WCIELENIE CHRYSTUSA W ŚWIETLE LIBER APOTHEOSIS I

V O X PAT R U M 3 3 ( 2 0 1 3 ) t . 6 0
Małgorzata PYZIK-TURSKA*
WCIELENIE CHRYSTUSA W ŚWIETLE
LIBER APOTHEOSIS I LIBER CATHEMERINON
AURELIUSZA PRUDENCJUSZA KLEMENSA
Wcielenie Syna Bożego od początku było ukierunkowane na wydarzenie
zbawczej śmierci i zmartwychwstania. Tajemnica ta, stanowiąca integralną
część z misterium pasyjnym, zajmuje centralne miejsce w teologii chrześcijańskiej1. Chrystus oddając się całkowicie Bogu Ojcu konstytuuje swoje
poddanie względem pierwszej Osoby Boskiej, a jednocześnie ukazuje swoją
bezgraniczną miłość, gdyż poprzez śmierć krzyżową całkowicie i bez reszty
oddał się Ojcu Przedwiecznemu. Śmierć Boga-Człowieka jest ostatnim aktem kenozy Wcielonego Słowa, mającym swe źródło w wewnętrznym życiu
Trójcy Świętej. Nie bez powodu więc w poetyckiej twórczości Aureliusza
Prudencjusza Klemensa jedno z najważniejszych miejsc zajmuje wydarzenie
wcielenia Syna Bożego. Utwory tego hiszpańskiego poety, mimo iż nie są
systematycznym wykładem chrystologii, stanowią jednak bogate źródło do
poznania myśli wczesnochrześcijańskiej o Chrystusie.
Na wstępie należy zauważyć, iż osoba Prudencjusza, jak i jego twórczość,
od dawna cieszyła się zainteresowaniem ze strony badaczy antyku chrześcijańskiego2, jednak na gruncie polskiej nauki teologiczna refleksja nad poezjami
tego hiszpańskiego poety jest słabo reprezentowana3. Istnieje natomiast kilka
pozycji obcojęzycznych istotnych dla prezentowanego opracowania. Zdaniem
autorki, najpełniejsze opracowanie chrystologii w twórczości Prudencjusza
stanowi książka La cristologia di Aurelio Clemente Prudenzio autorstwa Lu*
Mgr Małgorzata Pyzik-Turska – doktorantka przy Katedrze Patrologii Łacińskiej w Instytucie
Historii Kościoła i Patrologii na Wydziale Teologii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana
Pawła II; e-mail: [email protected].
1
Por. T. Węcławski, Abba wobec Boga Ojca, Kraków 1999, 146.
2
Z bardziej znanych opracowań warto wymienić: J. Bergman, Aurelius Prudentius Clemens,
Dorpat 1921; M. Lavarenne, La langue de poète Prudentius, Paris 1933; K. Smolak, Exegetischer
Kommentat zu Prudentius (Apotheosis 1-216), Wien 1968; J. Rodrigez Herrea, Poeta christianus,
Salamanca 1981; J. Charlet, La création poétique dans la Cathemerinon, Paris 1982; M. Mastrangelo, The Roman self in late antiquity. Prudentius and the poetics of the soul, Baltimore – London
2008; A. Dykes, Reading sin in the world. The Hamartigenia of Prudentius and the vocation of the
responsible reader, Cambridge 2011.
3
Por. S. Stabryła, Chrześcijański świat poezji Prudencjusza, Kraków 2011.
264
MAŁGORZATA PYZIK-TURSKA
igi Padovese4, w której daje systematyczny wykład powyższego zagadnienia.
Należy wymienić także monografię Henricusa Middedeldorpfa5 (wprawdzie
napisaną przed prawie dwustu laty, lecz nadal aktualną) oraz artykuły Joaquína Pasquala Torró6 czy Claudio Micaelliego7.
W niniejszym artykule podjęto próbę ukazania ważniejszych elementów
teologii wcielenia zawartej w dwóch utworach Prudencjusza – Liber Cathemerinon oraz Liber Apotheosis. W punkcie pierwszym omówiony zostanie stosunek Aureliusza Prudencjusza do prorockich zapowiedzi Mesjasza.
W sposób szczególny zwrócona zostanie uwaga na postać Maryi – matki
Chrystusa-Człowieka, która odgrywa znaczącą rolę w misterium wcielenia.
W kolejnym paragrafie opisane zostaną okoliczności narodzenia Jezusa Chrystusa, które w poetyckich słowach ujął Prudencjusz. Ostatni paragraf dotyczyć
będzie skutków wcielenia – zarówno dla człowieka, jaki i dla samego Chrystusa. Wychodząc od wydarzeń przedinkarnacyjnych, poprzez wcielenie i narodzenie Chrystusa postaramy się ukazać konsekwencje przyjścia na świat Syna
Bożego opisane w poetyckiej formie w twórczości hiszpańskiego poety. Nietrudno zauważyć, że prezentowana praca stanowi przyczynek, a może także
i impuls do dalszych, bardziej szczegółowych badań w zakresie kształtowania
się chrystologii Aureliusza Prudencjusza Klemensa.
