nowomowa - notatka

Nowomowa
Bibliografia
Victor Klemperer jest autorem "LTI. Linqua Tertii Imperii" - książki o języku III Rzeszy
Michał Głowiński od dziesięcioleci opisywał język władzy totalitarnej. Jego książki na ten
temat:
"Marcowe gadanie" - o propagandzie Marca 1968
"Nowomowa po polsku"
"Peereliada"
"Mowa w stanie oblężenia" - o języku stanu wojennego
"Końcówka"
"Nowomowa i ciągi dalsze" - o pozostałościach nowomowy w języku polityki i mediów po
1989 roku
Jerzy Bralczyk napisał "O język polskiej propagandy politycznej lat siedemdziesiątych" ważną książkę językoznawczą o nowomowie.
Co to jest nowomowa?
Termin George'a Orwella z antyutopii „Rok 1984” - język fikcyjnego państwa totalitarnego z
przyszłości, Oceanii
Celem nowomowy jest uniemożliwienie myślenia w sposób inny niż aprobowany przez
władzę.
Nowomowa według Orwella składa się z trzech zbiorów słów:
Zbiór A: słowa niezbędne w życiu codziennym,przekazujące tylko myśli konkretne
Zbiór B: słowa o zabarwieniu politycznym, ciągle eliminowane albo przekształcane i tworzone
tak, by miały zabarwienie neutralne albo pozytywne
Zbiór C: słowa-terminy naukowe i fachowe
Nowomowa rozwija się przez eliminację, upraszczanie i ujednoznacznianie wyrazów oraz
usuwanie ich wieloznaczności.
Docelowo chciano przekształcić mowę "w strumień dźwięków wydobywający się prosto z
krtani, bez żadnego udziału ośrodków wyższych" (tzw. kwakmowę).
Słowa łatwe w wypowiadaniu miały również ograniczyć wysiłek myślowy potrzebny do ich
wyboru lub zestawienia.
Cechy nowomowy według Głowińskiego
• Narzucanie wyrazistego znaku wartości
• Rytualność – w pewnych sytuacjach mówi się tylko w jeden sposób
• Magiczność – słowa nie opisują, ale kreują rzeczywistość. A nieużywanie słowa skazuje
nanieistnienie rzecz oznaczaną
• Arbitralność – dowolność w doborze słów ustalaniu ich odniesienia do rzeczywistości
Przykłady
• Narzucanie znaku wartości przez użycie wartościujących przymiotników
słuszny / niesłuszny
prawidłowy / nieprawidłowy
postępowy
kontrowersyjny (gdy nie można potępić otwarcie, ale też nie można pochwalić)
• Narzucanie znaku wartości przez ustalanie konotacji słów
SIŁY – zawsze negatywne „określone siły” Ale pozytywne: „siły postępu”, „siły pokoju i
socjalizmu”
KOŁA – konotacja negatywna (wrogowie)„pewne koła”
NASTRÓJ – pozytywny lub neutralny
NASTROJE – zawsze negatywne ("antypolskie", "antysocjalistyczne")
DEMOKRACJA – słowo nie używane w nowomowie w izolacji. Zawsze: „demokracja
socjalistyczna” albo „demokracja burżuazyjna”
WOLNOŚĆ - samo słowo pojawia się bardzo rzadko; zastępowane przez WYZWOLENIE, bo
trudno byłoby zmienić konotacje tego wyrazu
„Prawdziwa wolność jest wtedy, gdy nie ma zwykłej wolności”.
Sławomir Mrożek „Na pełnym morzu”
• Szyk a wartościowanie
partia i rząd
władza i społeczeństwo
• Rytualność (używanie utartych, niezmiennych formuł)
„przyjacielska wizyta”
„historyczny zjazd”
„kierownicza rola (partii)”
„władza i społeczeństwo”
„władze partyjne i rządowe”
„pokój miłujący naród radziecki”
„ze Związkiem Radzieckim na czele”
• Eufemizmy i hiperbole (łagodzenie i wyolbrzymianie)
Umniejszać własne kłopoty, wyolbrzymiać kłopoty przeciwników
Podkreślać własne sukcesy, minimalizować sukcesy wroga
u nas
u nich
przejściowe trudności
kryzys
zmiana cen, korekta
podwyżka cen, inflacja
• Peryfrazy - eufemizmy (omówienia łagodzące)
„okres błędów i wypaczeń”
„okres kultu jednostki”
„okres miniony”
„bilety towarowe”
• Peryfrazy
„zapluty karzeł reakcji” - określenie Armii Krajowej z lat stalinizmu
„wódz postępowej ludzkości” - Stalin
„chorąży socjalizmu” - jw.
