Pobierz całą publikację
Transkrypt
Pobierz całą publikację
Redaktor Naczelny Iwona Dorota Czechowska Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Instytut Finansów Rada Naukowa Redaktor Tematyczny: Finanse Femi Ayoola Monika Marcinkowska Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Instytut Finansów Uniwersytet Ibadan Teresa Famulska Redaktor Tematyczny: Prawo Finansowe Uniwersytet Ekonomiczny Katowice Henryk Dzwonkowski Stanisław Flejterski Uniwersytet Łódzki, Wydział Prawa i Administracji, Katedra Prawa Finansowego Uniwersytet Szczeciński Jerzy Gajdka Redaktor Języka Polskiego: Uniwersytet Łódzki Barbara Bogołębska Grzegorz Gołębiowski Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie Stanisław Kasiewicz Uniwersytet Łódzki, Wydział Filologiczny, Katedra Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Redaktor Języka Angielskiego: Szkoła Główna Handlowa Mark Hrabi Elena Manas Government Policy Advisor, Department for Transport, Great Britain Uniwersytet Alcala de Henares Przemysław Krakowian Witold Orłowski Uniwersytet Łódzki, Wydział Filologiczny, Instytut Anglistyki Uniwersytet Łódzki Redaktor Statystyczny: Ramona Rupeika-Apoga Uniwersytet Łotwy Wojciech Zatoń Wolfgang Scherf Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Instytut Finansów Universität im. Justusa Liebiga w Giessen Redaktor ds. Organizacyjno-Prawnych: Fátima Teresa Sol Murta Aneta Tylman Uniwersytet Coimbra Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Instytut Finansów Stała współpraca: Zagadnienia makroekonomiczne: Andrzej Bogus, Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Instytut Finansów Iwa Kuchciak, Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Instytut Finansów Magdalena Ślebocka, Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Instytut Finansów Aneta Tylman, Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Instytut Finansów Tomasz Uryszek, Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Instytut Finansów Radosław Witczak, Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Instytut Finansów Wojciech Zatoń, Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Instytut Finansów Artur Zimny, Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Instytut Finansów Studenckie Koło Naukowe Analiz i Prognozowania Gospodarczego 4Future – Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Sekretarz Redakcji Sekretariat Redakcji Magdalena Jasiniak Magdalena Starosta Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Instytut Finansów Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Instytut Finansów Jarosław Olesiak Uniwersytet Łódzki, Wydział Prawa i Administracji Redaktor Techniczny: Monika Wolska-Bryl Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny ISSN 2353-5601 (wersja elektroniczna) ISSN 2391-6478 (wersja drukowana) www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl e-mail: [email protected] Wersją pierwotną czasopisma jest wersja elektroniczna Recenzenci 2015 Rafał Blicharz Uniwersytet Śląski Sławomir Bukowski Uniwersytet Technologiczno-Humanistyczny im. Kazimierza Pułaskiego w Radomiu Krystyna Brzozowska Uniwersytet Szczeciński Beata Filipiak Uniwersytet Szczeciński Witold Jurek Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Krystyna Kietlińska Uniwersytet Łódzki Sophia Lobozynska Ivan Franko L'viv National University Jerzy Węcławski Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Mirosław Wypych Społeczna Akademia Nauk w Łodzi www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl e-mail: [email protected] SPIS TREŚCI Od Redakcji ……………………………………………………………………... 5 Tomasz Florczak – Funkcjonowanie systemów gwarancji depozytowych na przykładzie Polski i Czech …………………………………………………... 7 Liběna Kantnerová – Financial Literacy in the Czech Republic………………… 25 Daria Królak – Wpływ amortyzacji podatkowej oraz bilansowej środków trwałych na wynik finansowy jednostki na przykładzie firmy XYZ ……………. 37 Julia Sikora – Ubezpieczenia dzieł sztuki – wybrane aspekty …….…………….. 53 Ewa Wachowska – Zasady rozliczania podatku od towarów i usług w transakcjach wewnątrzwspólnotowych dostaw towarów …….…………………….. 69 Besarta Zeneli, Żaneta Bara – Evolution of Banking System in Albania ………... 83 Dodatek kwartalny …………………………………….…………………………. 99 Tomasz Uryszek – Strukturalna (nie)równowaga sektora finansów publicznych w Polsce …………………………………….…………………………. 99 Artur Gądek – Sytuacja gospodarcza w Polsce po czwartym kwartale 2015 r... 101 Radosław Witczak – Zmiany w świecie podatków na rok 2016 …………… 105 Andrzej Bogus – Znaczenie badań zasobności gospodarstw domowych w alokacji kredytów detalicznych …………………………………………… 106 Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 5–6 Monika Marcinkowska, Od Redakcji Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Od Redakcji Kończymy drugi rok działalności interdyscyplinarnego czasopisma „Finanse i Prawo Finansowe”. Podobnie jak dotychczas, przedstawiamy artykuły o zróżnicowanej tematyce, część podejmuje zarówno aspekty prawne, jak i finansowe. Pierwszy tekst (autorstwa Tomasza Florczaka) podejmuje bardzo aktualną i szczególnie ważną obecnie tematykę konstrukcji systemów gwarantowania depozytów. Autor porównuje polski i czeski system, a także odnosi się do koncepcji wspólnego dla krajów UE systemu gwarancji. Liběna Kantnerová omawia kwestie związane ze świadomością finansową – przedstawia wyniki badań ankietowych wśród czeskich studentów. Tematyka ta jest współcześnie także w Polsce przedmiotem wielu opracowań, warto zatem zapoznać się z doświadczeniami zagranicznymi. Aspekty prawne i finansowe analizuje w swym artykule Daria Królak, która bada wpływ amortyzacji podatkowej oraz bilansowej środków trwałych na wynik finansowy jednostki. Tekst ten pozwala uwypuklić różnice między prawem podatkowym i bilansowym oraz ich konsekwencje dla obrazu sytuacji finansowej przedsiębiorstwa. W ostatnich latach rośnie zainteresowanie inwestycjami alternatywnymi. Jednym z kierunków są tu inwestycje w dzieła sztuki. Rynek tych inwestycji sukcesywnie rośnie. Tym bardziej zatem rośnie znaczenie ubezpieczenia przedmiotów tych inwestycji. Julia Sikora opisuje wybrane aspekty problematyki ubezpieczeń dzieł sztuki. Zagadnienia prawno-podatkowe odnajdujemy w artykule Ewy Wachowskiej. Omawia on zasady rozliczania podatku od towarów i usług w transakcjach wewnątrzwspólnotowych dostaw towarów. Z uwagi na fakt, że przepisy te są skomplikowane i rodzą wiele problemów interpretacyjnych, artykuł ten jest przydatny w analizie praktycznych aspektów związanych z rozliczaniem transakcji. Niniejszy numer zamyka artykuł, którego autorzy – Besarta Zeneli i Żaneta Bara – opisują ewolucję systemu bankowego w Albanii. Zaprezentowano tu zarówno kwestie regulacyjne, jak i finansowy wymiar działalności tego systemu. Poza wymienionymi artykułami, w numerze znajduje się nasza stała rubryka – dodatek kwartalny, w którym prezentowane są syntetyczne informacje na temat aktualnego stanu finansów. 5 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 5–6 Monika Marcinkowska, Od Redakcji Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Zapraszam Czytelników do lektury, a jednocześnie zachęcam do przesyłania propozycji artykułów mieszczących się w profilu czasopisma. Redakcja „Finansów i Prawa Finansowego” dziękuje wszystkim Czytelnikom, Autorom i Współpracownikom za dwa lata współpracy i jednocześnie życzy udanego, obfitego w sukcesy 2016 roku. Wszystkim nam życzymy mądrego i sprawiedliwego prawa finansowego oraz dobrych i stabilnych finansów. W imieniu Redakcji Monika Marcinkowska 6 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 7–23 Tomasz Florczak, Funcjonowanie systemów gwarancji depozytowych na przykładzie Polski i Czech • F I NA NS E I P R AW O F I N A NS O W E • • Journal of Finance and Financial Law • Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 FUNKCJONOWANIE SYSTEMÓW GWARANCJI DEPOZYTOWYCH NA PRZYKŁADZIE POLSKI I CZECH Tomasz Florczak* Streszczenie: Na skutek wielu kryzysów w sektorach bankowych zwrócono uwagę na potrzebę zapewnienia deponentom wypłaty środków finansowych. Dzięki temu wykreowano ideę systemów gwarantowania depozytów. Obecnie wiele państw uwzględnia w swoim systemie bezpieczeństwa finansowego instytucje gwarancji depozytowych. Niektóre z nich pełnią znaczącą rolę w utrzymaniu stabilności państwowego sektora bankowego poprzez dodatkowe udzielanie pomocy zagrożonym bankom. Inne ograniczają się tylko do ewentualnych wypłat sum gwarancyjnych. Celem artykułu jest przedstawienie i ocena różnych rozwiązań systemowych dla gwarancji depozytowych. Problem badawczy będzie stanowiło weryfikowanie założenia, że system gwarantowania depozytów w Polsce działa w taki sam sposób jak system w Czechach – kraju, który przeszedł podobną zmianę ustrojową. Słowa kluczowe: gwarancje depozytowe, bezpieczeństwo sektora bankowego, systemy gwarancji depozytowych, BFG, DIF. JEL Class: G21. Przyjęto/Accepted : 28.11.2015 Opublikowano/Published: 31.12.2015 WPROWADZENIE Instytucje prowadzące działalność w ramach systemu bankowego dysponują dwoma podstawowymi produktami: kredytami i depozytami. Ważny aspekt stanowi finansowanie kredytów środkami pozostawionymi przez klientów w formie depozytów. W zamian za udostępnienie kapitału instytucjom banko* Magister Finansów i Rachunkowości, student studiów stacjonarnych III stopnia Ekonomii, Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny. 7 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 7–23 Tomasz Florczak, Funcjonowanie systemów gwarancji depozytowych na przykładzie Polski i Czech Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 wym deponenci otrzymują rekompensatę w formie odsetek. Dodatkowo depozyty bankowe charakteryzują się bardzo niskim ryzykiem. Jednak w wyjątkowych sytuacjach może ono wzrosnąć, a odzyskanie środków przez klientów być zagrożone. W celu zminimalizowania potencjalnego poziomu ryzyka w wielu państwach utworzono systemy gwarancji depozytowych. Sposób ich powoływania był często odmienny. Jednak ujednolicenie zasad gwarancyjnych przez unijne ustawodawstwo pozwoliło na ustalenie podstawowego zarysu działania systemu gwarancji depozytowych. Autor opisał systemy gwarantujące depozyty w Polsce oraz Czechach, które przeszły podobną transformację ustrojową jak Polska. Ważny aspekt stanowi wskazanie podobieństw i różnic między tymi systemami. Zaznaczono również możliwość utworzenia jednolitego systemu gwarancyjnego na całej Unii Europejskiej. Stanowi to istotny aspekt ze względu na przynależność analizowanych państw do Wspólnoty. Celem artykułu jest przedstawienie i ocena różnych rozwiązań systemowych dla gwarancji depozytowych. Problem badawczy będzie stanowiło weryfikowanie założenia, że system gwarantowania depozytów w Polsce działa w taki sam sposób jak system w Czechach – kraju, który przeszedł podobną zmianę ustrojową. 1. POJĘCIE GWARANCJI DEPOZYTOWYCH Istotnym elementem jest dokładne określenie roli depozytów w systemie bankowym. Środki użyczone instytucjom bankowym przez deponentów są fundamentalnym zasobem kapitału obcego. W dalszej perspektywie powodują również jego mobilizację i alokację. Poprzez mobilizację możliwe jest gromadzenie funduszy potrzebnych do sfinansowania działalności gospodarczej. Z drugiej strony przez alokowanie środków od podmiotów zgłaszających nadwyżkę kapitału do tych sygnalizujących na niego zapotrzebowanie instytucje bankowe mają możliwość ulepszenia oferty swoich produktów [Pyka (red.) 2008: 150]. Gwarantowanie depozytów polega na zabezpieczeniu środków pieniężnych deponentów, którzy pozostawili swoje fundusze do dyspozycji instytucji bankowych należących do określonego systemu gwarancji depozytowych. Ochrona opisywanych środków finansowych jest pochodną występujących w przeszłości kryzysów systemów bankowych [Capiga 2008: 150]. System gwarancji depozytowych stanowi część sieci bezpieczeństwa finansowego. Wszystkie współczesne systemy mają wspólne cechy dotyczące podstawowych rozwiązań. Różnice dotyczą szczegółów prowadzonej działalności. Systemy gwarancyjne występują w dwóch formach: – paybox, w której instytucja gwarantująca depozyty prowadzi jedynie działalność związaną z wypłatami sum gwarancyjnych w momencie ogłoszenia upa8 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II( II(4): 7–23 Tomasz Florczak, Funcjonowanie systemów gwarancji depoz depozytowych na przykładzie Polski i Czech Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 dłości banku; umożliwia liwia sprawniejsze podejmowanie decyzji; generuje relatywnie niższe koszty w porównaniu z formą risk minimizer [Pawlikowski 2005: 23]; – risk minimizer, która stanowi, że instytucja gwarantuj gwarantująca może jednocześnie prowadzić działalność gwarancyjnąą i pomocow pomocową; władze instytucji są zmuszone do podjęcia cia decyzji o udzieleniu pomocy danemu podmiotowi systemu bankowego; ważny jest również fakt, że wielkość udzielonej pomocy nie może przewyższać gwarancji depozytowych tego banku [Baka 2005: 16]. Powyższy szy podział obrazuje dwie główne formy funkcjonowania instytucji depozytowych. W teorii wyróżnia się jeszcze dwa modele: loss minimizer i paybox-plus [Pruski i Szambelańczyk 2014: 106]. Proces kreacji systemów gwarancyjnych na terenie obe obecnej Unii Europejskiej przebiegał w kilku etapach. W fazie pocz początkowej systemy tworzone były w celu zaspokojenia potrzeb wewnętrznych. ętrznych. Jednak w miarę pogłębiania się integracji należało wziąć pod uwagę wpływ czynników zewn zewnętrznych. W odpowiedzi na te procesy niektóre elementy ty systemów gwarancyjnych (np. wielkość gwarancji) zostały poddane formalizacji. Jednak niektóre (tj. źródła finansowania) wciąż podlegają odrębnym bnym zasadom krajowym [Kerlin 2013: 93]. Prace nad rozwiązaniem zaniem kwestii gwarancji depozytowych w państwach Unii Europejskiej rozpoczęto już w latach 80. XX w w. Do tego czasu w kilku krajach utworzono już systemy gwarancyjne. Pierwszy zało założono w Niemczech w 1966 r., miał on formę sytemu prywatnego, a udział w nim był dobrowolny. Zanim ustalono jednolite te stanowisko dla całej Wspólnoty kilka krajów wprow wprowadziło również państwowe stwowe systemy gwarancji depozytowych [Baka (red.) 2005: 219]. Na rys. 1 zaprezentowano proces powstawania systemów gwarancyjnych do czasu ustanowienia obowiązku zku wprowadzenia tego rodzaju działalności ochronnej w sektorze bankowym. Rysunek 1. Chronologia powstawania krajowych systemów gwarancji depozytowych Źródło: opracowanie własne na podstawie: Baka (red.) [2005: 219]. Systemy gwarantowania depozytów funkcjonuj funkcjonujące w wielu państwach świata różnią się pod względem dem posiadanych uprawnie uprawnień i możliwości podejmowanych w ich ramach działań. A. Pawlikowski określił lił jakimi cechami powinien si się charakteryzować system gwarancji depozytowych mający cy na celu właś właściwą ochronę deponentów. 9 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 7–23 Tomasz Florczak, Funcjonowanie systemów gwarancji depozytowych na przykładzie Polski i Czech Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Opisany system powinien [Pawlikowski 2010: 107–108]: – zostać sformalizowany, – zapewniać udział w systemie przedstawicieli władz publicznych (charakter zarządczy), – opierać się na modelu risk minimizer, – posiadać szeroki zakres gwarancji przedmiotowych, – być finansowany na zasadach ex ante, – kreować swój potencjał finansowy, – mieć określony sposób awaryjnego pozyskania środków finansujących na jego działalność, – zapewniać szybką wypłatę wymaganych gwarancji. 2. REGULACJE PRAWNE DETERMINUJĄCE FUNKCJONOWANIE SYSTEMÓW GWARANTOWANIA DEPOZYTÓW Standardy dotyczące gwarantowania depozytów określają odpowiednie regulacje wydane przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy, akty prawne zawarte w unijnym prawodawstwie oraz przepisy określone oddzielnie przez każde państwo. Z punktu widzenia większości państw europejskich największe znaczenie mają zasady ustanowione przez Unię Europejską. Zgodnie z prawodawstwem każdy bank ma obowiązek przynależności do przynajmniej jednego systemu gwarantowania depozytów. Dodatkowo w każdym państwie członkowskim musi działać minimum jeden system gwarancyjny. Do podstawowych aktów prawnych regulujących działanie systemów gwarantowania depozytów na obszarze UE należą: 1) Dyrektywa 94/19/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30 maja 1994 r. w sprawie systemów gwarancji depozytów. 2) Dyrektywa 97/9/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 3 marca 1997 r. w sprawie systemów rekompensat dla inwestorów. 3) Dyrektywa 2009/14/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 marca 2009 r. zmieniająca dyrektywę 94/19/WE w sprawie systemów gwarancji depozytów w odniesieniu do poziomu gwarancji oraz terminu wypłaty. Obecne systemy gwarantowania powinny funkcjonować zgodnie z dyrektywą 2009/14/WE, która rozszerza zakres rozwiązań sugerowanych we wcześniejszych aktach prawnych [Bełdowski i Kantorowicz 2011: 58–59]. Proponowane zmiany miały na celu odnowienie zaufania klientów i stabilizację na rynkach finansowych. Stanowiły pewien sposób na złagodzenie skutków kryzysu finansowego zapoczątkowanego w 2007 r. [Terták i Szeląg 2010: 109]. W oparciu o zalecenia nowej dyrektywy A. Danuszewska i E. Ślązak dokonali podziału państw ze względu na charakterystykę systemów gwarantowania depozytów. Wyodrębnili trzy główne grupy [Danuszewska i Ślązak 2008: 7–15]: 10 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 7–23 Tomasz Florczak, Funcjonowanie systemów gwarancji depozytowych na przykładzie Polski i Czech Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 – państwa grupy A, których limity gwarancyjne wynosi do 51 tys. EUR (obejmują ok. 4% wartości depozytów sektora bankowego państw UE); – państwa grupy B, których limity gwarancyjne znajdują się w przedziale od 51 tys. EUR do 104 tys. EUR (obejmują ok. 70% wartości depozytów sektora bankowego państw UE); – państwa grupy C, których limity przewyższają 104 tys. EUR (obejmują ok. 25% wartości depozytów sektora bankowego państw UE). W najbliższym czasie do systemów gwarantowania depozytów państw członkowskich Unii Europejskiej zostaną zaimplementowane zmiany podyktowane wprowadzeniem dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/49/UE z dnia 16 kwietnia 2014 r. w sprawie systemów gwarancji depozytów [Ochrona deponentów…, dostęp: 19.07.2015]. 3. SYSTEM GWARANTOWANIA DEPOZYTÓW W CZECHACH W celu przedstawienia rozwoju systemów gwarancyjnych w dwóch państwach, które przeszły podobną zmianę ustrojową pod koniec XX w. analizie poddano czeski system gwarancji depozytowych. Możliwe, że podobna historia zmian gospodarczych nie oznacza, że przebiegały one w podobny sposób. Funkcjonujące na danych rynkach krajowych instytucje nie muszą również występować w takich samych formach. Gwarancje depozytowe w Czechach są domeną Funduszu Gwarantowania Depozytów (ang. The Deposit Insurance Fund – DIF). Podstawowym aktem prawnym określającym działalność DIF jest ustawa 21/1992 z dnia 20 grudnia 1991 o bankach z późniejszymi zmianami (ang. Act No. 21/1992 Coll. of 20 December 1991 on Banks). Fundusz powstał dzięki zmianom wprowadzonym do ustawy o bankach dzięki ustawie 156/1994 (ang. Act No. 156/1994 Coll.) [Szymczak, dostęp: 19.07.2015]. Obecnie do DIF należy 36 instytucji działających w czeskim systemie bankowym (w tym m.in. 18 banków komercyjnych; 13 spółdzielni kredytowych; 5 kas oszczędnościowo-budowlanych). Udział w systemie gwarancyjnym jest obligatoryjny dla wszystkich podmiotów prowadzących działalność w ramach wspomnianego systemu [FPV.cz Annual Report 2013: 12, dostęp: 15.07.2015]. System gwarancji depozytowych powstał w celu przywrócenia zaufania między społeczeństwem a instytucjami finansowymi. W połowie lat 90. na skutek kryzysu w czeskim systemie bankowym zauważono spadek wartości depozytów w instytucjach bankowych. Gwarancje depozytowe miały na celu zwiększenie bezpieczeństwa sektora oraz powrót kapitału krajowego do sektora bakowego [Szymczak, dostęp: 19.07.2015]. 11 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 7–23 Tomasz Florczak, Funcjonowanie systemów gwarancji depozytowych na przykładzie Polski i Czech Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 DIF jest instytucją gwarancyjną typu paybox, której działalność jest uzupełniania przez odzyskiwanie środków wypłaconych deponentom upadłej instytucji poprzez dotyczące niej podstępowanie upadłościowe. W zakresie analizy aktualnej sytuacji banków oraz ich otoczenia makroekonomicznego Fundusz korzysta z pomocy banku centralnego (ang. Czech National Bank – CzNB) [Act No. 21/2992 Coll., on Banks, Art. 41d ]. Nieodłącznym elementem funkcjonowania Funduszu jest określenie jego struktury organizacyjnej. Na rys. 2 przedstawiono główne organy DIF. Fundusz Gwarantowania Depozytów (DIF) Dyrektor Zarządzajacy Rada Dyrektorów (organ decyzyjny) Rysunek 2. Struktura organizacyjna Funduszu Gwarantowania Depozytów Źródło: opracowanie własne na podstawie Szymczak [dostęp: 19.07.2015]. Organem decyzyjnym DIF jest Rada Dyrektorów, która składa się z 5 członków (wybierani przez Ministra Finansów). Kadencja członków Rady obejmuje 5 lat. Każdego roku następuje zmiana jednego członka. Do składu Rady powinni należeć: 1 przedstawiciel CzNB, 2 przedstawicieli banków komercyjnych [Act No. 21/2992 Coll., on Banks, Art. 41b]. Praca DIF jest koordynowana przez Dyrektora Zarządzającego. Jest on powoływany przez Radę Dyrektorów [Szymczak, dostęp: 19.07.2015]. Zgodnie ze swoją podstawową działalnością DIF gwarantuje środki pozostawione na rachunkach w ubezpieczonych instytucjach kredytowych. W zakresie podmiotowym gwarancje obejmują osoby fizyczne i prawne. Natomiast przedmiot gwarantowania stanowi wartość depozytów powiększona o odsetki (zgodnie ze stanem na dzień zakończenia działalności banku) do maksymalnej wartości 100 tys. Euro [Act No. 21/2992 Coll., on Banks, Art. 41e ]. W czeskim systemie gwarancyjnym występuje również wiele wyłączeń – zarówno przedmiotowych, jak i podmiotowych. Zostały one zaprezentowane na rys. 3. 12 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 7–23 Tomasz Florczak, Funcjonowanie systemów gwarancji depozytowych na przykładzie Polski i Czech Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Wyłączenie z gwarancji Podmiotowe Przedmiotowe Skarb Państwa urzędy administracji rządowej papiery wartościowe: – certyfikaty depozytowe – weksle środki pochodzące z przestępstw kryminalnych banki firmy ubezpieczenia zdrowotnego podmioty prawne wchodzące w skład grupy przedsiębiorstw, do której należy depozytariusz osoby powiązane z bankiem Rysunek 3. Wyłączenia spod gwarancji depozytowych w systemie czeskim Źródło: opracowanie własne na podstawie Szymczak [dostęp: 19.07.2015]. Banki funkcjonujące w czeskim sektorze bankowym są zobligowane do uczestnictwa w systemie gwarancyjnym. Wyjątkiem są banki zagraniczne należące do sytemu gwarancji depozytowych w kraju swego pochodzenia. Z drugiej strony DIF nie gwarantuje wypłat środków zgromadzonych w zagranicznych oddziałach banków krajowych [Act No. 21/2992 Coll., on Banks, Art. 41a ]. Gwarantowanie depozytów w czeskim systemie jest finansowane dzięki składkom instytucji członkowskich. Uczestnicy są zobligowani do corocznych wpłat na zasadach ex ante. Określono dwa poziomy składek [Information for banks…, dostęp: 20.07.2015]: – 0,04% – w przypadku banków (naliczana w odniesieniu do średniego poziomu depozytów gwarantowanych z ubiegłego roku, włączając odsetki); – 0,02% – w przypadku kas oszczędnościowo-budowlanych (naliczane w odniesieniu do przeciętnego poziomu gwarantowanych depozytów z ubiegłego roku wraz z naliczonymi odsetkami). 13 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawoo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II( II(4): 7–23 Tomasz Florczak, Funcjonowanie systemów gwarancji depozytowych zytowych na przykładzie Polski i Czech Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Wykres 1. Wielkość wypłat środków rodków gwarantowanych z DIF w latach 1995 1995–2013 (w mln CZK) Źródło: FPV.cz Annual Report 2013 [dostęp: ęp: 15.07.2015]. Wielkość wypłat dokonanych przez DIF w latach 1995–2013 zaprezentowana na wykresie 1 wskazuje, że najwięce ęcej środków zostało wypłaconych w 2003 r. Z kolei na początku działalności ści oraz w ostatnich 3 latach Fundusz wypłacał środki rodki gwarancyjne przez kilka okresów z rz rzędu. Powyższe dane wskazują, że DIF jest w stanie dokonaćć jednorazowej wypłaty wi większej ilości środków gwarantowanych, jak i dokonywaćć wypłat gwarancyjnych przez okr określony okres czasu. Wykres 2. Struktura portfela papierów wartościowych ściowych DIF w latach 2007 2007–2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie: FPV.cz Annual Reports from 2007 to 2013 [dostęp: 16.07.2015]. 14 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 7–23 Tomasz Florczak, Funcjonowanie systemów gwarancji depozytowych na przykładzie Polski i Czech Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 W sytuacji gdy zgromadzone środki nie są wystarczające do prowadzenia jego działalności, Fundusz ma możliwość zaciągnięcia zobowiązania na rynku międzybankowym. Jest jednak zobligowany do zrealizowania tej transakcji na możliwie najkorzystniejszych warunkach [Act No. 21/2992 Coll., on Banks, Art. 41i]. DIF ma również możliwość inwestowania pozyskanych środków w papiery wartościowe. Istnieje także szansa na lokowanie środków w rządowych papierach wartościowych państw należących do UE i instytucji prowadzących działalność na arenie międzynarodowej [Szymczak, dostęp: 19.07.2015]. Struktura portfela papierów wartościowych DIF przedstawiona na wykresie 2 wskazuje, że najczęściej wykorzystywanym instrumentem były średnio- i długoterminowe papiery rządowe oraz bony skarbowe. Jednak w ostatnich dwóch latach nastąpił znaczny wzrost udziału funduszy krótkoterminowych w portfelu Funduszu. Oznacza to, że DIF utrzymuje płynność bieżącą na pokrycie potencjalnych wypłat gwarancyjnych. 4. SYSTEM GWARANTOWANIA DEPOZYTÓW W POLSCE Główną instytucją systemu gwarantowania depozytów w Polsce jest Bankowy Fundusz Gwarancyjny (BFG). Podstawowym aktem prawnym ustanawiającym BFG i determinującym zakres jego kompetencji jest ustawa o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym [Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r.., 2009]. Do najważniejszych aktów prawnych definiujących BFG należą: – rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 13 sierpnia 2013 r. w sprawie nadania statutu Bankowemu Funduszowi Gwarancyjnemu, – rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 3 czerwca 1998 r. określające regulamin Rady BFG, – zarządzenie Prezesa NBP z dnia 5 czerwca 1995 r. w sprawie zasad i wysokości wynagradzania osób wchodzących w skład Rady BFG, – rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 25 października 1999 r. wprowadzające szczególne zasady rachunkowości w BFG, – zarządzenie nr 19/2002 Prezesa Narodowego Banku Polskiego z dnia 11 grudnia 2002 r. w sprawie zakresu informacji przekazywanych przez banki do BFG. Bankowy Fundusz Gwarancyjny jest instytucją typu risk minimizer. Posiada on osobowość prawną, a nadzorowany jest przez Ministra Finansów. BFG składa się z dwóch organów głównych i jednego pomocniczego. Członkowie organów głównych nie mogą być w żaden sposób związani z organami banków będących członkami systemu gwarancji depozytowych. Struktura organizacyjna Funduszu została przedstawiona na rys. 4. 15 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 7–23 Tomasz Florczak, Funcjonowanie systemów gwarancji depozytowych na przykładzie Polski i Czech Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Bankowy Fundusz Gwarancyjny (BFG) Zarząd Funduszu (organ kierujący) Rada Funduszu (organ dezycyjny) Biuro Funduszu (organ pomocniczy) Rysunek 4. Struktura organizacyjna Bankowego Funduszu Gwarancyjnego Źródło: opracowanie własne na podstawie Baka [2005]. Rada Funduszu zajmuje się zatwierdzaniem planów działania i planów finansowych BFG. Do jej kompetencji należy również decydowanie o wszystkich podstawowych sprawach związanych z działalnością Funduszu. Rada składa się z ośmiu członków (w tym przewodniczący). Kadencja osób należących do tego organu trwa 4 lata [Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r…, 2009: poz. 711, art. 5–7]. Zarząd Funduszu pełni rolę organu kierującego działaniami BFG. Reprezentuje on Fundusz na zewnątrz. Zarząd liczy od 3 do 5 członków (w tym prezes i jego zastępca). Każdy członek tego organu musi posiadać nieograniczoną zdolność do czynności prawnych, jak również mieć ukończoną szkołę wyższą i doświadczenie zawodowe w ramach sektora bankowego na poziomie kierowniczym obejmujące okres co najmniej pięciu lat. Zarząd jest powoływany przez Radę Funduszu. Rada może również odwołać każdego z jego członków. Kadencja jego członków trwa 3 lata [Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r…, 2009: poz. 711, art. 9–10]. Ostatnim z ważniejszych organów BFG jest Biuro Funduszu. Przy jego pomocy Rada Funduszu oraz Zarząd wykonują swoje zadania [Załącznik do Rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 13 sierpnia 2013 r…, § 10]. Ważny aspekt stanowi sposób finansowania Funduszu, który ma aktualnie postać mieszaną. Środki funduszowe pochodzą ze składek banków komercyjnych oraz funduszy przekazanych przez państwo. Kapitał Funduszu jest powiększany przez coroczne składki uczestników systemu gwarantowania depozytów i dzięki temu istnieje możliwość prowadzenia przez BFG wielu rodzajów działalności. Wysokość rocznych składek jest określana przez Radę Funduszu. Obecnie instytucje należące do systemu gwarancyjnego są zobowiązane do wpłaty składki w wysokości 0,189% od podstawy 12,5-krotności sumy wymogów kapitałowych z różnych tytułów [Uchwała nr 28/2014 Rady Bankowego Funduszu Gwarancyjnego z dnia 19 listopada 2014 r…]. Uzyskane środki BFG może inwestować w płynne instrumenty finansowe [Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r…, 2009: poz. 711, art. 16]. 16 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II( II(4): 7–23 Tomasz Florczak, Funcjonowanie systemów gwarancji depoz depozytowych na przykładzie Polski i Czech Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Wykres 3. Struktura portfela papierów wartościowych ściowych BFG w latach 2007 2007–2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie Raportów Rocznych Bankowego Funduszu Gw Gwarancyjnego z lat 2007–2013…, [dostęp: 13.07.2015]. Struktura portfela papierów wartościowych ściowych BFG przedstawiona na wykresie 3 wskazuje, że obligacje skarbowe mająą najwię największy udział w alokacji środków Funduszu. Od 2007 r. znacznie spadło znaczenie bonów skarbowych. Obecnie nie posiadają one żadnych adnych udziałów w portfelu. Z drugiej strony znacznie wzrósł udział bonów pieniężnych NBP. Oznacza to, że większość środków jest inwestowanych w instrumenty średnioterminowe. rednioterminowe. Jednak dzi dzięki bonom pieniężnym BFG jest w stanie utrzymać płynność w razie potrzeby. Bankowy Fundusz Gwarancyjny prowadzi kilka rodzajów działalno działalności. Od podstawowej, którą stanowi gwarantowanie arantowanie depozytów aaż do nadzoru nad całym systemem gwarancyjnym. Dokładny zakres działalności BFG przedsta przedstawiono na rys. 5. Rysunek 5. Rodzaje działalności ci prowadzonych przez Bankowy Fundusz Gwarancyjny Źródło: opracowanie własne na podstawie Baka [2005: 005: 219]. 