1. Inklinacje starotestamentalne. Refleksję nad teologiczno-literackim
obrazowaniem narodzin, ujętym w Liber Apotheosis i Liber Cathemerinon Aureliusza Prudencjusza Klemensa, rozpocząć należy od podstawowego źródła
w tym względzie, a mianowicie Pisma Świętego. Teksty Starego Testamentu
obfitują we fragmenty, które implicite bądź explicite traktują o inkarnacyjnej
woli Boga. Są to głównie proroctwa mesjańskie – zapowiedzi Odkupiciela,
który ma wybawić swój lud z ucisku. Podstawowe fragmenty tego typu odnaleźć można już w samym Pięcioksięgu, a następnie w księgach historycznych
i prorockich, jak również w psalmach.
Pierwsza z zapowiedzi obwieszcza cudowne narodziny Potomka Niewiasty, który zniszczy potęgę szatana (por. Rdz 3, 1-24)8, kolejne to opowieść
o Abrahamie, który od Boga otrzymał obietnicę bycia ojcem wielkiego narodu
(por. Rdz 12, 1-3), zapowiedź pasterza z plemienia Judy, który ma władać narodami (por. Rdz 49, 8-12), a także słowa z tzw. Wyroczni Balaama z Księgi
Liczb (por. Lb 24, 7. 15-19) mówiące o wschodzącej „Gwieździe z Jakuba”,
utożsamianej z Mesjaszem. Jeżeli chodzi o proroctwa mesjańskie to najważRoma 1980.
Por. Commentationis de Prudentio et theologia Prudentiana, I-II, Vratislaviae 1823-1826.
6
Por. Función del Espiritu Santo en la encarnatión segun Aurelio Prudencio, „Anales Valentinos” 9 (1983) 347-360.
7
Por. Note di teologia prudenziana, VetCh 21 (1984) 83-112.
8
Por. T. Brzegowy, Pięcioksiąg Mojżesza. Wprowadzenie i egzegeza Księgi Rodzaju 1-11,
Tarnów 1998, 191-197.
4
5
WCIELENIE CHRYSTUSA
265
niejsze teksty dotyczące podejmowanego zagadnienia znajdują się w Księdze
Natana, Izajasza (tzw. Deutero-Izajasz), Księdze Micheasza, Deutero-Zachariasza oraz Księgach Machabejskich. Najbardziej charakterystycznym, a przy
tym najbardziej znanym, jest fragment pochodzący z proroctwa Izajasza, który zapowiada, iż „panna pocznie i porodzi syna i nazwie go imieniem Emmanuel” (Iz 7, 14). To właśnie do prorockich zapowiedzi posłania Syna przez
Boga Ojca odnosi się Prudencjusz Klemens w swojej twórczości.
W Hymnus omnis horae czytamy, iż źródłem wiedzy na temat wcielenia
Boga są zarówno starotestamentalne teksty prorockie, jak i źródła pozabiblijne. Prudencjusz wydarzenie narodzenia sytuuje w orbicie myślenia: zapowiedź
– obietnica – proroctwo. Jezus Chrystus jawi się więc jako obietnica dana od
Ojca przez proroków, ale także wypełnienie tego proroctwa. Autor podkreśla również, iż celem wcielenia jest oddanie chwały Bogu wcielonemu przez
wszystkie stworzenia9. Użycie w proroctwie Izajasza terminu „panna”, rozumianego jako „niezamężna młoda kobieta dojrzała do małżeństwa”10, ale także jako ta, która poczęła bez zmazy grzechu, utożsamiana z Maryją, również
jest widoczne w twórczości Poety. Najczęściej na określenie Maryi używany
jest termin „Dziewica”. Określenie to funkcjonuje w znaczeniu „niezmazana,
cna”. Często dodawany jest człon określający, niejednokrotnie tożsamy z członami dołączanymi do terminu „panna” (przeczysta, błogosławiona, niepokalana). Opisy faktu poczęcia przez Maryję podkreślają niezwykłość wydarzenia,
w którym „Słowo się Ojca żywym staje ciałem”11. Według Prudencjusza Chrystus poczęty został dzięki wierze Matki Bożej w momencie zwiastowania12,
a także działaniu Ducha Świętego, który tchnął na nią swoją moc13.
