Zawadzki Arkadiusz - Uniwersytet Przyrodniczo

Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach
Wydział Humanistyczny
Arkadiusz Zawadzki
Gospodarka Południowego Podlasia
w latach 1918-1939
praca doktorska napisana pod kierunkiem
Prof. nadz. dr. hab. Józefa Piłatowicza
Siedlce 2012
Spis treści
5
Wstęp
Wykaz skrótów
19
Rozdział 1
Terytorium i demograficzna charakterystyka Południowego Podlasia
21
1.1 Terytorium
1.1.1 Charaktertstyka fizycznogeograficzna
1.1.2 Podział administracyjny
1.2 Ludność
1.2.1 Liczba ludności i gęstość zaludnienia
1.2.2 Struktura wiekowa i podział ludności według płci
1.2.3 Poziom urbanizacji
1.2.4. Struktura narodowościowa i wyznaniowa
1.2.5 Poziom wykształcenia
1.2.6 Struktura zawodowa
21
21
23
25
25
28
30
31
36
39
Rozdział 2
Rolnictwo i leśnictwo
2.1 Warunki naturalne funkcjonowania rolnictwa Południowego Podlasia.
2.1.1 Gleby
2.1.2 Sytuacja hydrologiczna
2.1.3 Klimat
2.2 Struktura użytków rolnych i wielkości gospodarstw.
2.2.1 Struktura użytkowania gruntów
2.2.2 struktura wielkości gospodarstw
2.3 Produkcja roślinna.
2.3.1 Czynniki wpływające na poziom produkcji roślinnej
2.3.2 Odbudowa produkcji roślinnej po wojnie
2.3.3 Struktura zasiewów
2.3.4 Zbiory
2.4 Produkcja zwierzęca.
2.4.1 Warunki i tradycje hodowli zwierząt w regionie. Straty wojenne
2.4.2 Hodowla bydła rogatego
2.4.3 Hodowla trzody chlewnej
2.4.4 Hodowla koni
2.4.5 Hodowla owiec
2.4.6 Zróżnicowanie hodowli bydła rogatego, trzody chlewnej, koni
i owiec w powiatach regionu
2.4.7 Hodowla kóz, drobiu, pszczół i ryb
2.5 Poziom kultury rolnej w regionie
2.5.1 Rolnictwo Południowego Podlasia na tle województwa lubelskiego
i kraju
2.5.2 Oświata rolnicza
2.5.3 Kółka rolnicze i spółdzielczość rolnicza
47
47
48
48
49
51
51
57
74
74
75
79
88
102
102
106
108
110
112
113
115
120
120
128
137
1
2.6 Gospodarka leśna.
2.6.1 Poziom zalesienia Południowego Podlasia w latach 1918-1939
2.6.2 Zalesianie nieużytków
143
143
146
Rozdział 3
151
Przemysł
3.1 Pozycja przemysłu w strukturze gospodarczej Południowego Podlasia
3.2 Położenie przemysłu w okresie międzywojennym
3.2.1 Strty wojenne
3.2.2 Sytuacja przemysłu Południowego Podlasia w pierwszych latach
istnienia II Rzeczypospolitej
3.2.3 Położenie przemysłu w latach 1923-1929
3.2.4 Przemysł Południowego Podlasia w okresie wielkiego kryzysu
gospodarczego
3.2.5 Rozwój przemysłu w regionie w latach ożywienia gospodarczego
1936-1939
3.3 Struktura ilościowa i rozmieszczenie przestrzenne zakładów przemysłowych
3.3.1 Liczba zakładów w regionie
3.3.2 Rozmieszczenie przestrzenne zakładów
3.4 Charakterystyka poszczególnych branż przemysłowych
3.4.1 Przemysł mineralny
3.4.2 Przemysł metalowy i elektrotechniczny
3.4.3 Przemysł chemiczny, włókienniczy, odzieżowy, papierniczy,
poligraficzny i budowlany
3.4.4 Przemysł skórzany
3.4.5 Przemysł drzewny
3.4.6 Przemysł spożywczy
3.4.7 Przemysł energetyczny (elektrownie)
151
155
155
157
161
173
180
185
185
187
191
192
198
203
205
206
210
225
Rozdział 4
233
Rzemiosło
4.1 Rola rzemiosła w regionie w okresie międzywojennym
4.2 Liczebność zakładów rzemieślniczych
4.3 Zróżnicowanie zakładów rzemieślniczych Południowego Podlasia
4.3.1 Struktura branżowa rzemiosła
4.3.2 Struktura narodowościowa
4.4 Przemysł ludowy, domowy i chałupnictwo
233
240
251
251
257
262
Rozdział 5
Handel i finanse
5.1 Położenie handlu Południowego Podlasia w latach międzywojennych
5.2 Liczebność i struktura zakładów handlowych
5.2.1 Liczebność zakładów handlowych
5.2.2 Struktura branżowa zakładów handlowych
5.2.3 Struktura narodowościowa
5.3 Handel targowy
5.4 Finanse
269
269
285
285
290
293
297
306
2
Rozdział 6
Komunikacja i łączność
6.1 Miejsce komunikacji i łączności w strukturze gospodarczej regionu
6.2 Koleje
6.3 Transport drogowy
6.3.1 Sieć drogowa Południowego Podlasia
6.3.2 Transport konny
6.3.3 Transport samochodowy
6.4 Łączność
Zakończenie
321
321
327
335
335
344
347
354
361
365
Aneksy
515
Bibliografia
3
4
Wstęp
Zagadnienia z zakresu historii gospodarczej w polskiej nauce historycznej nie
należą do głównego nurtu zainteresowań badawczych. Ustępują pod tym względem pola
przede wszystkim historii politycznej. Znaczna część publikacji dotyczy kwestii ogólnych,
ogólnokrajowych, wobec czego stosunkom gospodarczym w ujęciu niewielkich, lokalnych
i regionalnych społeczności poświęcono relatywnie mało miejsca i uwagi. Dodatkowo
w korzystniejszej sytuacji znajdują się tereny zindustrializowane, które dzięki rozwojowi
przemysłu budzą większe zainteresowanie historyków. Natomiast obszary o charakterze
rolniczym o wiele rzadziej stają się celem badań z zakresu historii gospodarczej. Jednak
różnice w strukturze ekonomicznej poszczególnych regionów nie mają wpływu na fakt,
iż gospodarka stanowi podstawę materialnego bytu ich mieszkańców.
Niniejsza praca poświęcona jest ekonomice Południowego Podlasia w okresie
dwudziestolecia międzywojennego, wpisuje się tym samym w nurt badań nad regionalną
historią gospodarczą. Stanowi próbę częściowego wypełnienia istniejącej w historiografii luki.
Jej podstawowym założeniem jest znalezienie odpowiedzi na pytanie o pozycję regionu
w systemie gospodarczym II Rzeczypospolitej, rozważenie kwestii czy jego struktura
świadczyła o nowoczesności, czy też o zacofaniu pod względem ekonomicznym i wreszcie,
czy w przeciągu 21 lat istnienia niepodległego państwa polskiego można mówić o postępie.
W świetle kontrowersji, jakie wzbudza ocena poziomu rozwoju gospodarczego kraju
w latach 1918-1939, odpowiedź na ostatnie pytanie może być problematyczna. Jednak autor
stawia hipotezę, iż przeobrażenia, jakie dokonały się w ekonomice Południowego Podlasia
w tym okresie są wyrazem umiarkowanego postępu.