17 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawoo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II( II(4): 7–23 Tomasz Florczak, Funcjonowanie systemów gwarancji depozytowych zytowych na przykładzie Polski i Czech Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Podstawowym celem istnienia BFG jest prowadzenie działalno działalności gwarancyjnej. Fundusz powinien zapewnić deponentom onentom wypłaty zdeponowanych w bankrutującej instytucji środków. rodków. Gwarancjami obj objęte są fundusze wprowadzone na rachunek bankowy przed dniem m wypłaty sumy gwarancyjnej. System obejmuje kwoty do wysokości 100 tys. euro [Lesiak, dostęp: 19.07.2015]. System gwarancji depozytowych obejmuje wszystkie banki oraz wi większość instytucji działających cych w polskim sektorze bankowym. Od 2013 r. do systemu gwarantowania depozytów włączono równieżż spółdzielcze kasy oszcz oszczędnościowo-rozliczeniowe [Raport Raport Roczny Bankowego Funduszu Gwarancyjnego Gwarancyjnego…, 2013: 17]. Wypłaty sum gwarancyjnych są finansowane z dwóch źródeł. Głównym jest fundusz ochrony środków gwarantowanych (foś (fośg), który jest tworzony w każdym z banków członkowskich systemu. W sytuacjach tego wymagaj wymagających banki wpłacają zebrane środki jako składkęę do BFG. Wysoko Wysokość fośg stanowi iloczyn sumy wszystkich instrumentów depozytowych banku i stawki wskazanej przez Radę BFG. Stawka nie może przekraczaćć poziomu 0,55% [Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r…, 2009: poz. 711, art. 25].. Drugim źródłem wypłat są środki zgromadzone w Funduszu pochodzące ce z corocznych składek. Wykres 4. Wielkość wypłat środków gwarantowanych z BF BFG w latach 1995–2013 (w mln PLN) Źródło: opracowanie własne na podstawie Raport roczny Bankowego Funduszu Gwarancy Gwarancyjnego…, [2013, dostęp: 14.07.2015]. Wielkość wypłaconych środków rodków z tytułu potrzeby spełnienia gwarancji zzaprezentowana na wykresie 4 wskazuje, że ż środki wypłacane przez Fundusz m malały od rozpoczęcia jego działalności. ci. Oznacza to, że w należyty sposób zapewniał on stabilność sektora bankowego. Nagły wzrost wypłacanych środków nastąpił w 2000 r.. Było to spowodowane ogłoszeniem upadło upadłości Banku Staropolskiego SA w Poznaniu (jego środki rodki depozytowe stanowiły wówczas 0,33% wa wartości ci depozytów całego sektora bankowego). Był to jedyny przypadek bankru bankructwa banku komercyjnego średnich rednich rozmiarów podczas działania BFG. W kole kolej18 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II( II(4): 7–23 Tomasz Florczak, Funcjonowanie systemów gwarancji depoz depozytowych na przykładzie Polski i Czech Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 nych latach wypłaty gwarancyjne malały, by w ostatnich 4 latach osi osiągać poziom zerowy. Zaprezentowane dane potwierdzają zdolność Funduszu do szybkiego działania oraz wskazują, żee jest on w stanie spełnia spełniać wypłaty gwarancyjne znacznych środków finansowych. Fundusz prowadzi również działalność ść pomocow pomocową skierowaną dla członków systemu gwarancji depozytowych. Ten aspekt funkcjonowania BFG ma na celu zmniejszanie ryzyka niewypłacalności ci instytucji członkowskich. W celu pomocy podmiotowej instytucja gwarancyjna stosuje pomoc finansow finansową skierowaną do banków, którym grozi utrata płynności ci i zamierzaj zamierzają podjąć samodzielną sanację oraz wspiera procesy fuzji banków zagrożonych żonych z instytucjami w dobrej sytuacji finansowej [Czechowska 2012: 23]. Wykres 5. Pomoc finansowa udzielona przez BFG w la latach 1996–2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie Raport Roczny Bankowego Funduszu Gwarancy Gwarancyjnego…, [2013, dostęp: 14.07.2015]. Od rozpoczęcia działań pomocowych BFG przeznaczył najwi najwięcej środków na wsparcie samodzielnej sanacji banków. Drugim najczęściej wspieranych działaniem były przejęcia. Najmniej środków przeznaczono na zakup nowych akcji banków, którym grozi niewypłacalność. ść. W okresie 1996 1996–2013 Bankowy Fundusz Gwarancyjny przeznaczył około 3,8 mld zł na udzielenie pomocy inst instytucjom biorącym cym udział w polskim systemie gwarancji depozytowych. Istotnym elementem polskiej instytucji gwarancyjnej jest działalno działalność analityczno-informacyjna, informacyjna, która pozwala uzyskać informacje o polskim sektorze bankowym. Dzięki temu możliwe jest zauważenie żenie prawidłow prawidłowości występujących na rynku. Główny cel tej działalności ci stanowi odnalezienie banków, które mog mogą być w bliższym okresie czasu zagrożone żone upadło upadłością. Fundusz może również uzyskiwać informacje na temat sposobu wykorzystania udzielonej pomocy i/lub wdrażania programów rogramów restrukturyzacyjnych banków. Dzi Dzięki działalności analityczno-informacyjnej informacyjnej BFG jest w stanie prowadzi prowadzić działalność kontrolną (kon- 19 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 7–23 Tomasz Florczak, Funcjonowanie systemów gwarancji depozytowych na przykładzie Polski i Czech Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 trola wydatkowania środków pomocowych, celowości współpracy z bankami) i nadzór na całością systemu gwarantowania depozytów [Markiewicz i Pietrzak 2007: 227]. Rozszerzone kompetencje BFG pozwalają na podjęcie działań zapobiegających nagłym zmianom w polskim sektorze bankowym. Stwierdzenie to potwierdzają zaprezentowane dane. 5. IDEA KREACJI PANEUROPEJSKIEGO SYSTEMU GWARANCJI DEPOZYTOWYCH W literaturze przedmiotu można znaleźć wiele treści dotyczących możliwości utworzenia jednolitego systemu gwarancji depozytów dla całej Unii Europejskiej. Wielu autorów wskazuje potencjalne formy, w których mógłby on występować. Jednak do dziś nie podjęto próby całkowitego ujednolicenia systemów gwarancji depozytowych wszystkich państw członkowskich. K. Szeląg [2009: 84] zaproponował stopniowe rozwijanie integracji w kategorii gwarancji depozytowych. Składa się ona z kilku głównych punków [Smaga 2013: 62]: 1. Całkowita harmonizacja zasad finansowania instytucji gwarancyjnych w państwach członkowskich. 2. Zacieśnienie współpracy transgranicznej pomiędzy państwowymi instytucjami gwarancyjnymi. 3. Utworzenie jednolitego systemu gwarancji depozytowych dla całej UE. Z drugiej strony J. Pisani-Ferry [2012: 14–18] wskazuje 3 odrębne możliwości. W pierwszej krajowe instytucje gwarancyjne miałyby być wspierane przez fundusz paneuropejski oraz władze krajowe w sytuacji braku środków. Druga wskazuje na możliwość finansowania instytucji paneuropejskiej przez składki władz krajowych i gwarancję pełnego wsparcia państwowych instytucji gwarancyjnych ze strony funduszu europejskiego. Ostatnia opcja wskazuje całkowitą centralizację gwarantowania depozytów w postaci jednej (paneuropejskiej) instytucji gwarancyjnej [Smaga 2013: 62]. Z kolei E. Srejber [2006: 21–22] wskazuje na stworzenie europejskiego funduszu gwarancyjnego przeznaczonego jedynie dla największych banków działających transgranicznie. Zdaniem autora pozwoliłoby to na dywersyfikację środków funduszu oraz zmniejszenie składek członkowskich. Ważny aspekt powinna stanowić możliwość zaciągnięcia zobowiązania przy gwarancji wsparcia ze strony państw członkowskich [Smaga 2013: 62]. Powyższe koncepcje stanowią podstawę do dalszych badań nad ustaleniem najlepszego rozwiązania w ramach ustanowienia paneuropejskiego systemu gwarancji depozytowych. 20 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 7–23 Tomasz Florczak, Funcjonowanie systemów gwarancji depozytowych na przykładzie Polski i Czech Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 PODSUMOWANIE Liczne dysfunkcje związane z działalnością sektora bankowego spowodowały konieczność ustanowienia systemów gwarancyjnych, które w razie potrzeby wypłacałyby środki deponentom bankowym. Dzięki temu zmniejsza się niepewność na rynku, a klienci mają pewność odzyskania swoich środków nawet w przypadku ogłoszenia przez instytucję bankową bankructwa. W artykule podjęto próbę realizacji celu poprzez dokonanie przeglądu konstrukcji podstawowych koncepcji funkcjonowania systemów gwarancji depozytowych. Istnieją dwie możliwe formy funkcjonowania systemów gwarancji depozytowych. W pierwszej z nich instytucja gwarantująca zostaje ograniczona jedynie do działalności gwarancyjnej. Oznacza to brak ingerencji w sektor bankowy – nawet w sytuacji wymagającej natychmiastowej interwencji. Druga forma obejmuje zarówno działalność gwarancyjną, jak i pomocową. Weryfikując problem badawczy autor porównał system gwarantowania depozytów w dwóch krajach – Polsce i Czechach – należących do Unii Europejskiej. Zgodnie z wieloma uregulowaniami zostały one zobligowane do tworzenia państwowych systemów gwarancji depozytowych. Dokładny zakres kompetencji systemu ustalają władze państwowe – w związku z tym rozwiązania zastosowane w poszczególnych krajach mogą się różnić. Niektóre z nich zastosowały systemy typu paybox, np. Czechy. Inne poszerzyły kompetencje instytucji gwarantujących m.in. o działalność pomocową (tj. Polska). Zastosowane rozwiązania w każdym przypadku zwiększają stabilność na rynku usług bankowych. W jednym wypadku gwarantują wypłatę środków w razie bankructwa banku. Natomiast w drugim dają możliwość zmniejszenia ryzyka upadłości depozytariuszy należących do określonego systemu. Przeprowadzona analiza uprawnia do wyciągnięcia wniosku, że oba systemy mimo dzielących je różnic działają w równie sprawny sposób gwarantując tym samym wypłatę należnych środków. Z drugiej strony analiza pokazała, że między instytucjami gwarancyjnymi występują również różnice. Należą do nich rozszerzone kompetencje BFG w zakresie udzielania pomocy uczestnikom systemu gwarancyjnego jak i jego działalność analityczno-informacyjna. BIBLIOGRAFIA Act No. 21/2992 Coll., on Banks. Baka W., 2005, Dziesięć lat działalności Bankowego Funduszu Gwarancyjnego, „Bezpieczny Bank”, nr 1(26). Baka W. (red.), 2005, Systemy gwarantowania depozytów w Polsce i na świecie: dziesięć lat Bankowego FunduszuGwarancyjnego, PWE, Warszawa. Bełdowski J., Kantorowicz J., 2011, Nowa propozycja harmonizacji systemu gwarantowancji depozytów w Unii Europejskiej – uwagi ma tle projektu dyrektywy z 12 lipca 2010 r., „Bezpieczny Bank”, nr 1(43). 21 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 7–23 Tomasz Florczak, Funcjonowanie systemów gwarancji depozytowych na przykładzie Polski i Czech Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Capiga M., 2008, Bankowość, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice. Czechowska I. D., 2012, Bankowy Fundusz Gwarancyjny i Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny jako ogniwa sieci bezpieczeństwa finansowego, „Acta Universitatis Lodzensis”, Folia Oeconomica 274. Danuszewska A., Ślązak E., 2008, Zmiany w unijnych systemach gwarantowania depozytów, dokonane w odpowiedzi na kryzys finansowy, „Bezpieczny Bank”, nr 2(37). FPV.cz Annual Reports from 2007 to 2013, [w:] http://www.fpv.cz/en/about-dif/annualrepo-rts.html. FPV.cz Annual Report 2013, [w:] http://www.fpv.cz/data/files/annual-reports/annual-report-2013.pdf. Information for banks, [w:] http://www.fpv.cz/en/information-for-banks.html. Kerlin J., 2013, Analiza porównawcza systemów gwarancji depozytów w krajach Unii Europejskiej, „Bezpieczny Bank”, nr 2–3(51–52). Lesiak A., Co nam gwarantuje Bankowy Fundusz Gwarancyjny?, [w:] https://www.nbportal.pl/wiedza/artykuly/pieniadz/co_nam_gwarantuje_bankowy_fundusz_gwarancyjny. Markiewicz M., Pietrzak E. (red.), 2007, Finanse, bankowość i rynki finansowe, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. Ochrona deponentów, [w:] http://www.mf.gov.pl/ministerstwo-finansow/dzialalnosc/rynekfinansowy-w-polsce/ochrona-deponenetow. Pawlikowski A., 2005, Polski system gwarantowania depozytów na tle rozwiązań zastosowanych w innych państwach UE, „Materiały i studia”, Zeszyt nr 193, Warszawa, czerwiec. Pawlikowski A., 2010, Optymalny model gwarantowania depozytów, „Bezpieczny Bank”, nr 3(42). Pruski J., Szambelańczyk J., 2014, Systemy gwarantowania depozytów w sieciach bezpieczeństwa finansowego na tle konsekwencji globalnego kryzysu finansowego, „Bezpieczny Bank”, nr 4(57). Pyka I. (red.), 2008, Kapitał finansowy banków, PWE, Warszawa. Raporty Roczne Bankowego Funduszu Gwarancyjnego z lat 2007–2013, [w:] http://www.bfg.pl/raporty-roczne, dostęp: 13.07.2015. Smaga P., 2013, Paneuropejski system gwarantowania depozytów – część I (wnioski z kryzysu), „Bezpieczny Bank”, nr 2–3(51–52). Szymczak R., Informacja dotycząca zasad gwarantowania depozytów w systemie czeskim, [w:] https://www.bfg.pl/sites/default/files/dokumenty/45_czechy_system_gwarantowania_depozy tow.pdf. Terták E., Szeląg K., 2010, The Financial Crisis and the Reform of Deposit Guarantee Schemes in the EU, „Bezpieczny Bank”, nr 2(41). Uchwała nr 28/2014 Rady Bankowego Funduszu Gwarancyjnego z dnia 19 listopada 2014 r. w sprawie określenia wysokości stawki obowiązkowej opłaty rocznej na 2015 r. wnoszonej na rzecz Bankowego Funduszu Gwarancyjnego przez podmioty objęte obowiązkowym systemem gwarantowania. Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (tekst jednolity), DzU 2009, nr 84, poz. 711. Ustawa z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych, DzU 2003, nr 228, poz. 2255. Załącznik do rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 13 sierpnia 2013 r. (poz. 967) Statut Bankowego Funduszu Gwarancyjnego. 22 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 7–23 Tomasz Florczak, Funcjonowanie systemów gwarancji depozytowych na przykładzie Polski i Czech Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 FUNCTIONING OF DEPOSITS GUARANTEE SYSTEMS ON THE EXAMPLE OF POLAND AND CZECH REPUBLIC As a result of the many crises in the banking sectors, there was highlighted the need to ensure depositors disbursement of the funds. As a result, there was created the idea of deposit guarantee schemes. Currently, many countries include in its system of financial safety deposit guarantee institutions. Some of them play a significant role in maintaining the stability of the state of the banking sector through additional assistance to the affected banks. Other limited to the possible payout amounts warranty. The aim of the article is to present and evaluate different solutions for the deposit guarantee system. The research problem will be constituted to verify the assumption that the deposit insurance system in Poland works in the same way as the system in the Czech Republic – a country that has undergone a similar change of the political system. Key words: deposit guarantees, the safety of the banking sector, deposit-guarantee schemes, BFG, DIF. 23 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 25–35 Liběna Kantnerová, Financial Literacy in the Czech Republic • F I NA NS E I P R AW O F I N A NS O W E • • Journal of Finance and Financial Law • Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 FINANCIAL LITERACY IN THE CZECH REPUBLIC Liběna Kantnerová* Abstract: This paper analyses the need to deal with the issue of financial literacy and financial knowledge not only by adults, but also by youth and young adults. This paper is focused on research into the knowledge and understanding of the financial literacy of young people, mostly between the ages of 16 to 33 years, via a questionnaire. The survey, undertaken in the Czech Republic, is based on a sample of 329 students from high schools and 329 students from the University of South Bohemia in České Budějovice [658]. Key words: Financial Literacy, Education, Youth, Questionnaire, Educational system. JEL Class: A13, D18. Przyjęto/Accepted : 14.12.2015 Opublikowano/Published: 31.12.2015 INTRODUCTION There are lot of changes after the introduction of lot of new financial products [Zandi 2008]. The securitisation of debts came to be the financial instruments for anybody, there are lot of difficult and exotic financial instruments in the market [Lucas et al., 2007]. But individuals are increasingly in charge of securing their own financial well-being mostly after retirement.With the shift from defined benefit to defined contribution pensions, today’s workers have to decide both how much to save and how to allocate their retirement wealth. Financial markets have become more complex and individuals are faced witha proliferation of new investment products, many of which are new and often fairly complex. Investment opportunities have expanded beyond national * Ing. Ph.D Faculty of Economics, University of South Bohemia in České Budějovice, Address: Studentská 13, 370 05, České Budějovice, Email: [email protected] 25 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 25–35 Liběna Kantnerová, Financial Literacy in the Czech Republic Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 borders, permitting individuals to invest in a broad range of assets and currencies. However, as the financial crisis has made it clear, it is very hard to navigate this new financial system and the consequences of mistakes can be devastating. But how well equipped are individuals to make financial decisions, and how much do individuals know about economics and finance [Renaud 2009] emphasizes that for the first time in the world history more people live in urban areas than in rural areas. As a result, financial system connected with housing becomes more and more important part of the whole economy. Housing loans will increase, because urban expansion intensifies. This cannot be covered by government expenditures solely. Bergstresser [2008] has analysed the period between 1980 and 1994 in the U.S. It has been found that the increase in bank concentration reduced the flow of bank capital to construction and land development loans. Iacoviello [2002] has found significant impact of tight monetary policy on decrease of real house prices in France, Germany, Italy, Spain, Sweden and UK for the periods covering late 1970s till 1998. The debate on links of housing and macroeconomics dates back to Fischer [1933] and his debt deflation theory. Residential capital stock plays an important role in the economy, housing expenses constitute an important part of household expenditures, etc. [Chetty and Szeidl 2004; Greenwood and Hercowitz 1991; Skinner 1994]. Relationship of macroeconomics and housing market has been extensively studied for developed countries [for example: Davis and Heathcote 2005; Hwang and Quigley 2006; Seko 2003; Wen 2001]. 1. THE SITUATION IN THE CZECH REPUBLIC The Czech banking sector is under great evolution since 1989. Not only globalisation processes intensified , but also a transition in economy had started. Some of banks was privatised, after Czech banking crises plays here and now the most important role foreign capital. The specific nature of Czech society in the area of financial literacy is strictly correlated with the socio-economic changes that have occurred since 1989. It was the development of the free-market economy that forced the government and financial institutions to increase their interest in financial literacy. The other historical event having a significant impact on financial literacy was Czech entry to the European Union and, connected with that, the necessity of ratifying certain acts. There are too much new products in the financial markets and – unfortunately – the moral of new based companies in this field is not the best. Insurance agent will describe to his client a product in pink colour, but he „forgets” to say some basic information or is signed the agreement with most 26 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 25–35 Liběna Kantnerová, Financial Literacy in the Czech Republic Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 important part for client (such how to terminate your agreement) in so small font, he is not able to note it. In the stock and bonds market is common do not say to clients right results of the company or fund or the staff „forgets” to remind, that the result and expected profit is necessary to decreased for duties, inflation, cost of funds… [Kantnerová 2014]. The Czech past system of education was not enough, but it is changing nowadays, slowly, but it starts to work. There is a new Strategy of Ministry of Education, Youth and Sport, support from the central bank and Ministry of Finance and finally starts work of special department on the Ministry of the Interior. The situation in the education looks as follows. 2. FINANCIAL EDUCATION IN THE CZECH REPUBLIC By Kantnerová [2013; 2015] The Ministry of Finance has started to discuss financial education within the care of consumer protection in the financial market. Based on the recommendations of the publication Improving Financial Literacy a document Strategie finančního vzdělávání/The strategy of financial education (MF ČR, 2007) was published as well as its updated version Národní strategie finančního vzdělávání/The National Strategy of financial education published in 2010. The aim of the strategy, which is presented in this document, is an integrated system of financial education, which would help increasing the level of financial literacy in the Czech Republic. The proposed action is based on two pillars - initial education (preschool, primary, secondary and higher education) and further education (educational activities focused on the adult population that are not within the initial training). This chapter should focus on initial education. The document Strategie finančního vzdělávání was followed by a document Systém budování finanční gramotnosti na základních a středních školách/ The System of Creating Financial Literacy in Primary and Secondary Schools (MŠMT 2007) created together by the Czech Ministry of Finance (MF), the Ministry of Education, Youth and Sport (MŠMT) and the Ministry of Industry and Trade (MPO) on behalf of the Government of the Czech Republic. This document defined the standards for financial literacy for three different target groups: – Standard financial literacy for the first stage of primary schools (age 6–10). – Standard financial literacy for the second stage of primary schools (age 11–15). – Standard financial literacy for secondary schools (age 16–19) – corresponding to the standard of an adult person. 27 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 25–35 Liběna Kantnerová, Financial Literacy in the Czech Republic Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Standards for those target groups include the following areas: Money, Management of household and Financial products. The standard of financial literacy for secondary education also includes the topic of Consumer rights. Their contents would be discussed below. The standards of financial literacy were implemented into the FEP (basic methodic documents) for primary education in January 2013. From September 2013, the schools are obliged to implement them into school curricula. One of the targets of the educational area of „People and society” is education aimed at forming and developing key competencies by guiding students to understand problems of money and prices, and responsible administration of personal (family) budget with a view to changing life situations. (VUP, RVP ZŠ// The System of Creating Financial Literacy in Primary and Secondary Schools, 2013) [Kantnerová 2013, 2015]. It is obvious that financial literacy is related to mathematical literacy. If an individual does not have some degree of knowledge of basic numeracy (mathematical literacy) and they cannot compete in the financial world. Huston states that if an individual struggles with arithmetic skills, it will certainly have a negative impact on its financial literacy [Huston 2010]. 3. PROBLEM FORMULATION There has been a lot of debate about the definition of financial literacy and many definitions are accepted. The OECD (INFE) has defined financial literacy as follows: a combination of awareness, knowledge, skill, attitude and behaviour necessary to make sound financial decisions and ultimately achieve individual financial wellbeing. Because of the situation that financial literacy is increasingly considered to be an essential life skill, the focus of OECD is from 2005, when the OECD Recommendation advised that „financial education should start at school. People should be educated about financial matters as early as possible in their lives”. There are lot of activities targeted to the search and evaluation of the level of finacial literacy by youth. By PISA (Programme for International Student Assesment, 2012) is financial literacy composed from 2 components: 1. Literacy is viewed as an expanding set of knowledge, skills and strategies that individuals build on throughout life, rather than as a fixed quantity, a line to be crossed, with illiteracy on one side and literacy on the other. Literacy involves more than the reproduction of accumulated knowledge, although measuring prior financial knowledge will be an important element in the assessment. It involves also a mobilisation of cognitive and practical skills, and other resources such as attitudes, motivation and values. 28 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 25–35 Liběna Kantnerová, Financial Literacy in the Czech Republic Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 2. Knowledge and understanding of financial concepts can be assumed that they (youth) have some awareness of the financial environment that they and their families inhabit. All of them are likely to have been shopping to buy household goods or personal items; some will have taken part in family discussions about money and whether what is wanted is actually needed; and a sizeable proportion of them will have already begun earning and saving. Some students already have experience of financial products through a bank account or a mobile phone contract. A grasp of concepts such as interest, inflation, and value for money are soon going to be, if they are not already, important for their financial well-being. The Czech Republic brings financial literacy into being of our life in 2008 in the Standards [Ministry, 2007] of Ministry of Education, Youths and Sports. There is stated, that finacial literacy is a set of knowledge, skills and behaviour of citizen needed to finacial ensuring its family and to its active role in the fnancial market. One should be oriented in the problems connected with money, prices and be able to manage home households including managing of financial assests and credit and loans.with regards to changible conditions. Financial literacy is composed from three components – currency, prices and budget of home. 4. METHODOLOGY Research was based on a survey of 329 secondary school students, in five different high schools, and 329 university students, from 4 different faculties of the University of South Bohemia in Ceske Budejovice by means of a questionnaire. Statistical methods were used for its evaluation. The questionnaire contained some shortened versions of questions used by the Ministry of Finance of the Czech Republic. Furthermore, respondents were questioned about their sources of information regarding managing money. Their „knowledge” was assessed according to their answers to the questions. Results were evaluated by the method used by Braak, C. J. F. & Šmilauer, P. [2002]: CANOCO Reference Manual and Cano Draw for Windows User's Guide: Software for Canonical Community Ordination (version 4.5). Microcomputer Power, Ithaca, New York. The calculation was made by the CANOCO program for Windows (TER BRAAK & ŠMILAUER 2002), STATISTICA (STATSOFT, INC. 2010) and StatSoft, Inc. (2010). STATISTICA (data analysis software system), version 9.1. Data were collected in the period 2013–2014 in five high schools and four different universities (University of South Bohemia in Ceske Budejovice) – each with a different area of study – in the Czech Republic town of Ceske Budejovice. The participants were selected by way of random choice by agreements with the management of schools and teachers of financial subjects. 29 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 25–35 Liběna Kantnerová, Financial Literacy in the Czech Republic Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Hypothesis 1 – Oldier students will be more literate than younger. Hypothesis 2 – More educated – students from the University – will be more literate than students from high schools. 5. RESULTS Table 1. The Comparison of Responses of Students from High Schools and University (in percentages) Question Criteria for selecting bank – the coverage of ATM network Breadth of Electronic Banking Services Bank’s credibility Account administration fees Rate of deposit p.a. Criteria for selecting credit lines – Annual Percentage Rate of Charge – APRC Monthly installment Someone’s Recommendation Rate of credit p.a. I do not know Other Household Budget – I know I do not know Before signing agreement – read completely Complete reading and explanation by professional Explanation by professional I do not read it/do not want explanation Penalties if loan is not paid – I know it from the agreement There is information on the internet I will wait for the information from the bank I will wait until seizure Insolvency – I inform the creditors and try to close an agreement Take a further loan to help pay for it Other I do not know High School Students University Students 13% 13% 8% 30% 29% 20% 17% 29% 30% 11% 21% 56% 28% 9% 25% 15% 2% 75% 25% 28% 17% 4% 13% 8% 2% 82% 18% 16% 63% 73% 7% 2% 11% 0% 85% 96% 10% 3% 2% 3% 1% 0% 76% 91% 4% 3% 19% 1% 1% 7% Source: author’s own calculations. 30 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 25–35 Liběna Kantnerová, Financial Literacy in the Czech Republic Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 1. Criteria for choosing a bank – There are very comparable answers between the two types of schools with the exception of electronic banking. Students from University chose this more often, probably because of the easier availability of personal computers (PC’s) for them. For University students, it is a more practical option. They often have their own bank account and manage their own money themselves. Both groups are focused on the cost of an account, such as fees, and credibility of the bank. The focus on fees is a positive trend as is, also, credibility. This is probably due to how they were raised by their families, as they may recall the bankruptcies of many Czech banks in the 1990‘s. 2. Criteria for choosing a credit line – There is a clear focus on cost once again. If we summarize the three answers focused on cost, there is a ratio between High School students and University students of 75:86. The higher level of education is probably the reason for the disproportion in answer to the question about knowledge of APRC, which is 21:56. In the comparison of the results of the Ministry of Finance [9] there is a disproportion of 75:86 (students):58. This can be perceived as evidence of the impact of higher student education. 3. Household budget – A better level of knowledge is displayed by University students, since 82% answered positively. University students are older and can also have their own bank account (according to Czech law) and very often they have a part-time job or help their family to pay for their education and better themselves, so they would be more familiar with managing money and budgeting. In the comparison with the results of the Ministry of Finance [9] there is disproportion of 82:75 (students):37. This would seem to indicate strong evidence for the impact of higher student education. 4. Before signing of the agreement – In both groups of respondents there are some unexpected answers since the ratio is 9:11. There were no University students who answered „I do not know”. In the current situation in the Czech Republic, it is strongly recommended to read very carefully the full agreement because of the decreased level of professional and moral behaviour of financial institution employees. Again, there is a better level of knowledge by the University students. 5. Penalties if loan is not paid – The ratio 85:96 tells us again that the level of education has an impact on the thinking and knowledge of students and that educational level is an area of focus. 6. Insolvency (default) – The highest awareness is, again, students with higher education levels. However, there are warning signs from the answers of high school students. For example, 19% do not know what they should to do in the event of insolvency. In this situation, they are vulnerable to credit traps. This group is the most susceptible to credit and financial problems because they are of the generation who may not have a good example from their parents and did not get proper financial education from their school. In the comparison with 31 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 25–35 Liběna Kantnerová, Financial Literacy in the Czech Republic Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 the results of the Ministry of Finance [9] there is a disproportion in the answer “– I inform the creditors and try to close an agreement” 76:91(students):51. This can, again, suggest further evidence of the impact of higher student education. The following Fig. 1 shows the results of the statistical analysis on data collected during research. Fig. 1. Analyse of the situation Source: author’s own calculations. The first two coordinating axes explain 23.5% of the variability (the first one 15.4%). Triangular points express the active variable (economic behaviour of respondents) and the passive variables (sex and education of respondents). 