zob. Bielkówko
Klemens VIII, papież 44
Klemens Ramułt z Radymna 156, 157,
161, 162
Klewitz Wilhelm Anton von 57
Klińscy, rodzina 82
Kliński Jakub 81, 82
Klonówka 57
Kloskowski Grzegorz 74, 78
Kluczwajd Katarzyna 40, 172, 174, 177,
185
Klyn Ernst 150
Kłaczkow Jarosław 217
Kłoczowski Jerzy 19, 153
Kłoszinska Zuzanna 181
Kłoszinski Michał 181
Knot Antoni 240
Knothe Zygmunt 179
Kobylin 217
Köhler Joachim 7
Kokoszki 103
Kolonia 159, 163, 164
Kołodziejski Jan 208, 209
Komorowski Manfred 158
Komorowski Stefan 234
Konice 69
Königsberg zob. Królewiec
Königsberg Paweł 161
Konitz zob. Chojnice
Konopka Witold 10, 227
Konrad Paul 229, 235
276
Kopiec Jan 153
Kornecki Marian 174, 175
Koronowo 28
Korta Wacław 78
Kostka Piotr, bp 44
Kościelak Sławomir 10, 72
Kościerzyna 82, 91, 202
Kowalik 206, 207
Kowalski Kazimierz Józef 222
Kozielec 24
Kozłowski Ryszard 216
Kórnik 157
Krajewski 178
Kraków 157, 168, 228
Krantz-Domasłowska Liliana 179
Krasiński, księżna 24
Krasnowski Zbigniew 237
Kratochwil Zofia 18, 32, 41
Krawiec Jan 154
Krawiec Józef 23
Krecany 88, 90, 92, 98, 102, 106, 112,
116
Krolowlass zob. Królów Las
Krosno 85
Królewiec 42–45, 60, 110, 115, 123,
128, 132, 133, 135, 138, 141, 144,
146, 154, 155, 158, 159, 164, 165
Król.[ewska] Rogówka 209
Królów Las 28
Krüger Dominicus 76, 82, 86, 88, 92,
98, 102, 106, 112, 116, 120, 124, 128,
130, 134
Krüger Dominik 57, 58
Krupska Katarzyna 174
Kruszelnicka Janina 183, 186
Kruza Hermanus 76, 82, 86, 88, 98,
102, 106, 112, 116, 120, 124, 128,
130, 134, 136, 137, 140, 142, 147
Krzanowicz Fabian 180
Krzeminsky 63
Krzeszinsky 62
Krzyś Jerzy 40
Kubalewska Katarzyna 209
Kubicki Rafał 9–11, 53, 154
Kucharzewski Jan 238
Kufel Jakub 198, 202, 216
Kuffer 176
Kuhn Theresia (Joanna Josepha) 78, 82,
86, 90, 94, 96, 100, 104, 110, 114,
118, 122, 126, 130, 132, 136, 138,
142, 144, 148
Kujot Stanisław 155
Kulm zob. Chełmno
Kulmsee zob. Chełmża
Kumor Bolesław 8
Kunkiewicz Urbanus 76, 80, 86, 88
Kupisch Karl 7
Kupner Krzysztof 156
Kurek Jolanta 41
Kurek Piotr 157, 160
Kurowski Casimirus 76, 82, 86, 88, 92,
98, 103
Kurpakov Vadim 158
Kuśnierz Józef 208, 209
Kwiatkowska Wiesława 25, 30
Kwiatkowski Stanisław 228, 230, 231,
233, 235
Kwidzyn 11, 12, 14–17, 42–45, 56, 68,
108, 109, 123, 128, 132, 154
L
Labuda Adam Stanisław 165
Labuda Gerard 42
Labusz Peter 66, 68
Lademann Magdalena (Agnes vel
Agatha) 78, 82, 86, 90, 94, 96, 100,
104, 110, 114, 118, 122, 126, 130,
132, 134, 138, 140, 145
Langa Antonius 76, 82, 86, 88, 92, 98,
102, 106, 112, 116, 121
Langenhahn Johann Anton Starszy 185
Langowski Johann Nepomucen 20
Lebau zob. Lubawa
Lehmann Max 7
Lenart Emilian 158
Lenin Włodzimierz 234
Letkemann Peter 13
Letyński Jan 174, 175, 189, 191
