Rozwój badań nad wykonywaniem kar na Uniwersytecie Wrocławskim

adam kwieciński
Katedra Prawa Karnego Wykonawczego, Wydział Prawa, Administracji
i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego
Rozwój badań nad wykonywaniem kar
na Uniwersytecie Wrocławskim
Dzieje empirycznych eksploracji przestrzeni wykonawczej realizowanych przez
wrocławskich karnistów od początku były ściśle powiązane z funkcjonowaniem
tutejszej Katedry Prawa i Polityki Penitencjarnej, przekształconej następnie w Katedrę Prawa Karnego Wykonawczego. Prawie wszyscy badacze tej materii związani
byli bowiem, choćby na pewnym etapie swojej kariery zawodowej, z tą właśnie
jednostką. Z pewnością zinstytucjonalizowanie w 1959 roku formuły organizacyjnej (utworzenie w strukturze Katedry Prawa Karnego UWr. Zakładu Więziennictwa), w ramach której można było prowadzić działalność naukową o takim
profilu, sprzyjało integracji środowiska teoretyków i praktyków zajmujących się
tą tematyką oraz intensyfikacji badań, ograniczonych wtedy jeszcze do kwestii
penitencjarnych. Kiedy dwa lata później powołano do życia samodzielny Zakład
Prawa i Polityki Penitencjarnej (od września 1962 r. funkcjonujący jako Katedra),
którego kierownikiem został Stanisław Walczak — piastujący wówczas funkcję
wiceministra sprawiedliwości odpowiedzialnego między innymi za więziennictwo
— działaniom tym nadany został nowy impuls.
Zakład ten był wówczas jedynym w Polsce ośrodkiem naukowo-badawczym
afiliowanym na uniwersytecie, który w swoich założeniach statutowych miał się
zajmować sprawami więziennictwa1. Nic dziwnego, że decyzję o utworzeniu go
1 Dwa lata wcześniej na Uniwersytecie Łódzkim, w związku z przejściem na emeryturę
Prof. E.S. Rappaporta, zlikwidowany został Zakład Prawa Karnego Wykonawczego i Polityki
Karnej. E.S. Rappaport, już w okresie międzywojennym pełniąc funkcję Sekretarza Generalnego
Komisji Kodyfikacyjnej RP, forsował autorską koncepcję odrębnego Kodeksu karnego wykonawczego. Por. E.S. Rappaport, Nowy system kodyfikacji ustawodawstwa kryminalnego. Kodeks karny
wykonawczy, Warszawa 1930, s. 34.
Z problematyki badań empirycznych
w prawie karnym wykonawczym
© for this edition by CNS
12 / Adam Kwieciński
określano mianem przełomowej2 . Michał Porowski i Maciej Tygielski twierdzą
nawet, że „w ten sposób spełnił się postulat wielu pokoleń penitencjarystów, którzy od połowy XIX wieku usilnie zabiegali o nadanie tej dziedzinie wiedzy rangi
samodzielnej dyscypliny naukowej oraz wprowadzenie jej do grona nauk humanistycznych i programów kształcenia akademickiego”3. Wzmożonemu zainteresowaniu doktryny tą problematyką sprzyjał z pewnością klimat doby „małej stabilizacji” po październiku 1956 roku i będące jej rezultatem przemiany związane
z powrotem więziennictwa do resortu sprawiedliwości.