32 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 25–35 Liběna Kantnerová, Financial Literacy in the Czech Republic Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 The image was somewhat scaled down and the position of three points lying outside of the viewable area is not shown but only described. It is possible to explain most of the variability by the level of financial literacy – by the knowledge or ignorance of some financial terms and the results of financial behaviour. In the left side there are the answers which tend towards the meaning more „literate” (e.g. 5a, 6a, 6b, 7a, 8a), and on the right side more „illiterate” (5b, 6d, 7c, 8b). Literate respondents had mostly the same answers; whereas, those on the illiterate side had answers that were different and variable. Answers with a low or very low level of financial literacy (7c, 7d, 8b) are in an upper part of the described area; while answers of hesitant respondents or those uncertain in the matters of finance (5b, 7b, 8d) are at the bottom. Sex and education were not taken into account in the diagram. CONCLUSION In the current world of economic development, the issue of financial literacy is being discussed and scrutinised more frequently. It is undeniable that an increasing number of countries choose to deal with financial literacy need on their populations through the design and implementation of tailored, articulated and coordinated National Strategies for Financial Education. This happen both in advanced and emerging economies across different financial systems and in response to specific national needs and contexts. This paper was focused on the level of financial literacy among the young and working Czech population between 18 and 33 years of age. This group of people was specifically chosen because of the importance of knowing the level of financial literacy of this generation, as it is starting life, along with all of its difficulties, and out of which will arise the next generation. The results can be used at the Ministry of Education, Youth and Sports as the base for the evaluation of the level of financial education of this generation and for the possible adaptation of the Strategy. This survey was conducted at the Universities in České Budějovice, with the aid of a questionnaire and was statistically evaluated. From the result of it follows big area for the educational process in the raising of young people. What is surprising is only the difference in time doing of the household budget and answers of very and not so much young students (age difference). What is more matter of the education and care home, in the family, than at the school. Education, gender and even taking a financial course did not have a significant effect on respondents behaviour in this survey. The first hypothesis is proved, but the second one is disprove. It looks that the sample of students is not educated enough – there is a space for 33 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 25–35 Liběna Kantnerová, Financial Literacy in the Czech Republic Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 the improvement of system of education. The difference caused by age looks to be the result of more experienced oldier students. It can be assumed that family experience and parental guidance are the most frequent sources of information on how to manage and handle the finance. The correct model of financial behaviour, which includes discussion of the household budget and the preparation of financial strategies for a family by all its members, is very useful. In this situation can be big help on side of media, not only at schools. There is big space for some changes in legislation and transformation of banks on the way to the transparent financial markets and changes in the moral obligations of start in any bank or fund or other financial enterprise – or official, or in the shadow. It will not be easy work for any gouvernement, any central bank and Basel Committee [Archaya and Richardson 2009; White 2000]. It looks, that economic and financial crisis meets the crisis of morality. The situation causes the need to teach and raise new generation by more sophistic methods and more practically. It is necessary to give a lectures on practical topics, in the connection with practice and not only on the theory about function of something. It is necessary to say to students how to avoid problems, what is necessary to know before the signing of any agreement. Where are people able to help them in some situation. What to do in the case of debts if I am unemployed person. To know rights in such situation. REFERENCES Archaya V.V., Richardson M., 2009, Restoring Financial Stability, J. Wiley. Bergstresser D., 2008, Market Concentration and Commercial Bank Loan Portfolios, available at: SSRN: http://ssrn.com/abstract=1291356. Calza A., Monacelli T., Stracca L., 2013, Housing Finance and Monetary Policy, „Journal of the European Economic Association”, vol. 11. Chetty R., Szeidl A., 2004, Consumption commitments and asset prices, Paper presented at the 2004 SED Meeting. Davis M., Heathcote J., 2005, Housing and the business cycle, „International Economic Review”, vol. 46. Fisher I., 1933, The debt-deflation theory of great depressions, „Econometrica”, vol. 1. Greenwood J., Hercowitz Z., 1991, The allocation of capital and time over the business cycle, „Journal of Political Economy”, vol. 99. Hwang M., Quigley J., 2006, Economic fundamentals in local housing markets: Evidence from U.S. metropolitan regions, „Journal of Regional Science”, vol. 46. Iacoviello M., 2002, House Prices and Business Cycles in Europe: a VAR Analysis, Boston College Working Papers in Economics. Kantnerová L., 2013, Finanční gramotnost v České, Polské a Slovenské republice, available at: http://www.pf.jcu.cz/stru/katedry/m/knihy/Financial_Literacy.pdf. Accessed: 2 October, 2015. Kantnerová L., 2014, Mutual Funds Investment, Special Issue: Computational Techniques for Financial Applications, Volume 13, 2014, Art. #41, WSEAS Transactions on Systems. 34 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 25–35 Liběna Kantnerová, Financial Literacy in the Czech Republic Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Kantnerová L., 2015, Financial Literacy in countiries of Europe, Chartridge Books Oxford, Oxford. Lucas D. J., Goodman S. L., Fabozzi F. J., 2007, Collateralized Debt Obligations and Credit Risk Transfer, „Journal of Financial Transformation”. Ministry of Education, Youth and Sports of the Czech Republic, 2007, Systém budování finanční gramotnosti na základních a středních školách [online], available at: http://www.msmt.cz/vzdelavani/system-budovani-financni-gramotnosti-na-zakladnich-astrednich-skolach?lang=1. Accessed: 11 August, 2015. Ministry of Finance of the Czech Republic, 2010, Národní strategie finančního vzdělávání (2010). /the National Strategy of Financial Education [online], available at: http://www.mfcr.cz/cps/rde/xchg/mfcr/xsl/ft_strategie_financniho_vzdelavani_55251.html. Accessed: 23 March, 2013. OECD, 2011, Measuring Financial Literacy: Questionnaire and Guidance Notes for Conducting an Internationally Comparable Survey of Financial Literacy [online], available at: http://www.oecd.org/daf/financialmarketsinsuranceandpensions/financialeducation/4931997 7.pdf . Accessed: 25 January, 2013 PISA, 2012, OECD Programme for International Student Assesment [online], available at: http://www.oecd.org/pisa/pisaproducts/pisa2012draftframeworksmathematicsproblemsolvingandfinancialliteracy.htm. Accessed: 7 January, 2013. Renaud B. M., 2009, Mortgage Finance in Emerging Markets: Constraints and Feasible Development Paths. In: Mortgage Markets Worldwide (eds.) D. Ben-Shahar, C. K. Y. Leung, S. E. Ong, Blackwell Publishing Ltd. Rice T., Strahan P. E., 2010, Does Credit Competition Affect Small-Firm Finance, „Journal of Finance”, vol. 65. Seko M., 2003, Housing prices and economic cycles: Evidence from Japanese Prefectures. Paper presented at the Nexus between the macro Economy and Housing – workshop. Skinner J., 1994, Housing and saving in the United States. In: Housing Markets in the United States and Japan, (eds.) Y. Noguchi, J. Poterba, University of Chicago Press. Wen Y., 2001, Residential investment and economic growth, „Annals of Economics and Finance”, vol. 2. White E. N., 2000, Banking and Finance in the 20th Century, The Cambridge Economic History of the USA, Cambridge University Press. Zandi M., 2008, Financial Shock. Upper Saddle River, N. J. Financial Times Press. There are used some other information avaliable from pages: www.bis.org/publ/bcbs30a.pdf. http://money.con.com/galleries/2007/news/0711/gallery.abx_index/index.html. http://globaleeconomicanalysis.blogspot.com/2008/07//how-much-uninsured-deposits-areat- risk.html. www.financialstability.gov/doc.regs/Finalreport_web.pdf. 35 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 37–52 Daria Królak, Wpływ amortyzacji podatkowej oraz bilansowej środków trwałych … • F I NA NS E I P R AW O F I N A NS O W E • • Journal of Finance and Financial Law • Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 WPŁYW AMORTYZACJI PODATKOWEJ ORAZ BILANSOWEJ ŚRODKÓW TRWAŁYCH NA WYNIK FINANSOWY JEDNOSTKI NA PRZYKŁADZIE FIRMY XYZ Daria Królak* Streszczenie: Zakres artykułu obejmuje część teoretyczną prezentującą rozbieżności między amortyzacją bilansową a podatkową oraz część empiryczną badającą wpływ wyróżnienia amortyzacji bilansowej i podatkowej na wynik finansowy. Autorka przeprowadza analizę na danych zaczerpniętych z firmy XYZ zajmującej się przewozem obiektów wartościowych, która to przy amortyzacji środków trwałych opiera się jedynie na przepisach prawa podatkowego, pomijając tym samym możliwości wynikające z regulacji rachunkowych. Słowa kluczowe: amortyzacja podatkowa, amortyzacja bilansowa, wynik finansowy. JEL Class: M41. Przyjęto/Accepted : 01.12.2015 Opublikowano/Published: 31.12.2015 WPROWADZENIE Obecność środka trwałego w przedsiębiorstwie niesie za sobą obowiązek jego amortyzacji. Jest to nic innego jak zużycie środka, czyli zmniejszenie czy też utrata wartości spowodowana codzienną eksploatacją, a także starzeniem się [Nasiłowska, dostęp: 20.07.2015]. Istota amortyzacji skupia się na rozłożeniu w czasie wydatku, który przedsiębiorca ponosi jednorazowo na nabycie lub wytworzenie środka trwałego. Amortyzacja jest dla jednostki kosztem, który z jed* Studentka II roku Finansów i Rachunkowości studiów II stopnia, Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny. 37 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 37–52 Daria Królak, Wpływ amortyzacji podatkowej oraz bilansowej środków trwałych… Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 nej strony wpływa na wynik finansowy, a z drugiej na wysokość dochodu stanowiącego podstawę do obliczenia podatku. Zatem jest istotna zarówno z punktu widzenia prawa bilansowego, jak i podatkowego. Ze względu na ich sprzeczne cele konieczne stało się wyróżnienie amortyzacji bilansowej oraz podatkowej. Celem artykułu jest przedstawienie różnic występujących między amortyzacją bilansową a podatkową środków trwałych oraz zbadanie wpływu stosowania odpowiednio przepisów podatkowych oraz bilansowych na wynik finansowy jednostki. Autorka wykorzystuje przy tym dane firmy zajmującej się przewozem obiektów wartościowych. Mając powyższe na uwadze, w artykule poddaje analizie czy sposób ujęcia amortyzacji ma wpływ na wynik końcowy, czy też różnice są nieznaczne. Dane zawarte w artykule obejmują stan prawny na lipiec 2015 r. 1. AMORTYZACJA W ŚWIETLE PRAWA BILANSOWEGO Amortyzacja bilansowa ma swoje odzwierciedlenie w bilansie oraz rachunku zysków i strat. Jest to specyficzny rodzaj kosztu stosowany w przypadku środków trwałych, który w przeciwieństwie do pozostałych, w momencie nabycia czy też wytworzenia środka trwałego stanowi jednorazowy wydatek, zaś dopiero poprzez systematyczne dokonywanie odpisów amortyzacyjnych przekształca się w koszt [Hopek, dostęp: 20.07.2015]. Przepisy ustawy o rachunkowości jasno określają jaki jest cel amortyzacji bilansowej. Zgodnie z art. 4. każda jednostka gospodarcza zobowiązana jest do stosowania przyjętej polityki rachunkowości rzetelnie, zapewniając tym samym jasne przedstawienie sytuacji finansowej, majątkowej oraz wyniku finansowego [Ustawa o rachunkowości z dnia 29 września 1994 r…, art. 4]. Istota amortyzacji polega na rozłożeniu wartości początkowej środka systematycznie przez dany okres za pomocą odpisów amortyzacyjnych. Amortyzację rozpocząć należy nie wcześniej, niż gdy środek zostanie przyjęty do używania, a zakończyć nie później, niż w momencie zrównania odpisów amortyzacyjnych z wartością początkową czy wartością sprzedaży netto [Ustawa o rachunkowości z dnia 29 września 1994 r…, art. 32]. Przepisy ustawy o rachunkowości dają dość dużą elastyczność w kształtowaniu wysokości takiego odpisu oraz częstotliwości jego dokonywania. Mimo że zazwyczaj środek jest amortyzowany comiesięcznie ze względu na cykl sporządzania deklaracji dla celów podatkowych, ustawodawca w przepisach bilansowych nie narzuca takiej częstotliwości. W gestii jednostki leży, by z chwilą przyjęcia środka trwałego do użytkowania ustalić okres, stawkę oraz metodę amortyzacji. Ponieważ ustawa o rachunkowości nie precyzuje wysokości stawek amortyzacyjnych, podmiot zobowiązany jest do samodzielnego określenia zarówno okresu, jak i stawki, biorąc 38 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 37–52 Daria Królak, Wpływ amortyzacji podatkowej oraz bilansowej środków trwałych… Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 pod uwagę okres użyteczności ekonomicznej [Ustawa o rachunkowości z dnia 29 września 1994 r…, art. 32]. Na poniższym schemacie przedstawiono czynniki mogące mieć wpływ na określenie wyżej wymienionego okresu. Na długość okresu użyteczności ekonomicznej wpływa: liczba zmian, na których dany środek pracuje, postęp techniczno-ekonomiczny oraz tempo jego postępu, wydajność danego środka (mierzona np. liczbą godzin pracy czy też ilością wytworzonych za jego pomocą produktów), prawne bądź inne ograniczenia dotyczące czasu używania środka, w przypadku likwidacji – przewidywana cena sprzedaży netto. Schemat 1. Czynniki wpływające na długość okresu użyteczności ekonomicznej środka trwałego oraz wartości niematerialnej i prawnej Źródło: opracowanie własne na podstawie: Karkula [1999: 84]. Dla zobrazowania Autorka przytacza prosty przykład. Mamy dwie firmy świadczące usługi kserograficzne. Firma A zlokalizowana jest w centrum miasta, nieopodal uniwersytetu. Natomiast firma B znajduje się na peryferiach, a z usług korzystają jedynie pobliskie firmy oraz mieszkańcy. Obie firmy posiadają kserokopiarki tej samej marki, jednak okres użyteczności ekonomicznej nie jest taki sam – firma A skupia wokół siebie studentów kilku wydziałów, którzy codziennie korzystają z jej usług, więc środek trwały wykorzystywany jest nieustannie. Natomiast firma B, ze względu na gorszą lokalizację, nie cieszy się tak dużym zainteresowaniem, a urządzenia wykorzystywane są rzadziej. W takim przypadku okres użyteczności ekonomicznej środka trwałego w firmie A będzie dużo krótszy niż w firmie B, a co za tym idzie stawka w pierwszym przypadku będzie wyższa. 39 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 37–52 Daria Królak, Wpływ amortyzacji podatkowej oraz bilansowej środków trwałych… Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Ustawodawca przewidział także możliwość ustalania zbiorczych odpisów amortyzacyjnych dla grup środków o niskiej wartości początkowej, które są do siebie zbliżone rodzajem oraz przeznaczeniem, bądź także dokonanie jednorazowego odpisu takiego środka [Ustawa o rachunkowości z dnia 29 września 1994 r…, art. 32]. Ustalone na dzień przyjęcia środka do używania: okres, stawka oraz metoda amortyzacji nie są niezmienne przez cały czas trwania amortyzacji. Od jednostki wymaga się bieżącej weryfikacji, a w razie konieczności wprowadzenia zmian poprzez dokonanie odpowiedniej korekty. Należy jednak zaznaczyć, że możliwa jest ona dopiero od początku nowego roku obrotowego, nie zaś w trakcie [Ustawa o rachunkowości z dnia 29 września 1994 r…, art. 32]. 2. AMORTYZACJA W ŚWIETLE PRAWA PODATKOWEGO Ze względu na odmienne cele, jakimi kierują się ustawodawcy ustawy o rachunkowości a ustaw o podatkach dochodowych, konieczne stało się oddzielenie amortyzacji bilansowej od podatkowej. Mimo że amortyzacja podatkowa, podobnie jak bilansowa, odzwierciedla rozłożenie kosztu w czasie, to głównym celem pierwszej jest zabezpieczenie wpływów do budżetu, nie zaś rzetelne przedstawienie sytuacji majątkowej, finansowej oraz wyniku finansowego, jak to miało miejsce przy amortyzacji bilansowej. To co jest niezmienne w obu przypadkach, amortyzacja jest kosztem, jednak dla celów podatkowych stanowi ona koszt uzyskania przychodu [Ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych…, art. 16 ust. 6], a tym samym wpływa na wielkość dochodu stanowiącego podstawę obliczenia podatku należnego urzędowi skarbowemu [Garbacik 2015: 5]. Generalną zasadą amortyzacji podatkowej jest dokonywanie odpisów amortyzacyjnych zmniejszających wartość początkową środka trwałego od początku miesiąca następującego po miesiącu, w którym środek wprowadzono do ewidencji środków trwałych. Zrównanie wysokości odpisów amortyzacyjnych z wartością początkową oznacza zakończenie amortyzacji [Karmańska i Walińska 2006: 113]. W świetle prawa podatkowego ustalenie odpisu amortyzacyjnego odbywa się poprzez przyjęcie z góry ustalonych stawek amortyzacyjnych przedstawionych w załączniku do ustawy o podatku dochodowym [Ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych…, art. 16i]. Jest to główna różnica między amortyzacją bilansową a podatkową. W przypadku pierwszej, jednostka ma prawo kształtowania własnych stawek amortyzacyjnych, biorąc pod uwagę okres ekonomicznej użyteczności, podczas gdy dla celów podatkowych są one narzucone. W uzasadnionych przypadkach podatnik może stosować także stawki podwyż- 40 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 37–52 Daria Królak, Wpływ amortyzacji podatkowej oraz bilansowej środków trwałych… Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 szone lub obniżone, aczkolwiek to stawki podstawowe stanowią podstawę ich obliczenia [Wojciechowska 1999: 67]. Dodatkowo, w ramach przepisów podatkowych ustawodawca nie przewiduje możliwości zmiany raz wybranej metody amortyzacji, co także różni ją od amortyzacji bilansowej [Ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych…, art. 16h. ust. 2]. Tak odmienne cele przyświecające ustawodawcy dla celów bilansowych oraz podatkowych powodują duże rozbieżności oraz niejednokrotnie konieczność stosowania podwójnej ewidencji. W tym miejscu warto zaznaczyć, że w przypadku prawa bilansowego nie ma przewidzianych regulacji zabraniających stosowania stawek podatkowych, co oznacza, że dla uproszczenia podatnik może zarówno dla celów podatkowych oraz bilansowych opierać się na stawkach amortyzacyjnych przewidzianych w ustawie podatkowej [Karkula 1999: 84]. 3. METODY AMORTYZACJI BILANSOWEJ ORAZ PODATKOWEJ Sposób w jaki amortyzacja może być rozłożona w czasie zależy od wyboru metody. Zarówno dla celów rachunkowych, jak i podatkowych, jednostka ma prawo samodzielnie decydować jaką metodę będzie stosować. Dla celów bilansowych ustawodawca nie skonkretyzował katalogu dostępnych metod. Wnioskować z tego można, że istnieje pełna swoboda wyboru metody, byle była ona zgodna z przepisami ustawy. Choć nie jest to katalog zamknięty, w praktyce do najczęściej stosowanych należą metody: – liniowa, – degresywna, – progresywna, – naturalna [Diakonow i in. 2007: 81–82]. Metoda liniowa opiera się na założeniu równomiernego zużycia środka przez cały okres użyteczności ekonomicznej. Jest ona najprostsza i zarazem najczęściej stosowana. Cechuje się stałą stawką amortyzacyjną przedstawiającą systematyczną alokację kosztów zużycia [Gmytrasiewicz i Karmańska 2006: 95]. Kolejną metodą, na którą podmiot ma prawo się zdecydować jest metoda degresywna. W odróżnieniu od metody liniowej, w tym przypadku wartość odpisu amortyzacyjnego z roku na rok maleje. W świetle przepisów prawa bilansowego wyróżnia się jej dwa rodzaje: malejącego salda oraz SOYD. Różnica polega na tym, że w pierwszej stopa amortyzacji jest stała a wartość bilansowa z okresu na okres maleje, natomiast w drugiej to stopa amortyzacji maleje a podstawa obliczenia amortyzacji jest niezmienna [Gmytrasiewicz i Karmańska 2006: 98–101]. Metoda progresywna, przeciwnie do degresywnej, polega na zwiększaniu odpisów amortyzacyjnych wraz z upływem czasu eksploatacji. Podejście takie 41 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 37–52 Daria Królak, Wpływ amortyzacji podatkowej oraz bilansowej środków trwałych… Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 wynika z założenia o zwiększonych wydatkach na remont czy naprawy danego środka wraz z upływem czasu [Amortyzacja…, dostęp: 20.07.2015]. Dla celów rachunkowych podmiot może także skorzystać z wyboru metody naturalnej amortyzacji, która opiera się na rzeczywistym zużyciu środka trwałego. Metoda ta sprawdza się w przypadkach, gdy łatwo można określić ilość pracy jaką wykonuje dane urządzenie, liczonej np. w ilości godzin pracy czy przejechanych kilometrów [Nawrot 2009: 163]. Natomiast dla celów podatkowych ustawodawca pozostawia znacznie węższy zakres wyboru, bowiem w świetle prawa podatkowego wyróżnia się jedynie trzy metody amortyzacji: – liniową, – degresywną, – stawki indywidualne [Wojtasik 2007: 65–71]. Metoda liniowa może być stosowana zarówno dla celów bilansowych oraz podatkowych. Główna zasada polega na dokonywaniu odpisu amortyzacyjnego liczonego każdorazowo od stałej podstawy. Jednakże dla celów podatkowych podmiot musi liczyć się ze stawkami amortyzacyjnymi przewidzianymi w ustawie, podczas gdy rachunkowo jest ograniczony jedynie okresem ekonomicznej użyteczności [Wojciechowska 1999: 62]. Kolejną dozwoloną dla podatnika metodą jest degresywna. Jest to także metoda dozwolona bilansowo, jak i podatkowo, jednak prawo podatkowe nakłada na tę metodę pewne ograniczenia, bowiem może być ona stosowana dla maszyn oraz urządzeń zaliczanych do 3–6. oraz 8. grupy Klasyfikacji Środków Trwałych oraz dla środków transportu, za wyjątkiem samochodów osobowych [Ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych…, art. 16k, ust. 1]. W świetle przepisów podatkowych zastosowanie metody degresywnej ma zazwyczaj na celu przyspieszenie amortyzacji w pierwszych latach poprzez użycie odpowiedniego współczynnika. Co do zasady, przewidziane jest, że jego wartość nie może przekroczyć 2. W przeciwieństwie do metody liniowej, ustalana w metodzie degresywnej wysokość odpisów amortyzacyjnych każdego roku jest inna, przy czym z roku na rok maleje, aż do momentu zrównania z wysokością odpisu obliczanego zgodnie z metodą liniową. Od tego momentu to metoda liniowa ma zastosowanie1. W pierwszym roku dla określenia wielkości odpisu podatnik za podstawę uznaje wartość początkową, natomiast w kolejnych latach wartość netto, a więc wartość początkową pomniejszoną o sumę dotychczasowych odpisów [Ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych…, art. 16k, ust. 1]. Ustawodawca dla celów podatkowych wyposażył podatnika także w możliwość stosowania stawek indywidualnych, mając jednak na względzie by całko1 Z opisanej zasady wynika, że trafniejszą nazwą dla podatkowej metody degresywnej jest metoda degresywno-liniowa, jednakże w większości pozycji książkowych autorzy posługują się pierwszą nazwą. 42 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 37–52 Daria Królak, Wpływ amortyzacji podatkowej oraz bilansowej środków trwałych… Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 wity okres amortyzacji nie był krótszy od okresu minimalnego przewidzianego w ustawie2. Dotyczy to używanych bądź ulepszonych środków wprowadzanych do ewidencji po raz pierwszy oraz inwestycji w obce środki trwałe [Diakonow i in. 2007: 79]. 4. PRAKTYCZNE SKUTKI WPŁYWU AMORTYZACJI PODATKOWEJ I BILANSOWEJ NA WYNIK FINANSOWY Celem ostatniej części artykułu jest zbadanie wpływu zastosowania zasad podatkowych oraz bilansowych amortyzacji na kształtowanie wyniku finansowego firmy zajmującej się przewozem obiektów wartościowych. Z uzyskanych danych wynika, że stosuje ona jedynie prawo podatkowe, pomijając możliwości wynikające z rachunkowości. Autor natomiast przedstawia skutki amortyzowania środków trwałych oddzielnie dla celów podatkowych i bilansowych. Badaniu zostały poddane trzy składniki majątku: dwa samochody ciężarowe oraz laptop. 4.1. Samochód ciężarowy Volgswagen Crafter Samochód ciężarowy Volgswagen Crafter służy w firmie do przewozu obiektów wartościowych. Wymiary samochodu nie pozwalają jednak na przewóz dużych, wysoko gabarytowych dzieł. Ze względów technicznych eksploatacja nie jest częsta, średnio 7 dni w miesiącu po 16 godzin dziennie. Spowodowane to jest małą ilością zleceń na transport dedykowany dla konkretnego klienta, brakiem agregatu oraz klimatyzacji, która jest częstym wymogiem przy transporcie obiektów wartościowych oraz możliwością przewożenia jedynie niewielkich, standardowych rozmiarów obiektów. Firma stosuje przepisy podatkowe zarówno dla amortyzacji podatkowej oraz bilansowej. Poniżej przedstawiono dane liczbowe zaczerpnięte z jednostki. Dane przedstawione w tab. 1. wynikają ściśle z przepisów podatkowych. Zatem jednostka nie ma wpływu na wysokość odpisu amortyzacyjnego. Dodatkowo, dla ułatwienia pracy, dla celów rachunkowych wykorzystuje regulacje podatkowe. Poniżej zbadano jak zmieniłaby się sytuacja, gdyby amortyzacja bilansowa dokonywana była zgodnie z ustawą o rachunkowości. Autorka za najlepszą uznaje metodę degresywną, która przedstawia nierównomierne zużycie środka. Z polityki firmy wynika, że samochody są wymieniane średnio co 7 lat w przypadku częstej eksploatacji oraz co 4 lata przy częstym użytkowaniu. Taki więc czas został uznany za okres ekonomicznej użyteczności. W tab. 2 przedstawione są dane służące za podstawę obliczeń Autorki. 2 Szerzej o okresie minimalnym w: Ustawie o podatku dochodowym od osób prawnych…, art. 16j. 43 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 37–52 Daria Królak, Wpływ amortyzacji podatkowej oraz bilansowej środków trwałych… Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Tabela 1. Amortyzacja samochodu ciężarowego Volgswagen Crafter w świetle przepisów prawa podatkowego Data zakupu: Listopad 2013 Cena netto zakupu: 81 300,81 zł netto zabudowa, Wydatki poniesione przed wprowadzeniem: Data wprowadzenia środka: montaż ogrzewania postojowego opłaty w wydziale komunikacji w wysokości: suma: 10 774,15 zł netto grudzień 2013 Wartość początkowa: 92 074,96 zł netto Stawka amortyzacji: 20% KŚT: 742 – samochód ciężarowy Metoda amortyzacji: liniowa Rozpoczęcie amortyzacji: styczeń 2014 Roczny odpis amortyzacyjny: 92 074,96 x 20% = 18.414,99 zł stanowiący KUP 92 074,96 x 20% / 12 = 1.534,58 zł stanowiący KUP Miesięczny odpis amortyzacyjny: Przewidywany okres zakończenia amortyzacji wynikający z przepisów: styczeń 2019 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zaczerpniętych z firmy. Tabela 2. Dane podstawowe dotyczące samochodu ciężarowego Volgswagen Crafter Wartość początkowa: 92 074,96 zł Roczna stopa amortyzacji wyrażona procentowo: 17% Okres ekonomicznej użyteczności: 7 lat Wartość rezydualna oszacowana na podstawie cen rynkowych 25 000 zł Źródło: opracowanie własne. Plan amortyzacji bilansowej metodą degresywną przedstawia natomiast tab. 3. Porównując obliczenia wykonane dla celów podatkowych oraz bilansowych pierwsza różnica polega na wydłużeniu okresu amortyzacji oraz możliwości zastosowania innej niż liniowa metody w przypadku drugim. Najwidoczniejszym i najbardziej odczuwalnym skutkiem jest zmniejszenie wartości odpisów amortyzacyjnych oraz zwiększenie wyniku finansowego firmy w pierwszych pięciu latach amortyzacji łącznie na kwotę 36 283,73 zł, natomiast w ostatnich dwóch latach – zmniejszenie o 11 283,73 zł, w porównaniu z zasadami amortyzacji przyjętymi przez firmę. Różnice te prezentuje wykres 1. 44 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II( II(4): 37–52 Daria Królak, Wpływ amortyzacji podatkowej oraz bilansowej środków trwałych… Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Tabela 3.. Roczny plan amortyzacji bilansowej samochodu ci ciężarowego Volgswagen Crafter Plan amortyzacji: Stawka amortyzacji Wartość bilansowa obliczenia wynik Stawki narastająco obliczenia wynik 0 – – – – 92 074,96 1 92 074,96 x 17% 15 646,41 15 646,41 92 074,96 – 15 646,41 76 428,55 2 76 428,55 x 17% 12 987,60 28 634,01 76 428,55 – 12 987,60 63 440,95 3 63 440,95 x 17% 10 780,60 39 414,61 63 440,95 – 10 780,60 52 660,35 4 52 660,35 x 17% 8 948,64 48 363,25 52 660,35 – 8 948,64 43 711,71 5 43 711,71 x 17% 7 427,99 55 791,23 43 711,71 – 7 427,99 36 283,73 6 36 283,73 x 17% 6 165,74 61 956,97 36 283,73 – 6 165,74 30 117,99 7 30 117,99 x 17% 5 117,99 67 074,96 30 117,99 – 5 117,99 25 000,00 Rok Wysokość odpisu amortyzacyjnego Źródło: opracowanie własne. 20000 18000 16000 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 Odpis amortyzacyjny dla celów podatkowych Odpis amortyzacyjny dla celów bilansowych 1 rok 2 rok 3 rok 4 rok 5 rok 6 rok 7 rok Wykres 1. Wysokość odpisu amortyzacyjnego samochodu ci ciężarowego Volgswagen Crafter dla celów podatkowych i bilansowych Źródło: opracowanie własne. Jak pokazuje wykres 1 każdego dego roku wysoko wysokość podatkowych odpisów amortyzacyjnych jest wyższa. Różnice żnice sięgaj sięgają odpowiednio 2 768,58 zł; 5 427,39 zł; 7 634,39 zł; 9 466,35 zł; 10 987,01 zł zł; 6 165,74 zł oraz 5 117,99 zł. Firma stosującc dla celów bilansowych przepisy podatkowe zniekształca obraz sytuacji finansowej poprzez stosowanie wyższych ższych kosztów obci obciążających wynik finansowy niż wynika to z przepisów rachunkowych. Co za tym idzie zachwian zachwiany 45 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 37–52 Daria Królak, Wpływ amortyzacji podatkowej oraz bilansowej środków trwałych… Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 jest także główny cel amortyzacji bilansowej jakim jest jasne przedstawienie sytuacji finansowej, majątkowej oraz wyniku finansowego. Obniżony wynik finansowy, a zatem taki jaki przedstawia firma, wpływa także negatywnie na wysokość wskaźników rentowności branych pod uwagę chociażby przy udzielaniu kredytu czy też na opinię potencjalnych akcjonariuszy. Warto także wskazać skutki księgowe różnic przejściowych wynikających z odpisów amortyzacyjnych ustalanych zgodnie z regułami podatkowymi a bilansowymi. Z relacji, w której amortyzacja podatkowa jest wyższa niż bilansowa oraz okres pierwszej jest krótszy niż drugiej wynika, że umorzenie środka trwałego dla celów podatkowych nastąpi szybciej niż rachunkowych. Powstająca różnica dodatnia wymaga utworzenia od firmy rezerwy na odroczony podatek dochodowy, która rozwiązana zostanie wraz z zakończeniem okresu amortyzacji podatkowej [Winiarska, dostęp: 20.07.2015]. Jej wysokość liczy się zgodnie ze wzorem: (wartość bilansowa – wartość podatkowa) × 19% Natomiast, aby poprawnie zaksięgować różnice w wysokościach odpisów amortyzacyjnych podatkowych oraz bilansowych firma zobowiązana jest umieścić: – amortyzację podatkową na koncie pozabilansowym, jako koszt stanowiący koszt uzyskania przychodu, ale nie umieszczany w bilansie oraz rachunku zysków i strat, – amortyzację bilansową na koncie bilansowym, w zespole 4. 