Ramy chronologiczne pracy obejmują okres od 1918 r. do 1939 r. Są to lata, kiedy
gospodarka Południowego Podlasia funkcjonowała w ramach systemu ekonomicznego
II Rzeczypospolitej opartego na zasadach wolnego rynku. Biorąc pod uwagę stosunki gospodarcze nie był to okres jednolity1, ale pod względem politycznym i prawnym istnienie
państwa polskiego pozostawało relatywnie stabilną podstawą rozwoju.
1
W dwudziestoleciu międzywojennym wyróżnia się cztery główne okresy: walki o granice i kryzysu inflacyjnego (1918-1923), dobrej koniunktury (1924-1929), wielkiego kryzysu gospodarczego (1930-1935) i rozkręcania koniunktury (1936-1939). Między innymi taki podział wprowadzają w swojej pracy Z. Landau, J. Tomaszewski, Gospodarka Polski międzywojennej, w 4 tomach, T. 1, W dobie inflacji 1918-1923, Warszawa 1967;
T. 2, Od Grabskiego do Piłsudskiego. Okres Kryzysu poinflacyjnego i ożywienia koniunktury 1924-1929,
Warszawa 1971; T. 3, Wielki Kryzys 1930-1935, Warszawa 1982; T. 4. Lata interwencjonizmu państwowego
1936-1939, Warszawa 1988.
5
Zdecydowanie bardziej problematyczną kwestią jest zakres terytorialny tematu
badawczego. Przede wszystkim w okresie międzywojennym Południowe Podlasie nie tworzyło odrębnej jednostki administracyjnej, stanowiąc północną część województwa lubelskiego. Początkowo obejmowało dziewięć powiatów: bialski, garwoliński, konstantynowski, łukowski, radzyński, siedlecki, sokołowski, węgrowski i włodawski, a następnie,
po zlikwidowaniu w 1932 r. powiatu konstantynowskiego osiem2. Obszar ów pokrywał się
z terytorium istniejących pod zaborem rosyjskim: województwa podlaskiego (1815-1837),
guberni podlaskiej (1837-1844) i guberni siedleckiej (1867-1914)3. Szczególnie ten ostatni
okres miał duże znaczenie w przeobrażaniu się gospodarki regionu. W latach sześćdziesiątych
XIX w. na terenie Królestwa Polskiego uwłaszczenie chłopów zapoczątkowało rozwój stosunków kapitalistycznych na wsi, ułatwiając tym samym rozwój przemysłu, który to proces
określany jest mianem rewolucji przemysłowej4. Powyższe zmiany przebiegały w sytuacji gdy
Południowe Podlasie stanowiło odrębną jednostkę administracyjną z głównym ośrodkiem
w Siedlcach. Sprzyjało to powstawaniu różnego rodzaju powiązań, tym bardziej, że czynnik
administracyjny odgrywał w gospodarce poważną rolę. Dzięki niemu między innymi stosunki gospodarcze w regionie łączyły się w jedną całość.
2
Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (dalej Dz.U.), Nr 65, poz. 395, Ustawa tymczasowa o organizacji
władz administracyjnych II instancji; Dz.U. Nr 6, poz. 33, Zniesienie powiatu konstantynowskiego w województwie lubelskim; Z. Daszyńska-Golińska, Stosunki ludności województwa lubelskiego, [w:] Monografia
statystyczno-gospodarcza województwa lubelskiego, pod red. I. Czumy, Lublin 1932, s. 142-143; W. Klonowiecki, Podział administracyjny województwa lubelskiego, [w:] Monografia statystyczno-gospodarcza
województwa lubelskiego, s. 96; W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna - dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów
administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977, s. 124; S. Krzykała, W Polsce Niepodległej 1918-1939,
[w:] Dzieje Lubelszczyzny, Tom I, Warszawa 1974, s. 747-750.
3
W latach 1810-1815 Południowe Podlasie stanowiło departament siedlecki Księstwa Warszawskiego złożony
z dziewięciu powiatów: bialskiego, garwolińskiego, łukowskiego, łosickiego, radzyńskiego, siedleckiego, węgrowskiego, włodawskiego i żelechowskiego, w latach 1815-1837 było województwem podlaskim obejmującym cztery obwody: bialski, łukowski, radzyński i siedlecki, w latach 1837-1844 gubernią podlaską
z takim samym jak wcześniej podziałem na cztery ale tym razem powiaty, w latach 1844-1866 (do 31 XII)
należało do guberni lubelskiej, a w latach 1867-1914 było gubernią siedlecką z dziewięcioma powiatami: bialskim, konstantynowskim, garwolińskim, łukowskim, radzyńskim, siedleckim, sokołowskim, węgrowskim
i włodawskim, pomniejszoną w 1912 r. o część powiatu konstantynowskiego, cały powiat bialski, część
powiatów radzyńskiego i włodawskiego, które weszły do nowo utworzonej guberni chełmskiej. J. Wojtasik,
Siedlce w latach zaborów (1795-1914), [w:] Siedlce 1448-1995, praca zbiorowa pod red. E. KospathPawłowskiego, Siedlce 1996, s. 45-46; J. Kazimierski, Miasta i miasteczka na Podlasiu (1808-1914).
Zabudowa – Ludność – Gospodarka, Warszawa 1994, s. 267, 271; W. Śladkowski, Pod zaborem austriackim
w Księstwie Warszawskim i Królestwie polskim 1795-1831, [w:] Dzieje Lubelszczyzny, Tom I, praca zbiorowa
pod red. T. Mencla, Warszawa 1974, s. 488, 490-491; T. Mencel Między powstaniami 1831-1864, [w:] Dzieje
Lubelszczyzny, Tom I, s. 546, 559; A. Koprukowniak, W okresie kształtowania się kapitalizmu 1864-1918,
[w:] Dzieje Lubelszczyzny, Tom I, s. 643-647; U. Głowacka-Maksymiuk, Działalność samorządowa narzędziem
walki z caratem na Podlasiu w latach 1864-1918, [w:] Tradycje i współczesność samorządu terytorialnego na
Południowym Podlasiu, praca zbiorowa pod red. R. Dmowskiego i P. Matusaka, Siedlce 2002, s. 27-28.
4
Rewolucja przemysłowa na ziemiach Królestwa Polskiego datowana jest na lata 1850-1880. Encyklopedia
historii gospodarczej Polski do 1945 roku, Warszawa 1981, 148-151; W Rusiński, Rozwój gospodarczy ziem
polskich w zarysie, Warszawa 1973, s. 260, 313-314; J. Łukasiewicz, Przewrót techniczny w przemyśle Królestwa Polskiego 1852-1886, Warszawa 1963, s. 168-171, 306-307, 384-385.
6
Kolejnym ważnym zjawiskiem był rozwój sieci kolejowej, także przypadający na
koniec XIX i początek XX w. Główną osią był tutaj kierunek wschód-zachód, co sprawiało,
że kontakty gospodarcze Południowego Podlasia z Warszawą czy Brześciem były częstsze
i łatwiejsze niż z Lublinem. W efekcie kształtowanie się systemu ekonomicznego w guberni
siedleckiej i lubelskiej przebiegało niezależnie od siebie i w nieco odmienny sposób. Różnice
te pozostały zauważalne także w latach 1918-1939, dlatego też gospodarka północnej części
międzywojennego województwa lubelskiego, rozumianej jako odrębna całość stanowi
interesujący problem badawczy wypełniający lukę w historiografii regionu.