Maryja przedstawiona jest także jako „Panna godna wydać na świat Boga”14, która poskramia wszelkie trucizny i jady. Słowo Ojca zostało więc zrodzone z kobiety brzemiennej z Bóstwem promiennego, „nie z męża ani łoża
weselnego, / Bez zaznawania rozkoszy miłości”15. Doniosłość wydarzeń inkarnacyjnych przedstawiona jest także w następującym fragmencie skierowanym bezpośrednio do Maryi:
„O, jakże wielką świata radość
Łono twe czyste w sobie nosi!
9
Por. Prudentius, Liber Cathemerinon IX (Hymnus omnis horae) 27 , ed. M.P. Cunningham,
CCL 126, Turnhout 1966, 48, tłum. M. Brożek: Aureliusz Prudencjusz Klemens, Hymn na każdą
godzinę, w: Prudencjusz Klemens, Poezje, PSP 43, Warszawa 1987, 67.
10
P. Sawa, Misterium wcielenia: rzeczywistość, inspiracje, nadzieje, Katowice 2009, 57.
11
Prudentius, Liber Cathemerinon III (Hymnus ante cibum) 141, CCL 126, 16, tłum. M. Brożek: Aureliusz Prudencjusz Klemens, Hymn przed jedzeniem, PSP 43, 47.
12
Por. tenże, Liber Apotheosis (Contra homuncionitas) 579-580, CCL 126, 97, tłum. M. Brożek: Aureliusz Prudencjusz Klemens, Przeciw homuncjonitom, PSP 43, 99.
13
Por. tamże 564-569, CCL 126, 96.
14
Tenże, Liber Cathemerinon III (Hymnus ante cibum) 151-152, CCL 126, 16, PSP 43, 47.
15
Tamże 143-144, CCL 126, 16, PSP 43, 47.
266
MAŁGORZATA PYZIK-TURSKA
Z niego się nowe rodzą czasy,
Nowe złotego światło wieku”16.
Chrystus jest więc objawicielem nowych czasów, które wypełnia swoją Osobą. Obecnością wśród ludzi tłumaczy starotestamentalne zapowiedzi,
które od momentu wcielenia znajdują uzasadnienie w konkretnej osobie –
Synu Bożym17. W utworze Contra unionitas Prudencjusz ukazuje Chrystusa
jako spełnione proroctwo Boga, które jest dostępne zmysłowemu poznaniu18.
Dawne „pieśni proroków” zapowiadały bowiem to, czego pierwsi wierzący
w Chrystusa doświadczyli wszystkimi zmysłami: wzrokiem, słuchem, dotykiem. Objawienie Chrystusa jest więc wyjaśnieniem enigmatycznych zapowiedzi starotestamentalnych, ale również ukonstytuowaniem zapowiedzi
Boga Ojca o Synu, który zstąpi na ziemię.
2. Miejsce i okoliczności narodzenia. W Księdze Micheasza odnajdujemy proroctwo dotyczące miejsca narodzenia Zbawiciela:
„A ty, Betlejem Efrata, najmniejsze jesteś wśród plemion judzkich! Z ciebie
mi wyjdzie Ten, który będzie władał w Izraelu, a pochodzenie Jego od początku, od dni wieczności” (Mi 5, 1-4a)19.
W zapowiedzi tej uderza i zdumiewa wielki kontrast: Ten, o którym powiedziano „a pochodzenie Jego od początku, od dni wieczności” wyjdzie z Betlejem – najmniejszego spośród plemion judzkich. Bezpośrednio do owego
proroctwa Prudencjusz odnosi się w Hymnus Epifaniae. Czytamy w nim:
„O, ty największe z wielkich miast
Betlejem! Bo jedynie ty
Miałaś to szczęście z nieba nam
Pana i Władcę w ciele dać.
Pod twą opieką Ojcu nieb
Jedyny spadkobierca wzrósł,
Człowiek, z bożego tchnienia żyw,
I w ciele tym zarazem Bóg”20.
Autor przedstawia skutki wcielenia zarówno dla konkretnej miejscowości –
Betlejem, jak również dla ludzi. Ten, który narodził się w Betlejem jest bowiem
Tenże, Liber Cathemerinon XI (Hymnus VIII Kalendae Ianuarias) 57-60, CCL 126, 62, tłum.
M. Brożek: Aureliusz Prudencjusz Klemens, Hymn na Boże Narodzenie, PSP 43, 77.
17
Por. tenże, Liber Apotheosis (Contra homuncionitas) 605-607, CCL 126, 98, PSP 43, 100.
18
Por. tenże, Liber Apotheosis (Contra unionitas) 234-237, CCL 126, 85, tłum. M. Brożek:
Aureliusz Prudencjusz Klemens, Przeciw unionitom, PSP 43, 91.
19
Wszystkie teksty biblijne cytuję według: Biblia Tysiąclecia. Pismo Święte Starego i Nowego
Testamentu, Poznań 2000.