Lidzbark Warmiński 88, 90, 92, 98, 102,
106, 112, 114, 116, 120, 124
Liedtke Antoni 154, 155
Liek Gustav 40, 154, 155
Lindenblath, ks. 66, 68
Lipsk 156
Lipska Dąbrówka 177, 178
Lissowski Adalbertus 98, 99, 102, 106,
112, 116, 120, 125
Litulowsky 63
Löbau zob. Lubawa
Lonck zob. Łąki Bratiańskie
Lonk zob. Łąki Bratiańskie
Lubawa 16, 23, 25, 40, 69, 80, 84,
153–156, 158, 162, 163, 174
Lubelski Józef 234
Lubicz 190
Lublin 157, 162, 163
Lucas Christian 154
Lück Karl 237
Lukowitz von 19
Lukowski 30
Ł
Łankiejmy 158
Łąki Bratiańskie 16, 18, 37, 40, 69, 80,
84
Łódź 205, 210
Łubianka 204
Łunino 158
M
Macekowsky Felix 62
Magierski Karol 180, 182
Makowska Rufina 210, 218, 219
277
Makowski Anton 80
Malbork 15–17, 159
Malinówna 189
Maliszewski Kazimierz 41, 170
Maliszewski Walerian 228, 233
Manthey Franciszek 155
Mańkowski Alfons 40
Marcinkevičius Juozas 158
Marcjanik E. 182, 183
Marecki Józef 225
Margielski Karol 182
Marienwerder zob. Kwidzyn
Markowice 226, 228
Markun Alfons 211
Matha Stanisław, bp chełmiński 154
Mazanowska Izabela 10, 202, 216
Mazowiecki 22
Mazurek Joachim Andrzej 11, 23, 25,
40, 44, 153, 154
Mąkowska Rufina 210
Mendau 76
Mentzel-Reuters Arno 163
Merseburg 14
Meves Uwe 164
Mezglewski Artur 233
Michał de Massa 163
Michelau 17, 76, 78, 80, 84, 85, 88, 92
Mierau 63
Mierosławski Antoni 176
Mies Horst 14
Mikołaj z Salerno 163
Mikołajczyk Jan 228, 233
Mikulski Krzysztof 41, 217, 218
Milbanz zob. Miłobądz
Milik Karol 215
Milkau Fritz 164
Miłobądz 90, 94, 96, 100, 104, 110, 114,
118, 122, 126, 130, 132, 136, 138,
142, 144, 148
Mirek Agata 196, 204, 205, 216, 217
Mlekicka Marianna 154
278
Mross Henry 222
Mrozik 206, 207
Mrozowska Aleksandra 217
Muhl 24
Mühlbanz zob. Miłobądz
Mukkowsky Peter 62
Müller Jacob (Andreas) 76, 78, 82,
86–88, 92, 96, 98, 100, 106, 110, 114,
118, 124, 126, 130, 132, 136, 138,
142, 144, 148
Mund Wolfgang 238
Murawiec Wiesław Franciszek 157, 158
Muskus Damian Andrzej 147, 157, 158
Myszka Łukasz 40
N
Nadolny Anastazy 155, 222
Nadolski Casimir 62
Najmowo 24
Napiecek Jadwiga 212, 222
Napiórkowski Celestyn Stanisław 153
Nekla 24
Nethke Christina (Anna Catharina) 78,
82, 86, 90, 94, 96, 100, 104, 110, 114,
118, 122, 126, 130, 132, 136, 138,
142, 144, 148
Nethke Elisabeth (Anna Maria) 78, 82,
86, 90, 94, 96, 100, 104, 110, 114,
118, 122, 124, 126, 130, 132, 136,
138, 142, 144, 148
Neuenburg zob. Nowe
Neuhof 28
Neumark 69
Neustadt zob. Wejherowo
Nicolovius 108, 133
Niedziołkowa Maria 208, 209
Niedziółka zob. Niedziołkowa Maria
Nielkówko 78
Niemancewicz Antoni 237
Nierzwicka Magdalena 155
Nieuważny Andrzej 177
Nitecki Piotr 80, 85
Nowak Mieczysław 228
Nowak Zenon Hubert 39
Nowe 16, 23–25, 48, 69
Nowe Miasto Lubawskie 174