Jednocześnie trudno nie docenić roli, jaką w tym procesie, nie tylko na gruncie wrocławskim, odegrała osoba kierownika nowego Zakładu Prawa i Polityki
Penitencjarnej UWr. Stanisław Walczak, zarówno z racji autorytetu naukowego,
jak i pełnionych funkcji ministerialnych, doprowadził do zmaterializowania wielu
cennych inicjatyw, które stworzyły warunki do rozwoju badań naukowych w obszarze wykonywania orzeczeń karnych dla naukowców z całego kraju. Być może
jego najważniejszą zasługą na tym polu było wsparcie dla powołanego w 1961
roku przy Centralnym Zarządzie Więziennictwa Ośrodka Badań Penitencjarnych,
w którym zresztą objął funkcję przewodniczącego Rady Programowej4. W założeniach Ośrodek miał stanowić naukowe wsparcie dla szerokiej reformy polityki
karnej i penitencjarnej. Wśród jego zadań programowych znalazły się między innymi postanowienia o opracowaniu naukowych podstaw dla eksperymentalnych
metod readaptacji sprawców przestępstw i sprawowanie naukowego nadzoru nad
przebiegiem tych procesów oraz wsparcie praktyki poprzez inicjowanie i realizację badań, przede wszystkim nad efektywnością różnych form reedukacji stosowanych w zakładach karnych i poprawczych, a także w wyniku szkolenia ich
kadr5. Dorobek zespołu badawczego tej placówki był imponujący, a podejmowane
badania z uwzględnieniem czasu i ich otoczenia politycznego, z całą pewnością
zasługują na miano nowatorskich i unikatowych6.
Ważną zasługą Stanisława Walczaka na polu popularyzacji wyników badań
empirycznych dotyczących postępowania z przestępcami było wsparcie dla idei
2 J. Śliwowski, O miejsce dla penitencjarystyki w hierarchii nauk prawnych, „Gazeta Sądowa
i Penitencjarna” 1969, nr 3.
3 M. Porowski, M. Tygielski, 50-lecie Zakładu Prawa i Polityki Penitencjarnej, [w:] Profesor
Stanisław Walczak promotorem reform polskiego więziennictwa w latach 1957–1969, red. M. Porowski, M. Tygielski, Legnica 2012, s. 7.
4 W Radzie Programowej Ośrodka, poza S. Walczakiem, Uniwersytet Wrocławski reprezentował także W. Świda, a później J. Wąsik i J. Kozarska-Dworska.
5 P. Wierzbicki, 5 lat działalności Ośrodka Badań Przestępczości. Efekty i zamierzenia, „Gazeta
Sądowa i Penitencjarna” 1966, nr 10, s. 7.
6 Szerzej na temat działalności Ośrodka Badań Penitencjarnych (od 1967 r. Ośrodka Badań
Przestępczości): P. Kobes, Ośrodek Badań Penitencjarnych, [w:] Profesor Stanisław Walczak promotorem…, s. 145–156. Także: E. Janiszewska-Talago, Bibliografia prac pracowników Ośrodka Badań
Przestępczości według stanu na 1.1.1971 r., Warszawa 1972; eadem, Działalność wydawnicza Ośrodka
Badań Przestępczości, „Przegląd Penitencjarny” 1970, nr 2.
Z problematyki badań empirycznych
w prawie karnym wykonawczym
© for this edition by CNS
Rozwój badań nad wykonywaniem kar na Uniwersytecie Wrocławskim / 13
powołania czasopisma naukowego, którego profil koncentrowałby się wokół zagadnień penitencjarnych. Powstały w 1963 roku „Przegląd Penitencjarny” (od
1971 r. „Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny”), początkowo traktowany jako
periodyk Ośrodka Badań Penitencjarnych z założeniem publikacji wyników badań
własnych pracowników tej placówki7, szybko stał się szeroką platformą wymiany
poglądów i prezentacji efektów pracy badawczej dla uczonych z całego kraju.
Podobne znaczenie należy przypisać jego działaniom jako ówczesnego wiceministra sprawiedliwości, które pozwoliły najpierw na rejestrację pierwszego uniwersyteckiego koła penitencjarnego (1959 r.), a następnie na rozwój studenckiego
ruchu penitencjarnego na skalę niespotykaną dotąd w Europie8. Dzięki pełnionej
funkcji resortowej Stanisław Walczak podjął decyzję kluczową z punktu widzenia bytu tych kół — umożliwił ich członkom prowadzenie działalności naukowo-badawczej na terenie podległych mu placówek więziennictwa. Zaowocowało to
w kolejnych latach licznymi seminariami, wykładami i obozami penitencjarnymi.