20
Prudentius, Liber Cathemerinon XII (Hymnus Epifaniae) 77-84, CCL 126, 67, tłum. M. Brożek: Aureliusz Prudencjusz Klemens, Hymn na Trzech Króli, PSP 43, 80.
16
WCIELENIE CHRYSTUSA
267
Panem i Władcą widocznym w ciele ludzkim. Chrystus nazwany jest jedynym
spadkobiercą Boga, który został poczęty tchnieniem ożywczym Ducha Świętego, ale także przestawiony jest jako prawdziwy człowiek i prawdziwy Bóg.
Najpełniejszy, ewangeliczny opis miejsca zrodzenia znajduje się w Ewangelii św. Łukasza, w której czytamy:
„Kiedy tam przebywali, nadszedł dla Maryi czas rozwiązania. Powiła swego
pierworodnego Syna, owinęła Go w pieluszki i położyła w żłobie, gdyż nie
było dla nich miejsca w gospodzie” (Łk 2, 6-7).
Jest to najobszerniejsza biblijna wzmianka o okolicznościach narodzin Jezusa.
Autorzy Ewangelii nie pisali bowiem, jak wiadomo, biografii Jezusa Chrystusa, a jedynie wzmiankowali fakt narodzenia21.
Wokół tego tekstu biblijnego w ciągu wieków tworzyły się różne redakcje
ikonograficzne, muzyczne i poetyckie, obrazujące wydarzenie betlejemskiej
nocy. Początkowo (w tradycji asyryjskiej i bizantyńskiej) wcielenie interpretowane było w kontekście cierpienia. Na obrazach Maryja Panna przedstawiana była jako leżąca na łożu, zwracająca się w stronę Dzieciątka położnica,
a jedynymi świadkami porodu byli: św. Józef oraz stojące w stajni wół i osioł.
Z biegiem czasu pod wpływem literatury apokryficznej zaczęły powstawać
wyobrażenia o usługujących Maryi położnych: Zelemi i Salome. Już w czasach powstania Ewangelii Pseudo-Mateusza, wraz z następującym rozwojem
kultu maryjnego, temat zrodzenia w cierpieniu został wyparty na rzecz narodzenia bez bólu, w weselu.
Omawiając problem przedstawiania miejsca narodzin należy uznać rozbieżność płynącą z literatury apokryficznej i Ewangelii. Wspomniany powyżej
apokryf podaje następujący opis narodzenia:
„Gdy anioł to oznajmił, rozkazał zatrzymać zwierzę juczne – nadszedł bowiem czas rozwiązania – i polecił, by Maryja zsiadła ze zwierzęcia i weszła
do podziemnej jaskini, w której nigdy nie było światła, lecz panowała wieczna ciemność, gdyż nie dochodziło tam światło dnia. Kiedy Maryja weszła do
środka, grotę oblała jasność, jak gdyby zaświeciło w niej słońce. Boskie światło tak rozjaśniało grotę, jakby to była szósta godzina dnia. I jak długo Maryja
tam przebywała, czy w nocy, czy we dnie, światłość owa zawsze świeciła. I tu
porodziła Syna, którego, gdy się rodził, otoczyli aniołowie, a gdy się narodził
i stanął na swych nogach (por. 2Krl 13, 21), natychmiast zaczęli Go wielbić mówiąc: «Chwała na wysokości Bogu, a na ziemi pokój ludziom dobrej
woli» (Łk 2, 14)”22.
Por. M. Bednarz, Historia zbawienia, Tarnów 2000, 283.
Evangelium Matthiae 13, 2, tłum. K. Obrycki, w: Apokryfy Nowego Testamentu. Ewangelie
apokryficzne, cz. 1: Fragmenty, narodzenie i dzieciństwo Maryi i Jezusa, red. M. Starowieyski,
Kraków 2003, 308-309.
21
22
268
MAŁGORZATA PYZIK-TURSKA
Istniały jednakże próby pogodzenia dwóch tradycji: jednej mówiącej, iż narodzenie Dzieciątka nastąpiło w ubogiej szopie „gdyż nie było miejsca w gospodzie” oraz drugiej, traktującej o porodzeniu w skalnej grocie. Stąd apokryfy
dodają fragment, mający zaświadczać o ich wzajemnym uzupełnianiu się:
„Trzeciego zaś dnia po narodzeniu Pana Maryja wyszła z jaskini i udała się
do stajni. Tam złożyła Dzieciątko w żłobie (por. Łk 2, 7), a wół i osioł przyklękając oddali Mu pokłon. I wypełniło się to, co zostało powiedziane przez
proroka Izajasza: «Poznał wół Pana swego i osioł żłób Pana swego» (Iz 1, 3).