Odrębnym problemem jest nazwa „Południowe Podlasie”. Termin ten budzi wiele
kontrowersji i funkcjonuje właściwie tylko w środowisku historyków związanych z Siedlcami
i Białą Podlaską5. Już określenie historyczno-geograficznego Podlasia nastręcza pewnych
trudności związanych ze zmianami przynależności politycznej i administracyjnej ziem
polskich6. Jeszcze bardziej zagadkowa musi być więc jego „południowa” część. Rozstrzygające ustalenie co jest Południowym Podlasiem, a co nim nie jest wykracza jednak poza
ramy tematu badawczego. Mimo to niezbędne jest stwierdzenie, iż na potrzeby pracy
Południowym Podlasiem nazwany został wspomniany powyżej obszar dziewięciu (od 1932 r.
5
Przykładem są publikacje obecnych i byłych pracowników Instytutu Historii i Stosunków Międzynarodowych
UP-H w Siedlcach – T. Boruty, Społeczeństwo Południowego Podlasia wobec werbunku do Legionu Puławskiego, [w:] Wojsko i kultura w dziejach Polski i Europy. Księga jubileuszowa profesora Piotra Matusaka w 65
rocznicę urodzin, pod red. R. Dmowskiego, J. Gmitruka, G. Korneć, W. Włodarkiewicza, Warszawa-Siedlce
2006; Z. Czyry-Rolicz, Spółdzielczość rolnicza południowego Podlasia w okresie transformacji (1987-1997),
[w:] Z badań nad problemami współpracy transgranicznej, pod red. M. Ciechocińskiej, Siedlce 2000; M. Ciechocińskiej, Miasta południowego Podlasia w warunkach transformacji systemowej, [w:] Człowiek a środowisko.
44 Zjazd PTG [Polskiego Towarzystawa Geograficznego], 24-27 sierpnia 1995, Toruń 1995; taże, Miasta
południowego Podlasia w warunkach transformacji systemowej, [w:] Geografia osadnictwa, ludności i turyzmu
wobec transformacji systemowej, red. W. Maik, D. Sokołowski, Toruń 1997; R. Dmowskiego, Kolejarze Południowego Podlasia w walkach o Niepodległość, [w:] Rok 1918 na Podlasiu, praca zbiorowa pod red. A. Kołodziejczyka i K Pindla, Siedlce 2001; A. Kołodziejczyka, Czasopisma historyczne Południowego Podlasia
i Wschodniego Mazowsza w latach 1969-2006, [w:] Wydawnictwa ciągłe poświęcone historii regionalnej. 30-lecie
działalności wydawniczej Archiwum Państwowego w Siedlcach, red. G. Welik, Siedlce 2006; tenże, Źródła
do dziejów osadnictwa tatarskiego na Południowym Podlasiu, [w:] Źródła do dziejów regionu, red. U. GłowackaMaksymiuk, G. Welik, Siedlce 2002; G. Korneć, Tajna oświata na Południowym Podlasiu i Wschodnim Mazowszu 1939-1944, Siedlce 2006; P. Matusaka, Stan badań i potrzeby badawcze nad dziejami Południowego
Podlasia, [w:] Mazowsze w badaniach regionalnych końca XX wieku, „Zeszyty Regionalne”, Nr 11 (2000);
H. Mierzwińskiego, Południowe Podlasie w okresie Sejmu Czteroletniego i Konstytucji 3 Maja, [w:] Podlasie
a Konstytucja 3 Maja, Biała Podlaska 1991; tenże, Walki zbrojne na Południowym Podlasiu w latach 1792-1944.
Szkic do dziejów, [w:] „Rocznik Bialskopodlaski”, T. 5 (1997); tenże, Kulturotwórcza rola Kościoła katolickiego na Południowym Podlasiu (szkic do dziejów), [w:] Kultura narodowa i Kościół katolicki w tysiącleciu
państwa polskiego, red. W. Ważniewski, Siedlce 2003; oraz prace zbiorowe – Słownik biograficzny Południowego Podlasia i Wschodniego Mazowsza, Tom I, pod red. A Kołodziejczyka przy współpracy W. Charczuka
i D. Grzegorczuka, Siedlce 2009; Tradycje i współczesność samorządu terytorialnego na Południowyym Podlasiu, praca zbiorowa pod red. R. Dmowskiego i P. Matusaka; „Przeciw narzuconej władzy”. Podziemie niepodległościowe w Garwolińskim na Południowym Podlasiu i Wdschodnim Mazowszu w latach 1944-1951, pod
red. A.Kołodziejczyka i Z. Gnata-Witeski, Garwolin-Warszawa 2006
6
Porównaj J. Tyszkiewicz, Podlasie: kształtowanie się nazwy i terytorium do końca XIX stulecia, „Prace
archiwalno-konserwatorskie na terenie województwa siedleckiego”, 1982, z. 3, s. 7-17.
7
ośmiu) powiatów województwa lubelskiego. Warto też zauważyć, że sama nazwa traktowana
jest w pewnym stopniu jako termin techniczny ułatwiający precyzyjne określenie terytorium,
które nie stanowiło odrębnej jednostki administracyjnej, bez konieczności stosowania
obszernych objaśnień.
Praca posiada układ problemowy. Całość ujęto w sześciu rozdziałach. Pierwszy
poświęcony jest charakterystyce ogólnogeograficznej, administracyjnej i demograficznej
Południowego Podlasia, stanowiącej podstawę funkcjonowania systemu ekonomicznego
regionu. Następne części omawiają poszczególne działy gospodarki, w kolejności przyjętej
za klasyfikacją ustaloną przez międzywojenne wydawnictwa statystyczne7.
Rozdział drugi dotyczy rolnictwa, które w okresie międzywojennym pozostawało
najważniejszym elementem struktury gospodarczej Południowego Podlasia. Omówiono w nim
strukturę użytków rolnych, gospodarstw oraz specyfikę produkcji rolnej, ze zwróceniem
uwagi na jej wielkość i różnorodność. Podjęta została także próba oceny poziomu kultury
rolnej. Razem z rolnictwem przedstawiono gospodarkę leśną prowadzoną na obszarze północnych powiatów województwa lubelskiego.
Rozdział trzeci poświęcony jest przemysłowi. Kluczowym zagadnieniem w tym
przypadku, jak również w odniesieniu do rzemiosła, prezentowanego w następnej, czwartej
części, jest oddzielenie od siebie obydwu działów wytwórczości. Przyjęte rozwiązanie stanowi
w tym względzie propozycję autora opartą na interpretacji niejednoznacznych przepisów
prawa podatkowego i przemysłowego. W dalszym fragmencie ukazano możliwości
prowadzenia działalności przemysłowej na terenie Południowego Podlasia na tle ogólnokrajowej sytuacji gospodarczej. W rozdziale zawarto również strukturę liczebną
i charakterystykę najważniejszych branż przemysłowych.
Sytuacja rzemiosła w regionie zrelacjonowana jest w czwartym rozdziale pracy.