Nowina-Konopka R. 183
O
Obertyński Zdzisław 8
Obruśnik Andrzej 157
Olczak Stanisław 153
Olesińska Marzena 41
Oliński Piotr 9
Oliwa zob. Gdańsk-Oliwa
Olszewski Jan 209
Opole 217
Orlik 203, 204
Orneta 85
Oświęcim 234
Otorowo 217
P
Pabin Władysław 158
Pachadowski zob. Basendowski
Panewniki 228
Paprocki Bonawentura 175, 176, 179,
180
Pasierb Janusz Stanisław 155
Päsler Ralf G. 158, 159, 165
Pasłęk 159
Pater Józef 215
Pater Mieczysław 215
Paulus Nikolaus 168
Pawlowski von 25
Pawłowski Bronisław 41
Pechnik Aleksander 234
Pelplin 16, 18, 27, 28, 33, 34, 43, 69,
70, 153–155, 158, 159, 161, 164, 165,
168, 198, 201, 203, 209
Perlbach Max 163
Petersburg 158
279
Pfennig z domu Swiderski 30
Piątkowski Czesław 208, 209
Piechowski von 26, 27
Piechowski Wojciech 176
Piedel 76
Pielas Magdalena 174, 180, 181,
188–190
Pietrowsky 63
Pilecka Elżbieta 167
Piotrowska 63
Piotrowski 66
Piszcz Edmund, abp 7, 11, 29, 30, 32,
40–42, 153, 154
Pius II, papież 156
Pius VII, papież 154
Piwnicki von 35
Piwowarczyk Wojciech 234
Plewinsky Jacob 62
Płock 98, 102, 106, 112, 116, 120
Pniewite 205, 210–212
Podgorska Barbara 81, 85
Podgórz zob. Toruń-Podgórz
Podgursz zob. Toruń-Podgórz
Pogutken 28
Poklewski Józef 168
Polak Wojciech 41, 198, 202, 215,
216
Poledno 199
Poleśno 208
Polsko 28
Poraziński Jarosław 41
Pospieszna Barbara 168
Poznań 156, 157, 162, 205, 210
Pragert Przemysław 82
Prawdzicki 66, 68
Prejs Roland 153
Prey Bonawentura 58, 64, 66–68, 88,
92, 102, 106, 112, 116, 120, 124, 128
Pruska Łąka 49
Pruszak 18
Przeworsk 157, 162
Puck 88, 91, 92, 96, 98, 100, 102, 106,
110, 112, 114, 116, 118, 120, 124,
126, 130, 132, 136
Putzig zob. Puck
Pyżalski Leon 237
R
Raczkowski Juliusz 10, 168, 171–173,
178, 180, 184, 185, 190–193
Radtke Irena 13
Radziński, ks. 206
Radzyn 155
Raina Peter 216, 230
Rathgeber Christina 11
Rdesińska Maria 177, 178
Rehwalde zob. Rywałd Królewski
Reichel Constantia (Maria Theresia) 78,
82, 86, 90, 94, 96, 100, 104, 110, 114,
118, 122, 126, 130, 132, 136, 138,
142, 144, 148
Rezmer Piotr 209, 210
Richter Eugen 55
Roele, ks. 206
Rosenberg Alfred 229
Rostworowski Jan Nałęcz 229, 234
Rother Christian von 55
Rozalia, bł. 172
Rozynkowski Waldemar 10, 41, 198,
202, 204, 215–217
Rudnicki von 31
Rumocki Jan 176
Ruttkowski von 31
Rybicki Jan 208
Ryszewski Bohdan 156
Rywałd Królewski 16, 32, 33, 41, 69,
215
S
Saar 64
Saczkowsky 63
Salvatorelli Luigi 235
280
Sandomierz 157
Sawicki Witold 8
Schadewaldt Hans 238
Schilgen Hardy 229, 234
Schmarse 30
Schmedding 75, 109, 128, 133, 138,
141, 144, 146
Schoeneich 79
Schön Theodor Heinrich von 55, 56, 59,
60, 75, 81, 84, 85, 92, 96, 99, 100,
108–110, 115, 119, 123, 128, 133,
135, 138, 141, 144, 146, 154