4.2. Samochód ciężarowy MAN TGL.8.180 Samochód ciężarowy MAN TGL.8.180 służy w firmie do przewozu obiektów wartościowych. Częstotliwość eksploatacji środka jest duża, średnio 25 dni w miesiącu przez 16 godzin dziennie. Wpływa na to: dwuzmianowość pracy pojazdu, większa pojemność, a co za tym idzie możliwość organizacji transportu łącznego pozwalającego przewozić większą ilość obiektów ponadgabarytowych, wyposażenie w windę oraz przystosowanie samochodu do możliwości noclegu dla kierowców. W tab. 4 zawarte dane przedstawiające sposób amortyzacji środka trwałego stosowany przez firmę. Regulacje prawne zobowiązały jednostkę do zastosowania stawki w wysokości 20% rocznie. Natomiast metodą jaką obrała do obliczeń jest liniowa. Autorka dokonując amortyzacji zgodnie z przepisami bilansowymi za odpowiedniejszą metodę uznał degresywną. Okres ekonomicznej użyteczności zo- 46 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 37–52 Daria Królak, Wpływ amortyzacji podatkowej oraz bilansowej środków trwałych… Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 stał określony na cztery lata ze względu na przyjętą politykę firmy. W tab. 5 zaprezentowane są dane podstawowe służące obliczeniom, zaś w tab. 6 – plan amortyzacji bilansowej. Tabela 4. Amortyzacja samochodu ciężarowego MAN TGL.8.180 w świetle przepisów prawa podatkowego Data zakupu: Grudzień 2013 Cena netto zakupu: 361 096,43 zł netto Data wprowadzenia środka: Grudzień 2013 Wartość początkowa: 361 096,43 zł netto Stawka amortyzacji: 20% KŚT: 742 – samochód ciężarowy Metoda amortyzacji: liniowa Rozpoczęcie amortyzacji: Roczny odpis amortyzacyjny: styczeń 2014 361 096,43 x 20% = 72 219,286 zł stanowiący KUP Miesięczny odpis amortyzacyjny: 361 096,43 x 20% / 12 = 6 018,27 zł stanowiący KUP Przewidywany okres amortyzacji: listopad 2019 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych otrzymanych od firmy. Tabela 5. Dane podstawowe dotyczące samochodu ciężarowego MAN TGL.8.180 Wartość początkowa: 361 096,43 zł Roczna stopa amortyzacji wyrażona procentowo: 31% Okres ekonomicznej użyteczności: 4 lata Wartość rezydualna oszacowana na podstawie cen rynkowych 80 000 zł Źródło: opracowanie własne. Tabela 6. Roczny plan amortyzacji bilansowej samochodu ciężarowego MAN TGL.8.180 Plan amortyzacji: Stawka amortyzacji Wartość bilansowa obliczenia wynik Stawki narastająco 0 – – – – 361 096,43 1 361 096,43 x 31% 113 359,99 113 359,99 361 096,43 – 113 359,99 247 736,44 2 247 736,44 x 31% 77 772,58 191 132,57 247 736,44 – 77 772,58 169 963,86 3 169 963,86 x 31% 53 357,22 244 489,79 169 963,86 – 53 357,22 116 606,64 4 116 606,64 x 31% 36 606,64 281 096,43 116 606,64 – 36 606,64 80 000,00 Rok obliczenia wynik Źródło: opracowanie własne. 47 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II( II(4): 37–52 Daria Królak, Wpływ amortyzacji podatkowej oraz bilansowej środków trwałych… Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Skrócenie okresu amortyzacji oraz zmiana metody na degresywna powoduj powodują znaczne różnice w wysokości ci odpisu amortyzacyjnego, które zostały zapreze zaprezentowane na wykresie 2. 120 000,00 wysokość odpisu amortyzacyjnego 100 000,00 80 000,00 Odpis amortyzacyjny dla celów podatkowych 60 000,00 Odpis amortyzacyjny dla celów bilansowych 40 000,00 20 000,00 0,00 1 rok 2 rok 3 rok 4 rok 5 rok Wykres 2. Wysokość odpisu amortyzacyjnego samochodu ci ciężarowego MAN TGL.8.180 dla celów podatkowych i bilansowych Źródło: opracowanie własne. W pierwszym oraz drugim roku wysokość bilansowego odpisu amortyzacyjnego przewyższa wartość podatkową, ą, sstosowaną przez firmę, łącznie o 46 694 zł. W ostatnich dwóch latach sytuacja przedstawia si się odwrotnie – można zaobserwować nadwyżkę odpisów stosowanych dla cel celów podatkowych. Zgodnie z powyższym szym wpływ na wynik finansowy przedstawia si się następująco: jednostka stosującc jedynie regulacje prawne w pierwszym i drugim roku zaniża jego wartość,, podczas gdy w kolejnych latach mocno zawy zawyża o różnice wynikające z odpisów amortyzacyjnych. Wykres 2 obrazuje jak duże rozbieżności ż ści wynikaj wynikają z zastosowania podejścia podatkowego i bilansowego. W związku ązku z tym jednostka sprowadzaj sprowadzając amortyzację rachunkową do podatkowej nie przedstawia rzeczywistej sytuacji finansowej – w pierwszychh dwóch latach obciąż obciążenia wyniku finansowego są zbyt niskie, zawyżając go i poprawiając ąc wska wskaźniki rentowności. Natomiast w ostatnich dwóch koszty będące ce rezultatem odpisów, uznane ksi księgowo przez firmę, są zbyt wysokie niż by to wynikało z przepisów rachunk rachunkowych. Ponieważ w pierwszym i drugim roku odpis amortyzacyjny dla celów ppodatkowych jest niższy niż dla bilansowych, jednostka zobowi zobowiązana jest utworzyć aktywa z tytułu odroczonego podatku dochodowego. Natomiast w kole kolejnych latach sytuacja jest odwrotna – to amortyzacja podatkowa jest wi większa od bilansowej, stąd, tak jak i w poprzednim przypadku przypadku, firma musi pamiętać o rezerwie na odroczony podatek dochodowy. 48 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 37–52 Daria Królak, Wpływ amortyzacji podatkowej oraz bilansowej środków trwałych… Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 W dwóch pierwszych latach, tj. gdy amortyzacja bilansowa jest większa od podatkowej, jednostka zobowiązana jest: – utworzyć konta analityczne do konta zespołu 4 „Amortyzacja”, np. 408-01 Amortyzacja (podatkowa) oraz 408-02 Amortyzacja (niestanowiąca kosztów uzyskania przychodu”, – zaksięgować wysokość podatkowego odpisu amortyzacyjnego na koncie 408-01, – różnicę między amortyzacją podatkową a bilansową ująć na koncie 408-02. 4.3. Laptop SONY Oprócz samochodów służących do przewozu obiektów wartościowych firma posiada także laptopa o wartości 2 049,18 zł sfinansowanego w całości z dotacji PFRON. Zgodnie z możliwościami, jakie dają przepisy podatkowe, został on zakwalifikowany jako środek trwały i jednorazowo zamortyzowany w pełnej kwocie (tab. 7). Tabela 7. Amortyzacja laptopa SONY w świetle przepisów prawa podatkowego Data zakupu: Sierpień 2010 z dotacji PFRON Cena netto zakupu: 2 049,18 zł netto Data wprowadzenia środka: wrzesień 2010 Wartość początkowa: 2 049,18 zł netto KŚT: 491 – zespoły komputerowe Metoda amortyzacji: Jednorazowa we wrześniu 2010 roku Koszty podatkowe: 0 zł z powodu zakupu z dotacji Źródło: opracowanie własne. Należy podkreślić, że otrzymane dotacje na zakup środka trwałego w świetle przepisów podatkowych stanowią przychód zwolniony z opodatkowania [Ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych…, art. 17, ust. 1, pkt 21]. Konsekwencją tego jest brak możliwości uznania odpisów amortyzacyjnych takiego środka za koszt uzyskania przychodu [Ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych…, art. 16, ust. 1, pkt. 48]. Z tego względu jednostka uznała, że koszty podatkowe wynikające z zakupu laptopa finansowanego z dotacji PFRON wynoszą 0 zł. Autorka natomiast wskazuje inny sposób rozliczenia wyżej wymienionego przykładu. Zgodnie z przepisami podatkowymi składniki majątku o wartości początkowej nie przekraczającej 3 500 zł nie muszą być kwalifikowane do środków trwałych, a stanowić element wyposażenia [Pacyna 2007: 143]. 49 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 37–52 Daria Królak, Wpływ amortyzacji podatkowej oraz bilansowej środków trwałych… Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Skutkiem zaliczenia składnika majątku do wyposażenia sfinansowanego z dotacji PFRON jest powstanie przychodu. Ponieważ firma jest osobą prawną, stosuje przepisy ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. Zgodnie z nimi przychód taki stanowi przychód podatkowy ze względu na brak wyłączeń przewidzianych w artykule 17. Inaczej sytuacja by wyglądała, gdyby firma była osobą fizyczną, a zakup laptopa miał na celu rehabilitację zawodową – wówczas dotacja z PFRON na finansowanie wyposażenia stanowiłaby przychód zwolniony podatkowo [Ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych…, art. 21, ust. 1, pkt. 27]. Natomiast zarówno dla osoby prawnej jak i fizycznej, wydatek na zakup wyposażenia finansowanego z dotacji PFRON należy uznać za koszt uzyskania przychodu. Bowiem w świetle art. 23. ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz 16. ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, stanowiących o wydatkach nie zaliczanych do kosztu uzyskania przychodu, nie wymienia się dotacji uzyskanych z PFRON na zakup bądź wytworzenie składnika majątku innego niż środek trwały czy wartość niematerialna i prawna. Reasumując, dla firmy zaliczenie zakupionego laptopa do wyposażenia oznacza wykazanie otrzymanej dotacji w przychodach oraz poniesionego wydatku w kosztach uzyskania przychodu. PODSUMOWANIE Jednym z najważniejszych obszarów finansowych przedsiębiorstwa są koszty. Jest to szeroki dział obejmujący między innymi zagadnienie amortyzacji. Należy zaznaczyć, że wyróżnia się jej dwa rodzaje: podatkową oraz bilansową. Wyodrębnienie takiego podziału wynika przede wszystkim z odmiennych celów, jakimi kierują się ustawodawcy ustaw podatkowych oraz rachunkowych. Dla podatnika oznacza to konieczność wyboru pomiędzy prowadzeniem podwójnej ewidencji a dostosowaniem amortyzacji bilansowej do przepisów podatkowych. Z praktyki wynika, że wiele przedsiębiorstw, chcąc ułatwić sobie pracę, wybiera drugą ścieżkę. Zaprezentowane w czwartej części artykułu przykłady odzwierciedlają konsekwencje takich decyzji. Firma, na bazie której Autorka dokonała analizy, stosuje się jedynie do regulacji podatkowych. Jak to zostało przedstawione w trzech pierwszych częściach artykułu, są one bardzo restrykcyjne, narzucają z góry jakie stawki amortyzacyjne należy użyć w danym przypadku. Dopiero przepisy rachunkowe przy określaniu stawki biorą pod uwagę okres ekonomicznej użyteczności, pozostawiając większą swobodę i lepiej oddając rzeczywistość. Na przytoczonych w czwartej części środkach trwałych widać najlepiej jak duże mogą to być różnice – dla samochodu ciężarowego Volgswagen Crafter oraz MAN TGL.8.180 stawka podatkowa wynosi 20% i w stosunku do bilansowej jest odpowiednio wyższa o 17,65% oraz niższa o 35%. Tak duże rozbieżności wynikają przede wszystkim z różnego stopnia eksploatacji środków wpływa50 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 37–52 Daria Królak, Wpływ amortyzacji podatkowej oraz bilansowej środków trwałych… Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 jącego na okres ekonomicznej użyteczności. Dodatkowo, zdaniem Autorki, wybór metody liniowej zastosowanej przez firmę, nie jest najbardziej optymalny, gdyż ciężko w przypadku samochodu stwierdzić, że zużywa się on corocznie w równym stopniu. Zmieniając te dane Autorka zauważa, że różnice w amortyzacji podatkowej i bilansowej sięgają od kilku do kilkunastu tysięcy rocznie. Zatem obciążając wynik finansowy kosztami, których wysokość obliczana jest na potrzeby podatku dochodowego, nie zaś rachunkowe, jednostka zaciemnia obraz sytuacji finansowej. Ponadto praktyka taka powoduje, że cel amortyzacji bilansowej nie jest do końca spełniony, bowiem nie przedstawia ona rzeczywistości takiej jaką jest. Z powyższych wniosków wynika słuszność wyodrębniania amortyzacji podatkowej oraz bilansowej. Należy jednak liczyć się z koniecznością prezentowania dodatkowych zapisów księgowych obrazujących różnice w wysokościach amortyzacji oraz tworzenia rezerw bądź aktywów z tytułu odroczonego podatku dochodowego. Ostatni przykład, tj. laptop finansowany z dotacji PFRON, obrazuje jak duże znaczenie na wykazywany przychód oraz koszt podatkowy ma zakwalifikowanie składnika majątku o wartości poniżej 3 500 zł. Ustawodawca daje prawo wyboru czy uznać go jako wyposażenie czy jako środek trwały. Z każdą decyzją wiążą się inne skutki podatkowe, bowiem dla środka trwałego przychód oraz koszt uzyskania przychodu są zwolnione, podczas gdy dla wyposażenia osoba prawna jest zobowiązana wykazać zarówno przychód jak i koszt. Autorka nie stwierdza, która droga jest lepsza, aczkolwiek uczula na zawiłość przepisów w świetle decyzji, które na pierwszy rzut oka wydają się nie mieć tak dużego znaczenia. BIBLIOGRAFIA Amortyzacja, [w:] http://www.governica.com/Amortyzacja, artykuł encyklopedyczny – brak autora, dostęp: 20.07.2015. Diakonow A., Kałwa A., Tarka M., 2007, Amortyzacja środków trwałych aspekt podatkowy i bilansowy, Difin, Warszawa. Garbacik H., 2014, Amortyzacja środków trwałych 2014, Forum Doradców Podatkowych S.C., Kraków. Gmytrasiewicz M., Karmańska A., 2006, Rachunkowość Finansowa wydanie II zaktualizowane i rozszerzone, Difin, Warszawa. Hopek K., Amortyzacja bilansowa oraz podatkowa, http://www.analizafinansowa.org/analizafinansowa/analiza-pojecia-podstawowe/237-amortyzacja-bilansowa-oraz-podatkowa.html. Karkula Z., 1999, Amortyzacja podatkowa i bilansowa, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa. Karmańska A., Walińska E., 2006, Środki trwałe w prawie bilansowym i podatkowym. Komentarz, Wydawnictwo AD., Warszawa. Nasiłowska A., Jakie są różnice między amortyzacją bilansową i podatkową, http://ksiegowosc.infor.pl/podatki/cit/cit/najczestsze-problemy/254538,Jakie-sa-roznicepomiedzy-amortyzacja-bilansowa-i-podatkowa.html. 51 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 37–52 Daria Królak, Wpływ amortyzacji podatkowej oraz bilansowej środków trwałych… Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Nawrot R. A., 2009, Amortyzacja podatkowa i bilansowa, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa. Pacyna M., 2007, Amortyzacja podatkowa środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych, Polska Akademia Rachunkowości, Warszawa. Ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych z dnia 26 lipca 1991 r., DzU, nr 80, poz. 350. Ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych z dnia 15 lutego 1992 r., DzU, nr 21, poz. 86. Ustawa o rachunkowości z dnia 29 września 1994 r., DzU, nr 121, poz. 591. Winiarska K., Skutki różnic pomiędzy amortyzacją bilansową i podatkową, http://ksiegowosc.infor.pl/rachunkowosc/rachunkowosc-budzetowa/69900,3,Skutki-roznicpomiedzy-amortyzacja-bilansowa-i-podatkowa.html. Wojciechowska H., 1999, Amortyzacja podatkowa, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa. Wojtasik P., 2007, Amortyzacja podatkowa środków trwałych, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdańsk. THE IMPACT OF TAX DEPRECIATION AND BALANCE DEPRECIATION OF FIXED ASSETS ON THE FINANCIAL RESULT ON THE BASIS OF XYZ The article consists of two parts – the first one is theoretical and presents differences between balance depreciation and tax depreciation, whereas the second part is empirical and examines the impact of both balance and tax depreciation on the financial result. The article is based on the data obtained from XYZ, an art transport company. The company depreciates fixed assets using only tax rules. Key words: tax depreciation, balance depreciation, financial result. 52 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 53–68 Julia Sikora, Ubezpieczenia dzieł sztuki – wybrane aspekty • F I NA NS E I P R AW O F I N A NS O W E • • Journal of Finance and Financial Law • Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 UBEZPIECZENIA DZIEŁ SZTUKI – WYBRANE ASPEKTY Julia Sikora* Streszczenie: Opracowanie ma na celu przedstawienie wybranych aspektów ubezpieczeń dzieł sztuki. Autorka w niniejszym artykule przedstawi problem dostępnych na rynku ofert dedykowanych ubezpieczeniu dzieł sztuki oraz zaprezentuje zakres oraz warunki zawieranych umów. Opracowanie będzie składało się z czterech części. Jako pierwszy zostanie ukazany problem ubezpieczeń ruchomych dóbr kultury (muzealiów) podczas wystaw krajowych i zagranicznych. Szczegółowej analizie poddana zostanie oferta Towarzystwa Ubezpieczeń i Reasekuracji AXA S.A. dotycząca warunków ubezpieczenia wystaw dzieł sztuki. Ponadto w kontekście zawieranych umów, Autorka zwróci uwagę na kłopotliwą, ale często stosowaną w praktyce klauzulę mienia odzyskanego. W ostatniej części artykułu, zostaną zaprezentowane przykłady szkód, które miały miejsce w ostatnich latach. Słowa kluczowe: dzieła sztuki, muzealia, dobra kultury. JEL Class: G220. Przyjęto/Accepted : 05.12.2015 Opublikowano/Published: 31.12.2015 WPROWADZENIE Ubezpieczenie dzieł sztuki w Polsce nie jest rzeczą powszechną. Na pytanie, dlaczego tak się dzieje, trudno udzielić jednoznacznej odpowiedzi. Być może wynika to z niewielkiej konkurencji na rynku ubezpieczeń. Mało jest bowiem ubezpieczycieli, którzy są w stanie „udźwignąć ryzyko” i zapewnić ubezpieczonemu należytą ochronę. * Mgr, Wydział Filozoficzno-Historyczny, Uniwersytet Łódzki. 53 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 53–68 Julia Sikora, Ubezpieczenia dzieł sztuki – wybrane aspekty Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Nieliczne towarzystwa ubezpieczeniowe posiadają w swej ofercie dedykowane warunki ubezpieczeń dzieł sztuki. Zasadą jest, że u większości ubezpieczycieli, dzieła sztuki są wyłączone z ogólnych warunków ubezpieczeń. Sytuacji na rynku nie polepsza fakt, że zakłady ubezpieczeń nie dysponują specjalistami w dziedzinie wyceny dzieł sztuki, którzy mogliby rzetelnie oszacować wysokość potencjalnych szkód. Problematyczna jest również ocena autentyczności dzieł sztuki. Co w sytuacji, jeśli dzieło okaże się falsyfikatem? Tu rodzi się problem, bowiem ubezpieczyciele nie mają dostępu do większości rejestrów dzieł sztuki, które zawierają szersze informacje o obiektach muzealnych. Stosowane przez firmy ubezpieczeniowe wysokie składki, konieczne udziały własne oraz liczne, często niemożliwe do spełnienia zabezpieczenia techniczne, sprawiają, że instytucji kulturalnych zwyczajnie nie stać na wykupienie polisy. Niniejsze opracowanie ma na celu przedstawienie wybranych aspektów ubezpieczeń dzieł sztuki. Autorka będzie weryfikowała hipotezę, że dostępne na rynku produkty nie spełniają w pełni potrzeb muzealników oraz innych podmiotów, w posiadaniu których dzieła się znajdują. Powyższa hipoteza, zostanie dowiedziona poprzez zaprezentowanie zakresu i warunków dostępnych na rynku ofert ubezpieczenia dzieł sztuki. Przedstawiony zostanie również problem zawieranych umów ubezpieczenia podczas wypożyczenia muzealiów na wystawy krajowe i zagraniczne. Na końcu opracowania podane zostaną przykłady zagrożeń, z jakimi mogą się spotkać polscy muzealnicy. 1. PROBLEM UBEZPIECZEŃ RUCHOMYCH DÓBR KULTURY (MUZEALIÓW) Przedmiotem rozważeń niniejszego rozdziału będą „muzealia” jako przedmiot ubezpieczenia – ubezpieczeń komercyjnych. W rozumieniu Ustawy z dnia 21.11.1996 r. o muzeach [(art. 21 ust. 1 i ust. 1a UM], muzealia definiowane są w następujący sposób: ,,1. Muzealiami są rzeczy ruchome i nieruchomości stanowiące własność muzeum i wpisane do inwentarza muzealiów. Muzealia stanowią dobro narodowe. 1a. W przypadku muzeum nieposiadającego osobowości prawnej, muzealiami są rzeczy ruchome i nieruchomości stanowiące własność podmiotu, który utworzył muzeum, oraz wpisane do inwentarza muzealiów”. Należy zaznaczyć, że ubezpieczanie muzealiów w Polsce nie ma charakteru obowiązkowego. Zgodnie z nowelizacją Rozporządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 15.05.2008 r. w sprawie warunków, sposobu i trybu przenoszenia muzealiów [DzU 2008 r., nr 91, poz. 569], został zniesiony obowiązek ich ubezpieczenia [Gredka 2012: 123]. Decyzję dotyczącą ubezpieczenia eksponatów muzealnych podejmuje każdorazowo dyrekcja muzeum. O ile odstąpienie od wykupienia ochrony ubezpieczeniowej jest możliwe w przypadku ekspozycji stałych, o tyle ubezpieczenie muzealiów wypożycza54 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 53–68 Julia Sikora, Ubezpieczenia dzieł sztuki – wybrane aspekty Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 nych na wystawy międzynarodowe nie potwierdzają tej reguły. Pomimo uregulowań prawnych, znoszących obowiązek ubezpieczenia muzealiów, wypożyczeniom zagranicznym towarzyszy obowiązek ich ubezpieczenia. Jest to powszechnie stosowana praktyka zarówno w przypadku polskich, jak i zagranicznych umów wypożyczenia muzealiów. Powyższa zasada nie ma zastosowania w przypadku wypożyczeń krajowych. Doświadczenie pokazuje, że krajowe muzea bardziej koncentrują się na kwestii technicznego zabezpieczenia dóbr kultury, niż na ochronie ubezpieczeniowej. Jest to podyktowane bardzo wysokim kosztom wykupienia ochrony ubezpieczeniowej, niewspółmiernym do pozostałych kosztów związanych z organizacją wystaw czasowych. W celu optymalnego zabezpieczenia eksponatów, muzea dokonują między sobą wymiany posiadanych dóbr kultury o zbliżonej wartości materialnej. W ten sposób każda ze stron zobowiązana jest należycie zabezpieczyć przedmiot wypożyczenia, chroniąc go tym samym przed uszkodzeniem, zniszczeniem lub utratą. Należy nadmienić, że brak wykupionej polisy ubezpieczeniowej nie jest regułą. Niektóre muzea państwowe, rzadziej samorządowe, pomimo braku odpowiednich środków, decydują się na wykupienie ochrony ubezpieczeniowej, korzystając np. z pomocy sponsorów. Wówczas zakres ochrony ubezpieczeniowej jest indywidualnie negocjowany. Wynika to z braku dostępnych na polskim rynku ogólnych warunków ubezpieczenia dedykowanych ubezpieczeniu muzealiów. Wyjątek stanowi oferta zakładu ubezpieczeń AXA TUiR S.A., która zostanie zaprezentowana w kolejnym rozdziale. Wracając do zagranicznych, niejako obligatoryjnych (pomimo braku legislacji prawnych), umów ubezpieczenia muzealiów podczas wystaw czasowych, należy zwrócić szczególną uwagę na formę umowy ubezpieczenia. Obowiązek ubezpieczenia oraz pokrycia wszelkich kosztów z tym związanych spoczywa na „muzeum biorącym”. Muzeum biorące jest tym samym ubezpieczającym. Ubezpieczonym jest natomiast muzeum wypożyczające, na rzecz którego zawierana jest umowa ubezpieczenia. Rola ubezpieczającego polega zatem na ubezpieczeniu jego interesu majątkowego. Podstawowym przepisem regulującym możliwość zawarcia umowy ubezpieczenia interesu majątkowego jest zapis art. 821 kodeksu cywilnego, którego treść jest następująca: Art. 821. Przedmiotem ubezpieczenia majątkowego może być każdy interes majątkowy, który nie jest sprzeczny z prawem i daje się ocenić w pieniądzu. Konsekwencją takiego stanu prawnego jest to, że muzeum wypożyczające, ubezpiecza nie swój, lecz cudzy interes majątkowy, ale działa przy tym we własnym imieniu [Gredka 2013a: 32]. Niezaprzeczalnym plusem tej sytuacji jest to, że zgodnie z art. 808 § 2 Ustawy z dnia 23.04.1964 r. Kodeks cywilny [DzU, nr 16, poz. 93, z późn. zm. dalej jako: KC] obowiązek zapłaty składki spoczywa na ubezpieczonym tj. muzeum biorącym. Problemem wielu zawieranych umów ubezpieczenia jest niekorzystny zakres ochrony ubezpieczeniowej. O ile krajowe muzea wypożyczające mają pra55 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 53–68 Julia Sikora, Ubezpieczenia dzieł sztuki – wybrane aspekty Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 wo do zabezpieczenia swych dóbr poprzez wynegocjowanie jak najkorzystniejszych warunków ubezpieczenia, o tyle niewiele podmiotów z tego prawa korzysta. Zgodnie z zapisami umów dotyczących wypożyczenia muzealiów na wystawy czasowe, strona wypożyczająca ma prawo nie tylko do wyboru ubezpieczyciela, ale również do wyboru optymalnego zakresu ubezpieczenia. Sam fakt posiadania polisy często bywa niewystarczający aby właściwie zabezpieczyć interes materialny i niematerialny muzeów. W przypadku zawarcia umowy ubezpieczenia z zagranicznym towarzystwem ubezpieczeń, specjalizującym się w ubezpieczeniach muzealiów wypożyczanych na wystawy czasowe, często mamy do czynienia z tak zwaną umową adhezyjną. Cechą charakterystyczną tego typu umów jest brak możliwości ich modyfikacji lub modyfikacja jest możliwa w niewielkim zakresie. Jeżeli jednak ubezpieczyciel wyrazi możliwość podjęcia negocjacji, wówczas umowa jest modyfikowana w zakresie ustalonym przez ubezpieczającego. Ponieważ umowy takie są masowo zawierane pomiędzy zakładem ubezpieczeń a ubezpieczającymi, w większości przypadków sprowadza się do przedstawienia klientowi ogólnych warunków ubezpieczenia, które ubezpieczający może zaakceptować, bądź zrezygnować z podpisania takiej umowy. Minusem takiego rozwiązania, poza brakiem możliwości negocjacji szczególnych warunków ubezpieczenia jest również typowy charakter umów, polegający między innymi na ogólnych włączeniach odpowiedzialności, standardowych dla ubezpieczeń masowych [Gredka 2013a: 33]. Należy zauważyć, że na opisywane w niniejszym rozdziale muzealia składają się różnego rodzaju zbiory ruchome, takie jak rzeźby, przedmioty użytkowe, zbiory przedmiotów rzemiosła artystycznego, obrazy, każde wykonane z innego rodzaju materiału, inaczej zabezpieczone. Trudno zatem opracować ogólne warunki ubezpieczenia, które w pełni pozwoliłyby zabezpieczyć interes majątkowy i niemajątkowy muzealników. W przypadku polskich zakładów ubezpieczeń sytuacja bardziej się komplikuje. Z uwagi na brak dedykowanego produktu, umowy zawierane są na bazie tak zwanego zamkniętego katalogu ryzyk. Niewystarczający wydaje się bowiem zakres, obejmujący podstawowe ryzyka takie jak pożar, uderzenie pioruna, eksplozja, huragan, sztorm, powódź, deszcz nawalny, spadnięcie przedmiotu na środek transportu, trzęsienie ziemi, obsunięcia się ziemi lub tąpnięcia, zaginięcie lub kradzież. Wprawdzie w polskich realiach umowy podlegają negocjacjom, niemniej bazują na standardowych wzorach umów ubezpieczenia mienia od ognia i innych zdarzeń losowych, rzadziej na bazie otwartego katalogu ryzyk, na tak zwanych umowach all risk’owych. Poza rozszerzeniem przedmiotu ubezpieczenia o muzealia, zakres ochrony ubezpieczeniowej pozostaje często bez zmian. Zainteresowanie krajowych zakładów ubezpieczeń rynkiem sztuki jest znikome, co ma swoje odzwierciedlenie w bardzo wąskiej ofercie dostępnej na polskim rynku ubezpieczeń. Nadmienić należy, że zdecydowana większość ubezpieczycieli w ogólnych warunkach ubezpieczenia wyłącza z ochrony ubez56 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 53–68 Julia Sikora, Ubezpieczenia dzieł sztuki – wybrane aspekty Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 pieczeniowej dzieła sztuki. Wśród takich towarzystw są między innymi Aviva, Compensa, PZU, STU Ergo Hestia czy HDI Gerling [Perczak, data dostępu: 04.06.2015]. Dlaczego tak się dzieje? Być może dlatego, że zainteresowanie polskiego społeczeństwa jest w dalszym ciągu za małe, aby rynek inwestował w rozwijanie tej gałęzi ubezpieczeń. Być może problemu należy upatrywać w specyfice ubezpieczeń dzieł sztuki i ich wartości, która spędza sen z powiek ubezpieczycieli, bowiem wartość taką niełatwo oszacować i podlega ona częstym zmianom na rynku. Oprócz konieczności opracowania i dostosowania ogólnych warunków ubezpieczenia do specyfiki przedmiotu ubezpieczenia, w przypadku wystąpienia zdarzenia, ubezpieczyciele mają nie lada problem z oszacowaniem wartości powstałej szkody. Innym powodem braku zainteresowania ubezpieczycieli objęciem ochroną dzieł sztuki może być ich autentyczność. Towarzystwa ubezpieczeniowe nie dysponują ani specjalistami w tej dziedzinie, ani też nie mają wglądu do większości rejestrów dzieł sztuki. Niemałym problemem są też kwestie finansowe, zbyt wysokie składki, ogromne udziały własne i kosztowne konieczne zabezpieczenia techniczne [Pajączkowska, data dostępu: 04.06.2015]. Poza już wskazanymi towarzystwami ubezpieczeniowymi, które w sposób wyraźny wyłączają z przedmiotu ubezpieczenia dzieła sztuki, wymienić należy także i te, które dopuszczają ich ubezpieczenie. Towarzystwa takie jak InterRisk i PZU umożliwiają ubezpieczenie dzieł sztuki na warunkach szczególnych. TUiR Allianz i TUiR Warta natomiast przewidują ubezpieczenie dzieł sztuki w ramach ogólnych warunkach ubezpieczenia mienia, jednak wymaga to dodatkowych negocjacji. Wymienione firmy ubezpieczeniowe niechętnie przyjmują do ubezpieczenia zbiory o znacznej wartości. W przypadku PZU istnieje możliwość ubezpieczenia dział sztuki o nieznacznej wartości jednostkowej, pod warunkiem ubezpieczenia mienia instytucji, w posiadaniu której ruchome dobra kultury się znajdują. Wówczas ubezpieczyciel wprowadza do umowy ubezpieczenia szczególne warunki regulując sposób naprawy szkody [Perczak, data dostępu: 04.06.2015]. Często zdarza się, że ogólne warunki ubezpieczenia nie definiują wprost „dzieła sztuki”, a zatem teoretycznie do ochrony ubezpieczenia mogą być przyjęte dzieła sztuki tj. instalacje, rzeźby oraz obiekty artystyczne zlokalizowane pod gołym niebem. W praktyce trudność ubezpieczenia tego typu obiektów polega na ustaleniu wartości ubezpieczenia takich dzieł. Z tego też powodu, ubezpieczyciele wymagają załączenia wykazu mienia, które ma zostać objęte ochroną ubezpieczenia. Opisana wyżej praktyka pokazuje, że ubezpieczenie dzieł sztuki traktowane jest w polskich realiach jako „zło konieczne”. Czy jednak na pewno przez wszystkich ubezpieczycieli? 