Oprócz struktury ilościowej i branżowej drobnej wytwórczości uwzględniono także strukturę
narodowościową, która w okresie międzywojennym w przypadku rzemiosła oraz handlu
7
W pierwszym rzędzie uwzględniono klasyfikację zastosowaną przy omawianiu struktury zatrudnienia w spisach
ludności z 1921 r. i 1931 r., które mimo pewnych różnic (na przykład w 1921 r. ogrodnictwo, rybactwo,
leśnictwo i łowiectwo zostały ujęte razem z rolnictwem, natomiast w 1931 r. wyłączone w odrębny dział
gospodarki), ustaliły następującą kolejność działów: rolnictwo, górnictwo i przemysł, handel i ubezpieczenia,
komunikacja i transport, służba publiczna, szkolnictwo, oświata i kultura, lecznictwo i higiena, służba domowa,
utrzymujący się bez pracy i bez określonego zawodu. Oczywiście wykorzystano tylko część kategorii, które można powiązać bezpośrednio z wytwórczością lub świadczeniem usług, dzieląc jednocześnie „górnictwo
i przemysł” na dwie części wyodrębniając z niego rzemiosło. Statystyka Polski t. 18, Pierwszy powszechny
spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 IX 1921 r. Mieszkania. Ludność. Stosunki zawodowe. Województwo
Lubelskie, Warszawa 1927, s. VI, IX-XI; Statystyka Polski Seria C, z. 85, Drugi powszechny spis ludności
z dn. 9 XII 1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność. Stosunki zawodowe. Województwo Lubelskie, Warszawa 1938, s. XII.
8
była ich specyficzną cechą, wpływającą na stosunki społeczne, ale też i ekonomiczne obydwu gałęzi gospodarki.
Rozdział piąty zawiera omówienie położenia handlu i finansów Południowego
Podlasia, porównuje warunki jego funkcjonowania w odniesieniu do zmian ogólnej koniunktury gospodarczej. Podobnie jak we wcześniejszych częściach podjęto, próbę oszacowania ogólnej liczebności zakładów handlowych oraz ich struktury branżowej.
Przedstawiono również rolę, jaką odgrywał wówczas w życiu gospodarczym regionu handel
targowy. Jeżeli chodzi o finansowość, to za podstawowy cel uznano zaprezentowanie
możliwości inwestycyjnych ówczesnych instytucji zajmujących się działalnością kredytową.
Rozdział szósty dotyczy systemu komunikacji i łączności w regionie. Znajdują się
w nim informacje o sieci kolejowej i drogowej Południowego Podlasia, o zmianach, jakie
w nich zachodziły w okresie międzywojennym oraz o praktycznym wykorzystaniu istniejących warunków, czyli przybliżonej skali przewozów osobowych i towarowych przy pomocy
różnych środków transportu. W odniesieniu do łączności, skupiono się na działalności
Poczty Polskiej na obszarze północnej części województwa lubelskiego.
Całość pracy w przeważającej mierze posiada charakter opisowy. Przedstawia obraz
funkcjonowania gospodarki Południowego Podlasia. Fakt ten zmusił autora do znalezienia
wspólnej płaszczyzny umożliwiającej porównanie sytuacji ekonomicznej każdego z powiatów
oraz zestawienie jej ze wskaźnikami ogólnokrajowymi. Jednocześnie ogranicza ewentualność
dokładnego zbadania zjawisk zachodzących w jednostkowych przypadkach – powiatów,
miast, czy też gmin. Mogą one bowiem stanowić jedynie egzemplifikację ogólniejszych
procesów, natomiast na ich przykładzie nie można tworzyć uogólnień. Stąd też niniejsza
praca w swej zasadniczej części przybiera kształt syntezy, kosztem badań monograficznych.
Informacje, które w największym stopniu pozwalają na uzyskanie całościowego
obrazu sytuacji gospodarczej w regionie, to przede wszystkim różnego rodzaju dane
statystyczne. Stanowią one podstawę źródłową pracy. Materiał statystyczny pochodzi w dużej
części z publikacji Głównego Urzędu Statystycznego. Pomocne okazały się zwłaszcza
informacje zebrane podczas spisów powszechnych przeprowadzonych w 1921 r. i 1931 r8.
Decydującym wyznacznikiem jest tutaj odpowiedni poziom szczegółowości, który stwarza
warunki do rekonstrukcji struktury zatrudnienia na szczeblu powiatów. Podobną dokładnością
8
Statystyka Polski t. 18, Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 IX 1921 r. Mieszkania. Ludność. Stosunki zawodowe. Województwo Lubelskie, Warszawa 1927; Statystyka Polski Seria C, z. 85,
Drugi powszechny spis ludności z dn. 9 XII 1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność. Stosunki
zawodowe. Województwo Lubelskie, Warszawa 1938.
9
cechują się statystyki rolnicze9, natomiast statystyki przemysłowe operują najczęściej
danymi dotyczącymi obszarów województw10 i dlatego też są o wiele mniej przydatne.
Niekorzystnym zjawiskiem jest również fakt, iż istniejący materiał statystyczny opisuje
okres międzywojenny w sposób nierównomierny. Najmniejsza ilość danych odnosi się
do pierwszej, a w następnej kolejności do drugiej połowy lat dwudziestych. W latach
trzydziestych informacje zebrane przez GUS są już znacznie bardziej szczegółowe i obfite,
co wskazuje na zwiększone zainteresowanie sprawami gospodarczymi, zwłaszcza w okresie
wielkiego kryzysu gospodarczego. Nadal jednak większość uwagi poświęca się kwestiom
związanym z rolnictwem oraz przemysłem, traktując inne działy gospodarki, takie jak
rzemiosło, handel wewnętrzny, transport, w marginalny sposób. Stanowi to poważny problem,
rzutujący między innymi na dysproporcje występujące pomiędzy poszczególnymi częściami
niniejszej pracy. Ilustruje to zróżnicowana objętość rozdziałów dotyczących z jednej strony
rolnictwa i przemysłu, a z drugiej pozostałych sektorów gospodarki. W znacznej mierze
wynika to właśnie ze wspomnianych powyżej, luk w materiale statystycznym.
Ważną kategorię źródeł drukowanych stanowią Roczniki Polskiego Przemysłu
i Handlu oraz Księgi adresowe Polski11, dostarczające wiadomości o poszczególnych
przedsiębiorstwach przemysłowych, rzemieślniczych, handlowych i finansowych. Trzeba
jednak zaznaczyć, że ze względu na metodę zbierania informacji za pomocą dobrowolnie
nadsyłanych ankiet, nie obejmują one wszystkich firm. Stąd też powyższe wydawnictwa
pełnią tylko rolę pomocniczą.
Oprócz publikacji GUS-u dane statystyczne oraz dokumenty innego rodzaju dotyczące gospodarki Południowego Podlasia w okresie międzywojennym, znaleźć można
w zbiorach archiwalnych. Najbardziej wartościowy zasób posiada Archiwum Państwowe
w Lublinie. Akta dotyczące spraw gospodarczych znajdują się w zespołach Urzędu
Wojewódzkiego Lubelskiego: Wydział Przemysłowy, Wydział Komunikacyjno-Budowlany,
Wydział Rolnictwa i Reform Rolnych, zespole Izby Skarbowej w Lublinie, Lubelskiej
9
Statystyka Polski Seria B, z. 1, Statystyka Rolnicza 1930/1931, Warszawa 1932; Statystyka Polski Seria B, z. 10,
Statystyka Rolnicza 1931/1932, Warszawa 1933; Statystyka Polski Seria C, z. 8, Statystyka rolnicza 1933,
Warszawa 1934; Statystyka Polski Seria C, z. 24, Statystyka rolnicza 1934, Warszawa 1934; Statystyka Polski
Seria C, z. 39 a i b, Statystyka rolnicza 1935, Warszawa 1936; Statystyka Polski Seria C, z. 61, Statystyka
rolnicza 1936, cz. I i II, Warszawa 1937; Statystyka Polski Seria C, z. 92, Statystyka rolnicza 1937, Warszawa 1938; Statystyka Polski Seria C, z. 104, Statystyka rolnicza 1938, Warszawa 1939.