W trakcie tych ostatnich organizowano praktyki w zakładach karnych, a z czasem prowadzono także coraz szersze badania empiryczne w zakresie tematów wyznaczonych programem konkretnego obozu. W ramach działalności badawczej
wrocławskiego koła najczęściej podejmowano wątki dotyczące pomiarów efektywności środków penalnych, problemów powrotności do przestępstwa, kwestii
humanizacji wykonywania kar izolacyjnych oraz środków alternatywnych w stosunku do kary pozbawienia wolności. Nad kołem, należącym od początku do
grona najbardziej aktywnych w Polsce, opiekę naukową sprawowali pracownicy
Katedry Prawa i Polityki Penitencjarnej UWr. (i późniejszej Katedry Prawa Karnego Wykonawczego): Józef Wąsik, Witold Szkotnicki, Józef Niedworok i Leszek
Bogunia. Dziś pieczę nad działalnością studentów pełni Adam Kwieciński.
Liczne obowiązki pozauniwersyteckie Profesora Walczaka spowodowały, że
w czasie jego pracy we Wrocławiu nie był on w stanie prowadzić ożywionej działalności naukowo-badawczej. Ta rozwinęła się znacząco dopiero po jego odejściu
na Uniwersytet Warszawski, szczególnie zaś po zakończeniu aktywności rządowej
(1971 r.). Mimo to z tego okresu pochodzą ważne prace analizujące kluczowe instytucje prawa penitencjarnego, to jest warunkowe zwolnienie z reszty kary pozbawienia wolności, wykonywanie tymczasowego aresztu czy też sytuację prawną
7 J. Górny, Z. Łukaszewicz, P. Wierzbicki, Z historii rozwoju prac naukowo-badawczych w resorcie sprawiedliwości, „Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego” 1978, nr 10, s. 140.
8 Szerzej na ten temat: M. Górecki, Wolontariat osobliwy — przyczynek do historii międzywydziałowych studenckich kół penitencjarnych, [w:] Profesor Stanisław Walczak promotorem…,
s. 156 n.; także: E. Zakrzewska, Studencki ruch penitencjarny, „Gazeta Penitencjarna” 1982, nr 17;
T. Kostewicz, Studencki ruch penitencjarny-szkic do historii [w:] Księga jubileuszowa więziennictwa
polskiego 1918–1988, red. A. Marek, Warszawa 1990; M. Filar, Studencki ruch penitencjarny. Nowe
zadania, „Gazeta Sądowa i Penitencjarna” 1969, nr 12; G. Korwin-Szymanowski, Studenckie koła
penitencjarne, „Forum Penitencjarne” 2015, nr 1.
Z problematyki badań empirycznych
w prawie karnym wykonawczym
© for this edition by CNS
14 / Adam Kwieciński
skazanego w studium wykonawczym9. Niezależnie od tego należy podkreślić, że
zasługi Profesora Walczaka dla organizacji i rozwoju badań naukowych w polskiej
przestrzeni penitencjarnej są nie do przecenienia.
Przejście Stanisława Walczaka na Uniwersytet Warszawski i objęcie tam kierownictwa nad Katedrą bliźniaczą do wrocławskiej zmusiło władze dziekańskie
do poszukiwania jego następcy. Do tego czasu sprawowanie kurateli nad Katedrą Prawa i Polityki Penitencjarnej powierzono Profesorowi Witoldowi Świdzie,
kierownikowi Katedry Prawa Karnego. O tym, że owa opieka nie była jedynie
czysto formalna, a miała swoje głębokie merytoryczne uzasadnienie, świadczył
bogaty dorobek nowego opiekuna w zakresie badań penitencjarnych oraz cenne
doświadczenie dydaktyczne w tej dziedzinie. Prawdą jest, że to właśnie W. Świda
zapoczątkował we wrocławskiej Alma Mater działalność naukowo-dydaktyczną
dotyczącą problematyki więziennej i utworzył tu Zakład Więziennictwa (afiliowany przy Katedrze Prawa Karnego). W drugiej połowie lat 50. XX wieku Profesor
Świda prowadził monograficzny wykład z zakresu nauk o więziennictwie10, publikował też prace w obszarze penitencjarystyki11.