57 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 53–68 Julia Sikora, Ubezpieczenia dzieł sztuki – wybrane aspekty Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 2. PRZEDSTAWIENIE OGÓLNYCH WARUNKÓW UBEZPIECZENIA WYSTAW DZIEŁ SZTUKI TOWARZYSTWA UBEZPIECZEŃ I REASEKURACJI AXA S.A. Jedną z ciekawszych ofert na rynku dla ubezpieczenia dział sztuki oferuje AXA TUiR S.A. Zakres ochrony ubezpieczenia oparty jest na bazie szczególnych warunków ubezpieczenia. Ubezpieczyciel proponuje stosunkowo szeroki zakres ochrony, bowiem ochroną ubezpieczeniową objęte zostaje między innymi fizyczne uszkodzenie, strata lub zniszczenie dzieł sztuki i/lub obiektów kolekcjonerskich na skutek zdarzenia o charakterze nagłym i niespodziewanym, niezależnym od woli ubezpieczonych podmiotów, powstałe w okresie ubezpieczenia, w miejscu ubezpieczenia oraz podczas ubezpieczonych transportów [Warunki ubezpieczenia wystaw…, 2010: 2]. Oznacza to, że ubezpieczyciel wypłaci odszkodowanie za szkody, polegające na kradzieży, kradzieży z włamaniem i rabunku oraz kradzieży zwykłej do pełnej wysokości sumy ubezpieczenia utraconych dzieł sztuki. Wyłączeniu podlega jedynie kradzież i sprzeniewierzenia, których dopuszczą się siły pomocnicze zatrudnione na okres trwania wystawy podczas imprez sprzedażowych, targów, aukcji etc. Dużą zaletą omawianych ogólnych warunków ubezpieczenia jest ich szeroki zakres ochrony oraz stosunkowo niewielka liczba włączeń odpowiedzialności ubezpieczyciela. Niemniej jednak należy zwrócić szczególną uwagę na wyłączenie szkód powstałych w wyniku świadomego i intencjonalnego oddziaływania na ubezpieczone rzeczy, takiego jak obróbka, czyszczenie, naprawa, restauracja i wykonywanie reprodukcji oraz oprawa i wyjęcie z ram. Warto zatem mieć te czynności na uwadze, decydując się na wszelkiego rodzaju działania mające na celu poprawę stanu dzieł sztuki. Jako przykład szkody można podać sytuację, kiedy podczas wystawy czasowej dany eksponat powinien być poddany konserwacji, celem jego należytego zabezpieczenia. Przytoczone wyżej wyłączenie oznacza, że szkody będące następstwem tejże konserwacji, nie będą objęte ochroną ubezpieczenia. Na uwagę zasługuje również fakt kumulacji ryzyka w ofercie proponowanej przez ubezpieczyciela. Nie często zdarza się łączenie różnych rodzajów produktów, mianowicie połączenia ubezpieczenia mienia (czyli przyjętych do ubezpieczenia dzieł sztuki) i ubezpieczenia cargo (ubezpieczenia rzeczy w transporcie). Warunki ubezpieczenia AXA regulują tę kwestię. Bowiem ochroną ubezpieczenia objęty jest transport ubezpieczonych przedmiotów (po wcześniejszym zgłoszeniu tego faktu ubezpieczycielowi), o ile ubezpieczający będzie stosował się do wymogów postanowień dotyczących zabezpieczeń. Ochrona ubezpieczeniowa istnieje bez przerwy, także w przypadku zmiany środka transportu podczas przewozu [Warunki ubezpieczenia wystaw…, 2010: 2]. Zgłoszone do ubezpieczenia działa sztuki są objęte ochroną podczas transportu, pod warunkiem spełnienia kilku podstawowych wymogów, m.in. wymogu dotyczącego sposobu opakowania dzieł, pojazdu, którym są przewożone, oraz w przypadku przewo58 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 53–68 Julia Sikora, Ubezpieczenia dzieł sztuki – wybrane aspekty Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 zów organizowanych przez zewnętrznych przewoźników. Transport musi być powierzony spedytorom lub przewoźnikom wyspecjalizowanym lub wykwalifikowanym w przewozie dzieł sztuki. Ubezpieczyciel dopuszcza również ubezpieczenie dzieł sztuki podczas transportu lotniczego [Perczak, data dostępu: 04.06.2015]. Warto dodać, że umowa ubezpieczenia w AXA jest oparta na koncepcji nail to nail (od gwoździa do gwoździa), lub inaczej wall to wall (od ściany do ściany), co oznacza, że uwzględnia wszystkie etapy prac związanych z organizacją ekspozycji dzieł sztuki. Począwszy od zdjęcia dzieła z przysłowiowego „gwoździa”, poprzez pakowanie w miejscu nadania, transport, przechowywanie przed wystawą, sam okres ekspozycji, przechowywanie i pakowanie po zakończeniu wystawy, aż po transport powrotny do miejsca pochodzenia dzieła. Powyższa koncepcja wyznacza jasno, początek i koniec ochrony ubezpieczenia. Rozszerzenie to nie jest powszechnie stosowaną praktyką. Zdarza się, że ubezpieczający i zakład ubezpieczeń niejednokrotnie umawiają się na skrócenie okresu ubezpieczenia. Skrócenie okresu ubezpieczenia jest korzystne zarówno dla ubezpieczającego, jak i dla ubezpieczyciela. Dla ubezpieczającego (muzeum biorącego zabytki) wiąże się to z możliwością opłacenia niższej składki ubezpieczeniowej, natomiast zakład ubezpieczeń krócej ,,pozostaje w ryzyku” [Gredka 2013a: 34]. Poszkodowanym w tej sytuacji pozostaje ubezpieczony, czyli muzeum wypożyczające swoje eksponaty. Często zdarza się, że muzeum wypożyczające nie zachowuje należytej czujności w odniesieniu do zapisów umowy ubezpieczenia. Podyktowane jest to tym, że umowa zawierana jest na cudzy rachunek, a zatem na rachunek muzeum wypożyczającego, które nie ponosi z tego tytułu żadnych dodatkowych kosztów. Ponadto ubezpieczony jest uprawniony do żądania należnego świadczenia bezpośrednio od ubezpieczyciela i bezpośrednio na jego rzecz świadczona jest ochrona ubezpieczenia [DzU 1964 r., nr 16, poz. 93]. AXA TUiR S.A. ochroną ubezpieczenia obejmuje dzieła sztuki rozumiane jako przedmioty, których wartość określana jest głównie poprzez ich formę artystyczną lub właściwą rękodziełu artystycznemu albo poprzez sposób wytworzenia, jak np.: obrazy olejne, akwarele, rysunki i grafiki, plastyki i rzeźby, antyki, obiekty designerskie, dywany, gobeliny, przedmioty użytkowe stołowe ze srebra, obiekty kolekcjonerskie. Poza dziełami sztuki, ochroną ubezpieczenia objęte są również wspomniane wyżej obiekty kolekcjonerskie, których ubezpieczyciel wprawdzie nie definiuje, ale które mieszczą się w definicji dzieła sztuki. Wymienione wyżej obiekty będące przedmiotem ubezpieczenia mogą zostać ubezpieczone w sytuacji, gdy są własnością ubezpieczającego lub innej osoby trzeciej, na rzecz której umowa jest zawierana [Warunki ubezpieczenia wystaw…, 2010: 2]. Nadmienić należy, że w odniesieniu do pewnych grup obiektów, szczególnie wrażliwych lub zagrożonych, z uwagi na ich właściwości, ochrona ubezpieczeniowa może zostać udzielona po uzgodnieniu przez strony (ubezpieczającego i ubezpieczyciela) szczególnych warunków ochrony. Jeżeli jednak tak się nie 59 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 53–68 Julia Sikora, Ubezpieczenia dzieł sztuki – wybrane aspekty Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 stanie, ochroną ubezpieczenia nie zostaną objęte następujące grupy obiektów: rzeźby zewnętrzne i inne obiekty instalowane pod gołym niebem, artystyczne elementy budynków, instalacje multimedialne (instalacje dźwiękowe, świetlne, komputerowe, wideo), holografie i obiekty kinetyczne, złoto, wyroby ze srebra, biżuteria, klejnoty, kamienie szlachetne, perły, zegarki kieszonkowe, zegarki na rękę, metale szlachetne, monety i inne wyroby zdobnicze, znaczki pocztowe, historyczne papiery wartościowe, obiekty bibliofilskie wszelkiego rodzaju, zwierzęta i rośliny, ich części i organiczne tkanki komórkowe, techniczne akcesoria ekspozycyjne, takie jak ramy i oszklenie ochronne, zawieszenia, podesty, witryny, reflektory etc. [Warunki ubezpieczenia wystaw…, 2010: 2]. Trudność ubezpieczenia wyżej wymienionych przedmiotów polega zapewne na ich właściwej wycenie i oszacowaniu potencjalnych szkód. W ten sposób powstaje coraz większa nisza, polegająca na braku realnej ochrony nowoczesnych dzieł sztuki. Tradycyjne umowy ubezpieczenia w sposób wątpliwy określą wartość przyjętego do ubezpieczenia dzieła sztuki. W większości umów, dzieła sztuki, ubezpieczane są w ramach standardowych produktów ubezpieczenia mienia. Niestety, trudno zastosować dla nich te same zasady, które stosuje się do określania wartości standardowego wyposażenia [AXA, data dostępu: 04.06.2015]. AXA wychodzi naprzeciw oczekiwaniu Klientów, określając w sposób profesjonalny wartość obiektów przyjętych do ubezpieczenia. Wartość ubezpieczenia zależy od różnych czynników, m.in. od instytucji zgłaszającej mienie. W przypadku muzeów, hal wystawowych lub stowarzyszeń promujących sztukę, ubezpieczyciel zaakceptuje zgłoszoną przez ubezpieczającego wartość ubezpieczenia własnych muzealiów, w tym eksponatów wypożyczonych długoterminowo oraz eksponatów wypożyczonych krótkoterminowo od prywatnych kolekcjonerów. Inaczej się rzecz ma w przypadku eksponatów wypożyczonych na wystawy krótkoterminowe, wówczas przyjmowana jest wartość zadeklarowana przez ubezpieczającego, z tą różnicą, że w przypadku szkody, wartość tą należy udokumentować. Jeszcze inaczej sytuacja wygląda, jeżeli ubezpieczający zajmuje się obrotem dziełami sztuki, dotyczy to gównie galerii, firm typu Art Leasing i Art Consulting oraz prywatnych handlarzy dziełami sztuki. Wówczas wartość ubezpieczeniową ustala się jako cenę nabycia dzieła ze wszystkimi kosztami dodatkowymi. Dodatkowo w przypadku powstania szkody, ubezpieczyciel powiększy tę wartość o narzut, czyli różnicę powstałą miedzy ceną a kosztem wytworzenia, wynikający z dodatkowych obciążeń kosztowych, w wysokości maksymalnie 30%. Gdy ubezpieczającym jest dom aukcyjny pod uwagę brana jest żądana przez wstawiającego cena rezerwowa. Równie jasno AXA precyzuje wartość ubezpieczenia towarów oddanych w komis, ubezpieczyciel przyjmuje w takim przypadku cenę komitenta (Zleceniodawcy) wynikającą z umowy komisu [Warunki ubezpieczenia wystaw…, 2010: 3–4]. 60 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 53–68 Julia Sikora, Ubezpieczenia dzieł sztuki – wybrane aspekty Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Towarzystwo ubezpieczeniowe zwraca uwagę na zdarzające się na rynku fałszerstwa dzieł sztuki, stosuje bowiem w ogólnych warunkach ubezpieczenia zapis, w którym jasno określa, co następuje w sytuacji, jeżeli okaże się, że ubezpieczone dzieło sztuki jest sfałszowane. Za wartość ubezpieczeniową AXA uznaje wówczas faktyczną wartość przedmiotu retroaktywnie od początku okresu ubezpieczenia. W takiej sytuacji ubezpieczyciel zwróci ubezpieczającemu nadpłaconą przez niego składkę proporcjonalnie do zmiany wartości ubezpieczeniowej. Na dowód tego należy przytoczyć §18 warunków ubezpieczenia, w których ubezpieczyciel opisuje co nastąpi w przypadku zaistnienia nadubezpieczenia: Jeśli suma ubezpieczenia jest wyższa niż wartość ubezpieczeniowa, ubezpieczający i AXA mogą żądać, aby suma ubezpieczenia została niezwłocznie dopasowana do wartości ubezpieczeniowej, a składka stosownie obniżona. Rynek sztuki przesiąknięty jest wszelkiego rodzaju falsyfikatami. Podrabiane jest prawie wszystko, od obrazów, grafik, rysunków, przez rzeźby, wyroby rzemiosła artystycznego, a nawet starą broń. Na rynku można natrafić także na sfałszowane certyfikaty oryginalności i ekspertyzy. Poza podrabianymi dziełami dawnych mistrzów, podrabiane są także dzieła artystów żyjących i prace artystów anonimowych [Perczak, data dostępu: 04.06.2015]. W artykule: Zagrożenie zabytków i zbiorów muzealnych w roku 2011, Piotr Ogrodzki podaje przykład przestępstwa polegającego na wprowadzeniu do obrotu falsyfikatów dzieł sztuki. Opisuje w nim, że funkcjonariusze krakowskiej policji zatrzymali w kwietniu 2011 r. dwie kobiety zaangażowane w nielegalne wprowadzenie do obrotu podrobionych dzieł sztuki. Jak podaje, kobiety podrabiały nie tylko same dzieła sztuki, ale również ekspertyzy mające świadczyć o ich autentyczności. Jak opisuje Ogrodzki, jedna z zatrzymanych sprawczyń zajmowała się sprzedażą na portalu Allegro, a druga, malarka, wykonywała falsyfikaty. Z dokumentów wynika, że mogło zostać sprzedanych co najmniej 350 falsyfikatów. Policja ujawniła, że w atelier malarki znajdowało się kolejne 200 grafik przygotowanych do sprzedaży [Ogrodzki 2012: 17]. Odniesienie od problemu fałszerstw, jest niezwykle istotne. Wiele towarzystw ubezpieczeniowych, włączając do umowy ubezpieczenia dzieła sztuki, w ramach polis majątkowych, nie odnosi się do tego, jakże istotnego problemu. Polisy te z uwagi na swą szczególną specyfikę są niejednokrotnie bardzo drogie. Brak sprecyzowanego postępowania w sytuacji, gdy przyjęty do ubezpieczenia przedmiot okaże się falsyfikatem, powoduje, że wynegocjowane wcześniej warunki cenowe nie ulegną zmianie [Pajączkowska, data dostępu: 04.06.2015]. Analizując zaprezentowane warunki ubezpieczenia, należałoby zwrócić uwagę na jeszcze jeden niezwykle istotny aspekt, mianowicie kwestię wypłaty odszkodowania. Ubezpieczyciel w przypadku zaistnienia szkody polegającej na zniszczeniu lub zaginięciu przedmiotu ubezpieczenia, wypłaci należne odszkodowanie w kwocie odpowiadającej sumie ubezpieczenia zadeklarowanej w polisie. Jeżeli natomiast przedmiot ubezpieczenia w okresie trwania ochrony ulegnie uszkodzeniu, AXA wypłaci odszkodowanie w wysokości zmniejszenia jego 61 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 53–68 Julia Sikora, Ubezpieczenia dzieł sztuki – wybrane aspekty Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 wartości lub kosztów restauracji, powiększonych o ewentualne zmniejszenie wartości utrzymujące się po restauracji. Wypłacone w ten sposób odszkodowanie nie może być większe, niż wartość ubezpieczenia w chwili wystąpienia wypadku ubezpieczeniowego. Należy nadmienić, że zmniejszenie wartości ubezpieczenia nie zostanie uwzględniane przy obliczaniu wysokości odszkodowania następujących składników mienia tj. rzeźby, instalacje multimedialne czy przedmioty ze srebra i złota, oraz inne wyraźnie wyłączone w ogólnych warunkach ubezpieczenia [Warunki ubezpieczenia wystaw…, 2010: 6–7]. Należy docenić, że produkt oferowany przez AXA TUiR S.A. obejmuje nie tylko koszt renowacji, ale także zmniejszenie wartości utrzymującej się po restauracji, co jest rzeczą rzadką na rynku. Jak wiadomo nie zawsze renowacja jest w stanie przywrócić wartość dzieła sprzed szkody [AXA, data dostępu: 04.06.2015]. Ubezpieczyciel w sposób precyzyjny podchodzi także do szkód w parach, odpowiednikach, seriach i przedmiotach stanowiących części kompletów oraz kompozycjach plastycznych z różnych materiałów. W przypadku zaistnienia szkody, towarzystwo wypłaci koszty restauracji, albo ponownego nabycia porównywalnego przedmiotu. AXA poniesie również koszt odszkodowania w wysokości zmniejszenia wartości całości przedmiotu (pary, kompletu), jeśli nie jest możliwe ponowne nabycie odpowiedniego przedmiotu. Kwota ta jednak nie może przekraczać wartości ubezpieczenia wskazanej w polisie. Do ostatniej grupy mienia, dla której jasno sprecyzowano formę wypłaty odszkodowania, wliczają się kompozycje plastyczne tj. kolaże, instalacje multimedialne, wśród których znajdują się instalacje dźwiękowe, świetlne, komputerowe i wideo. Dla takich współczesnych dzieł, odszkodowanie polegające na uszkodzeniu, podlega zwrotowi do wysokości poniesionych kosztów specjalistycznej restauracji. Jeśli pomimo przeprowadzonej naprawy, występuje zmniejszenie wartości, wynikające stąd, że podczas restauracji nie da się zastąpić lub odrestaurować elementów artystycznych, odszkodowanie za zmniejszenie wartości jest zwracane do maksymalnie 10% sumy ubezpieczenia uszkodzonego przedmiotu [Warunki ubezpieczenia wystaw…, 2010: 6–7]. 3. KŁOPOTLIWA KLAUZULA Sam fakt posiadania polisy nie oznacza należytej ochrony ubezpieczenia. Przed podpisaniem umowy, należy w sposób bardzo dokładny zapoznać się z jej warunkami. Praktyka pokazuje, że zarówno polskie zakłady ubezpieczeń jak i zagraniczni ubezpieczyciele, niekiedy w sposób szczególny chcą zabezpieczyć swój interes ponad interes klienta, a także ogółu społeczeństwa, w sytuacji przyjęcia do ubezpieczenia ruchomych dóbr kultury. Przykładem może być często stosowana klauzula mienia odzyskanego. Przykładowe treści klauzul mienia 62 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 53–68 Julia Sikora, Ubezpieczenia dzieł sztuki – wybrane aspekty Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 odzyskanego podaje Gredka w rozdziale Klauzula mienia odzyskanego w umowie ubezpieczenia dóbr kultury w publikacji Rynek sztuki: Aspekty Prawne: Przykład 1: „Z chwilą wypłaty odszkodowania na rzecz ubezpieczonego, ubezpieczyciel nabywa własność utraconego przedmiotu ubezpieczenia. Ubezpieczony ma prawo do odkupienia od ubezpieczyciela mienia odzyskanego za kwotę wypłaconą ubezpieczonemu z tytułu straty powiększoną o kwotę kosztów odzyskania. Uszkodzone mienie, za które ubezpieczony otrzymał odszkodowanie z tytułu całkowitej straty, może zostać odkupione za wartość rynkową uszkodzonego mienia. Ubezpieczyciel powiadomi ubezpieczonego o jego prawie do odkupienia odzyskanego mienia, a ubezpieczony będzie miał 60 dni od daty powiadomienia do wyegzekwowania przedmiotowego prawa odkupu.” Przykład 2: „Z chwilą wypłaty odszkodowania na rzecz ubezpieczonego, ubezpieczyciel nabywa własność utraconego przedmiotu ubezpieczenia. Jeżeli w ciągu dwóch lat od wypłaty odszkodowania przedmiot ubezpieczenia zostanie odzyskany, ubezpieczony może go odkupić za cenę odpowiadającą wartości rynkowej odzyskanego obiektu z chwili odzyskania, ustaloną przez rzeczoznawcę, lub za kwotę odzyskanego odszkodowania powiększoną o koszty likwidacji szkody i koszty odzyskania przedmiotu ubezpieczenia w zależności od tego która z tych wartości będzie niższa”. [Gredka 2011: 261] Jak podaje autorka powyższe przykłady zostały zaczerpnięte z zawartych w praktyce umów ubezpieczenia dóbr kultury. Ujawnienie zakładów ubezpieczeń, które stosują powyższe klauzule w przytoczonym brzmieniu jest niemożliwe, z uwagi na zobowiązanie autorki, zgodnie z którym udostępnione umowy miały posłużyć jedynie do analizy prawnej zawartych w nich postanowień. Po zapoznaniu się z powyższymi przykładami stosowanych powszechnie zapisów, można skonkludować, iż zakłady ubezpieczeń z chwilą wypłaty odszkodowania za utratę przedmiotu ubezpieczenia, otrzymują do niego pełne prawo własności. O ile postanowienia dotyczące mienia odzyskanego nie mają zastosowania w przypadku wystąpienia szkody całkowitej np. będącej wynikiem pożaru, o tyle w przypadku utraty, nabiera dużej wagi. Należy dodać, że w sytuacji przejęcia prawa własności utraconych dzieł sztuki na ubezpieczyciela, Ubezpieczonemu przysługuje prawo uprawniające do odkupienia od ubezpieczyciela przedmiotu ubezpieczenia za cenę rynkową, która oczywiście może się wahać. Często podawanym w różnych opracowaniach przykładem odnalezienia dzieła sztuki jest obraz Claude’a Moneta, Plaża w Pourville. Obraz odnaleziony po 10 latach od jego kradzieży, został zwrócony do Muzeum Narodowego w Poznaniu. Obraz nie został ubezpieczony, przez co nie mógł trafić w ręce zakładu ubezpieczeń. Gdyby jednak tak się stało? To pytanie szczęśliwie można pozostawić bez odpowiedzi. Jak podaje Gredka, z analizy zawartych umów 63 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 53–68 Julia Sikora, Ubezpieczenia dzieł sztuki – wybrane aspekty Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 ubezpieczenia wynika, że powyższą klauzulę odnaleźć można nawet w tych umowach ubezpieczenia, które negocjowane były indywidualnie przez brokera ubezpieczeniowego [Gredka 2013a: 33]. Ważną kwestią jest też czas w jakim ubezpieczający może ubiegać się o odkupienie odzyskanych obiektów. Zazwyczaj jest to 60 dni liczonych od dnia otrzymania przez ubezpieczonego stosownego powiadomienia od ubezpieczyciela. Po upływie tego terminu możliwość taka wygasa. W przypadku omawianych wcześniej warunków ubezpieczenia wystaw dzieł sztuki, zgodnie z §15, czas ten ograniczony jest do dwóch tygodni począwszy od daty otrzymania pisemnego wezwania od AXA TUiR S.A. ubezpieczający może dokonać w tym czasie wyboru pomiędzy obowiązkiem zwrotu odszkodowania lub oddania przedmiotu do dyspozycji ubezpieczycielowi. Jeśli ubezpieczający nie dokona wyboru przed upływem tego terminu, prawo dokonania wyboru przysługuje AXA [Warunki ubezpieczenia wystaw…, 2010: 7]. Rzeczą niezwykle istotną jest zatem prowadzenie skutecznych negocjacji z ubezpieczycielami, tak aby zapewnić instytucjom kultury, a także prywatnym kolekcjonerom należytą ochronę ubezpieczeniową. Często zawierane umowy na rzecz muzeów udostępniających polskie ekspozycje, nie mogą uśpić czujności polskich muzealników oraz wszystkich innych instytucji w posiadaniu których znajdują się najcenniejsze zbiory polskiej kultury. Nie można dopuścić do sytuacji, w której ubezpieczyciel stanie się posiadaczem własności muzealiów utraconych (np. w wyniku kradzieży). 4. PRZYKŁADY ZAGROŻEŃ A POWSTAŁE SZKODY Niemal w każdej dziedzinie życia, regułą jest, że o problemie mówi się głośno, w sytuacji wystąpienia określonego zdarzenia, które zaburza nasz codzienny porządek. Podobnie jest z problem ochrony polskich zabytków. Do takich rozważań najczęściej dochodzi w sytuacji powstania szkody, będącej następstwem kradzieży, pożaru, powodzi lub innego nadzwyczajnego zdarzenia. Jednym z nowych zagrożeń, które należałoby poruszyć, jest celowe niszczenie zabytków nieruchomych jeszcze nie wpisanych do rejestru, ale już znajdujących się w ewidencji zabytków lub będących w trakcie dokonywania stosownego wpisu [Ogrodzki 2012: 19]. Do takich zdarzeń dochodzi najczęściej w dużych aglomeracjach miejskich. Przyczyny takiego postępowania związane są często z planowanymi inwestycjami budowlanymi, których realizacji przeszkadzają zabytki zajmujące upatrzoną działkę. Jako przykład można podać pożar zabytkowej zajezdni tramwajowej zlokalizowanej w centrum miasta, przy ul. Dąbrowskiego w Łodzi. Zajezdnia tramwajowa wraz z zespołem hal postojowych wpisana do rejestru zabytków została sprzedana prywatnemu inwestorowi [Ogrodzki 2012: 19]. Prawdopodobnie lokalizacja zabytku była niewygod64 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 53–68 Julia Sikora, Ubezpieczenia dzieł sztuki – wybrane aspekty Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 na dla nowego właściciela, z punktu widzenia różnych interesów gospodarczych. W wyniku pożaru spłonęło około 4.500 m2 dachu. W sytuacji celowego podpalenia, ubezpieczający nie może w sposób oczywisty rościć sobie praw do odszkodowania, bowiem celowe podpalenie podlega pod winę umyślną i jest zgodnie z ogólnymi warunkami ubezpieczenia wyłączone z odpowiedzialności. Niemniej jednak z przyczyny braku dowodów w sprawie, niekiedy bardzo trudno uznać czyjąś winę. Jeżeli tak się nie stanie, to ubezpieczyciel, zgodnie z zapisami umowy ubezpieczenia, jest zobowiązany do wypłaty odszkodowania. Innym ciekawym problem jest tzn. kradzież dla okupu. Dotychczas zdarzenia takie odnotowano w krajach Europy Zachodniej i Stanach Zjednoczonych. Jak podaje Gredka, samo zjawisko nie jest jednak nowe, pierwszy tego typu przypadek wystąpił już w 1934 r. Wówczas sprawcy dopuścili się kradzieży z włamaniem, po czym zażądali okupu za zwrot fragmentów Ołtarza Gandawskiego. Współcześnie również dochodzi do takich przestępstw, kiedy to sprawcy kradzieży zwracają się do ubezpieczyciela z propozycją zwrotu przedmiotu kradzieży za zapłatą okupu. Jak podaje autorka, jest to kwota stanowiąca określony procent przyjętej w polisie sumy ubezpieczenia. Zdarzało się niejednokrotnie, że towarzystwa ubezpieczeniowe przystawały na propozycje sprawców, minimalizując tym samym własne koszty, związane z wypłatą odszkodowania do pełnej wysokości sumy ubezpieczenia [Gredka 2012: 124]. Opisując potencjalne zagrożenia, nie sposób nie wspomnieć o ryzyku uszkodzenia, zniszczenia lub utraty dzieł sztuki. Z pozoru lepiej zabezpieczone wydają się dzieła przechowywane w magazynie muzeum lub innej instytucji. Jednakże nie należy zapominać, że eksponaty te, będą w większym stopniu narażone na nieodpowiednie warunkami, w jakich są przechowywane. Wymienić należy chociażby takie czynniki jak niewłaściwa temperatura, utrzymująca się wilgotność, czy ryzyko uszkodzenia lub zniszczenia wskutek awarii różnego rodzaju instalacji. Historycznie zdarzały się równie kradzieże przechowywanych zbiorów, przez np. pracowników technicznych muzeum. Zabytki w ekspozycji stałej, wystawione na kontakt z publicznością, niewątpliwie bardziej narażone są na ryzyko kradzieży, uszkodzenie, zniszczenie np. wskutek aktu wandalizmu, niemniej jednak jest to mniejszy katalog ryzyk [Gredka 2012: 125]. Z danych Komendy Głównej Policji wynika, że stopień przestępczości przeciwko dobrom kultury, na osi czasu, utrzymuje się na podobnym poziomie. Nieznaczny spadek zanotowano w kategorii kradzieży z włamaniem. Jak wynika z dokumentacji opracowanej przez wojewódzkich koordynatorów ds. zabytków, liczba szkód powstałych w wyniku kradzieży z włamaniem w latach 2010–2012 zmniejszyła się o blisko 8,84%. Może to być dowód na stosowanie coraz lepszych zabezpieczeń przeciwkradzieżowych w obiektach kulturalnych. Niestety tej reguły nie potwierdza wskaźnik dotyczący tzn. kradzieży zwykłej, definiowanej jako kradzieży pozbawionej znamion włamania lub usiłowania włamania, bez zastosowania przemocy lub groźby jej użycia wobec osób. W 2010 r. policja 65 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 53–68 Julia Sikora, Ubezpieczenia dzieł sztuki – wybrane aspekty Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 odnotowała ogółem 239 751 takich przypadków, czyli o 10 295 więcej niż dwa lata wcześniej, co przedstawia tab. 1. Tabela 1. Przestępczość przeciwko dobrom kultury Liczba popełnionych przestępstw ogółem Ogólna wykrywalność Liczba przestępstw kryminalnych Liczba Kradzież cudzej rzeczy wybranych przestępstw Kradzież z włamaniem przeciwko mieniu 2010 1 151 157 68,10% 778 919 220 455 2011 1 159 554 68,70% 794 102 230 247 2012 1 119 803 67,80% 781 340 230 751 140 085 135 611 127 691 Źródło: opracowanie własne na podstawie Informacji KG Policji, „Cenne, bezcenne, utracone” [2012, nr 1/70] i [2013, nr 1/74–4/77]. Pożar dworku Wojciecha Siemiona w Petrykozach, Spłonął zabytkowy dworek. Ratowali obrazy i meble, Płonie posiadłość znanego aktora Wojciecha Siemiona, to jedne z nagłówków gazet, które ukazały się tuż po pożarze znanej posiadłości, w której mieści się galeria XX-wiecznego Malarstwa Polskiego. Pożar wybuchł wczesnym rankiem. Jak stwierdzono, przyczyną pożaru było podpalenie, sprawców zdarzenia do tej pory nie ujęto. Jak podano ogień rozprzestrzenił się z pomieszczenia garażowo-gospodarczego pod werandą w ścianie szczytowej budynku poprzez elementy drewniane werandy na strych budynku. W krótkim czasie ogień spalił doszczętnie poddasze i kryty gontem dach. W trakcie akcji gaśniczej zalaniu uległ strop oraz ściany i posadzki. Na szczęście udało się uratować część zbiorów i zabezpieczyć zabytkowy budynek. Dwór, niestety, nie był ubezpieczony [Barwnik 2012: 130]. Rocznie dochodzi do kilkuset pożarów w obiektach sakralnych, muzeach, galeriach, bibliotekach i archiwach. Najczęściej są to obiekty kultu religijnego. Wśród tych zdarzeń przeważnie są to pożary małe, którym nie towarzyszą znaczne straty. Jak podaje Barwnik najczęstszymi przyczynami pożarów są wady urządzeń elektrycznych i grzewczych oraz ich nieprawidłowa eksploatacja, podpalenia oraz nieostrożność osób przy posługiwaniu się otwartym ogniem [Barwnik 2012: 130]. PODSUMOWANIE Powyższe opracowanie miało na celu przedstawienie hipotezy, że dostępne na rynku oferty dedykowane ubezpieczeniu dzieł sztuki, nie spełniają oczekiwań podmiotów, w posiadaniu których dzieła się znajdują. Próbę realizacji 66 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 53–68 Julia Sikora, Ubezpieczenia dzieł sztuki – wybrane aspekty Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 tego celu podjęto poprzez zbadanie zakresu i warunków ubezpieczeń dostępnych na rynku ofert. Zaprezentowany przez Autorkę materiał empiryczny w postaci przykładów, pozwolił na pozytywne zweryfikowanie hipotezy badawczej. Spośród licznych zakładów ubezpieczeń funkcjonujących na polskim rynku, tylko jeden ma w swej ofercie produkt adresowany do posiadaczy ruchomych dóbr kultury. Pozostałe firmy, bazując na ogólnych warunkach ubezpieczenia mienia, nie przywiązują należytej staranności do opracowania optymalnego zakresu dla przedmiotu ubezpieczenia, który ma zostać objęty ochroną. Ponadto, w już istniejących umowach ubezpieczenia, zdarzają się zapisy, które w sposób szczególny zabezpieczają interes ubezpieczyciela, a nie ubezpieczonego. Czy prawa rządzące biznesem, sprawiają, że towarzystwa ubezpieczeniowe celowo po macoszemu traktują ubezpieczenia dzieł sztuki? Czemu tak silne podmioty nie są w stanie zabezpieczyć elementów dziedzictwa narodowego, swoistej historii ludzkości? Odpowiedź na to pytanie nie jest prosta i jednoznaczna. Jednak warto zwrócić uwagę na problem, ponieważ przy odpowiednim podejściu do tematu, da się znaleźć złoty środek. Można pogodzić interesy towarzystw ubezpieczeniowych i interesy społeczeństwa w kontekście ochrony dóbr kultury, aby mogły je podziwiać przyszłe pokolenia. Z nadzieją należy patrzeć w przyszłość, licząc, że firmy ubezpieczeniowe bardziej zainteresują się obszarem ubezpieczeń dzieł sztuki, ponieważ jest to obszar niezagospodarowany, pozbawiony niemalże konkurencji. Przy odpowiednim podejściu, to doskonały temat na pozyskanie nowego biznesu dla zakładów ubezpieczeń, a co za tym idzie, połączenie praktycznego (realizacja planów biznesowych) z pożytecznym (ochrona dóbr kultury). BIBLIOGRAFIA AXA, Na co zwracać uwagę przy zawieraniu umowy ubezpieczenia dzieł sztuki?, 17.09.2013, http://prnews.pl. Barwnik M., 2012, Pożar w Petrykozach, „Cenne, bezcenne, utracone”, nr 1/70. Brozda B., 2012, Skradzione/odnalezione Europa 2012, „Cenne, bezcenne, utracone”, nr 1/70. Gredka I., 2011, Klauzula mienia odzyskanego w umowie ubezpieczenia dóbr kultury, [w:] W. Kowalski, K. Zalasińska (red.) Rynek sztuki. Aspekty prawne, Warszawa 2011. Gredka I., 2012, Ubezpieczenia muzealiów w ekspozycjach stałych, „Cenne, bezcenne, utracone”, nr 1/70. Gredka I., 2013a, Ubezpieczenia ruchomych dóbr kultury w zbiorach publicznych, „Cenne, bezcenne, utracone”, nr 1/74–4/77. Gredka I., 2013b, Ubezpieczenia dóbr kultury w muzeach i zbiorach prywatnych, Kraków. Jaworski M., 2001, Polisa na obraz, „Cenne, bezcenne, utracone”, nr 3. Królikowska-Bocheńczyk J., Wyłączenia odpowiedzialności cz. 3, 02.05.2006, http://www.gu.com.pl. Likowski J., 2001, Jak ubezpiecza się dzieła sztuki, „Cenne, bezcenne, utracone”, nr 2. Ogrodzki P., 2012, Zagrożenie zabytków i zbiorów muzealnych w roku 2011, „Cenne, bezcenne, utracone”, nr 1/70. 67 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 53–68 Julia Sikora, Ubezpieczenia dzieł sztuki – wybrane aspekty Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Perczak K., Ubezpieczenie wystaw, ekspozycji i kolekcji podmiotów gospodarczych, 14.09.2010, http://www.gu.com.pl. Pajączkowska P., Ubezpieczenia dzieł sztuki w Polsce, 11.04.2012, http://rynekisztuka.pl. Ustawa z dnia 15 maja 2008 r. Kodeks Cywilny, DzU 2008, nr 91, poz. 569. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, DzU 1964, nr 16, poz. 93. Warunki ubezpieczenia wystaw dzieł sztuki, 2010, AXA TUiR S.A., 31.08.2010. THE INSURANCE OF PIECES OF ART – SPECIFIC ASPECTS The aim of this study is to discuss selected aspects of insuring pieces of art. The problem of insuring portable cultural goods (museum collectibles) during domestic and international exhibitions is discussed for the first time. The conditions of insuring exhibitions of pieces of art offered by AXA were analysed in detail. What is more, the problematic, but often practised Unclaimed Property Act is pointed out. In the last part of the article, the examples of damages which took place in recent years are discussed. Key words: pieces of art collectibles cultural goods. 68 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 69–81 Ewa Wachowska, Zasady rozliczania podatku od towarów i usług w transakcjach wewnątrzwspólnotowych… • F I NA NS E I P R AW O F I N A NS O W E • • Journal of Finance and Financial Law • Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 ZASADY ROZLICZANIA PODATKU OD TOWARÓW I USŁUG W TRANSAKCJACH WEWNĄTRZWSPÓLNOTOWYCH DOSTAW TOWARÓW Ewa Wachowska* Streszczenie: Głównym celem artykułu jest charakterystyka podatku od towarów i usług w transakcjach wewnątrzwspólnotowych dostaw towarów (WDT) w oparciu o ustawę o podatku od towarów i usług oraz wykazanie najważniejszych czynników, jakie mają wpływ na jego prawidłowe rozliczenie. Zdaniem Autorki artykułu istnieje wiele elementów, które mają bezpośredni i jednocześnie znaczący wpływ na rozliczenie podatku VAT w transakcjach WDT. Wiele z nich sprawia podatnikom sporo trudności interpretacyjnych, a skomplikowane przepisy prawne nie zawsze przejrzyście oddają istotę jego znaczenia. Słowa kluczowe: podatek VAT, transakcje WDT, podstawa opodatkowania, obowiązek podatkowy. JEL Class: M41, F19, H25. Przyjęto/Accepted : 01.12.2015 Opublikowano/Published: 31.12.2015 WPROWADZENIE Podstawą funkcjonowania każdego państwa jest system podatkowy – będący głównym źródłem dochodów budżetu państwa. Podatki różnią się między sobą m.in. podmiotem opodatkowania, przedmiotem opodatkowania oraz sposobem poboru podatku. Obecnie w Polsce wyróżnia się aż trzynaście rodzajów podatków. Jednym z nich jest podatek od towarów i usług. Z roku na rok roz* Mgr, absolwentka Uniwersytetu Łódzkiego, Wydziału Ekonomiczno-Socjologicznego. 69 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 69–81 Ewa Wachowska, Zasady rozliczania podatku od towarów i usług w transakcjach wewnątrzwspólnotowych… Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 licznie tego podatku jest coraz trudniejszym procesem wynikającym głównie z ciągłych zmian przepisów prawnych. Szczególnie uciążliwe i nadal bardzo skomplikowane są jednak regulacje dotyczące rozliczania VAT w transakcjach wewnątrzwspólnotowych. Głównym celem Autorki będzie zatem wskazanie i charakterystyka głównych czynników zewnętrznych, jakie mają wpływ na prawidłowe rozliczenie podatku od towarów i usług w wewnątrzwspólnotowej dostawie towarów. 1. POJĘCIE PODATKU OD TOWARÓW I USŁUG Podatek od towarów i usług to podatek od wartości dodanej (z ang. Value Added Tax – VAT). Przedmiotem opodatkowania podatkiem VAT jest wartość sprzedaży towarów i usług. Jest on zaliczany do podatków pośrednich, którego faktyczny koszt ponoszą konsumenci przy każdym kolejnym etapie obrotu. Dzięki zastosowaniu mechanizmu odliczenia od podatku należnego zapłaconej kwoty w każdym poprzednim etapie obrotu unika się ryzyka nakładania podatku [Bącal i in. 2008: 18]. Opodatkowaniu podatkiem VAT podlega m.in. odpłatna dostawa i świadczenie analogicznie towarów i usług na terytorium kraju, eksport towarów, import towarów na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, wewnątrzwspólnotowe nabycie towarów za wynagrodzeniem na terytorium naszego kraju, wewnątrzwspólnotowa dostawa towarów [Ustawa z dnia 11 marca 2004 r…, art. 5; Piotrowski 2014: 7, 8]. Ważnym pojęciem w charakterystyce podatku VAT jest obowiązek podatkowy, który charakteryzuje się przymusowym świadczeniem pieniężnym powstałym w związku z zaistnieniem określonego zdarzenia gospodarczego [Bartosiewicz 2014: 307]. Ustawa o podatku od towarów i usług tak definiuje obowiązek podatkowy: „Obowiązek podatkowy powstaje z chwilą dokonania dostawy towarów lub wykonania usługi (…)” [Ustawa z dnia 11 marca 2004 r…, art. 19a; Młynarska-Morchało 2014]. 2. CHARAKTERYSTYKA TRANSAKCJI WEWNĄTRZWSPÓLNOTOWYCH Wraz z wejściem Polski do Unii Europejskiej zostały zniesione granice celne, czego skutkiem były również zmiany w zakresie rozliczania podatku VAT. Dotychczasowe transakcje eksportowe przestały istnieć, ale tylko w relacjach z innymi państwami członkowskimi Wspólnoty. A zatem od 1 maja 2004 roku obrót między Polską a innymi krajami Unii Europejskiej określany jest mianem wewnątrzwspólnotowych dostaw/nabyć towarów. Transakcje eksportowe / importowe pozostały natomiast w rozliczeniach z państwami trzecimi, czyli nienależącymi do Wspólnoty. 