10
Wyjątkiem jest tutaj zeszyt Statystyka Polska Seria C, z. 89, Statystyka zakładów przemysłowych i handlowych
1935, Warszawa 1938.
11
Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu (dalej RPPiH) 1932, Warszawa 1932; RPPiH 1934, Warszawa 1934;
RPPiH 1936, Warszawa 1936; RPPiH 1938, Warszawa 1938, Księga adresowa Polski wraz z W. M. Gdańskiem
dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa 1926/1927, Warszawa brak daty wydania (dalej bdw.); Księga
adresowa Polski (wraz z W. M. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa 1930, Warszawa
bdw.
10
Izby Rolniczej, Izby Przemysłowo-Handlowej w Lublinie. Uzupełnieniem są akta Starostw
Powiatowych: Bialskiego, Konstantynowskiego, Łukowskiego, Radzyńskiego i Włodawskiego i akta Wydziałów Powiatowych w Białej Podlaskiej, Łukowie i Radzyniu. W Archiwum
Państwowym w Siedlcach przechowywane są zespoły Starostwa Powiatowego w Siedlcach,
Sokołowie Podlaskim, Węgrowie, Akta Miasta Siedlce, Akta Miasta Łukowa, Akta Miasta
Węgrowa, Okręgowego Urzędu Ziemskiego w Siedlcach, Komendy Policji Państwowej
w Siedlcach, Komendy Policji Państwowej w Sokołowie Podlaskim, Towarzystwa Kredytowego Miejskiego w Siedlcach, Państwowej Szkoły Rzemieślniczo-Przemysłowej im. St. Staszica
w Siedlcach, Komuanlnej Kasy Oszczędności w Siedlcach. W archiwum w Otwocku znajduje
się zespół Starostwa Powiatowego w Garwolinie, natomiast w Archiwum w Radzyniu
Podlaskim zespoły akt miejskich Białej Podlaskiej, Janowa Podlaskiego, Kocka, Łosic,
Międzyrzeca Podlaskiego, Parczewa, Radzynia Podlaskiego, Terespola.
Przydatność poszczególnych zespołów archiwalnych nie jest jednakowa. Dokumenty
Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie dostarczają ogólnego obrazu sytuacji gospodarczej,
ale często dotyczy on całego obszaru województwa lubelskiego. Przykładem są sprawozdania
o sytuacji gospodarczej12. W takim wypadku mogą być one wykorzystane tylko warunkowo,
z odpowiednim zastrzeżeniem.
Znaczną liczebnie grupą akt są akta różnego rodzaju firm, które starały się
o pozwolenie na prowadzenie działalności wytwórczej czy usługowej albo, zezwolenie
na budowę zakładu13. Dotyczy to jednak wyłącznie spraw, które leżały w gestii władz
przemysłowych II instancji (szczebla wojewódzkiego). Jednakże bywa, iż są to jedyne ślady
istnienia takiego lub innego przedsiębiorstwa. W przypadku, gdy zachowała się niemal
12
Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej APL), Urząd Wojewódzki Lubelski (dalej UWL), Wydział Przemysłowy (dalej WP), sygn. 676, Sprawozdanie o sytuacji gospodarczej w Okręgu Izby PrzemysłowoHandlowej w Lublinie w okresie od 1 X do 31 XII 1929 r.; sygn. 677, Sprawozdanie o stosunkach gospodarczych w Okręgu Izby Przemysłowo-Handlowej w Lublinie w IV kwartale 1930 r.; sygn. 678, Sprawozdanie
o stosunkach gospodarczych w Okręgu Izby Przemysłowo-Handlowej w I, II, III kwartale 1931 r.; sygn. 679,
Sprawozdanie o stosunkach gospodarczych w Okręgu Izby Przemysłowo-Handlowej w Lublinie w III i IV
kwartale 1932 r.; sygn. 680, Sprawozdanie o stosunkach gospodarczych w Okręgu Izby Przemysłowo-Handlowej
w Lublinie w I, II, III i IV kwartale 1934 r.; sygn. 681, Sprawozdanie o stosunkach gospodarczych w Okręgu
Izby Przemysłowo-Handlowej w Lublinie w I i II kwartale 1935 r.; sygn. 682., Sprawozdanie o sytuacji gospodarczej w Okręgu Izby Przemysłowo-Handlowej w Lublinie w I, II, III i IV kwartale 1936 r.; sygn. 692, Sprawozdania Wojewódzkiego Wydziału Przemysłu i Handlu w Lublinie o działalności władz przemysłowych oraz o stanie
przemysłu w Województwie Lubelskim za 1929 r.; sygn. 693, Sprawozdanie Wydziału Przemysłowego
Urzędu Wojewódzkiego Lubelskiego za 1930 r.; sygn. 694, Sprawozdanie Wydziału Przemysłowego Urzędu
Wojewódzkiego w Lublinie o stanie przemysłu i działalności władz przemysłowych I i II instancji za czas
od 1 stycznia 1933 r. do 30 czerwca 1933 r.; sygn. 696, Sprawozdanie Wydziału Przemysłowego z działalności
władz przemysłowych I i II instancji oraz o stanie gospodarczym za I półrocze 1934 r. za okres od 1 I 1934 r.
do 30 VI 1934 r.; sygn. 697, Sprawozdanie Wydziału Przemysłowego z działalności władz przemysłowych
I i II instancji oraz o stanie gospodarczym za II półrocze 1934 r. za okres od 1 VII 1934 r. do 31 XII 1934 r.,
13
Znajdują się one w zespołach APL Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie: Wydział Przemysłowy i Wydział
Komunikacyjno-Budowlany.
11
kompletna dokumentacja, czego ilustracją są wydawane w latach trzydziestych koncesje
na prowadzenie samochodowych przedsiębiorstw przewozowych, możliwa była rekonstrukcja
całego systemu transportu autobusowego na terenie Południowego Podlasia w omawianym
okresie.
Zespoły Starostw Powiatowych i Wydziałów Powiatowych rozrzucone po różnych
archiwach, potencjalnie mogły stanowić nieocenione źródło informacji. Na przeszkodzie stoi
jednak stan w jakim dotrwały do dzisiejszych czasów. Najbardziej dokuczliwe są dysproporcje
występujące pomiędzy poszczególnymi zespołami archiwalnymi. Obok dobrze zachowanych
akt Starostwa Powiatowego w Łukowie (1260 jednostek aktowych), Starostwa Powiatowego
w Białej Podlaskiej (696 j.a.), Starostwa Powiatowego w Siedlcach (673 j.a.), znajdują się
zespoły szczątkowe, takie jak: Starostwo Powiatowe w Radzyniu (9 j.a.), Starostwo Powiatowe
w Sokołowie Podlaskim (17 j.a.), Starostwo Powiatowe we Włodawie (14 j.a.), Starostwo
Powiatowew Węgrowie (22 j.a.), czy Starostwo Powiatowe w Garwolinie (50 j.a.). W tej sytuacji wykorzystanie zawartych w wyżej wymienionych zespołach dokumentów sprowadza się
do egzemplifikowania zjawisk i procesów omawianych w pracy. Tym bardziej, że pomimo
wielu luk nadal stanowią ogromny ilościowo materiał źródłowy, zmuszający do przeprowadzenia selekcji pod kątem przydatności w opracowywaniu tematu badawczego. W zbliżony
sposób posłużono się aktami miast położonych na Południowym Podlasiu.