„wypróbowany przyjaciel narodu polskiego” - jw.
• Magiczność (myślenie życzeniowe - mówienie o intencjach jak o faktach)
„Młodzież zawsze z partią”
Zamiast STRAJKI: „przerwy w pracy”, "przestoje”, „zakłócenia normalnego rytmu pracy” - to,
co nie nazwane, nie istnieje
•
Arbitralność (dowolność wyboru wyrażeń i dowolność w nadawaniu im znaczeń)
ODNOWA - używane w 1956 i 1968 roku jako określenie DIAMETRALNIE odmiennych działań
władzy.
KOMUNIZM, SOWIECKI - obarczone negatywnymi skojarzeniami jeszcze z międzywojnia:
KOMUNIZM – nie używano tego słowa
SOWIECKI – przetłumaczono (na RADZIECKI)
„nieodpowiedzialny” - opozycyjny
„bratnia pomoc” - interwencja zbrojna
• Biernik postulatywny (w tytułach i hasłach)
O dalsze umacnianie współpracy między narodami
O pomyślny rozwój szkoły
• DALSZE
Sugestia: jest świetnie, a będzie jeszcze lepiej! Np.
„dalsze doskonalenie”
„dalsza poprawa metod zarządzania”
PRZYMIOTNIKI UWIERZYTELNIAJĄCE (stosowane wtedy, gdy pewne nadużywane
słowa już się wytarły i stały niewiarygodne)
„realne przemiany”
„autentyczna odnowa”
„prawdziwa dbałość o interesy robotnicze”
•
• Nowomowa a „mowa cudza” (czyli o cytowaniu przeciwnika ideologicznego)
„Prezydent Johnson zapowiedział, że spotka się z marionetkowym prezydentem Wietnamu
Płd.”
PRAWA CZŁOWIEKA zmieniono na „prawo człowieka do życia w pokoju”
• Metaforyka militarna (żywa do dzisiaj)
„kampania cukrownicza”
„poprawa na odcinku (budownictwa)”
„front robót”
„walka z analfabetyzmem”
„przyczółek postępu i nowoczesności”
„ofensywa legislacyjna”
„I nowomowie zdarzają się przygody”
(Michał Głowiński)
Michał Głowiński poświęcił kilka tekstów pielgrzymkom papieża Jana Pawła II do Polski z lat
1979 i 1987. Pokazał na konkretnych przykładach różne sposoby manipulowania informacją i
językiem przekazu. Oto kilka z jego spostrzeżeń:
Słowa z rozdzielnika (używane we wszystkich relacjach prasowych i telewizyjnych formuły)
„Władze i społeczeństwo” przyjmują Papieża „z satysfakcją” i „godnie/z godnością”
W nabożeństwach uczestniczą „duchowieństwo” i„wierni”.
„Uroczystości” zamiast „msza, nabożeństwo”.
Papież przyjechał do „ojczyzny – Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”.
Cytowanie wybiórcze
Kurtuazyjne i dyplomatyczne podziękowania Papieża są cytowane tak często, że sprawiają
wrażenie głównego przesłania papieskich pielgrzymek.
Z przemówień papieskich wybierane są fragmenty, w których pojawiają się komunistyczne
słowa-klucze: „praca” i „pokój”
Tworzenie symboliki
Papież przyjeżdża w 35 rocznicę Polski Ludowej.
Papież przyjeżdża wtedy, gdy cały naród przygotowuje się do obchodów 40 rocznicy wybuchu
wojny.
PROPAGANDA NIE ZNA CZASU NEUTRALNEGO!
Nadawanie symbolicznego znaczenia zdarzeniom przypadkowym (rok 1979).
Nadawanie symbolicznego znaczenia zdarzeniom przypadkowym (rok 1987).