Schönau 90, 91, 94, 96, 100, 104, 110,
114, 118, 122, 126, 130, 132, 136,
138, 142, 144, 148
Schöneich zob. Szynych
Schönkin Romuald 76, 82, 86, 88, 92,
98, 106, 112, 116, 120, 124, 126, 130,
134, 136, 140, 142, 147
Schottmüller Kurt 14
Schultz 63
Schwetz zob. Świecie
Sedlag Anastazy, bp chełmiński 155
Seelau Gundislaus 64, 66–68, 76, 80,
84, 88, 92, 98, 102, 106, 108, 112,
116, 121
Seubin K. 237
Siuciak Aleksandra 159
Skajewski Albertus 76, 82, 86, 88, 92,
98, 102, 106, 113
Skorczewski Ignatz von 24
Slutkowsky Joseph 62
Słobity 158, 159
Słyszewska Alicja 155
Smolarski Mieczysław 234
Sochacki Józef 240
Sołowiew Włodzimierz 238
St. Albrecht zob. Św. Wojciech
Stachowski 21
Stadniki 217
Stalinogród zob. Katowice
Staniątki 217
Stanisław August Poniatowski, król
Polski 7
Staniszewski Józef 180, 182, 189
Stare Szkoty 68, 88, 90, 94, 98, 102,
106, 112, 116, 120, 124, 128
Starogard Gdański 69, 102, 205
Starszyn zob. Starzyno
Starzyno 88, 91, 94, 98, 102, 106, 112,
116, 120, 124, 128, 130, 134, 136,
140, 142
Stefan, bp chełmiński 169
Steffahny 54, 64, 65, 67, 70
Steffenhagen Emilius 159
Stein zum Altenstein Karl Sigmund
von 11, 55–58, 60, 61, 78, 110, 114,
118, 122, 128, 130, 132, 134, 138,
140, 144, 146
Steiner Jerzy Fryderyk 170, 177, 186
Strasburg zob. Brodnica
Strutyńska Maria 154, 156, 163
Strzembowo 49
Suchostrzygi 61, 63
Sujkowski Antoni 234
Sumiński Piotr Alkantary 175
Suzo Henryk, bł. 179
Swarzewo 88, 91, 94, 98, 102, 106, 112,
116
Swarżau zob. Swarzewo
Swetoniusz 156
Swiderski 30
Sydow Marian 177, 179, 180
Syta Stanisław 209
Szczuczko Joanna 217
Szczuczko Witold 40
Szews Jerzy 156
Sziling Jan 215
Szlezyerowie, rodzina 49
Szołdrski Władysław 30, 43, 169–172,
175, 179–181, 186, 188–190, 240
Szottowa A. 237
281
Sztachelski Jerzy 230, 232
Sztylc Katarzyna Żaneta 202
Szuba Ludwik 226–228
Szwarcenowo 64, 66
Szymański Andrzej 200
Szymczak Jan 230
Szynych 79
Ś
Śliwa Franciszek 221
Śliwiny 60
Śliwiński Józef 40
Św. Wojciech 16, 34
Świecie 16, 25, 30, 35, 69, 88, 91, 198,
202, 206, 208, 209
T
Tandecki Janusz 30, 46
Tarzycki Marcellus 80
Tczew 16, 30, 53–61, 64–68, 89, 90, 95,
125, 147
Teichert Coelestinus 58, 64, 66, 88, 92,
102, 106, 112, 116, 120, 124, 127
Teodorowicz Józef 229, 234
Thiele 64, 66–68
Thorn zob. Toruń
Topolno 16, 35, 36, 69, 205, 210–212,
217, 219, 220, 222, 223
Toporzyszewo 176
Toruń 9, 16, 21, 22, 25, 26, 30, 31,
37, 39–50, 69, 81, 85, 88, 91, 94,
153, 155, 156, 158, 159, 161, 167,
170–174, 176–178, 180–185, 187,
201–204, 212, 225–231, 233–240
Toruń-Nowe Miasto 43, 167, 188
Toruń-Podgórz 16, 37, 39, 41, 49, 69,
155
Toruń-Stare Miasto 43
Toszynski 67
Trzcińska 181
Trzeciak Stanisław 229, 238
Tuchola 90
Tucholka von 24, 28
Tucholski Josef von 25