Kolejną grupę źródeł stanowi prasa. Znajdują się tutaj zarówno tytuły gazet
i czasopism regionalnych: „Gazeta Podlaska”, „Nowa Gazeta Podlaska”, „Ziemia Siedlecka”,
„Życie Podlasia”, „Gazeta Łukowska”, „Gazeta Powiatu Łukowskiego”, „Głos Powiatu
Radzyńskiego”, „Głos Międzyrzecki”, „Głos Społeczny”, „Nowiny Podlaskie”, „Pamiętnik
Łukowski”, „Podlasie”, „Podlasiak” i inne, jak i tych o szerszym zasięgu np.: „Gazeta
Gospodarska”, „Przewodnik Kółek Rolniczych”, „Młody Rolnik”, „Przegląd Handlowy”,
„Przemysł i Handel”. Jeżeli chodzi o tytuły ogólnopolskie, to informacje w nich zawarte
odnoszą się głównie do faktów i mechanizmów bardziej rozpowszechnionych, a artykuły
dotyczące terenu regionu pojawiają się tam relatywnie rzadko. Natomiast prasa regionalna
skupia się w dużym stopniu na zagadnieniach życia społeczno-politycznego i kulturalnego,
a sprawy gospodarcze zwykle ujmowane są z perspektywy oddziaływania na kwestie
społeczne. Z uwagi na przyjętą formę pracy, opisującej zagadnienia gospodarki Południowego
Podlasia za pomocą wskaźników statystycznych, tego rodzaju materiał wydaje się mniej
przydatny, przez co stopień wykorzystania prasy lokalnej może budzić uzasadniony
niedosyt.
12
Do wartościowych źródeł zaliczyć neleży również stosunkowo nieliczne pamiętniki
i wspomnienia, które ukazują subiektywne spojrzenie mieszkańców na skomplikowaną
sytuację ekonomiczną regionu14. Zupełnie inny charakter mają międzywojenne monografie
powiatów: B. Górnego: Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego,
J. St. Majewskiego: Łuków miasto powiatowe w wojewódz-twie lubelskim. Monografia,
S. E. Michalskiego: Włodawa. Monografia statystyczno-gospodarcza, Monografia powiatu
radzyńskiego pod redakcją B. Międzybłockiego i Powiat Siedlecki, pod redakcją
Cz. Górskiego15. Pomimo że różnią się między sobą objętością i zawartością, kryją wiele
interesujących i wartościowych informacji, głównie dzięki temu, że ich autorami były
najczęściej osoby pełniące wyższe funkcję we władzach powiatowych, a wiec mające dostęp do oficjalnych dokumentów.
Rodzaj wykorzystanych źródeł determinuje użycie określonych metod badawczych.
Kluczowe znaczenie posiadają w tym względzie metody ilościowe, w tym przede wszystkim
zaliczane do statystyki historycznej16. Mniejszą rolę odegrały metody porównawcze, głównie
za sprawą niewielkiej liczby opracowań o sytuacji gospodarczej sąsiednich w odniesieniu
do Południowego Podlasia obszarów, z których można by było skorzystać. Zastosowano,
także przy omawianiu zagadnień związanych z transportem, metodę geograficzną.
Nieodzownym krokiem przy tworzeniu niniejszej pracy było sięgnięcie do literatury
przedmiotu. Podstawowym i do tej pory najobszerniejszym opracowaniem omawiającym
historię gospodarczą II Rzeczypospolitej Polski jest 4-tomowe wydawnictwo autorstwa
Z. Landaua i J. Tomaszewskiego Gospodarka Polski międzywojennej 1918-193917. Oprócz
tej pozycji cennych informacji o ogólnej sytuacji ekonomicznej kraju w latach 1918-1939
dostarczyły syntezy dziejów gospodarczych Polski A. Jezierskiego i C. Leszczyńskiej18,
J. Kalińskiego19, W. Morawskiego20. Pomocne były również poświęcone zagadnieniom rolnic14
Pamiętniki chłopów. Nr 1-51, Warszawa 1935; Pamiętniki bezrobotnych, Warszawa 1967; Sz. Ciekot,
Wspomnienia 1885-1964, Warszawa 1969.
15
B. Górny, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1938; J. St. Majewski,
Łuków miasto powiatowe w województwie lubelskim. Monografia, Łuków 1930, S. E. Michalski.
Włodawa. Monografia statystyczno-gospodarcza, Lublin 1939, Monografia powiatu radzyńskiego. oprac.
i red. B. Międzybłocki, Radzyń Podlaski 1930, Powiat Siedlecki, praca zbiorowa pod red. Cz. Górskiego,
Siedlce 1935.
16
Określenia metod badawczych podane są według terminologii zaproponowanej przez J. Topolskiego,
Metodologia historii, Warszawa 1984.
17
Z. Landau, J. Tomaszewski, Gospodarka Polski międzywojennej 1918-1939, w 4 tomach, T. 1, W dobie
inflacji (1918-1923), Warszawa 1967; T. II, Od Grabskiego do Piłsudskiego. Okres kryzysu poinflacyjnego
i ożywienia koniunktury 1924-1929, Warszawa 1971; T.3, Wielki Kryzys 1930-1935, Warszawa 1982; T. 4,
Lata interwencjonizmu państwowego 1936-1939, Warszawa 1989.
18
A. Jezierski, C. Leszczyńska, Historia gospodarcza Polski, Warszawa 1997.
19
J. Kaliński, Landau Z., Gospodarka Polski w XX wieku, Warszawa 2003.
20
W. Morawski, Dzieje gospodarcze Polski, Warszawa 2010.
13
twa publikacje M. Mieszczankowskiego21 oraz studium dotyczące transportu autorstwa
E. Brzosko22. Niestety, brak jest podobnych prac prezentujących problematykę rzemiosła
i handlu w skali całej II Rzeczypospolitej. Jeśli zaś chodzi o pozycje podejmujące zagadnienia
rozwoju przemysłu, to w przeważającej mierze koncentrują się one na omawianiu dziejów
terenów zindustrializowanych.
Odrębną grupę wydawnictw stanowią monografie i przyczynki dotyczące dziejów
gospodarczych regionu. Dotychczasowy dorobek nie przedstawia się imponująco, potwierdzając
przytoczone wcześniej stwierdzenie o względnie niewielkim zainteresowaniu tego rodzaju
tematyką badawczą. Spośród prac obejmujących cały obszar północnych powiatów
międzywojennego województwa lubelskiego wymienić można jedynie dwie. Są to: publikacja
Przemysł regionu siedleckiego w XIX-XXI wieku23 będąca owocem zorganizowanej w 2005 r.
konferencji i opracowanie Pomoc czy przeszkoda? Rola tradycji w odbudowie polskiej
spółdzielczości24, które również jest pokłosiem interdyscyplinarnej konferencji naukowe
z 2003 r. Mankamentem tego rodzaju pozycji jest to, iż okresowi międzywojennemu poświęcono tylko część artykułów25 i nie obejmują one całości problematyki gospodarczej.
Śladowa liczba prac z zakresu historii gospodarczej Południowego Podlasia traktowanego jako odrębny region po części prawdopodobnie wynika z kontrowersji wzbudzanych
przez sam termin „Południowe Podlasie” (patrz powyżej). Nieco lepiej jest w przypadku
opracowań i artykułów monograficznych poszczególnych miejscowości, całych powiatów
lub też dziedzin życia gospodarczego.