Dziś trudno sobie wyobrazić, żeby na wąskiej liście dzieł polskich penitencjarystów o przełomowym znaczeniu dla rozwoju tej dyscypliny naukowej zabrakło
Młodocianych przestępców w więzieniu12 Hanny i Witolda Świdów. W książce tej
zawarto relację z przebiegu słynnego eksperymentu w Szczypiornie, prowadzonego w latach 1958–1959 przez interdyscyplinarny zespół badawczy z udziałem
pracowników Katedry Pedagogiki Ogólnej Uniwersytetu Warszawskiego i wrocławskiej Katedry Prawa Karnego pod kierownictwem Profesora Świdy. Bogatego
materiału badawczego do jej powstania dostarczyły między innymi: analiza akt
skazanych odbywających karę w Szczypiornie, wywiady prowadzone z pracownikami Zakładu, nauczycielami z przywięziennej szkoły i wreszcie z samymi skazanymi. Jako metodę badawczą wykorzystano także obserwację uczestniczącą oraz
zapoznawanie się z materiałem kronikarskim przygotowywanym przez administrację penitencjarną. Analizie poddano treść korespondencji osadzonych i ich
pamiętniki. Poczynione ustalenia skonfrontowano z wynikami badań przeprowa9 S. Walczak, Sytuacja prawna skazanego w studium wykonania kary, Warszawa 1960; idem,
O właściwy udział więziennictwa w realizacji idei wychowawczych warunkowego zwolnienia, „Przegląd Więziennictwa” 1960, nr 1; idem, Odwołanie warunkowego zwolnienia, „Nowe Prawo” 1963,
nr 1; idem, Problemy penitencjarne aresztu tymczasowego, „Przegląd Penitencjarny” 1963, nr 2.
10 W tym miejscu wypada zaakcentować, że W. Świda miał bogate doświadczenie dydaktyczne na tym polu, prowadził bowiem autorskie wykłady z nauki o więziennictwie jeszcze w latach 30.
XX w., będąc pracownikiem Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie.
11 W. Świda, Jeszcze o projekcie ustawy o więziennictwie, „Przegląd Więziennictwa” 1957,
nr 3; H. Świda, W. Świda, Młodociani w więzieniu. Postulaty wychowawcze, „Przegląd Kulturalny”
1959, nr 22; eidem, Czekamy na rzeczową krytykę eksperymentu w Szczypiornie, „Prawo i Życie”
1963, nr 1.
12 H. Świda, W. Świda, Młodociani przestępcy w więzieniu, Warszawa 1961.
Z problematyki badań empirycznych
w prawie karnym wykonawczym
© for this edition by CNS
Rozwój badań nad wykonywaniem kar na Uniwersytecie Wrocławskim / 15
dzonych w innych zakładach karnych13. Wszystko to pozwoliło na sformułowanie nowoczesnej koncepcji resocjalizacji skazanych młodocianych w warunkach
zakładu karnego zamkniętego.
Słusznie twierdzi Profesor Tomasz Kaczmarek, także uczestnik owego słynnego eksperymentu, że „zawarte w tej koncepcji przesłanie moralnego przeobrażania
osobowości młodocianych przestępców na trwale zostało zapisane w dorobku polskiej penitencjarystyki i dziś, po latach, stanowi nadal jedną z idei pilnie inspirujących potrzebę przebudowy polskiego więziennictwa”14.
W 1968 roku obowiązki kierownika Katedry Prawa i Polityki Penitencjarnej
powierzono J. Wąsikowi. Ponad czterdzieści lat jego czynnej pracy naukowo-badawczej we wrocławskiej Katedrze zaowocowało licznymi projektami badawczymi
i bogatą spuścizną piśmienniczą w liczbie ponad 120 pozycji literatury, także w języku niemieckim. W tym czasie aktywność naukowa i badawcza Profesora Wąsika
koncentrowała się wokół kilku wątków.