Zwierzęta otoczyły Dzieciątko i wielbiły Je nieustannie. Wtedy wypełniły się
słowa proroka Habakuka: «Objawisz się w pośrodku zwierząt» (por. Ha 3, 2).
I pozostali tu Józef i Maryja wraz z Dzieciątkiem przez trzy dni”23.
W twórczości Prudencjusza odnaleźć można pierwotne myślenie o miejscu narodzenia. Poeta umieszcza scenę w ubogiej szopie, do której zbiegali
się „wieśniaczy ludzie i zwierzęta”24. Kontrastowe zestawienie tych, którzy
uwierzyli w fakt przyjścia Emmanuela (ludzie prości, zwierzęta) oraz tych,
którzy nie uwierzyli („patriarchów naród” – Żydzi) podkreśla niezwykłość
wydarzenia, a także nietypowość samego Dziecięcia, które zostało posłane
nie do możnych świata, ale do ludzi prostych i ubogich. Prudencjusz apeluje
do tych, którzy nie przyjęli Chrystusa jako Mesjasza, aby uznali w Nim wodza
książąt i króla25, który światu został dany z „brzemiennej Panny”. Uwypuklony zostaje także fakt, iż Chrystus „z ludzkiego rodziców / Ciała się zrodził,
pochodząc z plemienia Dawida, / Którego krwi w nim dziedzica znać każe rodowód”26. Nawiązuje więc do tekstu Ewangelii św. Mateusza, który w sposób
wyraźny stwierdza, iż Jezus pochodził z „rodu i domu Dawida”.
Poeta podkreśla także podwójną naturę Chrystusa – „jedynego nosiciela
ciała bezgrzesznego”27, a także fakt, iż został On posłany przez Ojca, który
zjednoczył Słowo z ciałem:
„I oto dzień ten twych narodzin,
Kiedy wysoki Stwórca swoim
Tchnieniem w proch ziemski cię wprowadził
Razem jednocząc Słowo z ciałem”28.
Tamże 14, 1, tłum. Obrycki, s. 310.
Prudentius, Liber Cathemerinon XI (Hymnus VIII Kalendae Ianuarias) 87, CCL 126, 63,
PSP 43, 78.
25
Por. tamże XI 96, CCL 126, 63.
26
Tenże, Liber Apotheosis (Contra fantasmaticos qui Christum negant verum corpus habuisse)
999-1000, CCL 126, 112, tłum. M. Brożek: Aureliusz Prudencjusz Klemens, Przeciw fantasmatykom, PSP 43, 109.
27
Tenże, Liber Apotheosis (De natura animae) 933, CCL 126, 109, tłum. M. Brożek: Aureliusz
Prudencjusz Klemens, Natura duszy, PSP 43, 108.
28
Tenże, Liber Cathemerinon (Hymnus VIII Kalendae Ianuarias) 49-52, CCL 126, 62, PSP 43, 77.
23
24
WCIELENIE CHRYSTUSA
269
Chrystus został więc poczęty mocą Ducha Świętego. Między innymi z tego
względu narodziny Chrystusa jawią się jako rzeczywistość cudowna, niepoznawalna i nie interpretowalna w ludzkich kategoriach myślenia. Cudowność
narodzin poświadcza sama natura:
„Twe narodziny, Dziecię, wszystko
Odczuło, twarde i bezduszne;
Bo i kamieni twardość zmiękła,
I głazy trawą się okryły.
I miody ze skał popłynęły,
I drzewo z pnia suchego sączy,
Jakby się pocąc, wonne krople,
I z tamaryszków balsam spłynął”29.
Narodziny Boga-Człowieka są więc wydarzeniem na skalę kosmiczną – zaburzają stary porządek świata, świadcząc, iż wydarzenia te są niezwykłe i podlegające jedynie mocy samego Boga. Autor opiewa także świętość kołyski
Nowonarodzonego, która
„[…] dla ludzkości świata święta,
I w nieme zwierzę wiarę tchnąca
Bo jej stworzenie nierozumne
I niepojęte cześć oddaje;
Oddaje cześć bezduszna trzoda,
Która jedynie paść się umie”30.
Dziecię otrzymuje więc pokłon nie tylko ze strony ludzkiej, ale także ze strony
zwierząt, co podkreśla fenomen owego wydarzenia.