Siedlec i powiatu siedleckiego dotyczą artykuły: A. Wintera26, D. Grzegorczuka27,
M. Jurzyk28 poświęcone rzemiosłu, spółdzielczości i przemysłowi. Natomiast ogólny obraz
21
M. Mieszczankowski, Rolnictwo II Rzeczypospolitej, Warszawa 1983; tenże, Struktura agrarna Polski
międzywojennej, Warszawa 1960.
22
E. Brzosko, Rozwój transportu w Polsce w latach 1918-1939, Szczecin 1982.
23
Przemysł regionu siedleckiego w XIX-XXI wieku, pod red. D. Grzegorczuka, J. Piłatowicza, A. Zawadzkiego,
Siedlce 2010.
24
Pomoc czy przeszkoda? Rola tradycji w odbudowie polskiej spółdzielczości, praca zbiorowa pod red. nauk.
Z. Chyry-Rolicz, Siedlce 2005.
25
W publikacja Przemysł regionu siedleckiego w XIX-XXI wieku do okresu lat 1918-1939 nawiązują artykuły
(nie zawsze w całości) A. Zawadzkiego, Przemysł regionu siedleckiego w XIX-XX wieku, D. Grzegorczuka,
Zakłady przemysłowe, rzemieślnicze i spółdzielczość w Siedlcach międzywojennych (1918-1939), D. Sowińskiej,
Handel i przedsiębiorczość w aktach Wydziału Rejestru Handlowego Sądu Okręgowego w Siedlcach 19171939, J. Maliszewskiego, Cukrownia „Elżebietów” w latach 1845-1939. W pracy Pomoc czy przeszkoda?
Rola tradycji w odbudowie polskiej spółdzielczości, lata międzywojenne omawiają teksty B. Pawluk, Działalność
sterdyńskich spółdzielni w latach 1908-1939 i ich wpływ na życie mieszkańców, T. Demidowicza, Kazimierz
książę Światopełk Mirski animatorem spółdzielczości na Południowym Podlasiu, H. Mierzwińskiego, Dzieje
Spółdzielni Oszczędnościowo-Pożyczkowej w Kocku (1908-2003), D. Grzegorczuka, Spółdzielczość w Siedlcach
w okresie międzywojennym (zarys problematyki), M. Lipki, Rola spółdzielczości w życiu gospodarczospołecznym Węgrowa w okresie międzywojennym i P. Marchela, Dzieje Banku Spółdzielczego w Węgrowie.
26
A. Winter, Szkice dziejów siedleckiego rzemiosła na tle rozwoju drobnego przemysłu w Polsce, „Szkice
Podlaskie” 1986, s 15-37.
14
gospodarki miasta w latach międzywojennych przedstawił A. Zawadzki29. Szereg informacji
znajduje się także w rozdziale omawiającym okres lat 1914-1939 publikacji Siedlce 1448200730. Jednakże w przeciwieństwie do uprzednio wymienionych artykułów, które oparte
są w znacznym stopniu na źródłach archiwalnych i drukowanych, synteza dziejów Siedlec
bazuje w większości na wcześniejszych ustaleniach i z racji charakteru całego opracowania
jest stosunkowo ogólnikowa.
Zagadnienia gospodarki Białej Podlaskej omawiają między innymi P. Tarkowski31,
T. Demidowicz32 i J. Sroki33. Dużo uwagi badaczy koncentruje się wokół faktu powstania
i funkcjonowania w mieście Podlaskiej Wytwórni Samolotów, chociaż nie doczekała się ona
jeszcze naukowej monografii. Ukazało się za to kilka prac popularnonaukowych poświęconych tematyce lotniczej, w których poruszono treści związane z istnieniem w mieście fabryki
samolotów. Można tutaj wymienić książki T. Chwałczyka, Podlaskie skrzydła34 i M. Mikołajczuka, Lotnicze tradycje Białej Podlaskiej35. Interesującą pozycją jest praca autorów
A. Świebody i J. Świebody, Rzemiosło bialskie w 20-leciu międzywojennym36. Stanowi
ona próbę zilustrowania sytuacji drobnej wytwórczości w Białej Podlaskiej w okresie
przed II wojną światową.
Znaczący, jak na warunki regionu ośrodek gospodarczy Międzyrzeca Podlaskiego
doczekał się kilku artykułów autorstwa S. Mańko37. Kwestie ekonomiczne Łukowa i powiatu
27
Wspomniane wcześniej artykuły D. Grzegorczuka, Zakłady przemysłowe, rzemieślnicze i spółdzielczość
w Siedlcach międzywojennych (1918-1930), [w:] Przemysł regionu siedleckiego w XIX-XXI wieku, pod red.
D. Grzegorczuka, J. Piłatowicza, A. Zawadzkiego, Siedlce 2010; tenże, Spółdzielczość w Siedlcach w okresie
międzywojennym (zarys problematyki), Pomoc czy przeszkoda? Rola tradycji w odbudowie polskiej spółdzielczości, praca zbiorowa pod red. nauk. Z. Chyry-Rolicz, Siedlce 2005.
28
M. Jurzyk, Rzemiosło siedleckie w latach wielkiego kryzysu gospodarczego, [w:] V wieków dziejów Siedlec, pod. red. D. Grzegorczuka i P. Matusaka, Siedlce 2011,
29
A. Zawadzki, Struktura gospodarki Siedlec w latach 1918-1939, [w:] V wieków dziejów Siedlec, pod. red.
nauk. D. Grzegorczuka i P. Matusaka, Siedlce 2011,
30
P. Matusak, A. Winter, Siedlce 1914-1939, [w:] Siedlce 1448-2007, pod red. nauk. E. Kospath-Pawłowskiego, wydanie drugie poprawione, Siedlce 2007. Rozdział ten w znacznym stopniu oparty jest na niepublikowanym maszynopisie A. Wintera, Siedlce 1918-1939, Siedlce 1981, znajdującym się w zbiorach Czytelni
Regionalnej Miejskiej Biblioteki Publicznej w Siedlcach.
31
P. Tarkowski, Aktywność gospodarcza mieszkańców Białej Podlaskiej w latach 1918-1939, „Rocznik Bialskopodlaski”, Tom XIV, 2006.
32
T. Demidowicz, Biała Podlaska jako krajowy ośrodek przemysłu i sportów lotniczych w okresie międzywojennym, [w:] Biała Podlaska, szkice z dziejów miasta i okolic, Biała Podlaska 1999
33
J. Sroka, Bialska Fabryka Mebli w Białej Podlaskiej 1869-1989. Historia - tradycja - współczesność, Biała
Podlaska 1989.
34
T. Chwałczyk, Podlaskie Skrzydła, Rzeszów 1985. Kwestie produkcji Podlaskiej Wytwórni Samolotów
uwzględnia również praca: T. Chwałczyk, A. Glass, Samoloty PWS, Warszawa 1990.
35
M. Mikołajczuk, Lotnicze tradycje Białej Podlaskie, Wydawnictwo ZP, 2008.
36
A. Świeboda, J. Świeboda, Rzemiosło bialskie w 20-leciu międzywojennym, Biała Podlaska 2011.
37
S. Mańko, Rzemiosło i zakłady przemysłowe Międzyrzeca Podlaskiego w latach 1918-1939, „Radzyński
Rocznik Humanistyczny”, tom 3, 2005; tenże, Sieć handlowa Międzyrzeca Podlaskiego w okresie II Rzeczypospolitej, „Rocznik Międzyrzecki”, Tom XXXVI, Rok 2005; tenże, Stosunki ludnościowe i rozwój Międzyrzeca Podlaskiego w okresie II Rzeczypospolitej, „Wschodni Rocznik Humanistyczny”, tom 1/2004.