Najwcześniejszy z nich dotyczył problematyki warunkowego zwolnienia15,
a rozpoczął się od eksperymentu przeprowadzonego przez J. Wąsika w Centralnym Więzieniu we Wrocławiu (1957 r.). To istotna uwaga, gdyż od tej pory empiryczna weryfikacja funkcjonowania prawa stanie się w pewnym sensie elementem
charakterystycznym dla twórczości Profesora. Instytucja warunkowego zwolnienia była przez niego badana przede wszystkim pod kątem wpływu na zmniejszenie
przestępczości. Interesowały go także praktyczne aspekty jej stosowania wobec
różnych grup skazanych (recydywistów, pierwszy raz karanych). Na tym tle formułuje istotne postulaty zmian w prawie.
Kolejnym zagadnieniem, któremu poświęcił swoje dwie fundamentalne monografie, jest kara pozbawienia wolności, a w zasadzie problematyka kar skrajnie
długich i tych najkrótszych. W pierwszej kolejności powstaje książka Kara dożywotniego więzienia w Polsce16. W jej treści poza studiami historycznymi, prawnoporównawczymi i analizą obowiązującego prawa zawarto wyniki badań statystycznych nad tą karą za lata 1945–1949 i szczegółowe omówienie 116 przypadków
jej wykonania w tym okresie w województwie wrocławskim. Na tej podstawie
13 Ibidem, s. 7–8.
T. Kaczmarek, Witold Świda (1899–1989), [w:] Pamięci zmarłych Profesorów i Docentów Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego 1945–2010, red. L. Lehmann,
M. Maciejewski, Wrocław 2010, s. 308.
15 Por. m.in. J. Wąsik, Z problematyki warunkowego zwolnienia, „Nowe Prawo” 1958, nr 7–8;
idem, Przedterminowe zwolnienie wielokrotnych recydywistów, „Nowe Prawo” 1973, nr 12; idem,
O konieczności dalszego doskonalenia instytucji warunkowego zwolnienia, „Wojskowy Przegląd
Prawniczy” 1981, nr 1; idem, Warunkowe zwolnienie w 70-leciu Polski, [w:] Problemy ewolucji prawa karnego, red. T. Bojarski, Lublin 1990; idem, Warunkowe przedterminowe zwolnienie z reszty
kary pozbawienia wolności w uchwalonym nowym kodeksie karnym z 1997 r., „Nowa Kodyfikacja
Prawa Karnego” 1997, nr 1.
16 J. Wąsik, Kara dożywotniego więzienia w Polsce, Warszawa 1963.
14 Z problematyki badań empirycznych
w prawie karnym wykonawczym
© for this edition by CNS
16 / Adam Kwieciński
J. Wąsik udowodnił tezę o fikcji tej kary (średni czas jej trwania wynosił nieco
ponad 7 lat) i wysunął kontrowersyjny wówczas wniosek o jej niskiej skuteczności
(w przypadku jej zamiany na karę terminową powrotność do przestępstwa skazanych okazywała się znikoma). Osiemaście lat później ukazała się praca o karze
krótkoterminowego pozbawienia wolności17. Chęć empirycznego sprawdzenia
przydatności tego rodzaju kar w zwalczaniu przestępczości wymagała zorganizowania badań na szeroką skalę. Materiał badawczy był imponujący, obejmował
bowiem 7738 pierwszy raz skazanych. Także tutaj wyniki były zaskakujące, gdyż
wykazały, że te kary osiągają najmniejszy powrót do przestępstwa, nawet w zastawieniu z warunkowym zawieszeniem. Z badań wynikało także, ze im dłużej
skazani odbywali karę, tym bardziej spadała jej skuteczność (częściej powracali
do przestępstwa).