Turczenko (Turczenkow) zob. Turzno
Turzenko zob. Turzno
Turzno 88, 91, 92, 98, 102
TW „Prus” 228
TW „Sęp” 230
TW „Wallenrod” 228
Tylicki Jacek 185
Tymieniecki Kazimierz 40, 45
Tync Stanisław 156
V
Virzchuzin zob. Wierzchucino
W
W. K. 190
Wachsschlagerowie, rodzina 45
Wagner Arkadiusz 161
Wajda Kazimierz 8, 9, 11, 41, 42, 72
Wallinowsky 63
Walter Axel E. 158, 159
Warszawa 157, 162, 208, 210, 216,
218, 219, 229, 231, 233, 234, 236,
238–240
Warszchoczyn zob. Wierzchucino
Wartenburg zob. Barczewo
Wąbrzeźno 205, 210, 215, 217–219,
221
Wehner Bernd 238
Weinreich 79
Wejherowo 16, 37, 69, 88, 91, 94, 98,
102, 106, 112, 116, 120, 124, 128,
130, 134, 136, 140, 142, 146, 148,
155, 156, 205
Wełniak Arkadiusz 15
Wernicke Julius Emil 45
Wicha Władysław 230, 232, 233
Wieliczka 217
Wierchczyn zob. Wierzchucino
282
Wierchoczyn zob. Wierzchucino
Wierczyński Stefan 155
Wierzchosławski Szczepan 40
Wierzchsein zob. Wierzchucino
Wierzchucin Królewski 91
Wierzchucino 88, 91, 94, 98, 102, 106,
112, 116, 120, 124, 128, 130, 134,
136, 140, 142, 146, 148
Więcbork 202
Wilczewski von 22
Wilkszycki Jan 80
Wilno 158
Windemuth Andreas 79
Włocławek 226, 229
Wojciechowski Mieczysław 39, 41
Wojtowicz Jerzy 41, 42
Wolnik Franciszek 153
Wondzyn 22
Wony Johann 62
Woytowicz Anton 62
Woytowicz Michael 62
Woźniak Michał 170, 174, 189
Wrocki 205
Wrocław 217, 230, 234, 239, 240
Wunder Josephus (Antonius) 76, 80, 84,
88, 98, 102, 106, 112, 116, 124, 127
Wyczawski Hieronim Eugeniusz 11, 22,
23, 25, 26, 40, 153, 154, 156, 157
Wycziński 29
Wyrwa Andrzej M. 155
Wyschin zob. Wysin
Wysin 88, 91, 94, 98, 102, 106, 112,
116, 120, 124, 128, 130, 134, 136,
140, 146, 142, 148
Wysocki Jan 8
Wyszyn zob. Wysin
Wyszyński Stefan, prymas Polski 199, 215
Z
Zabno zob. Żabno
Zaborowo 44
Zaborowski 176
Zając Miriam Halina 216
Zajączkowo-Wybudowanie 63
Zakrzewo 22
Zaleski Władysław 42
Zamarte 16, 26, 27, 156
Zamek Bierzgłowski 203, 204
Zamiatała Dominik 196, 197, 225, 226,
228, 231, 232
Zamość 234
Zarnowitz zob. Żarnowiec
Zawadzki Wojciech, ks. 22
Zawornitzki Thadeus (Josephus) 76, 82,
86, 90, 92, 96, 100, 106, 110, 114, 118,
124, 126, 128, 130, 132, 136, 139
Zieleniewski Roman 212
Zieliński Marek Grzegorz 40, 41
Zigelowsky Ludowicus 58
Zuckau zob. Żukowo
Zygmunt August, król Polski 42
Ż
Żabno 19
Żak M. 182
Żarnowiec 16, 22, 43, 69, 156
Żaryn Jan 215, 225, 226, 228
Żukowo 16, 35, 69, 88, 91, 94, 98
Żurawia Kępa 198, 199, 206–209
Żytkowicz Leonid 156
Informacje o autorach
Marta CZYŻAK, dr, Biblioteka Uniwersytecka, Uniwersytet Mikołaja Kopernika
w Toruniu. Zainteresowania naukowe koncentruje na historii Kościoła w średniowiecznej Polsce oraz kodykologii. Adres e-mail: [email protected].