Michał Głowiński nazwał wizyty Papieża czasem "rewindykacji językowych" - jego zdaniem
Papież przywracał językowi polskiemu słowa zawłaszczone przez propagandę. Używał słów w
ich pierwotnych, niepropagandowych znaczeniach. Kilka przykładów:
Jedność – w nowomowie (1979 r., przed przyjazdem Papieża i w trakcie wizyty)
Jedność (bez nowomowy) - przemówienie Papieża
W 1987 roku słowem, wokół którego toczyła się polemika, było słowo "solidarność" (związek
zawodowy "Solidarność" był jeszcze zdelegalizowany po stanie wojennym)
Jaruzelski o solidarności:
Papież o solidarności:
W imię przyszłości człowieka i ludzkości trzeba było wypowiedzieć to słowo "solidarność". Dziś
płynie ono szeroką falą poprzez świat, który rozumie, że nie możemy żyć wedle zasady "wszyscy
przeciw wszystkim", ale tylko wedle zasady "wszyscy z wszystkimi", "wszyscy dla wszystkich".
To słowo zostało wypowiedziane tutaj, w nowy sposób i w nowym kontekście. I świat nie może o
tym zapomnieć. To słowo jest Waszą chlubą, ludzie polskiego morza. Ludzie Gdańska i Gdyni,
Trójmiasta, którzy żywo macie w pamięci wydarzenia lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych.
W. Loranc o solidarności (minister do spraw wyznań podsumowuje wizytę Papieża):
Nowomowa a literatura
ulec – sparodiować -wykorzystać
Nowomowa jest językiem prostym i prostackim, ale ekspansywnym. Zawłaszczała również
język literatury. Tekstów literackich pisanych nowomową nie będziemy jednak cytować.
Nowomowę parodiował Sławomir Mrożek, a Stanisław Jerzy Lec formuł nowomowy używał w
swoich aforyzmach w nieoczekiwanych kontekstach, wydobywając z nich drugie dno:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Okno na świat można zasłonić gazetą.
Wszystko należy poświęcić człowiekowi. Tylko nie innych ludzi.
Waga zagadnienia liczy się z nami. Brutto.
Miłość ojczyzny nie zna granic cudzych.
I słowo może być kneblem.
O epoce więcej mówią słowa, których się nie używa, niż te, których się nadużywa.
Spełniają się nasze najśmielsze marzenia, czas już na nieśmiałe.
Wolność powinna mieć s w o j e granice.
Sztuka zaangażowana? Przez kogo?
Najniższy upadek sztuki – na kolana.
W latach siedemdziesiątych powstał nurt tzw. poezji lingwistycznej, wykorzystującej język
nowomowy do konstruowania wypowiedzi obnażających jest sztuczność i pustkę, a często
polemicznych wobec treści przekazywanych nowomową. Wśród poetów lingwistycznych
warto pamiętać nazwiska Stanisława Barańczaka, Juliana Kornhausera, Adama Zagajewskiego.
Stanisław Barańczak: Napiszcie do nas, co o tym sądzicie
Ponieważ zależy nam na
szczerej i spontanicznej
wymianie zdań z naszymi
czytelnikami, pragniemy poddać
publicznej dyskusji
następującą kwestię, która
stanowi drażliwą bolączkę
codziennego życia i domaga się
zdecydowanej odpowiedzi: czy
Ziemia kręci się wokoło
Słońca, czy Słońce wokół
Ziemi, a jeśli tak lub nie, to
dlaczego? Najbardziej
spontaniczne i szczere opinie
zostaną nagrodzone bonami
towarowymi; anonimów nie
Drukujemy.
Napiszcie do nas, co
o tym sądzicie
Nowomowa urzędniczo-kancelaryjna - ciągle żyje (i miewa się nieźle). Objawia się np. w
dziwacznym i skomplikowanym nazywaniu rzeczy prostych. Co to jest?
podgardle dziecięce
upiór dzienny
ulicznica płaska
pomocnicze urządzenie wypornościowe
palcochron stalowy
zapornica łańcuchowa
akwen wodny bez znaczenia strategicznego
krążek lustrometryczny
migawka pozycjowskaźna
wsuwki męskie
ciągutka mleczna
trójkąt męski kąpielowy
przyłączacz obustronnie odłączany
zapieralnik niewyjściowy blokujący