70 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 69–81 Ewa Wachowska, Zasady rozliczania podatku od towarów i usług w transakcjach wewnątrzwspólnotowych… Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Zakres podmiotowy w transakcjach wewnątrzwspólnotowych niczym się nie różni od zakresu, z którym mamy do czynienia przy transakcjach krajowych. Ważnym stwierdzeniem jest jednak to, że podatnik ten niekoniecznie wykonuje czynności podlegające opodatkowaniu. Bardzo ważnym elementem jest odróżnienie podatnika należącego do Unii Europejskiej oraz należącego do tzw. terytorium państwa trzeciego. Państwa trzeciego terytorium to państwa nie należące do Unii Europejskiej, dlatego też przy transakcjach z tymi podmiotami będziemy mieć do czynienia z transakcjami importu bądź eksportu. Przy transakcjach wewnątrzwspólnotowych dokonujemy sprzedaży lub zakupu z państwami należącymi do Wspólnoty [Bartosiewicz 2015]. Podstawą opodatkowania w transakcjach wewnątrzwspólnotowych jest cena nabycia towarów, bądź koszt jego wytworzenia określony w momencie dostawy. Na podstawę opodatkowania zwykle składa się kilka elementów, m.in.: – podatki, opłaty, cła oraz inne należności o podobnym charakterze związane z nabyciem towarów, – wydatki dodatkowe, jak np. koszty opakowania, prowizje, koszty transportu itp. pobierane przez dostawcę od podmiotu dokonującego nabycia wewnątrzwspólnotowego [Biuletyn Informacyjny…, dostęp: 10.03.2014]. Zarówno wewnątrzwspólnotowa dostawa, jak i wewnątrzwspólnotowe nabycie towarów są stosunkowo nowymi rodzajami czynności opodatkowanych i dotyczą transakcji dokonywanych na tzw. wspólnym rynku. Podmioty działające na tym rynku wzajemnie się uzupełniają – gdy w jednym państwie Unii Europejskiej mamy do czynienia z dostawą (traktowaną jako wewnątrzwspólnotowa), w drugim państwie jednocześnie ma miejsce wewnątrzwspólnotowe nabycie tychże towarów. Dlatego też bardzo ważne jest, aby sprecyzować, z jakim dokumentem mamy do czynienia – czy z transakcją wewnątrzwspólnotowej sprzedaży, czy wewnątrzwspólnotowym zakupem. Obowiązek podatkowy powstaje bowiem z chwilą wystawienia dokumentu [Bartosiewicz 2014: 375, 376]. 3. CHARAKTERYSTYKA TRANSAKCJI WDT Wewnątrzwspólnotowa dostawa towarów to nic innego jak sprzedaż towarów lub usług na rzecz podatnika prowadzącego działalność gospodarczą na terenie Unii Europejskiej, w wyniku której następuje przeniesienie prawa do rozporządzania towarami jak właściciel. 3.1. Powstanie obowiązku podatkowego w transakcjach WDT Powstanie obowiązku podatkowego w transakcjach WDT regulują przepisy art. 20 ustawy o podatku od towarów i usług. Zasadniczo obowiązek podatkowy 71 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 69–81 Ewa Wachowska, Zasady rozliczania podatku od towarów i usług w transakcjach wewnątrzwspólnotowych… Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 powstaje z chwilą wystawienia dokumentu. Istnieje jednak szereg przypadków szczególnych, gdzie powstanie obowiązku podatkowego nie jest już tak oczywiste. Zaliczyć do nich można: – przeliczenia kursowe a powstanie obowiązku podatkowego, – zaliczki a powstanie obowiązku podatkowego, – dostawy niefakturowane a powstanie obowiązku podatkowego, – dostawy towarów w sposób ciągły a powstanie obowiązku podatkowego. Transakcje WDT są transakcjami dotyczącymi rozliczeń między różnymi państwami Unii Europejskiej. Nieodłącznym elementem podobnych transakcji jest zatem odpowiednie przeliczenie walut. Zgodnie z art. 31a ustawy o VAT, przeliczenia kwoty wynikającej z faktury wyrażonej w walucie obcej na walutę polską, należy dokonać według średniego kursu danej waluty obcej ogłoszonego przez Narodowy Bank Polski na ostatni dzień roboczy poprzedzający dzień, w którym powstał obowiązek podatkowy [Ustawa z dnia 11 marca 2004 r…, art. 31a]. Dużo bardziej problematycznym podejściem jest jednak stosowanie kursów walutowych przy rozliczaniu transakcji korekty sprzedaży WDT. Pomimo, że przepisy ustawy o VAT regulują zasady przeliczania kwot wyrażonych w walutach obcych dla celów VAT, niemniej jednak w praktyce podatnicy wciąż mają z tym zagadnieniem wiele problemów. Stąd też ustawa przewiduje dwa możliwe rozwiązania: użycie kursu waluty obcej z dnia poprzedzającego dzień wystawienia faktury korygującej – korekty in plus [Wyrok WSA z dnia 09.01.2013 r…], lub użycie kursu waluty obcej z dnia wystawienia faktury pierwotnej (czyli tej, która jest korygowana) – korekty in minus [Sokołowska-Strug 2014: 340, 341]. Kolejną kwestią, na którą warto zwrócić uwagę, jest powstanie obowiązku podatkowego w związku z zaliczkami. Zasadniczo obowiązek podatkowy powstaje 15. dnia miesiąca następującego po miesiącu, w którym dokonano dostawy towarów [Ustawa z dnia 11 marca 2004 r…, art. 20]. Jeśli jednak podatnik wcześniej wystawił fakturę – obowiązek podatkowy powstaje z chwilą wystawienia faktury. Dlatego też, jeżeli podatnik otrzyma pewną część lub całą wartość faktury przed dostawą towarów, obowiązek podatkowy powstaje z chwilą wystawienia faktury potwierdzającej otrzymanie zaliczki. Warto pamiętać, iż obowiązek podatkowy od zaliczek na wewnątrzwspólnotową dostawę towarów powstaje nie w momencie otrzymania zaliczki, lecz w momencie wystawienia faktury zaliczkowej [Olszewski i Kosacka-Łędzewicz 2011: 128]. Jeśli faktura dokumentująca zaliczkę nie zostanie wystawiona, to w efekcie obowiązek podatkowy nie powstanie. Również powstanie obowiązku podatkowego w dostawach wykonywanych w sposób ciągły jest dyskusyjnym zagadnieniem. W ustawie od podatku od towarów i usług od dnia 01.01.2013 r. wprowadzono nowy przepis dotyczący rozliczania transakcji dostaw towarów dokonywanych w sposób ciągły. Wynika z niego, iż w przypadku transakcji WDT wykonywanej w sposób ciągły, uważać się ją będzie za dokonaną z upływem każdego miesiąca od czasu zakończenia dostawy tych towarów [Węgielska 2012]. 72 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 69–81 Ewa Wachowska, Zasady rozliczania podatku od towarów i usług w transakcjach wewnątrzwspólnotowych… Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 3.2. Dokumentacja transakcji WDT Najważniejszym elementem przy transakcjach wewnątrzwspólnotowej dostawy towarów jest odpowiednie udokumentowanie wywozu towarów z terytorium Polski do państwa należącego do Unii Europejskiej. W przeciwnym razie transakcja WDT nie będzie za taką uznana. Dowodami potwierdzającymi dostawę towarów do nabywcy znajdującego się na terytorium państwa członkowskiego, innego niż Polska to dokumenty przewozowe otrzymane od przewoźnika odpowiedzialnego za wywóz towarów z terytorium kraju i specyfikacja poszczególnych sztuk ładunku [Ustawa z dnia 11 marca 2004 r…, art. 31]. W przypadku wywozu towarów, które są przedmiotem wewnątrzwspólnotowej dostawy towarów bezpośrednio przez nabywcę, przy użyciu własnego środka transportu, podatnik oprócz wyżej wymienionych dokumentów powinien posiadać również: – imię i nazwisko lub dokładny adres działalności gospodarczej podatnika dokonującego sprzedaży towarów oraz dane identyfikujące nabywcę towarów, – adres, pod który przewożone są towary, w przypadku, gdy jest on inny niż adres działalności gospodarczej nabywcy, – określenie towarów oraz ich ilości, – potwierdzenie przyjęcia towarów przez nabywcę w państwie należącym do Unii Europejskiej, innym niż terytorium kraju, – rodzaj oraz numer rejestracyjny środka transportu, którym wywożone są towary [Krywan i Zalewski 2014: 112]. 3.3. Prawo do zastosowania stawki VAT 0% Poza wyżej wymienionymi warunkami, jakie należy spełnić, aby mieć prawo do zastosowania stawki VAT 0% należy pamiętać, aby podatnik dokonał dostawy na rzecz nabywcy, który posiada ważny numer identyfikacyjny nadany przez państwo członkowskie, który zawiera dwuliterowy kod stosowany dla podatku od wartości dodanej, np. DE dla Niemiec. Ważne jest również, aby podatnik posiadał w swojej dokumentacji dowody, że towar został wywieziony z terytorium kraju i dostarczony nabywcy na terytorium UE, przed złożeniem deklaracji podatkowej za dany okres rozliczeniowy. Ponadto podatnik, który składa deklarację podatkową musi być zarejestrowany jako podatnik VAT UE [Ustawa z dnia 11 marca 2004 r…, art. 41]. 3.4. Wyłączenia w transakcjach sprzedaży WDT Za wewnątrzwspólnotową dostawę towarów nie uznaje się sytuacji, w których faktycznym miejscem dostawy instalowanych towarów jest terytorium pań- 73 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 69–81 Ewa Wachowska, Zasady rozliczania podatku od towarów i usług w transakcjach wewnątrzwspólnotowych… Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 stwa nienależącego do Wspólnoty, gdzie przemieszczenie towarów następuje w ramach sprzedaży wysyłkowej z Polski do kraju UE oraz gdy towary przemieszczane są na pokładach statków, pociągów, czy też samolotów z przeznaczeniem dokonania tej dostawy dla podatnika UE, na pokładach tych pojazdów. Do wyłączeń zalicza się również takie towary jak gaz, energia elektryczna, energia cieplna dostarczane przez sieci dystrybucji [Kosacka i Olszewski 2015: 95–97]. 4. ANALIZA WPŁYWU CZYNNIKÓW ZEWNĘTRZNYCH NA ROZLICZENIE PODATKU VAT ORAZ BADANIE PRAWIDŁOWOŚCI ZAPISÓW KSIĘGOWYCH W FIRMIE XYZ W ZAKRESIE TRANSAKCJI WDT Głównym zamierzeniem badania empirycznego będzie analiza czynników, jakie wpływają na końcowe rozliczenie podatku VAT w zakresie transakcji WDT oraz weryfikacja zgodności zapisów i ewidencji operacji gospodarczych dokonanych przez podmiot „ABC”, w ramach prowadzonych przez nią usług księgowych, z przepisami ustawy o podatku VAT na rok 2014 r. Podmiot, który objęty jest badaniem, to spółka z ograniczoną odpowiedzialnością „XYZ”, której podstawowym przedmiotem działalności jest szeroko rozumiana produkcja i usługi w zakresie obróbki metali. Badany rok obrachunkowy to rok 2014. Nazwa badanej firmy, podmiotu rozliczającego firmę oraz wszystkich kontrahentów, które występują w poszczególnych transakcjach gospodarczych, zostały zmienione ze względu na obowiązującą tajemnice handlową. Szczegółowej analizie poddano następujące zdarzenia gospodarcze: – sprzedaż dla kontrahenta z Niemiec WDT, – sprzedaż WDT korekta, – sprzedaż WDT – bez potwierdzenia wywozu towaru. Pierwsza transakcja związana jest ze sprzedażą towarów dla kontrahenta z Niemiec – WDT. W dniu 23.05.2014 r. firma dokonała sprzedaży konsoli fasadowej, rolki prowadzącej oraz dodatkowych części konsoli ściennych. Odbiorcą jest kontrahent prowadzący działalność w Niemczech. Termin płatności to 14 dni, jednak jeśli należność zostanie uiszczona w ciągu 5 dni, przedsiębiorstwo XYZ udzieli 4% skonta na rzecz firmy z Niemiec. Dodatkowo firma XYZ wystawiła specyfikację do powyższej faktury z dnia 23.05.2014 r. oraz otrzymała podpisany dokument CMR z dnia 25.05.2014 r. od kontrahenta z Niemiec. Nabywca towarów jest czynnym podatnikiem VAT UE z nr NIP-u DEx5x21x6x8. Szczegóły związane z powyższym zdarzeniem gospodarczym prezentuje wzór 1, przeliczenia kursowe przedstawione są w tab. 1. Ewidencja księgowa transakcji sprzedaży WDT zobrazowana jest na schemacie 1. 74 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 69–81 Ewa Wachowska, Zasady rozliczania podatku od towarów i usług w transakcjach wewnątrzwspólnotowych… Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 FV 01/05/2014/WDT Sprzedawca: P.P.H.U. "XYZ" sp. z o.o. Nabywca: Alfa Lp. Nazwa towaru lub usługi Ilość Jedn. m. Cena jedn. (EUR) Wartość (EUR) 1. Rolka prowadząca prawa 500 szt. 2,65 1 325,00 2. Konsola fasadowa stała 556 szt. 4,20 2 335,20 3. Dodatkowe części 556 szt. 2,17 1 206,52 Warunki płatności: 5 dni ze skontem 4% = 4 672,05 EUR Wartość całkowita: 4 866,72 Stawka VAT: 0%. 14 dni bez skonta = 4 866,72 EUR Wzór 1. Faktura sprzedaży WDT dla kontrahenta z Niemiec Źródło: opracowanie własne. Przeliczenia dokonane przez Biuro Rachunkowe według średniego kursu NBP z tabeli nr 098/NBP/A/2014 z dnia 22.05.2014 r.(1 EUR = 4,1755 PLN) w związku ze transakcją sprzedaży WDT, gdzie obowiązek podatkowy powstał w dniu 23.05.2014 r. Tabela 1. Przeliczenie kursu walutowego w związku ze sprzedażą towarów WDT Wwartość faktury (EUR) Kurs EURO Wartość netto (zł) VAT 23% Wartość brutto (zł) 4 866,72 € 4,1755 20 320,99 zł 4 673,83 zł 24 994,82 zł Źródło: opracowanie własne. Przychody ze sprzedaży towarów Rozrachunki z Alfa 20 320,99 20 320,99 Schemat 1. Ewidencja faktury WDT sprzedaży dla kontrahenta z Niemiec Źródło: opracowanie własne. Ewidencja przeprowadzona jest w sposób prawidłowy, zgodnie z przepisami ustawy o podatku VAT. Podmiot ma prawo użyć stawki 0% podatku VAT, ponieważ spełnił wszystkie obowiązkowe wymagania związane z jej zastosowaniem (art. 42 ustawy o VAT). Najważniejszym z nich jest otrzymanie potwier75 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 69–81 Ewa Wachowska, Zasady rozliczania podatku od towarów i usług w transakcjach wewnątrzwspólnotowych… Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 dzenia wywozu towaru do kontrahenta z Niemiec – dokumentu CMR. W związku z powyższym, jak obrazuje nam tab. 1, podmiot rozliczający spółkę XYZ dokonał przeliczeń związanych z kursem Euro widniejącym na dokumencie – wzór 1. Wartość netto wynikająca z przeliczeń zaksięgowana jest zatem na koncie „Rozrachunki z odbiorcami” po stronie Wn oraz po stronie Ma na koncie „Przychody ze sprzedaży towarów”. Ewidencję tą przedstawia schemat 1. Warto też wspomnieć, że obaj kontrahenci zarejestrowani są jako czynni podatnicy podatku VAT UE. Większym problemem dla podmiotu dokonującego rozliczenia transakcji będzie sytuacja, w której odbiorca nie jest zarejestrowany jako podatnik VAT UE (art. 13, ust. 2, pkt. 1). Dostawa towarów, która była realizowana na rzecz podatnika nie zarejestrowanego jako podatnik VAT UE nie może być uznana za WDT. W związku z powyższym transakcja powinna być potraktowana jako dostawa dokonana na terytorium kraju. Efektem wystąpienia takiej sytuacji byłoby brak uprawnień do zastosowania stawki VAT 0%. Reasumując, podstawowymi czynnikami mającymi bezpośredni wpływ na rozliczenie podatku VAT, a dokładniej na zastosowanie stawki podatkowej 0%, są obowiązki rejestracji, zarówno podmiotu kupującego jak i sprzedającego, jako podatnika VAT UE oraz posiadanie dokumentów potwierdzających wywóz towarów z kraju. Druga z kolei operacja dotyczy sprzedaży zagranicznej WDT – korekta. FV 01/05/2014/WDTK do FV 01/05/2014 z dnia 23.05.2014 Sprzedawca: P.P.H.U. "XYZ" sp. z o.o. NIP: PL 7x7xx258x5 Nabywca: Alfa NIP: DEx5x21x6x8 Przed korektą: Lp. Nazwa towaru lub usługi 1. 2. 3. Rolka prowadząca prawa Konsola fasadowa stała Dodatkowe części konsola ścienna 8713 Po korekcie: 1. Rolka prowadząca prawa 2. Konsola fasadowa stała Dodatkowe części konsola ścienna 3. 8713 Skonto 4% Ilość 500 556 556 Jedn. Wartość Cena jedn. (EUR) m. (EUR) szt. 2,65 1 325,00 szt. 4,20 2 335,20 szt. 2,17 1 206,52 Wartość całkowita: 4 866,72 500 556 szt. szt. 2,54 4,03 1 272,00 2 241,79 556 szt. 2,08 1 158,26 Wartość całkowita: Różnica: 4 672,05 –194,67 Stawka VAT 0% Wzór 2. Faktura sprzedaży WDT korekta Źródło: opracowanie własne. 76 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 69–81 Ewa Wachowska, Zasady rozliczania podatku od towarów i usług w transakcjach wewnątrzwspólnotowych… Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 W dniu 27.05.2014 r. przedsiębiorstwo otrzymało przelewem zapłatę za fakturę WDT 01/05/2014 od kontrahenta Alfa. W związku z wcześniejszymi ustaleniami dotyczącymi otrzymywania wcześniejszych płatności od odbiorcy, firma w tym samym dniu wystawiła fakturę korygującą. Powodem korekty było zastosowanie skonta w związku z wcześniejszym uregulowaniem należności. Nabywca jest czynnym podatnikiem VAT UE. Wzór 2 przedstawia szczegóły związane w przeprowadzoną transakcją, wraz z numerami NIP podatników, tab. 2 prezentuje przeliczenia kursowe w związku z powstałą korektą WDT, natomiast schemat 2 pokazuje księgowanie powyższej transakcji. Przeliczenia dokonane przez Biuro Rachunkowe w związku z korektą sprzedaży WDT według średniego kursu walutowego ogłoszonego przez NBP nr 098/NBP/A/2014 z dnia 22.05.2014 r. (1 EUR = 4,1755 PLN). Tabela 2. Przeliczenie kursu walutowego w związku z korektą sprzedaży WDT Wartość faktury (EUR) Kurs EURO Wartość netto (zł) VAT 23% Wartość brutto (zł) 194,67 € 4,1755 812,84 zł 186,95 zł 999,80 zł Źródło: opracowanie własne. Przychody ze sprzedaży towarów Rozrachunki z Alfa –812,84 –812,84 Schemat 2. Ewidencja faktury sprzedaży WDT korekta Źródło: opracowanie własne. Ewidencja przeprowadzona przez Biuro Rachunkowe jest poprawna. Dekretacja zdarzenia gospodarczego przedstawiona jest na schemacie 2. Jak prezentuje wzór 2 powodem korekty jest zastosowanie skonta, czyli zmniejszenia podstawy opodatkowania w związku z dokonaniem wcześniejszego uregulowania należności. Obowiązek wystawienia dokumentu korygującego wynika z art. 29, ust. 4 ustawy o VAT. Warto podkreślić jednak, że w przypadku wystawienia faktury korygującej in minus, obniżenie podstawy opodatkowania możliwe jest zasadniczo dopiero po otrzymaniu potwierdzenia odbioru korekty faktury przez nabywcę. Jednak przepis ten rygorystycznie musi być przestrzegany w przypadku transakcji krajowych. W przypadku dokonywania korekty z tytułu transakcji WDT ustawodawca nie wymaga, aby sprzedawca posiadał potwierdzenie otrzymania faktury korygującej przez nabywcę. Wyłączenie tego warunku w stosunku do WDT wynika z art. 29 ust. 4b pkt. 1 ustawy o VAT. Podatnik 77 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 69–81 Ewa Wachowska, Zasady rozliczania podatku od towarów i usług w transakcjach wewnątrzwspólnotowych… Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 ma prawo zatem do ujęcia korekty w miesiącu, w którym faktura ta została wystawiona. W powyższym przykładzie będzie to więc deklaracja za miesiąc maj 2014 r., pomimo, że potwierdzenie odbioru spółka XYZ otrzymała dopiero w miesiącu czerwcu 2014 r. Podsumowując, w przypadku występowania korekt w transakcjach wewnątrzwspólnotowych, w odróżnieniu od transakcji krajowych, nie ma obowiązku otrzymywania potwierdzenia odbioru korekty przez odbiorcę. Najważniejszym natomiast czynnikiem, który ma zasadniczy wpływ na prawidłowe rozliczenie powyższej transakcji, jest zastosowanie odpowiedniego kursu waluty. Co do zasady, na potrzeby przeliczeń wartości dokumentu, stosuje się kurs waluty z dnia poprzedzającego dzień powstania obowiązku podatkowego, który utożsamiany jest z datą wystawienia dokumentu. Jednak w przypadku korekt in minus podatnik dokonuje przeliczeń kursowych z dnia poprzedzającego dzień wystawienia dokumentu pierwotnego. Ostatnia operacja związana jest z wystąpieniem sprzedaży WDT – bez potwierdzenia wywozu towaru. W dniu 28.05.2014 r. przedsiębiorstwo wystawiło fakturę sprzedaży WDT dla kontrahenta z Niemiec. Niestety w związku z pewnymi trudnościami transportowymi potwierdzenie wywozu towaru do kontrahenta zagranicznego firma otrzymała dopiero 30.06.2014 r. Zarówno sprzedawca, jak i odbiorca towaru są czynnymi podatnikami VAT UE. Dokładne informacje dotyczące zaistniałego zdarzenia gospodarczego przedstawia wzór 3, przeliczenia kursów walutowych zamieszczone są w tab. 3, natomiast ewidencja operacji gospodarczej zaprezentowana jest na schemacie 3. FV 02/05/2015/WDT Sprzedawca: P.P.H.U. "XYZ" sp. z o.o. Nabywca: Beta NIP: DEx5xxx87xx NIP: PL 7x7xx258x5 Lp. Nazwa towaru lub usługi 1. Kątownik aluminiowy Ilość 1 Jedn. m. Cena jedn. (EUR) szt. 960,00 Wartość całkowita: Wartość (EUR) 960,00 960,00 Stawka 0% Wzór 3. Faktura sprzedaży WDT – bez potwierdzenia wywozu towaru Źródło: opracowanie własne. Przeliczenia dokonane przez Biuro Rachunkowe na podstawie średniego kursu NBP ogłoszonego w dniu 27.05.2014 r. nr 101/A/NBP/2014 (1 EUR = 4,1655 PLN). 78 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 69–81 Ewa Wachowska, Zasady rozliczania podatku od towarów i usług w transakcjach wewnątrzwspólnotowych… Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Tabela 3. Przeliczenie kursu walutowego w związku ze sprzedażą WDT Wartość faktury (EUR) Kurs EURO Wartość netto (zł) VAT 23% Wartość brutto (zł) 960,00 € 4,1655 3 998,88 zł 919,74 zł 4 918,62 zł Źródło: opracowanie własne. Przychody ze sprzedaży towarów Rozrachunki z Beta 3 998,88 3 998,88 Schemat 3. Ewidencja sprzedaży WDT – bez potwierdzenia wywozu towaru Źródło: opracowanie własne. Operacja zaksięgowana niepoprawnie. W związku z brakiem dokumentów potwierdzających wywóz towarów za granicę (pełną listę reguluje art. 42 ust. 3–4 ustawy o VAT) Biuro Rachunkowe ma obowiązek poczekać z ewidencją faktury do momentu otrzymania potwierdzenia wywozu. Jeżeli podmiot otrzyma stosowne dokumenty do końca czerwca 2014 r. może zastosować stawkę 0%. W przypadku otrzymania potwierdzeń wywozu towarów w lipcu 2014 r. podatnik wykazuje tę dostawę ze stawką właściwą dla dostawy danego towaru w Polsce. W związku z powyższym, ewidencja zaprezentowana na schemacie 3, przeprowadzona jest w sposób niepoprawny. Również przeliczenia zawarte w tab. 3, w tym momencie są zbędne. Biuro Rachunkowe będzie je mogło wykorzystać w momencie otrzymania dokumentów potwierdzających odbiór towarów przez kontrahenta zagranicznego. Reasumując, najważniejszym czynnikiem przy rozliczaniu sprzedaży WDT, który pozwala na zastosowanie stawki 0%, jest posiadanie dokumentów potwierdzających wywóz towarów z kraju. Jeżeli jednak podatnik takich dokumentów nie posiada, transakcji takiej nie ewidencjonuje, czekając jednocześnie na brakujące potwierdzenia wywozu. Ostatecznego rozliczenia musi dokonać za kolejny po następnym okresie rozliczeniowym, albo ze stawką 0%, albo ze stawką krajową. Analizując zatem powyższy przykład, podatnik nie uwzględnia powyższego dokumentu w swoich księgach za maj 2014 r. Dokumenty potwierdzające wywóz towarów otrzymał w czerwcu 2014 r., stąd nadal ma prawo do zastosowania stawki 0% (patrz: art. 42 ust. 12 pkt. 2), jak obrazuje nam schemat ewidencji 4. Wartość transakcji wykazuje w księgach również w miesiącu 06.2015 r. Gdyby jednak do lipca 2014 r. potwierdzeń wywozu towarów nie otrzymał, wówczas obowiązkowo musiałby transakcję taką rozliczyć ostatecznie jako sprzedaż krajową. 79 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 69–81 Ewa Wachowska, Zasady rozliczania podatku od towarów i usług w transakcjach wewnątrzwspólnotowych… Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Przychody ze sprzedaży towarów Rozrachunki z Beta 3 998,88 3 998,88 Schemat 4. Poprawna ewidencja sprzedaży WDT – bez potwierdzenia wywozu na 06.2014 r. Źródło: opracowanie własne. PODSUMOWANIE Reasumując, transakcje WDT są dla wielu przedsiębiorców alternatywnym rozwiązaniem przy prowadzeniu działalności. Możliwość zastosowania stawki VAT 0% niesie ze sobą wiele korzyści. Najistotniejszym z nich jest prawo do legalnego pominięcia obowiązku naliczania wartości podatku VAT od dokonanej sprzedaży towarów. Aby jednak skorzystać z takiego przywileju należy pamiętać o wielu czynnikach, które mają bezpośredni wpływ na jego prawidłowe rozliczenie w prowadzonych księgach. Przede wszystkim podatnik chcący dokonywać transakcji z krajami Unii Europejskiej obowiązkowo musi być zarejestrowany w Urzędzie Skarbowym jako podatnik VAT UE. Również podmiot zagraniczny nabywający towary od polskiego przedsiębiorcy jest zobowiązany do posiadania dokumentu potwierdzającego bycie czynnym podatnikiem VAT UE. W przeciwnym razie polski podmiot dokonujący sprzedaży towarów dla wewnątrzwspólnotowego podatnika będzie zobowiązany rozliczyć transakcję zgodnie ze stawką podatku VAT właściwą dla dostawy towarów w Polsce. Innym, równie ważnym czynnikiem, jest posiadanie dokumentów potwierdzających wywóz sprzedanych towarów z Polski. Brak tych dokumentów prowadzi do tych samych niepożądanych skutków, co brak poświadczenia o byciu czynnym podatnikiem VAT UE. BIBLIOGRAFIA Bartosiewicz A., 2015, VAT. Komentarz, wyd. IX, LEX 2015, wydanie elektroniczne. Bartosiewicz A., 2014, VAT 8. wydanie komentarza A. Bartosiewicza i R. Kubackiego, Wydawnictwo Wolters Kluwer business, Warszawa. Bącal A., Bącal M., Dębkowski P., 2008, Podatek od towarów i usług. Orzecznictwo sądów administracyjnych w sprawach podatkowych, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa. Biuletyn Informacyjny dla Służb Ekonomiczno-Finansowych nr 8 (835), www.gofin.pl. Krywan T., Zalewski Ł., 2014, VAT 2014 po zmianach, „Dziennik Gazeta Prawna”, wydanie I/2014, Warszawa. Młynarska-Morchało I., 2014, Obowiązek podatkowy powstaje z chwilą dostawy towarów, „Rzeczpospolita”, wydanie nr 9851 z 2014 r., wydanie elektroniczne. Olszewski B., Kosacka-Łędzewicz D., 2011, Transakcje wewnątrzwspólnotowe. Eksport, import, UNIMEX, Wrocław. 80 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 69–81 Ewa Wachowska, Zasady rozliczania podatku od towarów i usług w transakcjach wewnątrzwspólnotowych… Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Piotrowski J., 2014, Zasady podatku VAT w 2014 cz. I, Forum Doradców Podatkowych, Kraków. Sokołowska-Strug E. (red.), 2014, Leksykon VAT. Wydanie 2, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa. Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług, DzU 2011, nr 177, poz. 1054 z póżn. zm. Węgielska A., 2012, Obowiązek podatkowy WNT i WDT, „Gazeta Podatkowa”, nr 98(930). Wyrok WSA z dnia 09.01.2013 r., sygn. IIISA/Wa 1444/12, LEX, Warszawa, wyd. elektroniczne. THE ACCOUNTING RULES OF VALUE ADDED TAX IN WDT TRANSACTIONS The main goal of the article is to describe the Value Added Tax in the Intra-Community Supply of Goods (ICSoG) transactions. In addition to that, basing on the Act of the VAT one may identify many factors, which have an influence on right tax accounting. The author thinks that there are many elements, having impact on settling accounts of Value Added Tax in ICSoG transactions. Many of them are really troublesome for tax-payers and the complexity of legal regulations makes the accounting even more difficult. Key words: The Value Added Tax, Intra-Community Supply of Goods transactions, taxation base, tax obligation. 81 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 83–98 Besarta Zeneli, Żaneta Bara, Evolution of Banking System in Albania • F I NA NS E I P R AW O F I N A NS O W E • • Journal of Finance and Financial Law • Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 EVOLUTION OF BANKING SYSTEM IN ALBANIA Besarta Zeneli*, Żaneta Bara** Abstract: The following article presents banking system in Albania in different aspects. The aim of this paper is to reveal the evolution of the banking system by highlighting the key points of this evolution and showing the major changes Albanian banking system witnessed in different periods. Part of this papers purpose is also the analyses of banking system by using concrete numbers to help the reader understand where does the banking system in Albania stand nowadays. The first part includes basic elements of Albanian banking system, its structure, functions, supervision and legal aspects. The second chapter is based on the evolution of the banking system by revealing chronologically the phases that this system went through before being able to operate in a freeway. To illustrate the situation where the Albanian banking system actually is and how this system operates there are placed graphics and tables prepared based on data from Bank of Albania, The Institute of Statistics and Ministry of Finance. The analysis is made referring a time period of five years, from 2010 to 2014. The results show that from year to year the economic situation is improved, but it still operates under the possible capacity. From the post-communist period to the actual year (2015) the number of banks has increased from three to sixteen banks indicating progress in banking system development. An obvious fact that shows the continual progress is the improvement of the central bank in every upcoming year from 2010 to 2014. Assets and liabilities increase each year of the given period reflecting an expansion of banks activity and its development. Key words: banking system, evolution, financial activity, Albania. JEL Class: E4, E5, P00. * ** Finance & Accounting, Faculty of Economics and Sociology, University of Lodz. Finance & Accounting, Faculty of Economics and Sociology, University of Lodz. 83 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 83–98 Besarta Zeneli, Żaneta Bara, Evolution of Banking System in Albania Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Przyjęto/Accepted : 03.12.2015 Opublikowano/Published: 30.12.2015 INTRODUCTION Banking system is a structural system of establishments which offer financial services in a particular region. The classic functions of a banking system include [http://www.businessdictionary.com/definition/bankingsystem.html]: – commercial banks – take deposits and make loans, – investment banks – take care of capital market issues and trading, – national central bank – deals with managing of currency and sets the monetary policy. The first time that a bank operated in Albania was the time when Albania was under the rule of the Ottoman Empire (1863–1912). The bank was called the Ottoman Imperial Bank. It was established on February 4, 1863 and operated in 4 cities: Shkodra, Janina, Skopje and Manastir which at that time were the biggest and strongest cities in Albania. The bank operated with British and French capital. Only in 1888 a bank with Turkish capital came to life, it was called the Turkish Agrarian bank, and by the name of the bank you can understand that it was connected with agriculture, which at the time was the main source of money. Under the operation of the two banks mentioned above existed foreign currencies, but not an Albanian one. Despite the fact that there was missing a real Albanian bank the idea was hidden in scholars minds, however there would be a long time since the ideas become a reality. Meantime Italy showed interest in opening banks in Albania, and so Italian banks spread in different cities [Bushati 2008: 4]. On 28 November, 1912 a new era begins for Albania, it finally declares its independence. The interest of Albanian citizens for an Albanian banking system and an unified currency kept growing until their dream came true on October 4, 1913. Albania finally had its own central bank. For the bank to exist it was signed an agreement between the Albanian Government represented by the prime minister Ismail Qemali and Wienner Bank Verein represented by Carol Pitner and Oscar Pollack which acted on the behalf of the Austrian-Hungarian banks, and Banca Commerciale Italiana represented by Pietro Fenolio and Guido Ansbaher which acted on behalf of Italian banks. The central bank would have a capital of 10 million corona. It was the only entity which could print money and it had to have a deposit of gold which would cover 1/3 of the amount of money in circulation. Unfortunately the banking system failed very fast not because its inefficiency but because of 84 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 83–98 Besarta Zeneli, Żaneta Bara, Evolution of Banking System in Albania Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 political reasons and the First World War. This was actually the first phase in the creating of a banking system in Albania. Other fazes that come after the Ottoman Empire will also be discussed wider later on while explaining the changes in banking sector during the historical changes [http://www.bankofalbania.org/ web/A_brief_history_of_the_Bank_of_Albania_ 5338_2.php]. 