15
łukowskiego omawia A. Zawadzki38. O sytuacji gospodarczej powiatów garwolińskiego,
sokołowskiego i węgrowskiego informacje można znaleźć w ogólnych opracowaniach
dotyczących historii tychże powiatów39, ale jest ich stosunkowo niewiele i często są one
dość powierzchowne.
Spośród artykułów i przyczynków omawiających poszczególne działy gospodarki
warto zwrócić uwagę publikacje R. Dmowskiego, który zajął się zagadnieniem funkcjonowania kolei i jej znaczeniem dla ekonomiki Południowego Podlasia40. Ogólny obraz historiografii gospodarczej regionu w II Rzeczypospolitej uzupełniają prace magisterskie powstałe
w Instytucie Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu PrzyrodniczoHumanistycznego w Siedlcach41 oraz rozprawa doktorska M. Jurzyk, Samorząd terytorialny
województwa lubelskiego w dwudziestoleciu międzywojennym42.
Problematyka sytuacji ekonomicznej Południowego Podlasia w latach 1918-1939
obecna jest również w pracach poświęconych dziejom gospodarczym województwa lubelskiego.
Należą do nich między innymi publikacje A. Czuchryty, przede wszystkim Przemysł rolnospożywczy w województwie lubelskim w latach 1918-193943, R. Orłowskiego, Z dziejów
przemysłu w Lubelskiem w latach 1918-197444, B. Mikulca Przemysł Lubelszczyzny w latach
38
A. Zawadzki, Handel targowy na terenie powiatu łukowskiego w okresie międzywojennym, „Szkice Podlaskie” z. 8, 2000; Rzemiosło Łukowskie w latach międzywojennych, „Roczniki Wyższej Szkoły Biznesu
i Administracji w Łukowie” nr 3, 2007; Przemysł Łukowa w latach 1918-1939, [w:] Inżynierowie polscy
w XIX i XX wieku, Tom X pod red. Zdzisława Murgalskiego, Warszawa 2007.
39
Garwolin. Dzieje miasta i okolic, red. E. Markowska, Warszawa 1980; Dzieje Sokołowa Podlaskiego i jego
regionu, praca zbior. pod red. J. Kazimierskiego; Warszawa 1982; 575-lecie Sokołowa Podlaskiego, praca
zbior. pod red. A. Kołodziejczyka i P. Matusaka, Siedlce 2000; Sokołów Podlaski. Dzieje miasta i okolic, pod
red. G. Ryżewskiego, Białystok-Sokołów Podlaski 2006; Węgrów. Dzieje miasta i okolic w latach 14411944, praca zbior. pod red. A. Kołodziejczyka i T. Swata. Węgrów 1991;
40
R. Dmowski, Rola infrastruktury kolejowej w rozwoju Południowego Podlasia, „Rocznik Mińskomazowiecki”,
z. 4 (1997-1998); tenże, Siedlecki Węzeł Kolejowy w latach 1866-1939. Zarys problematyki badawczej, „Prace Archiwalno-Konserwatorskie” z. 13 (2002); tenże, Kolej wąskotorowa w Białej Podlaskiej - zarys historii,
„Rocznik Bialsko-Podlaski” t. 7 (1999)
41
Tematyka gospodarcza w pracach magisterskich poodejmowana jest równie rzadko jak w przypadku prac
naukowych. W latach 2007-2011 powstało jedynie 5 prac odnoszących się do zagadnień ekonomicznych
i obejmujących ramami chronologicznymi okres międzywojenny. Są to: I. Zwierzyńska, Gospodarka w powiecie
siedleckim w okresie 1918-1939; D. Matwiejczuk, Drukarnie siedleckie 1918-1939; A. Tchórzewska, Przemysł
ziemiański na Podlasiu 1918-1944; P. Jóźwiak, Przemysł w gminie Sarnaki 1918-2008; M. Daniluk, Dobra
ziemskie Mordy w latach 1822-1944 - sytuacja własnościowa i ekonomiczna. Z wcześniejszego okresu warto
wymienić pracę J. Maliszewskiego, Cukrownia „Elżbietów w latach 1845-1939, a także opublikowaną
M. Pawlaka, Ziemiaństwo powiatu siedleckiego w okresie międzywojennym, Siedlce 2005.
42
M. Jurzyk, Samorząd gospodarczy województwa lubelskiego w dwudziestoleciu międzywojennym, rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem A. Kołodziejczyka, Siedlce 2008.
43
A. Czuchryta, Przemysł rolno-spożywczy w województwie lubelskim w latach 1918-1939, Lublin 2008,
a także tegoż autora, Przemysł browarniczy w województwie lubelskim w latach 1918-1939, „Res Historica”
2006, t. 23; Przemysł cukrowniczy w województwie lubelskim 1918-1939, „Annales Universitatis Mariae
Curie-Skłodowska”, sec. F, 1997/1998, vol. LII/LIII; Przemysł młynarski w województwie lubelskim w latach
1918-1939, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, sec. F, 2003, vol. LVIII.
44
R. Orłowski, Z dziejów przemysłu w Lubelskiem w latach 1918-1974, [w:] Z problematyki przeobrażeń
społeczno-gospodarczych w Lubelskiem, pod red. Z. Mitury i R. Orłowskiego, Lublin 1992.
16
1864-191445. Jednakże z racji szerszego ujęcia tematu wyodrębnienie cech północnej części województwa sprawia niekiedy dużo kłopotów.
Przedstawiony powyżej przegląd ważniejszych prac naukowych i popularnonaukowych dotyczących zagadnień ekonomicznych Południowego Podlasia w latach
międzywojennych ukazuje znaczne dysproporcje pomiędzy poszczególnymi obszarami
badawczymi. Widoczne jest to zwłaszcza w liczbie prac odnoszących się do głównych działów
gospodarki. O ile dzieje przemysłu w regionie omawia się względnie często, to gospodarce
rolnej nie poświęcono w zasadzie żadnej odrębnej publikacji, a nawet artykułu. A był
to w latach 1918-1939 najistotniejszy element struktury gospodarczej Południowego Podlasia.
Brakuje również opracowania ilustrującego całościowy obraz ekonomiki północnej części
województwa lubelskiego. Można więc zaryzykować stwierdzenie, że tematyka życia
gospodarczego Południowego Podlasia w okresie międzywojennym pozostaje zbadana
w niedostatecznym stopniu.
Prezentowana praca „Gospodarka Południowego Podlasia w latach 1918-1939”
nie wyczerpuje z oczywistych względów problematyki dziejów gospodarczych regionu
w okresie II Rzeczypospolitej. Zamiarem autora było przedstawienie ogólnego obrazu
ekonomiki Południowego Podlasia, z jednoczsnym uwypukleniem jej mocnych strony oraz
problemów, jakie ją dotykały, a w miarę możliwości także zachodzących w niej procesów.
Dzięki takiemu podejściu może stać się ona podstawą do dalszych badań nad poszczególnymi
aspektami życia gospodarczego, które doprowadzą do poszerzenia zakresu wiedzy i uzupełnienia braków w historiografii regionu.
45
B. Mikulec, Przemysł Lubelszczyzny w latach 1864-1914, Lublin 1989.
17