Poeta nie bez znaczenia uważa okres, w którym narodził się Zbawiciel, za
wyjątkowy i niezwykły. Pogańska proweniencja wiązała to święto z przesileniem kosmicznym (zimowym), charakteryzującym się skracaniem nocy. Takie
ujęcie współgrało z wyobrażeniem misji Chrystusa rozpraszającego ciemności zła, a także zapobiegało włączaniu się w pogański kult słońca, niezwykle
rozpowszechniony w Cesarstwie Rzymskim. Warto nadmienić, iż przesilenie
zimowe według kalendarza juliańskiego przypadało 25 grudnia, czyli dzień
obchodów Narodzenia Pańskiego. Do symboliki światła odwołuje się także nasz Poeta. W Hymnus VIII Kalendas Ianuarias porównuje Chrystusa do
wschodzącego światła, które nie zachodzi. Pośrednio mówi także o kategoriach temporalnych – odwołuje się do pory roku, w której następuje wydłużenie dnia, a skrócenie nocy. Chrystus jest więc Tym, który rodząc się na ziemi
„światła krąg rozszerza”31. Widać tu wyraźną aluzję do słów z Ewangelii św.
Jana: „A światłość świeci w ciemno­ściach i ciemność jej nie ogarnęła” (J 1, 5),
Tamże XI 69-76, CCL 126, 62, PSP 43, 77.
Tamże XI 79-85, CCL 126, 62-63, PSP 43, 77-78.
31
Tamże XI 4, CCL 126, 62, PSP 43, 76.
29
30
270
MAŁGORZATA PYZIK-TURSKA
która w sposób symboliczny określa Jezusa jako „światło”, podkreślając Jego
wielkość jako Tego, który rozprasza ciemność grzechu i wnosi nowe światło.
Jezus jest więc przewodnikiem, owym światłem w ciemności.
Prudencjusz Klemens, w poetyckich rozważaniach o okolicznościach narodzin Chrystusa, nawiązuje także do pokłonu, jaki oddali Magowie Nowonarodzonemu. Korzystając z tekstu Ewangelii św. Mateusza (Mt 2, 1-12) opisuje
scenę pokłonu Mędrców Jezusowi i Jego Matce. W poetyckim hymnie czytamy:
„Oto z perskiego świata stron,
Od słońca wschodzącego bram,
Magowie widzą Króla znak,
Mądrze tłumacząc znaku sens;
Gdy ten zabłysnął, każdy mu
Blaskiem ustąpił gwiezdny zbiór,
I nawet Wenus piękna twarz
Nie śmie z tym znakiem równać się”32.
Utwór ten ukazuje wiarę, iż Chrystus jako Bóg przewyższa gwiazdy, czego
przykładem jest osłabienie blasku Wenus. Planeta ta, znana już od czasów
prehistorycznych, jest najjaśniejszym obiektem na niebie zaraz po Słońcu
i Księżycu. Jej przyćmiony blask przez gwiazdę wskazującą drogę do Chrystusa, jest symbolem niweczenia starego porządku i przewartościowania rzeczywistości stworzonej przez Chrystusa. Magowie, podążając za gwiazdą –
znakiem przebywania na ziemi Boga-Człowieka – poświadczają cudowność
wydarzenia, które jest niezrozumiałe dla nich samych. Wzajemnie prowadzą
bowiem, w poetyckiej rozmowie, dysputę dotyczącą istoty Tego, przed którym „wprost niebiosa drżą”33. Prudencjusz, poprzez wyliczenie poszczególnych rzeczywistości stworzonych, próbuje wyrazić prawdę o preegzystencji
Jezusa przed stworzeniem świata. W sformułowaniach włożonych w usta
Magów ukazuje bezkresność i bezgraniczność bytowania Chrystusa-Słowa
na świecie, a także Jego wzniosłość, mówiąc jednocześnie, że jest On Tym,
który istniał przed niebem i przed chaosem dnia34. Gwiazda „opuściwszy żagiew w dół” ma bowiem doprowadzić Magów do miejsca, gdzie „święty leży
płód”35, ukazując w widzialnej świata postaci Boga – Pana ziemi i wszystkiego, co ją otacza.
3. Skutki wcielenia. Aureliusz Prudencjusza Klemens opisuje także skutki
wcielenia, wśród których najważniejszym jest wywyższenie ludzkiego ciała
poprzez zgładzenie grzechów. Działanie Jezusa jest pełne miłości i zaangażowania, ukierunkowane na zbawienie człowieka. W niezwykle obrazowy spoTenże, Liber Cathemerinon XII (Hymnus Epifaniae) 25-32, CCL 126, 65-66, PSP 43, 79.
Tamże XII 33-40, CCL 126, 66, PSP 43, 79.
34
Por. tamże.
35
Tamże XII 57-60, CCL 126, 67, PSP 43, 80.
32
33
WCIELENIE CHRYSTUSA
271
sób opisuje wcielenie, jako akt zmiany natury ludzkiej człowieka grzesznego
na najpiękniejszą, Bogu samemu podobną:
„Zawsze na pomoc zstępuje wszechmocnego Ojca
Słowo, by chronić człowieka, i zawsze z miłością
Sobie właściwą się stara w ludzką wchodzić postać,
By ciało, mając się z Panem złączyć, pełne jego
Wieczności, życie niegodne, bo dotąd zwierzęce
Za wzorem Pana zmieniło, przez czyny podobne,
Przywykłszy widzieć w nim ziemskiej wspólnika postaci”36.