1. BASIC ELEMENTS OF BANKING SYSTEM IN ALBANIA, SUPERVISION AND LEGAL ASPECTS The banking system in organized economies which operates under free market principles is divided into two levels. The dividing is made to identify various functions performed by central bank and banks of the second level. The fact that the central bank is in the first level and the commercial banks in the second level does not show the importance of these institutions. In the first level is the central bank of the Republic of Albania, Bank of Albania which is a constitutional institution and in a broader perspective performs governmental functions. In the second level remain commercial banks. These banks are pure financial intermediaries, raised in the form of joint stock company and aim to provide profits for their owners [Cani 2004: 6–7]. Since the banking system in Albania is made from a two-tier structure the Law is divided in two subdivisions. The central bank operates under the Law „On the Bank of Albania” and the banking system under the Law „On banks in Republic of Albania”. The Law „On the Bank of Albania” incorporates clauses concerning the activities of the central bank. The Law „On banks in Republic of Albania” includes the main principles of the activities exerted by banks in the Republic of Albania [Statut… 2006: no 9662]. It includes the most important regulations of supervision and licensing in the banking system in Albanian territory [http://www.bankofalba-nia.org/ web/Laws_Legal_Framework_46_2.php]. According to the Law the bank of Albania is an independent institution and it operates basing on Law no 8269 dated 23 December, 1997 „On the Bank of Albania”, article 161 of the Constitution of the Republic of Albania. Its activities must be in compliance with the regulations provided by the supervisory council [Statut…1997: no 8269, art. 161]. With the competences given by the Law the Bank of Albania has the right to formulate and apply the monetary policy of Albania with the ultimate target of reaching and keeping price stability [Cani 2002: 1–3]. The Bank of Albania, with the monetary and supervisory power executes the next functions [http://www.bankofalbania.org/web/A_brief_history_of_ the_Bank_of_Albania_5338_2.php]: 85 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 83–98 Besarta Zeneli, Żaneta Bara, Evolution of Banking System in Albania Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 – has the authority to issue and circulate the national currency, – maintains and manages the foreign reserves of Albania, – takes care of the exchange rate policy, – gives or reverses a license for practicing banking activity and also supervises this kind of activity to maintain stability, – does the role of a mother bank, meaning that serves as a bank of banks, – cooperates with the Government of Albania, it does the role of a banker and an advisor for the state of Albania, – it encourages a normal functioning of the payment system. With the adoption of the Law „On banks in Republic of Albania” and „On banks in Republic of Albania” in 1992 came also the Banking Supervision Department which was created to execute supervision functions on the second level banks, it also had to make the regulatory framework [Andoni 2013: 38–39]. The duty of Banking Supervision is to encourage stability of the Albanian banking system, to preserve the interests of depositors, to show transparency, to make sure that in the eyes of investors and depositors the banking system is a confident background, a place where client can easily put their money. Banking Supervision Department must promote assurance by [http://www.bankofalbania.org/web/Banking_Supervision_49_2.php]: – Carefully operating with the licensing process, because by giving the approval of licensing it brings to the Albanian banking market a new bank and if it does not work in a proper way it affects the whole banking system. – Supervising the banks that already operate in banking market. They must work according to law and regulation in the way that they will not cause trouble and will not harm the existing system. – Insuring that minor problems noticed in certain banks will be quickly solved and not make a threat for depositors or the whole system. In order to fulfill its duty, Banking Supervision Department has to be vigilant in what happens in the banking market, not only in Albanian banking market but also abroad to make sure it works in alignment with other banking systems in Europe and wider [http://www.bankofalbania.org/web/Banking_Supervision_49_2.php]. The central bank and its functions, was also mentioned the way of supervising bank activities but another part of the banking system are the banks of the second level. With the big economic problems Albania had, in 1992 existed only three banks owned by the state, but now in 2015 there are sixteen commercial banks in total [Çekrezi 2015: 5]. From these sixteen commercial banks fifteen of them are made of foreign capital or partially foreign capital and they offer products on equal footing with developed countries [Krimidha and Kristo 2014: 4]. The capital is divided in 92.38% foreign capital and 7.17% internal capital in 2015. This separation 86 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 83–98 Besarta Zeneli, Żaneta Bara, Evolution of Banking System in Albania Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 of the capital provides the understanding that Albanian banking system is a good sector for investors abroad to invest in the financial sector. This sector is mainly made by banking groups and nonbank financial companies, financial institutions and individuals. Banking system in Albania is always seeking to achieve the same standards as developed countries and it is concentrated in lending, for example SME (small and medium-sized enterprises) lending, retail lending, corporate lending [Shingjergji 2012: 84]. Institutions that help people with different money transactions and other financial activities are divided in the following way and a short list of the most important of these institutions is reflected also below [http://www.bankofalbania.org/web/Commercial_Bank_Register_50_2.php]: Bank of Albania Commercial Banks Non Bank Entities Unions of Savings and Loans Associations Graph 1. Structure of banking in Albania Source: own elaboration based on data from: http://www.bankofalba-nia.org/web/ Commercial_Bank_Register_50_2.php. Commercial Banks: Raiffeisen Bank S.A., United Bank of Albania S.A., Veneto Banka S.A., National Commercial Bank S.A., Tirana Bank S.A., NBG Bank Albania S.A., International Commercial Bank S.A., Alpha Bank – Albania S.A., Intesa Sanpaolo Bank Albania S.A., Procredit Bank S.A., Crédit Agricole Bank (Albania) S.A., Credit Bank of Albania S.A., Credins Bank S.A., Banka Société Générale Albania S.A., Union Bank S.A., First Investment Bank, Albania S.A. Non Bank Entities: Unin Financiar Tirane LLC, Albanian Post S.A., Credins Leasing S.A., Ak–Invest S.A., NOA S.A., Fondi Besa S.A., Final S.A., Raiffeisen Leasing S.A., Tirana Leasing S.A., Leandslease S.A., Albania Leasing S.A. etc. Unions of Savings and Loans: Savings and Loan Association „INBLEG” Tirana, Savings and Loan Association „PERLAT” Durres, Savings and Loan Association „ALB-PROGRES” Elbasan Savings and Loan Association „JUBE” Durres. 87 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 83–98 Besarta Zeneli, Żaneta Bara, Evolution of Banking System in Albania Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 2. EVOLUTION OF ALBANIAN BANKING SYSTEM Banking System in Albania has had many changes in different historical moments. Below will be listed the most important phases in which banking system in Albania went through. The first phase coincides with the genesis of Albanian Banking System which was mentioned above, it talked about banking system during the ottoman occupation. Next in line we have the phases articulated below. 2.1. The Albanian banking system (1913–1925) In 1913 just like mentioned before Albania had its own central bank for a while. The beginning of the First World War brought changes in finance. Powerful banks like Wiener Bank Verein, Pester Bank and Ungarische Bank operated at that time in Albania. The existing of these banks marked a great improvement in Albanian economic system and brought a new innovation never used before in Albania. In 1920 the first government bond was emitted, with a maturity of 3 years and a value of a 2 million Gold Francs. It was allowed to be emitted a limited number of notes [Shingjergji 2012: 79–80]. After the war the leaders started thinking about a central bank again, but the capital was under the control of private creditors. There was a lot of discussions with foreign governments about the opening of a central bank but the effort failed, because Italy did not accept the proposition of opening the bank with 50% foreign capital and 50% Albanian capital. Many scholars preferred a national bank which would operate by using only Albanian capital, but having in mind that were the foreign banks which operated in Albanian territory longer than a national bank, the influence was inevitable [Bushati 2008: 7]. 2.2. Albanian banking system during the time Ahmet Zogu ruled (1925–1939) In 1925, when the head of the Albanian State Ahmet Zogu (King of Albania) came back, the competition for obtaining economic concessions including bank concession, brought new developments. British, Italian, French, Yugoslavian and Greek capital made intense effort in this direction. Ahmet Zogu and his government announced that the granting of concessions would be considered in the base of financial aid these countries would give to Albania. Government activity showed that Zog and his Government were oriented in an western direction especially Italy [Fishta et al. 2003: 18–25]. British government was the first who wanted to take control of economic concessions, they offered help to build the banking system with the condition that the British capital would have advantage in trade and economy. 88 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 83–98 Besarta Zeneli, Żaneta Bara, Evolution of Banking System in Albania Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Italy heard the news and showed interest, so started a competition between Italian and British government. The British government retreated and so Italian banks got the concessions. After this event there was an agreement between Italy and Albania on 11 March 1925, and included the regulations upon which the bank system would work [Bushati 2008: 8–9]. The most important thing this time was the unified currency called Albanian Gold Franck. One Gold Franck equaled 100 cents. Even with the new gold currency the bank had problems up to 1936, because people were not giving up from their silver coins as a means of exchange. It was only in this year that Albania had only one currency in circulation [http://www.bankofalbania.org/web/A_brief_history_of_the_Bank_of_Albania_5338_2.php]. In the period from 1926 to 1936 National Bank of Albania spread its branches in the strategic economic key points of the territory. By the year 1939 foreign banks had entered in Albanian economy, banks such as Serb-Albanian bank, followed by, Bank of Athens, Anglo Albanian Bank Ltd, and Export Bank. Up to this moment NBA was the leader, but when in Tirana was established the Agrarian Bank followed by the Bank of Naples which permitted the facilitation of major transactions and had autonomy at that field, the competition increased [Gallagher 2001: 93–95]. 2.3. Albanian banking system during World War II (1939–1944) A new period for banking system in Albania starts in 1939 with the World War 2. During the time of war Albania was under occupation first from Italy and later from Germany what logically caused transformations and changes in economy. First, under the Italian occupation there was a hard competition between banking groups which aimed the controlling of Banking Market in Albania. One of the most powerful banks operating in Albania was the Bank of Naples – Albania which had a lot of clients and had expanded remarkably and it had also power on other banks, it forced some of them to close and others not to enter in market. It became stronger because of the acquisition of the Agrarian Bank, this move made the Bank of Naples – Albania create a monopoly in agrarian market. On the other side the National Bank of Albania was in Italy’s hands which used it to financially support its military. The competition continued between the Bank of Naples and National Bank of Albania, in 1942 they had respectively 18 and 13 branches. The competition ended in 1943 when Italy retires from Balkans territory. After Italian occupation in Albanian banking system was a total crisis, because Italy destroyed the economy after leaving by taking down banks. The only bank left which was still operating in limited editions was the Albanian National Bank. 89 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 83–98 Besarta Zeneli, Żaneta Bara, Evolution of Banking System in Albania Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 The new occupation namely German occupation started financing its military by taking loans from Albania National Banks, but the problems had not reached an end as the German Government took all the Albanian treasure from the bank leaving behind a total chaos. In 1944 while the retreating of German troops had started the branches of Albanian National Bank were stolen by widening the bad economic situation [Elsie 2010: 31]. 2.4. Albanian banking system and the communist regime (1944–1991) This phase is considered as one the most difficult historical periods for Albania. After several wars the idea of a centralized economy was attractive in the eyes of Albanian people. With the consent of people the communist party led by Enver Hoxha took the power to lead Albania. Every private property was centralized meaning that belonged to the state. The economy was now in a new system never known before in Albania. The state was now trying to do everything by itself. The export of metals and gemstones was not allowed anymore, enriching so the country. The only bank still operating in Albania was the National Bank which was under the Italian control. The communist party froze all the foreign investments and made them property of Albania, it also managed to take the National Bank from Italian hands and gave to it a new name: the Bank of the State of Albania. After making the making the bank the state property there was released a new currency in 1945 which caused confusion in economy, because of the circulating in market the old currency and the new currency. This situation led to a monetary reform. Five old franks would be exchanged to one new Franck to make so the old currency to exit the market. Two years later in 1947 the Bank of State a new reform was made in banking sector. A new currency came to the market, a currency that continues to this day to operate. The currency is named Lek and at that time banknotes were 10, 50, 100, 500, 1000 lek. Coins were 0.50, 1, 2, 5 Lek. After putting this currency in life, in a short time other currencies disappeared. In 1946 Albania had good relationships with Yugoslavia and so was created a new bank centered in Belgrade with a branch in Tirana, which was shared in 50% between two states. It gave to Albania many profits unlike Yugoslavia. The power of the Bank of State was getting bigger as time passed, it controlled the budget of the state and financial transactions. It became a very important tool in running a centralized country. To be more controlling the communist party opens a new small bank called Savings Bank for Albanian citizens, because the Bank of State was more concentrated in governments business. 90 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 83–98 Besarta Zeneli, Żaneta Bara, Evolution of Banking System in Albania Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 The party had created a new system named Coopertive where all people had to contribute in agriculture of the country by working in shifts. A new bank was created to manage the profits of this system called the Agrarian Bank. In the eyes of people this bank was not connected to the Bank of State but the truth was different. The banks were very connected and helped the communist party to control everything. To the year 1992 the Bank of State was used by the communist leader the same the central bank was used by Germany during the Second World War. The Germans used it to finance their military and the Albanian communist party used it to create a controlled society. Letting out all negative things the system did to Albania this was the first time when banks had a totally Albanian capital and no interference of foreigners [Coleman 2015: 7–8]. 2.5. Albanian banking system in the free market economy Communism that ruled in 90’s using the policy of isolation created a continues blizzard in economic and society development for more than 40 years. After communism the entering to a normal world for other countries of Europe but not for Albania would bring a lot of transition and instability for the economy and socjety [Barone and Porrini 2010: 59]. For a banking system to be productive it should be able to have a convenient payment system and credit allocation. This counts for all Eastern European countries which left behind the period from controlled economy to free market economy, they had built a proper banking system [Coletti 2005: 139]. Democracy was a completely a new and unknown phase for Albania. A rebuilding of financial system was imperative. Numerous reforms were made in banking system to help it go towards privatization and asking help from foreign banks with a developed system [Barone and Porrini 2010: 59]. Despite the right steps towards developing of banking system and economy, political problems caused disturbance and 1997 Albania faced a big crises because of the pyramidal investments when inflation achieved values up to 40%, civil war started and most of bank branches were burnt [Economic overview, (e-zasoby): 69]. To normalize the situation necessary was a policy to achieve a stabilization in the area of finances. New reforms were made in the legal system and the system of finances. The surveillance and control over economy and especially over banking system was increased and played a considerable role in economic developing of Albania. One of the first actions taken towards improvement was making the existence of Bank of Albania official and known by other countries [Barone amd Porrini 2010: 61]. 91 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 83–98 Besarta Zeneli, Żaneta Bara, Evolution of Banking System in Albania Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 This period was the worst one for banking system in Albania because people pushed of their great lots from pyramidal firms destroyed and burnt most of the financial institutions and especially attacked banks. However since then Albanian banking system seems to be going in the right path. One of the major factors that helped in developing the banking system is the influence of foreign banks. The operation of these banks in Albanian territory has stimulated the growth of competition and as a result banks expanded their activities and network by bringing new products, by improving their services and by tending more to its clients [Kristo and Gruda 2010: 285]. 3. FINANCIAL ACTIVITIES OF THE BANK OF ALBANIA IN 2010–2014 To understand more about how the banking system in Albania works, the next analysis will help. The analysis contains financial activities of the Bank of Albania and it will show us what happens during the given period with the central bank. Does the financial activity of the central bank improve during the five year period? Does it work on its full potential? 12,00 10,00 8,00 6,00 4,00 2,00 2010 2011 2012 16-gru 02-gru 01-sie 31-sty 25-lip 10-maj 29-mar 26-sty 01-gru 30-wrz 24-mar 03-sty 29-lip 0,00 2013 Overnight deposit Weekly repurchase agreement Overnight credit Graph 2. Bank of Albania interest rates (in %) Source: own elaboration based on data from Ministry of Finance www.financa.gov.al. The graph reflects the change of key interest rates based on the decisions of monetary policy for interest rates. The key interest rates analyzed are Overnight deposit, Weekly repurchase agreement, Overnight credit and Liquidity supporting loan. All interest rates have a growing tendency from July 2010 to March 2011, and then they decreased to 2013. Highest level of percentage has 92 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 83–98 Besarta Zeneli, Żaneta Bara, Evolution of Banking System in Albania Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 the Liquidity supporting loan (11%), followed by Overnight credit (5,75%), Weekly repurchase agreement (5%) and Overnight deposit (3,25%). The change from period to period during the year is mainly –0,25 % for each interest rate. Table 1. Balance sheet of the Bank of Albania from 2010 to 2014 (in millions of ALL) In millions of Lek (ALL) ASSETS Assets denominated in foreign currencies Gold and precious metals Accounts with the International Monetary Fund Deposits with non-resident banks Available for sale investment securities Held for trading investments Other foreign assets Total assets denominated in foreign currencies Domestic assets Gold and precious metals Loans to resident banks Available for-sale investment securities Balances with the Albanian Government Other domestic assets Total domestic assets Total assets LIABILITIES Liabilities denominated in foreign currencies Due to the International Monetary Fund Due to non-resident financial institutions Other foreign liabilities Total liabilities denominated in foreign currencies Domestic liabilities Currency in circulation Due to resident banks Due to the Albanian Government Other domestic liabilities Total domestic liabilities CAPITAL AND RESERVES Capital Legal reserve Revaluation reserves Property revaluation reserve Other reserves Total capital and reserves 2010 2011 2012 2013 2014 10,155 11,724 12,196 8,474 9,569 15,751 15,828 18,644 20,22 21,792 31,637 28,604 27,286 21,661 30,003 203,336 206,549 216,279 230,588 242,419 12,566 13,17 13,034 12,591 14,378 1,183 601 703 577 779 274,628 276,476 288,142 294,111 318,94 4,926 5,577 5,805 4,021 4,483 12,52 25,485 21,8 21,502 25,548 63,63 63,616 63,619 63,92 63,948 – – – – 7,398 9,229 9,639 11,212 12,388 13,009 90,32 104,317 102,436 101,831 114,386 364,948 380,793 390,578 395,942 433,326 20,516 1,256 – 21,772 19,55 1,243 – 20,793 20,195 1,252 131 21,578 18,633 1,256 – 19,889 25,33 1,255 230 26,815 202,359 202,88 200,872 207,766 226,407 80,815 88,57 97,054 100,031 106,311 11,6 11,863 16,025 23,779 17,578 1,279 1,189 1,686 1,546 1,826 296,053 304,502 315,637 333,122 352,122 2,5 11,697 15,31 1,868 15,748 47,123 2,5 12,5 22,922 1,828 15,748 55,498 2,5 12,5 20,826 1,789 15,748 53,363 2,5 12,5 10,421 1,75 15,76 42,931 2,5 12,5 21,93 1,711 15,748 54,389 Source: own elaboration based on data from Bank of Albania 2010–2014 (Annual Report), www.bankofalbania.org. 93 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 83–98 Besarta Zeneli, Żaneta Bara, Evolution of Banking System in Albania Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 The balance sheet set above contains data from 2010 to 2014, it is possible to watch the differences of the most important positions which determine the financial standing of the bank during this years (see table 1). Assets take values that vary from 364,948 million ALL to 433,326 million ALL during the period 2010–2014. It has been a rise of 68,378 million ALL in five years. The value of total assets is a composition of assets denominated in foreign currencies and domestic assets and the bigger values are represented by the assets dominated in foreign currencies, showing so the strength of foreign currency effect in Albanian market. On the other hand we can see that liabilities kept growing year by year during the period which does not necessarily represent a bad occurrence. The proportion between assets and liabilities has values of 2 to 1 which shows a good value of liquidity. Table 2. Key economic indicators in evaluation of economic situation of Albania Real GDP growth (%) 2010 3.75 2011 3.17 2012 1.00 2013 1.45 GDP (in ALL million) 1,239,645 1,300,624 1,335,488 1,364,781 895.7 948.0 962.4 926.6 947.0 13.8 13.1 12.8 13.4 12.9 26.2 25.4 24.7 24 25.9 29.3 28.9 28.2 28.9 31 –3.1 –3.5 –3.4 –4.9 –5.1 36.2 39.4 36.7 35.7 36.6 13 15.2 15.9 18.2 18.6 1.904 1.912 1.972 2.015 2.192 10.1 10.4 1.4 –1.4 2.0 103.9 137.8 100.8 140.3 108.2 139 105.7 140.3 105.5 140.0 Number of employed (in thousand) Unemployment rate Budget revenues (as a % of GDP) Budget expenditure (as a % of GDP) Budget balance Import of goods (as a % of GDP) Export of goods (as a % of GDP) International reserve (in EUR million) Lending to the private sector (annual growth) Exchange rate ALL/USD Exchange rate ALL/EUR 2014 1.45 lack of data Source: own elaboration based on data from Bank of Albania 2010–2014 (Annual Report), www.bankofalbania.org. In general the selected economic figures indicate improvement of economy, but we still should keep in mind that economy in Albania operates under the possible capacity. In the last two years the real GDP is constant and it is between the values 3,75% and 1,00% which characterize the previous years. The healthy rate of GDP is more than 2% and less than 4%, showing that 94 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 83–98 Besarta Zeneli, Żaneta Bara, Evolution of Banking System in Albania Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 the year with the best GDP rate was 2011. Next the GDP rate got worst, but it helped in reducing inflation. The number of employed people and unemployment rate seem to not be changing a lot from year to year during the analyzed period. The unemployed rate should have values between 2% and 13% and the values showed in the table are bigger than 13% or very close to 13%, showing so a bad condition of employment. Now if we analyze budget revenues compared to budget expenditure, each year the gap between them rose. Each year the expenditures were higher than revenues. The budget balance varies from –3,1% to –5,1%. A comparison between import and export shows that the level of export rose from 13% to 18,6%, but it is definitely much more lower than import. Import has values between 35,7% and 39,4%. The highest peak was 2011 and the lowest value in 2013. 90000 250000 80000 200000 70000 60000 150000 50000 40000 100000 30000 20000 50000 10000 0 0 2010 2011 2012 2013 Overdraft Working capital Machineries and appliances Business loans Real state Graph 3. Business loans by purpose (EUR in thousand) 2010 2011 2012 2013 Household Loans Nondurable goods Overdraft Real estate Business activity Durable goods Graph 4. Household loans by purpose (EUR in thousand) Source: own elaboration based on data from INSTAT instat.gov.al. Loans make one of the most important source of money for businesses and individuals. Businesses and individuals use loans to fulfill their purposes. The most commune purposes for which loans are used are reflected in the graphs above. Loans used for real estate are the highest compared to other purposes and their highest value is in 2013 with a value of 78800 thousand EUR indicating 95 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 83–98 Besarta Zeneli, Żaneta Bara, Evolution of Banking System in Albania Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 that is the most common purpose why business need money. They invest more in real estate than any other field mentioned in the table. The lowest values are represented by working capital, it varies from 27174 thousand EUR to thousand EUR. Business loans in total have respectively for each year the following values: 209347, 234203, 224224, 227063 thousand EUR from 2010 to 2013. As we see the highest interest showed by the businesses was in 2011 and less interest to loan money for aforementioned purposes was in was in 2010. Except business loans, loans for individuals otherwise „household loans” are very important. These kind of loans are used for purposes like real estate, durable goods, nondurable goods, business activities and overdraft. The same phenomenon as before appears also here. People are interested to invest in real estate. This is the most common purpose people need loans, although the interest seems to fade from year to year. As we can read from the graph the amount of loan is smaller from 2010 to 2013. Less loans are used for nondurable goods. The values are between 1646 and 1761 thousand EUR. Household loans in general have a tendency to decrease from 2010 to 2013 and this happened because banks tightened the conditions of credit. People had to meet the requests of banks in order to apply for credit. The value of household loans varies from 80001 to 75665 thousand EUR. CONCLUSIONS Albania is a country which has gone through a lot of radical changes thanks to numerous invasions. These changes had also impact on banking system. Such system did not exist until the Ottoman empire occupied Albania. Even if it was an invasion it helped in developing an actual economy with banks and rules that were unknown in previous times. The invasion continued by other countries as Italy and Germany. During this time Albanian banks operated with foreign capital like Italian, German, French and British, but only in small quantities with Albanian capital. There were numerous attempts to operate under domestic capital but it was not possible, because Albania at the time was weak and never had time to recover from the occupations. A dark period for the banking system was also the regime communist period. Now the state was independent and could operate by its own, because there were no invasions but what happened was a total isolation including the isolation from foreign invest. The leaders wanted a total independence and they had no desire to cooperate with the world, which led to a grief of economy. Everything was centralized and controlled by the state. After communism the failure continued with democracy. People were totally unprepared how to behave in a free economy and banking system suffered until the pyramidal schemes were over. 96 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 83–98 Besarta Zeneli, Żaneta Bara, Evolution of Banking System in Albania Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Now banks have European standards and operate under the proper laws, they respect consummators and institutions and meet their needs. Banking system in Albania is a two-tier system meaning it has two levels, the central bank in the first one and the commercial banks and operate respectively under the Law „On the Bank of Albania” and „On banks in Republic of Albania”. The system is supervised by the supervisory council. The capital is divided in 92.38% foreign capital and 7.17% internal capital, which shows clearly that the foreign capital dominates and there is the need to add more domestic capital. Based on the analysis in the last chapter the situation in banking system is not in very bad conditions but there is possible to make improvements. There is a need to reduce unemployment which is about 13% and should be lower. The revenues should be higher, because their level compared to expenditures during the 5 year period they are always lower. Some changes need to happen with import and export, import can be reduced and export raised, because import is about 20% higher than export in each year reflected in the table. BIBLIOGRAPHY Andoni A., 2013, Basel III challenges in the Albanian banking system, „The Macrotheme Review”, vol. 2(5), Fall. Barone R., Porrini D., 2010, The role of foreign banks in the Albanian economic system, „Banks and Bank Systems”, vol. 5, issue 2. Bushati M., 2008, Evolution of the Albanian Banking System, Honors College Theses, Pace University. Cani Sh., 2002, Bank of Albania: a decade later, „Bank of Albania, publications”. Cani Sh, 2004, Central Bank and banking system in Albania, Lecture of Governor of the Bank of Albania, University of Korca „Bank of Albania, publications”. Çekrezi A., 2015, Factors affecting performance of commercial banks in Albania, „The European Proceedings of Social & Behavioral Sciences”, eISSN: 2357-1330. Coleman D. Y., 2015, Countrywatch review 2015 edition, CountryWatch, Inc.Houston, Texas. Coletti E., 2005, Nuove opportunità a est: i mercati bancari di Bosnia-Erzegovina, Macedonia e Serbia, in X Rapporto sul sistema finanziario italiano, Fondazione Rosselli. Economic overview, (e-zasoby). Elsie R., 2010, Historical Dictionary of ALBANIA, Second Edition, Scarecrow Press, Inc 2010. Fishta I., Esmeralda U., Kostaq P., 2003, History of Central Bank in Albania, „Bank of Albania”. Gallagher T., 2001, Outcast Europe: The Balkans, 1789–1989, from the Ottomans to Milosevic, Routlege USA. http://www.bankofalbania.org/web/A_brief_history_of_the_Bank_of_Albania_5338_2.php [access date 1.07.2015]. http://www.bankofalbania.org/web/A_brief_history_of_the_Bank_of_Albania_5338_2.php [access date 2.07.2015]. http://www.bankofalbania.org/web/A_brief_history_of_the_Bank_of_Albania_5338_2.php [access date 10.08.2015]. http://www.bankofalbania.org/web/Banking_Supervision_49_2.php [access date 3.07.2015]. http://www.bankofalbania.org/web/Commercial_Bank_Register_50_2.php [access date 5.07.2015]. http://www.bankofalbania.org/web/Laws_Legal_Framework_46_2.php [access date 2.07.2015]. http://www.businessdictionary.com/definition/banking-system.html [access date 28.06.2015]. 