Monika JAKUBEK-RACZKOWSKA, dr, Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa,
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Zainteresowania naukowe koncentruje
na funkcjach dzieł sztuki sakralnej w kulcie i praktyce religijnej w okresie średniowiecza ze szczególnym uwzględnieniem sztuki regionu pokrzyżackiego. Adres
e-mail: [email protected].
Witold KONOPKA, mgr, doktorant, Instytut Historii i Archiwistyki, Wydział Nauk
Historycznych, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Zainteresowania naukowe koncentruje na historii Kościoła w Polsce po II wojnie światowej. Adres
Sławomir KOŚCIELAK, dr hab., Instytut Historii, Wydział Historyczny, Uniwersytet Gdański. Zainteresowania naukowe koncentruje na stosunkach wyznaniowych
i historii społecznej Prus Królewskich i Kujaw od XVI do początku XIX w. Adres
Rafał KUBICKI, dr hab., Instytut Historii, Wydział Historyczny, Uniwersytet Gdański. Zainteresowania naukowe koncentruje na historii Kościoła, zwłaszcza monastycyzmu w średniowieczu i okresie nowożytnym, historii społeczno-gospodarczej
państwa zakonu krzyżackiego w Prusach, mieszczaństwie późnośredniowiecznym
oraz archiwoznawstwie. Adres e-mail: [email protected].
Izabela MAZANOWSKA, dr, Delegatura w Bydgoszczy, Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej w Gdańsku, Instytut Pamięci Narodowej. Zainteresowania naukowe koncentruje na najnowszej historii Polski, na relacjach Kościoła katolickiego
z władzami komunistycznymi w PRL, w szczególności na terenie Pomorza. Adres
284
Informacje o autorach
Piotr OLIŃSKI, dr hab., Instytut Historii i Archiwistyki, Wydział Nauk Historycznych, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Zainteresowania naukowe koncentruje na historii monastycyzmu, dziejach miast, wczesnym humanizmie oraz
klimatologii historycznej. Adres e-mail: [email protected].
Juliusz RACZKOWSKI, dr, Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Zainteresowania naukowe koncentruje na
sztuce państwa zakonnego w Prusach, ze szczególnym naciskiem na rzeźbę snycerską, rzeźbę i detal architektoniczny oraz malarstwo w kontekście zabytkoznawczym
i konserwatorskim. Adres e-mail: [email protected].
Waldemar ROZYNKOWSKI, prof. UMK, Instytut Historii i Archiwistyki, Wydział
Nauk Historycznych, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Zainteresowania naukowe koncentruje na historii Kościoła od średniowiecza do czasów najnowszych. Adres e-mail: [email protected].

pobierz - Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej

Transkrypt

Podobne dokumenty

PDF: Transplantacja - ks. dr Grzegorz Chojnacki

PDF | PL

Kultur | Architektur | Natur Kultura | Architektura | Natura

architektura gliwic i jej przemiany historyczne do 1945 roku

Interferencje kultury współczesnej 6-8 grudnia 2013 r.