Wcielenie uszlachetniło człowieka, który po grzechu był niczym zwierzę
(„Kiedyś był człowiek zwierzęciem, teraz Duch go podniósł / Do niebieskiego natury dziecka, tchnąwszy w niego / Boga samego, co życie niesie
śmiertelności”37). Misja ziemska Chrystusa polega na odkupieniu człowieka
– złamaniu kajdan śmierci – przez mękę i zmartwychwstanie Syna Bożego. Inkarnacja Słowa była wynikiem działalności grzesznej natury ludzkiej – Chrystus przyszedł naprawić to, co człowiek zniszczył poprzez grzech:
„Lecz Chrystus tego spustoszenia,
Tego pogromu ludzi nie zniósł.
I by przypadkiem nie przepadło
Bezkarnie Ojca jego dzieło,
Śmiertelne ciało wziął na siebie,
Aby przez ciała zmartwychwstanie
Śmierci kajdany złamać, skruszyć,
Człowieka Ojcu znów przywrócić”38.
Działalność ziemska Jezusa ukierunkowana jest więc na odkupieńczą moc
płynącą z krzyża. Sam Chrystus, występujący przeciwko ludzkiej grzeszności,
jest wolny od wszelkiej zmazy i jako Bóg „jedynie on trwa nietknięty, dla kaźni przykrych / Kar niedostępny, i żadnych nieznający cierpień”39. Warto nadmienić, iż wcielenie Syna Bożego miało swoje praźródło na początku stworzenia, w raju, który Adam i Ewa utracili w wyniku grzechu pierworodnego.
Od tego czasu, zgodnie z przepowiedniami proroków, ludzkość oczekiwała
przyjścia Mesjasza, który narodzić się miał w Betlejem judzkim. Stąd Maryja
przedstawiona jest jako „druga Ewa”, która rozpoczyna nowe dzieje ludzkości, a Chrystus traktowany jest jako „drugi Adam”. Właśnie jako „drugi Adam”
ponownie przywraca Bogu Ojcu ludzkość, łącząc ją ze sobą poprzez fakt inkarnacji. W Hymnie przed jedzeniem czytamy, iż Chrystus – zesłany z nieba
Tenże, Liber Apotheosis (Contra heresim quae patrem passum adfirmat) 155-161, CCL 126,
82, tłum. M. Brożek: Aureliusz Prudencjusz Klemens, Przeciw patrypasjanom, PSP 43, 89.
37
Tamże 164-166, CCL 126, 82, PSP 43, 89-90.
38
Tenże, Liber Cathemerinon XI (Hymnus VIII Kalendae) 41-48, CCL 126, 61, PSP 43, 76-77.
39
Tenże, Liber Apotheosis (De natura animae) 898-899, CCL 126, 108, PSP 43, 107.
36
272
MAŁGORZATA PYZIK-TURSKA
drugi człowiek, „wolny od ciała ludzkiego grzeszności”40 jest jednocześnie
Bogiem, który łączy Adama (symbol całej ludzkości) z Bogiem, wszczepiając
go w synostwo Boże. Syn Boży jawi się także jako wyzwoliciel swojego stworzenia z niewoli i wszelkich żądz. Poprzez swoje czyny (czterdziestodniowy
post) umocnił ciało ludzkie, podniósł jego rangę, potwierdzając jego godność,
objawiając jednocześnie swoją prawdziwie Boską moc i potęgę, opierającą się
podstępom szatana – ducha nieprawości.
Podsumowując należy stwierdzić, iż już sam moment poczęcia Słowa jest
wydarzeniem, które nie mieści się w czysto ludzkich kategoriach. Przy cudownym poczęciu zostaje objawiona boskość Jezusa, ukazana Jego tożsamość
jako Syna Ojca. Chrystus stał się człowiekiem – prawdziwym człowiekiem,
zachowując swoją boską naturę w formie nienaruszonej. Wcielenie rozumiane jest bowiem jako zjednoczenie natur – boskiej i ludzkiej, z jednoczesnym
zachowaniem tożsamości i odrębności każdej z nich41. Relację natur należy
rozumieć w ten sposób, że ludzka natura stała się niejako podmiotem Bożych
przymiotów – następuje dzięki temu zmniejszenie dystansu pomiędzy tym,
co ludzkie a tym, co boskie, dając możliwość również przebóstwienia człowieka42. Nie można jednak interpretować tego jako zjednoczenia osób, gdyż
byłby to już przejaw nestorianizmu, głoszącego, iż dwie są osoby w Chrystusie – Boska i ludzka43. Syn Boży został poczęty ze śmiertelnej matki, ale nadal
pozostał Bogiem wraz z Ojcem i Duchem Świętym. Poczęcie z ludzkiej matki
implikuje stwierdzenie, iż Chrystus jest równocześnie Bogiem i człowiekiem.