97 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Finanse i Prawo Finansowe • Journal of Finance and Financial Law • Kwartalnik • 2015, II(4): 83–98 Besarta Zeneli, Żaneta Bara, Evolution of Banking System in Albania Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Krimidha J., Kristo I., 2014, Implementation of relationship marketing in Albanian banking sector and corporate costumers’ perseptions, „Journal of Economic Development, Management, IT, Finance and Marketing”, vol. 6(2), 1–13. Kristo S., Gruda S., 2010, Competition, Efficency and Stability in Albanian Banking System, „Journal of Academic Research in Economics”. Statut from the day 18.12.2006, Constitution of The Republic of Albania, Official Journal, changed 2011, no. 9662. Statut from the day 23.12.1997, Constitution of The Republic of Albania, Official Journal 2002, no. 8269, art.161. Shingjergji A., 2012, Analysis of the Albanian Banking System in the Transition Years, „International Journal of Business and Commerce”, vol. 2, no. 4. SYSTEM BANKOWY W ALBANII Niniejszy artykuł prezentuje system bankowy w Albanii pod względem różnych aspektów. Celem pracy jest zbadanie ewolucji systemu bankowego poprzez podkreślenie kluczowych elementów tej ewolucji oraz pokazanie głównych zmian w albańskim systemie bankowych na przełomie różnych okresów. Dla zobrazowania sytuacji systemu bankowego w Albanii zostały przedstawione tabele i wykresy, opracowane na podstawie danych z Banku w Albanii oraz Instytutu Statystyki i Ministerstwa Finansów. Słowa kluczowe: system bankowy, ewolucja, działalność finansowa, Albania. 98 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl DODATEK KWARTALNY Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Strukturalna (nie)równowaga sektora finansów publicznych w Polsce Tomasz Uryszek Dr, Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Instytut Finansów, Katedra Finansów Publicznych Obecnie wiele gospodarek rynkowych na świecie boryka się z problemem nadmiernego zadłużenia publicznego. Kryzys finansowy, który rozpoczął się w 2007 roku, spowodował wzrost skali tych problemów. Warto jednak zauważyć, że nierównowaga sektora finansów publicznych (SFP) w niektórych krajach (w tym – w Polsce) zaczęła narastać na długo przed rozpoczęciem kryzysu finansowego i miała miejsce nawet w okresie względnego przyspieszenia gospodarczego. Należy więc zastanowić się, czy nierównowaga SFP ma charakter cykliczny i związana jest z wahaniami koniunktury, czy też ma podłoże strukturalne. W tym celu warto ocenić poziom strukturalnego salda SFP. Saldo strukturalne jako miernik sytuacji SFP Do oceny stopnia strukturalnej nierównowagi SFP wykorzystano metodę określania wielkości budżetu strukturalnego używaną przez Eurostat. Oparta jest ona na szacowaniu potencjalnego poziomu PKB. Metoda ta wykorzystuje funkcję produkcji produkcji Cobba-Douglasa, a produkt globalny jest w niej zależny od poziomu zatrudnienia i zakumulowanego kapitału oraz od nadwyżki niewykorzystanych mocy produkcyjnych i wydajności pracy. Można stwierdzić, że deficyt strukturalny ma charakter trwały, deficyt cykliczny jest natomiast zjawiskiem przejściowym. Strukturalne dochody, wydatki i saldo sektora finansów publicznych informują (w pewnym uproszczeniu) o hipotetycznej sytuacji budżetu, jaka miałaby miejsce po uprzednim wyeliminowaniu wpływu wahań koniunkturalnych. W celu uzyskania długoterminowej równowagi w sektorze finansów publicznych, należy więc dążyć przede wszystkim do ograniczenia, a następnie likwidacji deficytu na poziomie strukturalnym. Takie założenia przyjmują w praktyce kraje cechujące się zrównoważonym budżetem lub bardzo niskimi deficytami na poziomie rzeczywistym i mające w konsekwencji stosunkowo niskie poziomy długu publicznego. Wysokość salda strukturalnego SFP w Polsce na tle UE Wartości strukturalnego salda SFP dla Polski oraz dla UE wskazują, że w okresie 2010–2015 wyniki tego sektora zamykały się deficytami. Szczegóły zaprezentowano w tabeli 1. Tabela 1. Wartości salda strukturalnego SFP w Polsce na tle UE (w % potencjalnego PKB) 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016*) 2017*) UE –4,63 –3,81 –2,71 –1,83 –1,71 –1,79 –1,62 –1,53 Polska –8,26 –6,07 –4,04 –3,44 –2,65 –3,01 –2,65 –2,88 *) – prognoza Ź r ó d ł o: obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu. 99 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl DODATEK KWARTALNY Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Tabela 2. Wartości strukturalnego salda pierwotnego SFP w Polsce na tle UE (w % potencjalnego PKB) 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016*) 2017*) UE –1,95 –0,92 0,17 0,87 0,83 0,54 0,61 0,62 Polska –5,77 –3,54 –1,38 –0,95 –0,70 –1,25 –0,99 –1,31 *) – prognoza Ź r ó d ł o: obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu. Wysokość deficytu strukturalnego we wszystkich latach okresu 2010–2015 była w Polsce wyższa, niż przeciętnie w UE. Także prognozy nie są optymistyczne. Zakładany jest co prawda spadek poziomu deficytu do około 2,65% i 2,88% potencjalnego PKB. Jest to jednak prognoza znacząco gorsza od wyniku dla Unii Europejskiej i zadecydowanie daleka od równowagi. Oznacza to, że Polska generowałaby wysokie deficyty sektora finansów publicznych nawet w sytuacji, gdyby udało się wyeliminować wszelkie wpływy cyklu koniunkturalnego. Znając historyczne, wysokie poziomy zadłużenia publicznego w Polsce, można przyjąć, że dużym obciążeniem dla budżetów są koszty obsługi długu. Warto zatem sprawdzić, czy ich ewentualna (hipotetyczna) eliminacja nie wpłynęłaby znacząco na poprawę sytuacji SFP. Wysokość strukturalnego salda pierwotnego SFP w Polsce na tle UE Saldo pierwotne sektora finansów publicznych stanowi różnicę między dochodami a wydatkami publicznymi, pomniejszonymi o koszty obsługi długu. Generowanie pierwotnych nadwyżek jest jednym z warunków stabilności sektora finansów publicznych. Dzięki niemu możliwe jest sprawdzenie, czy kwoty pozyskanych dochodów publicznych są w stanie pokryć wartości wydatków bieżących żących i majątkowych. Saldo to zostało obliczone na poziomie strukturalnym, by zachować porównywalność z danymi zawartymi w tabeli 1. Szczegóły prezentuje tabela 2. Dane zawarte w tabeli 2 nie są optymistyczne. Nawet w sytuacji eliminacji kosztów obsługi długu publicznego z rachunku salda SFP, w latach 2010–2015 nie udałoby się osiągnąć nadwyżki. Na lata 2016–2017 prognozowany jest także deficyt pierwotny na poziomie strukturalnym. Dane dla Polski w całym okresie są ponadto znacząco gorsze od wyników Unii Europejskiej. Podsumowanie Sumując należy stwierdzić, że w Polsce w okresie 2010–2015 występowała silna nierównowaga strukturalna sektora finansów publicznych. Objawiała się ona wysokimi deficytami strukturalnymi SFP, także na poziomie pierwotnym (po wyeliminowaniu z rachunku kosztów obsługi długu publicznego). Podobnie wyglądają prognozy na lata 2016–2017. Nie można więc twierdzić, że podstawowy wpływ na kondycję polskiego SFP ma bieżąca koniunktura. Ponadto wyniki dla Polski są znacząco gorsze od wyników dla UE. Można uznać, że dla poprawy sytuacji SFP w Polsce niezbędne są strukturalne reformy, które przywrócą równowagę budżetową. 100 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl DODATEK KWARTALNY Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Sytuacja gospodarcza w Polsce po czwartym kwartale 2015 r. ale widoczny trend spadkowy dynamiki konsumpcji wewnętrznej, który rozpoczął się w II kwartale 2014 roku i trwa do dzisiaj (z 3% do 2,3%). Dalszy spadek konsumpcji i zapasów może przełożyć się na nieznaczne spowolnienie dynamiki PKB w drugiej połowie 2016 r. Artur Gądek Studenckie Koło Naukowe Analiz i Prognozowania Gospodarczego 4Future, Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Wzrost gospodarczy Według wstępnych szacunków Głównego Urzędu Statystycznego wzrost gospodarczy w trzecim kwartale 2015 r. wyniósł 3,5% r/r. Tym samym jest to ósmy kwartał z rzędu z dynamiką PKB znajdującą się w przedziale między 3% a 4%. Dzięki stabilnemu wzrostowi, polska gospodarka wciąż zalicza się do grupy szybko rozwijających się krajów Unii Europejskiej. Dla porównania, wzrost PKB strefy Euro dla trzeciego kwartału 2015 roku wyniósł zaledwie 1,6% w ujęciu r/r. Indeks aktywności gospodarczej (PMI) w październiku i listopadzie wyniósł kolejno 52,2 pkt. i 52,1 pkt. Oznacza to, że nastroje wśród menedżerów w firmach produkcyjnych są w dalszym ciągu pozytywne i utrzymują się powyżej neutralnego poziomu 50 pkt. Co więcej, wskaźnik wyprzedzający koniunkturę (WWK publikowany przez BIEC) oraz wskaźniki produkcji i koniunktury w przemyśle w dalszym ciągu rosną i wyraźnie wskazują na utrzymanie się dynamiki PKB powyżej 3% w pierwszej połowie 2016 r. Po raz kolejny największy wpływ na dynamikę wzrostu PKB miała dynamika konsumpcji wewnętrznej oraz zapasów (odpowiednio 2,3% i 0,9%). W trzecim kwartale, również dynamika popytu zewnętrznego (eksportu netto) miała dodatni wpływ na dynamikę PKB (0,4%). Niepokojący jednak wydaje się powolny, ale . oku). do eksportu i importu. Jest to Konsumpcja 3,3% 3,3% 3,6% 3,3% 3,5% 3,0% 3,5% 0,8% 2,4% Zapasy Inwestycje Eksport netto III kw. 2015 II kw. 2015 I kw. 2015 IV kw. 2014 III kw. 2014 II kw. 2014 I kw. 2014 IV kw. 2013 III kw. 2013 II kw. 2013 0,2% 0,5% IV kw. 2012 III kw. 2012 II kw. 2012 I kw. 2012 IV kw. 2011 1,3% III kw. 2011 Od kwietnia 2014 roku nieprzerwanie napływają dobre wiadomości z rynku pracy w Polsce. Główny Urząd Statystyczny podał informację, że stopa bezrobocia rejestrowanego na koniec listopada wyniost 3,6% 3,7% 2,2% I kw. 2013 5,1% 4,5% 4,8% II kw. 2011 7,0% 6,0% 5,0% 4,0% 3,0% 2,0% 1,0% 0,0% -1,0% -2,0% -3,0% Rynek pracy PKB Wykres 1. Skala wpływu poszczególnych kategorii na wzrost realny PKB; szereg niewyrównany sezonowo Ź r ó d ł o: opracowanie własne, dane GUS. 101 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl DODATEK KWARTALNY Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 15,0% 5 650 14,0% 5 600 13,0% 5 550 12,0% 5 500 11,0% Stopa bezrobocia (w %) listopad 2015 wrzesień 2015 maj 2015 lipiec 2015 marzec 2015 styczeń 2015 listopad 2014 wrzesień 2014 maj 2014 lipiec 2014 marzec 2014 styczeń 2014 listopad 2013 wrzesień 2013 maj 2013 lipiec 2013 marzec 2013 styczeń 2013 listopad 2012 wrzesień 2012 maj 2012 5 400 lipiec 2012 9,0% marzec 2012 5 450 styczeń 2012 10,0% Zatrudnienie w sekt przedsiębiorstw (w tys.) Wykres 2. Stopa bezrobocia rejestrowanego i liczba zatrudnionych w sektorze przedsiębiorstw Ź r ó d ł o: opracowanie własne, dane GUS. wyniosła 9,6%. Jest to najmniejsza wartość stopy bezrobocia od 2008 roku. Jeżeli dalsza tendencja spadkowa bezrobocia (wartości odsezonowane) się utrzyma, bardzo możliwy jest scenariusz, w którym w lipcu lub sierpniu 2016 roku, stopa bezrobocia rejestrowanego spadnie znacznie poniżej 9%. Tym samym możliwym stanie się również wyznaczenie historycznego minimum dla tego wskaźnika. Według danych wstępnych podanych przez GUS, Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) wykazało, że w III kwartale br. bezrobocie w Polsce wyniosło 7,1%. W miastach wskaźnik ten wyniósł tylko 6,9%. Powodem tak dobrych wyników jest niewątpliwie rosnący popyt na rynku pracy oraz nieprzerwany wzrost gospodarczy na poziomie 3%–4%. Zatrudnienie w listopadzie wzrosło o 66 tysięcy stanowisk pracy (w porównaniu do roku ubiegłego) i wyniosło w sumie 5 617 tys. Co więcej, ofert zatrudnienia w urzędach pracy w trzecim kwartale było o 11,4 tysięcy więcej niż przed rokiem i 47,4 tysięcy więcej, niż dwa lata temu. Wraz ze wzrostem zatrudnienia rosły również realne miesięczne wynagrodzenia brutto w sektorze w sektorze przedsiębiorstw. Dynamika tego wzrostu od początku 2014 roku fluktuuje od 3% do 6,6% r/r. Ostatni odczyt, z listopada br. wyniósł 4,7% r/r. Z pewnością trudny do oszacowania jest wpływ migracji ludności na rynek pracy w Polsce. Co prawda saldo strumienia migracji za rok 2014 było wciąż ujemne (15 750 osób), jednak dane te są nieaktualne i dosyć nieprecyzyjne (wynika to m.in. z przyjętej definicji emigracji oraz metod zbierania danych). Uwzględniają one jedynie zarejestrowane wyjazdy i przyjazdy do Polski (w ten sposób zarejestrowane migracje uzupełniane są m.in. o badania ankietowe). Obecnie nie istnieją dokładne szacunki liczby Polaków przebywających za granicą oraz obcokrajowców pozostających na terenie Polski w 2015 roku (w tym obywateli Ukrainy uciekających przed wojną). Ceny Od lipca 2014 roku ceny towarów i usług konsumpcyjnych w ujęciu r/rr nieprzerwanie spadają. Na początku ub.r. spodziewano się szybkiego wyjścia z deflacji. Co więcej, jeszcze przed rokiem perspektyw 102 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl DODATEK KWARTALNY Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 perspektywa utrzymania się deflacji do końca 2015 r. dla wielu analityków wydawała się być mało realna, głównie z powodu spadków cen w drugiej połowie 2014 r., które przełożyły się na niższą bazę porównawczą tego wskaźnika. Tymczasem wskaźnik CPI r/r w czwartym kwartale ub.r. dalej znajduje się poniżej poziomu 100 pkt, co oznacza dalszy spadek cen w tym okresie. W listopadzie wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych wyniósł zaledwie 99,4 pkt. (we wrześniu 99,2 pkt., a w październiku 99,3 pkt.). poczęły się pod koniec pierwszej połowy 2014 roku i trwają do dzisiaj. Za baryłkę ropy brent crude oil na koniec 2015 roku płacono 37,08 $. Jest to najniższa cena od ponad 11 lat. Obniżenie cen ropy naftowej przełożyło się głównie na spadek cen transportu oraz żywności. Wpływ ten potwierdza wskaźnik CPI po wyłączeniu cen żywności i energii, który z założenia eliminuje zewnętrzne szoki podażowe. Przez cały okres deflacji w Polsce CPI bazowe przyjmowało wartości powyżej poziomu 100 pkt. Wszystko wskazuje na to, że na początku br. również będziemy obserwować zmniejszanie się cen, jednak sytuacja z 2015 roku nie powinna się powtórzyć. Za deflację w Polsce odpowiadają głównie wahania cen ropy naftowej. Można założyć, że obserwowana tendencja spadkowa tych cen ma się ku końcowi. Z tego powodu wskaźnik CPI powinien zacząć rosnąć już w pierwszej połowie tego roku. W dalszych kwartałach 2016 i 2017 roku, istnieje natomiast ryzyko dużego wzrostu wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych (r/r). Wzrost dynamiki cen może bowiem zostać spowodowany gwałtowną podwyżką cen ropy naftowej. Oczekiwania inflacyjne konsumentów w czwartym kwartale w dalszym ciągu wskazują na spadki cen zarówno usług jak i towarów. Jednak od lipca 2014 roku można zauważyć wyraźny wzrost wskaźnika oczekiwań konsumentów, który najprawdopodobniej zwiastuje wzrost inflacji w nadchodzących miesiącach. Ostatnia (wstępna wartość za grudzień) różnica między ilością respondentów oczekujących wzrostu cen a tych oczekujących ich spadku wyniosła minus 30. Obniżenie cen towarów i usług konsumpcyjnych spowodowane jest głównie gwałtownymi spadkami cen ropy, które rozpoczęły o miesięcy roku 20 10 0 -10 -20 -30 -40 -50 listopad 2015 lipiec 2015 wrzesień 2015 maj 2015 marzec 2015 styczeń 2015 listopad 2014 lipiec 2014 wrzesień 2014 maj 2014 marzec 2014 styczeń 2014 listopad 2013 lipiec 2013 wrzesień 2013 maj 2013 marzec 2013 styczeń 2013 listopad 2012 lipiec 2012 wrzesień 2012 maj 2012 marzec 2012 styczeń 2012 105,0 104,0 103,0 102,0 101,0 100,0 99,0 98,0 97,0 CPI r/r (lewa oś) Inflacja bazowa po wyłączeniu cen żywności i energii r/r (lewa oś) Oczekiwania inflacyjne (prawa oś) Wykres 3. Indeks cen towarów i usług konsumpcyjnych, inflacja bazowa po wyłączeniu cen żywności i energii oraz oczekiwania inflacyjne Ź r ó d ł o: opracowanie własne, dane NBP. 103 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl DODATEK KWARTALNY Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Tabela 1. Zestawienie prognoz Prognozy PKB NBP OECD Bank Światowy Komisja Europejska MFW SKN 4Future średnia 2015 3,4% 3,5% 3,6% 3,5% 3,5% 3,5% 3,50% 2016 3,3% 3,4% 3,7% 3,5% 3,5% 3,3% 3,45% 2017 3,5% 3,5% 3,9% 3,5% 3,6% 2,8% 3,47% Źródło: opracowanie własne, dane ze stron internetowych poszczególnych instytucji. Ocena i prognozy W trzech pierwszych kwartałach 2015 r. obserwowaliśmy kontynuację ścieżki stabilnego wzrostu PKB w okolicach 3,5%. Wszystko wskazuje na to, że odczyt za czwarty kwartał ub.r. będzie zbliżony do tempa trzech poprzednich okresów. Jest to wynik nieco lepszy od zeszłorocznych oczekiwań analityków, ale nie nadzwyczajnie zaskakujący. Po ostatnich odczytach tempa wzrostu analitycy nieznacznie podwyższyli swoje oczekiwania w stosunku do prognoz sprzed roku. Obecnie większość instytucji zajmujących się prognozami makroekonomicznymi zakłada podtrzymanie dynamiki rozwoju gospodarki z ub.r. do końca 2017 r. Potwierdzenie się takich przewidywań oznaczałoby utrzymanie się wzrostu gospodarczego na podobnym poziomie łącznie przez cztery lata. W odniesieniu do danych historycznych nie sposób znaleźć analogiczny okres, cechujący się tak małą zmiennością dynamiki wzrostu PKB przez tak długi czas. Przedstawione prognozy wydają się zatem bezpiecznymi przewidywaniami, jednak mało realnymi (w szczególności przewidywania odnośnie 2017 r.). Nieustająca deflacja była zaskoczeniem dla wielu analityków, co spowodowało, że wcześniejsze prognozy w tym zakresie okazały się nietrafne. Na podstawie napływających danych i obecnych przesłanek m Źródła: http://ec.europa.eu http://stat.gov.pl/ http://www.nbp.pl/ http://www.worldbank.org/ http://www.oecd.org/ http://stooq.pl/ nek można jednak prognozować, że ceny powinny zacząć rosnąć już w pierwszym kwartale br . Sytuacja na polskim rynku pracy stale się polepsza. Bardzo możliwe, że w 2016 roku zaobserwujemy najniższą wartość stopy bezrobocia w historii. Zaistniały stan można tłumaczyć m.in. dobrymi nastrojami przedsiębiorców i dobrą koniunkturą. Pod znakiem zapytania pozostaje jedynie wpływ migracji ludności na sytuację na rynku pracy. Sytuacja geopolityczna w przeciągu ostatnich miesięcy i lat uległa widocznej komplikacji. Konflikty zbrojne, kryzys grecki, spadki na chińskiej giełdzie, czy powszechne stosowanie niekonwencjonalnej polityki pieniężnej (luzowania ilościowego) nie napawają optymizmem. W dłuższym okresie zaistniałe problemy mogą przełożyć się na kolejne spowolnienie gospodarcze. Jednak tymczasem dobre wiadomości napływają z gospodarki amerykańskiej i europejskiej. Przykładem może być odczyt PKB Niemiec (głównego partnera handlowego Polski), świadczący o poprawie europejskiej koniunktury gospodarczej. Napływające dane o stanie gospodarki nie sugerują gwałtownych zmian tempa wzrostu gospodarczego w Polsce i Europie. Przewiduje się, że rok 2016 dalej cechować będzie stabilny wzrost, szczególnie w pierwszej połowie okresu. http://www.fitchpolska.com.pl/ http://www.imf.org/ 104 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl DODATEK KWARTALNY Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 Zmiany w świecie podatków na rok 2016 Radosław Witczak Dr, Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Instytut Finansów Kolejny nowy rok przyniósł kolejne bardzo liczne nowe zmiany w świecie podatków. Ze względów objętościowych artykułu zostaną omówione pokrótce wybrane nowe przepisy. W ramach wspierania rozwoju demograficznego jednostki gospodarcze mogą zaliczyć do kosztów uzyskania przychodów wydatki na utworzenie zakładowego żłobka, klubu dziecięcego lub przedszkola oraz wydatki na ich prowadzenie. Przy czym przedsiębiorstwo nie musi samo zakładać żłobka czy przedszkola. Kosztem uzyskania przychodu mogą być również świadczenia wypłacone przez firmę na rzecz dzieci pracowników uczęszczających do innej placówki, niż utworzona przez pracodawcę. Wprowadzono limity maksymalnych wydatków, które można zaliczyć do kosztów. Wynoszą one 400 zł miesięcznie na każde dziecko uczęszczające do żłobka lub klubu dziecięcego, oraz 200 zł miesięcznie na każde dziecko uczęszczające do przedszkola [1]. W podatkach dochodowych zastąpiono dotychczas istniejącą ulgę na nowe technologie nowym odpisem na działalność badawczo-rozwojową. W ramach ulgi można pomniejszyć podstawę opodatkowania o: wynagrodzenia i składki obciążające te wynagrodzenia jeżeli dotyczą one pracowników zatrudnionych w celu realizacji działalności badawczo-rozwojowej; wydatki na ekspertyzy, opinie, usługi doradcze i usługi równorzędne, a także nabycie wyników badań naukowych, świadczonych lub wykonywanych na podstawie podstawie umowy zawartej z jednostką naukową; wydatki na nabycie materiałów i surowców bezpośrednio związanych z prowadzoną działalnością badawczo-rozwojową; kosztów związanych z odpłatnym korzystaniem z aparatury naukowo-badawczej wykorzystywanej wyłącznie w prowadzonej działalności badawczo-rozwojowej (przy spełnieniu pewnych warunków); odpisy amortyzacyjne od środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych wykorzystywanych w prowadzonej działalności badawczo-rozwojowej, z wyłączeniem samochodów osobowych oraz budowli, budynków i lokali będących odrębną własnością [2]. Pewne zmiany pojawiły się w regulacjach dotyczących cen transferowych. Jednak zaczną one obowiązywać dopiero w 2017 r. W tym przypadku plus dla ustawodawcy za danie długiego okresu na zapoznanie się przedsiębiorców z nowymi przepisami. W ordynacji podatkowej zmieniono zasady naliczania odsetek za zwłokę od zaległości podatkowych. Z jednej strony mają one zachęcić do dobrowolnej zapłaty zaległości podatkowej, z drugiej strony ich celem jest zaostrzenie zasad dla tych podatników, którzy nie wywiązują się z obowiązków podatkowych. Jako zachętę przewidziano obniżoną stawkę odsetek za zwłokę w przypadku złożenia prawnie skutecznej korekty deklaracji nie później niż w terminie sześciu miesięcy od dnia upływu terminu do złożenia deklaracji oraz zapłaty zaległości podatkowej w ciągu siedmiu dni od dnia złożenia korekty. Taka stawka wyniesie połowę podstawowej stawki odsetek za zwłokę. Natomiast zaostrzeniem przepisów jest wprowadzenie podwyższonej stawki odsetek 105 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl DODATEK KWARTALNY Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 odsetek za zwłokę w wysokości 150 proc. podstawowej stawki odsetek za zwłokę, która będzie stosowana do zaległości w podatku od towarów i usług oraz w podatku akcyzowym [3]. Warto zauważyć, że zaczynają obowiązywać regulacje w zakresie rozstrzygania wątpliwości na korzyść podatnika o których już na tych łamach pisaliśmy. Sformułowanie tych przepisów rodzi także pewne wątpliwości. Rozumienie tych norm norm przez organy podatkowe pokazuje interpretacja ogólna Ministra Finansów z 29 grudnia 2015 r., sygn. PK4.8022.44.2015. Powyższe zmiany nie mają charakteru rewolucyjnego, takie dopiero nas czekają w roku 2016 (podatek bankowy, od sklepów wielkopowierzchniowych, nowa ustawa VAT). Dlatego życzymy Czytelnikom jak najniższych podatków w 2016 roku, a o nowych jeszcze będziemy pisać. [1] G. Grochowina, Dopłaty do żłobków i przedszkoli będą korzystne dla małych firm, „Rzeczpospolita”, 7.01.2016, wyd. el. [2] Art. 26e w ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz 18d w ustawie o podatku dochodowym od osób prawnych. [3] J. Zawiejska-Rataj, Zmienią się stawki odsetek za zwłokę, „Rzeczpospolita”, 7.01.2016, wyd. el. Znaczenie badań zasobności gospodarstw domowych w alokacji kredytów detalicznych Andrzej Bogus Dr, Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Instytut Finansów, Zakład Bankowości Kryterium dochodu permanentnego w kredytowaniu ludności Udział gospodarstw domowych w portfelu należności sektora bankowego jest dominujący i ciagle wzrasta. Kredytowanie tych podmiotów gospodarczych staje się więc głównym elementem strategii budowania przewagi konkurencyjnej banków. Rozbudowanie bankowości detalicznej staje się dla nich obiektywną koniecznością. Wiąże się to jednak z potrzebą ograniczania ryzyka w alokacji tych kredytów. Jednym z podstawowych działań działań w tym zakresie jest rozpoznanie wiarygodności kredytowej w kontekście wydolności dochodowej. Wykorzystywanie w szerokim zakresie wskaźników opartych na dochodach bieżących jest niewystarczające. Stąd w teorii bankowości podkreśla się znaczenie tzw. dochodu permanentnego (trwałego), który określony jest przez zdyskontowany strumień przyszłych dochodów z posiadanego przez kredytobiorcę majątku (aktywów rzeczowych i finansowych). W Polsce w metodologii określania zdolności kredytowej ludności dominuje kategoria dochodu bieżącego. Niezbędnym staje się uwzględnianie w coraz większym stopniu kryterium zasobności gospodarstw domowych, uwzględniających 106 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl DODATEK KWARTALNY Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 cych ich aktywa, które w sposób bardziej adekwatny określiłoby ich wiarygodność kredytową. Istotnym krokiem w tym kierunku jest podjęcie badań dotyczących zasobności gospodarstw domowych (BZGD) przez NBP przy współpracy z Głównym Urzędem Statystycznym, którego wyniki prezentuje opracowanie: „Zasobność gospodarstw domowych w Polsce. Raport z badań pilotażowych 2014 r.” (NBP, listopad 2015). Przedstawiony raport inspiruje do sformułowania uwag dotyczących przyjętej metodologii badania zasobności gospodarstw domowych, jak i znaczenia tej kategorii dochodowej w ograniczaniu ryzyka kredytowego i stabilizacji bankowości detalicznej. Podkreślić należy jego pionierskie znaczenie dla prowadzenia skutecznej polityki makroostrożnościowej w ocenie ryzyka kredytowego poprzez wykorzystanie kategorii DSTJ (Debet-Service-to-Income) czyli kwantyfikacji kosztu długu w relacji nie do dochodu bieżącego kredytobiorcy, lecz odniesienie go do całkowitego majątku. Jest to więc istotne zbliżenie się do kryterium dochodu permanentnego. Stąd metodologicznym osiągnięciem przeprowadzonych badań było określenie bilansu gospodarstw domowych oraz jego struktury. są nieruchomości. Polska i inne kraje o niższym PKB per capita charakteryzuje się większym rozpowszechnieniem posiadania na własność zamieszkiwanej nieruchomości. Ciekawym obszarem badań aktywów było określenie ich struktury. Dla polityki kredytowej szczególne znaczenie mają aktywa o wyższej płynności. Cechą charakterystyczną polskich gospodarstw domowych jest zdecydowana dominacja aktywów rzeczowych (95,2% całego majątku). Wśród aktywów finansowych dominują tradycyjne depozyty bankowe (68,2% aktywów finansowych). Niewielki jest udział papierów wartościowych, funduszy inwestycyjnych i emerytalnych. Dla polityki kredytowej taka struktura majątku nie jest korzystnym elementem w zarządzaniu ryzykiem głównie poprzez ograniczenie możliwości transformacji tradycyjnych aktywów rzeczowych w płynne instrumenty finansowe (np. mało elastyczny rynek nieruchomości). Zadłużenie Majątek netto polskich gospodarstw domowych. W ocenie stabilności polskiego sektora bankowego istotne znaczenie ma także poziom zadłużenia kredytowego gospodarstw domowych. Dotychczasowe opinie w tym zakresie są zróżnicowane. Przeprowadzone badania zamożności tych podmiotów gospodarczych pozwalają na bardziej obiektywną ocenę poziomu ich „ukredytowienia”. W świetle przeprowadzonych badań statystycznych przeciętny majątek netto gospodarstw domowych w Polsce wynosił 256,8 tys. złotych. Stanosi to około 56% majątku netto przeciętnego gospodarstwa domowego w strefie euro. Ta relatywnie wysoka pozycja Polski wynika z tego, że głównym składnikiem majątku są W Polsce zadłużonych jest około 37% gospodarstw domowych, z czego 12,1% posiada kredyty mieszkaniowe. Wartość długu z tytułu tych kredytów stanowi ponad 81% całkowitego ich zadłużenia. Ta struktura zadłużenia z dominującą rolą kredytów mieszkaniowych jest wyrazem obiektywnej tendencji w postępującym procesie 107 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl DODATEK KWARTALNY Grudzień/December 2015 ● vol. II, no. 4 ISSN 2353-5601 procesie zadłużania się ludności w krajach o rozwiniętych systemach bankowych. Przeciętny poziom zadłużenia kredytem mieszkaniowym wynosi 104 tys. złotych, podczas gdy innymi kredytami to około 5 tys. złotych. Bezpieczny poziom zadłużenia gospodarstw domowych w Polsce potwierdza również porównanie go z innymi krajami strefy euro. Świadczą o tym następujące wskaźniki ukazujące odsetek zadłużonych gospodarstw domowych (w %): Polska 37,0, Niemcy – 47,4, Hiszpania – 50,0, Francja – 46,9, Włochy – 25,2, Holandia – 65,7, Austria – 35,6, Słowenia – 44,5, Finlandia – 59,8, strefa Euro – 43,7. Dla zapewnienia stabilności banków, obok skali zadłużenia, decydujące znaczenie ma jednak stopień obciążenia kredytami w relacji do posiadanego majątku przez gospodarstwa domowe, a zwłaszcza do rozporządzanego bieżącego i przyszłego dochodu. Stąd w ocenie wiarygodności kredytowej wykorzystywano w badaniach dwa wskaźniki: – DSTJ (Debet-Service-to-Income) jako relacja miesięcznej raty kredytowej do przeciętnego miesięcznego dochodu netto; – DTJ (Debet-to-Income) jest relacją całkowitego zadłużenia do rozporządzalnego dochodu, uwzględniając także potencjalny wzrost stóp procentowych oraz transformacji innych składników majątku. Gospodarstwa domowe mogą także wykorzystywać. wykorzystywać w spłacie kredytów niepłynne aktywa, w tym nieruchomości i składniki trwałego majątku ruchomego. Ważnym elementem bezpiecznej alokacji kredytów mieszkaniowych jest także wskaźnik LTV określający udział kredytów w finansowaniu zakupu nieruchomości. Biorąc pod uwagę te trzy wymienione wyżej wskaźniki bezpiecznego kredytowania gospodarstw domowych można dokonać oceny ich obciążenia w Polsce na tle innych krajów. W świetle przeprowadzonych badań należy sformułować bardzo istotną tezę, że skala obciążeń kredytowych ludności jest bardziej korzystna w Polsce niż w innych krajach strefy euro. Świadczy o tym poniższe zestawienie: Przeciętna wartość DSTJ Przeciętna wartość DTL LTV Polska Strefa euro 9,8% 11,1% 6,5% 62% 35,7% 37,3% Reasumując, można stwierdzić, że przyjmując aktywa ogółem gospodarstw domowych jako istotny wskaźnik wiarygodności kredytowej, obecny poziom ich zadłużenia uznać należy za bezpieczny. Kontynuowanie badań statystycznych w tym obszarze jest niezbędną koniecznością w procesie zwiększania stabilności sektora bankowego i bardziej dynamicznego rozwoju bankowości detalicznej. 108 www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl Zasady opracowania materiałów Do publikacji będą przyjmowane prace mające charakter teoretyczny lub empiryczny, zawierające wartości merytoryczne, o odpowiedniej formie prezentacji, w których wykorzystano właściwe metody badawcze, nawiązano do dorobku dyscypliny finanse i w odpowiedni sposób to udokumentowano. Artykuły nadsyłane do publikacji w czasopiśmie Finanse i Prawo Finansowe mogą być przygotowane w języku polskim lub angielskim. Do treści artykułu napisanego w języku polskim należy dołączyć tytuł i streszczenie w języku angielskim. Przed publikacją artykuły będą recenzowane. Wszelkie szczegółowe informacje na temat zasad recenzowania i wymogów edytorskich oraz formatka znajdują się na stronie internetowej czasopisma. Zasady cytowania materiałów zawartych w czasopiśmie W przypadku kopiowania i rozpowszechniania materiałów zawartych w niniejszym numerze czasopisma prosimy o podanie źródła, z którego pochodzą cytowane treści: I. Nazwisko Autora, Tytuł artykułu, „Tytuł czasopisma” (e-czasopismo), numer i rok wydania, strona. np. J. Kowalski, Sytuacja gospodarcza przedsiębiorstw przemysłowych w Polsce w 2013 r., „Finanse i Prawo Finansowe. Journal of Finance and Financial Law” (e-czasopismo), nr 1/2014, s. 110–125. www.finanseiprawofinansowe.uni.lodz.pl e-mail: [email protected]