Poeta krytykuje także zaprzeczanie człowieczeństwu Chrystusa, przy jednoczesnym podkreślaniu Jego boskości. Apeluje, by przy przywoływaniu Chrystusa-Boga nie zapominać o tym, że jest on człowiekiem, by „Boskość nie
zbyła swej mocy”44. Temat prawdziwego bóstwa i człowieczeństwa Chrystusa
Prudencjusz porusza także w dalszej części utworu. Poeta odwołuje się do
działalności Jezusa wśród uczniów i przepowiadania im o swojej śmierci krzyżowej. W kontekście wydarzenia pasyjnego akcentowana jest prawdziwość
posłannictwa Jezusa, a także fakt, iż przemawiał on z mocą Ojca:
„[…] Czy wtedy, gdy uczniom słowem ufnym bliską / Sam zapowiadał kaźń
Syna człowieczego, czy więc / Nie wyznał wtedy, że jest on człowiekiem
prawdziwym / Z mocą ojcowską? A jeśli nie był, musiał skłamać”45.
Jednoczesne zaprzeczenie prawdziwego człowieczeństwa Chrystusa byłoby
więc negacją Jego posłannictwa, a także podważeniem prawdziwości nauczaTenże, Liber Cathemerinon III (Hymnus ante cibum) 140, CCL 126, 16, PSP 43, 47.
Por. Sawa, Misterium wcielenia, s. 68.
42
Por. P. Sikora, Przebóstwienie człowieka, Chalcedon i chrystologia dwustopniowa, „Polonia
Sacra” 7 (2003) 332.
43
Por. J. Kulisz – A. Mostowska-Baliszewska, Spór o Jezusa Chrystusa w ciągu dziejów,
Warszawa 1988, 219.
44
Prudentius, Liber Apotheosis (Contra fantasmaticos) 1060-1061, CCL 126, 114, PSP 43, 111.
45
Tamże 970-973, CCL 126, 111, PSP 43, 109.
40
41
WCIELENIE CHRYSTUSA
273
nia. Poprzez zrodzenie następuje bowiem wzajemne poświadczenie siebie –
Syn objawia Ojca, a Ojciec potwierdza tożsamość Syna: „Syn Wcielony poświadcza siebie, pozwalając Ojcu dawać w Nim, czyli w Synu, swoje własne
poświadczenie”46.
***
Dzięki wcieleniu Jezus Chrystus wkroczył w rzeczywistość ludzką, podnosząc niejako godność człowieka – sam Bóg przyjął bowiem marne, ludzkie ciało, aby poświęcić się dla całego rodzaju ludzkiego, a także objawiając
w widzialnym ciele swego Ojca. Inkarnacja nie zmieniła natury, a więc nie
pomniejszyła człowieczeństwa Jezusa. Współwieczny z Ojcem Chrystus-Syn,
„zrodzony z siewcy, którego żaden nie siał siewca”47, nadal pozostaje człowiekiem, doznającym odrzucenia i cierpienia fizycznego.
THE INCARNATION OF JESUS CHRIST
IN LIBER APOTHEOSIS AND LIBER CATHEMERINON
BY AURELIUS PRUDENTIUS CLEMENS
(Summary)
The following article covers the issues regarding the Incarnation of Jesus
Christ presented in a poetic manner in Liber Apotheosis and Liber Cathemerinon
by Aurelius Prudentius Clemens. The first part illustrates the references to the
fact of Birth taken from the Old Testament. It focuses primarily on the messianic
prophecies – the prophecies of the Messiah, who was to be sent to the world. The
second part presents the circumstances and the place of the Bethlehem event. The
poetic depictions of the place and time of the Nativity as well as the consequences
arising from accepting Christ as the Saviour sent by God have been presented
in reference to the evangelical accounts. The third part discusses the results of
the Incarnation that were illustrated in a poetical form by Aurelius Prudentius
Clemens. Thus, the article presents the fact of the exaltation of human body resulting from the absolution of sins, redemption of man, as well as the emphasis of
human dignity.
Słowa kluczowe: inkarnacja, poezja, Prudencjusz, Liber Apotheosis, Liber
Cathemerinon.
Key words: Incarnation, poetry, Prudentius, Liber Apotheosis, Liber Cathemerinon.
46
G. Chantraine, Chrystus wczoraj i dziś, tłum. L. Balter, w: Tajemnica Trójcy Świętej, red.
L. Balter, Poznań 2000, 179.
47
Prudentius, Liber Apotheosis (Contra unionitas) 288-289, CCL 126, 87, PSP 43, 92.