Trzeci nurt twórczości Profesora Wąsika dotyczył recydywy. Poza oceną ogólną modelu zwalczania recydywy w Polsce J. Wąsik koncentrował się na instytucji nadzoru ochronnego, ośrodka przystosowania społecznego, warunkowego
zwolnienia i specyfice kary pozbawienia wolności wykonywanej wobec skazanych
uprzednio karanych18.
Jego bliscy współpracownicy wiedzieli także o tym, że najwięcej satysfakcji
sprawiały mu, najbardziej zresztą czasochłonne, badania nad efektywnością środków zwalczania przestępczości. Józef Wąsik podjął je w ograniczonym zakresie
już przy okazji studiów nad karą dożywotniego pozbawienia wolności, a rozwinął
w trakcie badań nad czasem powrotu do przestępstwa po wyroku skazującym19.
Wtedy poddał analizie czas powrotu do przestępstwa osób pierwszy raz karanych
po wykonaniu kary pozbawienia wolności w całości, po zastosowaniu warunkowego zwolnienia i po warunkowym zawieszeniu wykonania tej kary. Ustalił,
że powrót do przestępstwa następuje w różnym czasie i zależy od orzeczonego
rodzaju środka penalnego. W kolejnych latach ukazują się wyniki jego badań
nad powrotnością do przestępstwa po warunkowym zawieszeniu wykonania
kary pozbawienia wolności, warunkowym zwolnieniu, karze grzywny i nadzorze ochronnym, a także po umieszczeniu w zakładzie poprawczym i wychowaw-
17 J. Wąsik, Kara krótkoterminowego pozbawienia wolności w Polsce, Wrocław 1981.
J. Wąsik, Nadzór ochronny i ośrodek przystosowania społecznego w świetle praktyki sądów
dolnośląskich, [w:] I Materiały Wrocławskiego Sympozjum Kryminologicznego, red. W. Gutekunst,
Wrocław 1973; idem, Wybrane zagadnienia wykonania kary pozbawienia wolności wobec recydywistów w świetle badań, [w:] Materiały V Wrocławskiego Sympozjum Kryminologicznego, red. W. Gutekunst, Wrocław 1980; idem, Z prokuratorskiej praktyki w zakresie „szczególnych okoliczności”
warunkowego zwolnienia wielokrotnych recydywistów, „Studia Kryminalistyczne i Penitencjarne”
1976 nr 4; idem, Współczesne poglądy teorii dotyczące recydywistów i środków karnych wobec nich
stosowanych, [w:] Problemy recydywy w teorii i praktyce, red. L. Bogunia, Wrocław 1990.
19 J. Wąsik, Czas powrotu do przestępstwa po wyroku skazującym, „Nowe Prawo” 1969, nr 7–8.
18 Z problematyki badań empirycznych
w prawie karnym wykonawczym
© for this edition by CNS
Rozwój badań nad wykonywaniem kar na Uniwersytecie Wrocławskim / 17
czym i z uwzględnieniem rodzajów popełnionych przez skazanych przestępstw20.
W podsumowaniu cyklu tych prac21 Profesor Wąsik podejmuje próbę dokonania,
prawdopodobnie pierwszej w powojennej historii polskiej nauki, kompleksowej
oceny przydatności środków penalnych pod kątem zwalczania przestępczości22.
Niemal w tym samym czasie co J. Wąsik pracę w Katedrze Prawa i Polityki
Penitencjarnej podejmuje W. Szkotnicki (1963 r.). Pomimo że po kilkunastu latach
przechodzi on do Katedry Prawa Karnego Materialnego (1976 r.), kontynuuje swoje pierwotne zainteresowania naukowe związane z problematyką penitencjarną.
Wokół tych kwestii powstała pierwsza jego monografia dotycząca zagadnień
samorządności skazanych odbywających karę pozbawienia wolności23. W obszernych badaniach, jakie W. Szkotnicki przeprowadził na potrzeby tej pracy, zastosowano kilka technik badawczych. Materiał empiryczny uzyskał przede wszystkim dzięki obserwacji uczestniczącej w trakcie pracy w charakterze wychowawcy
w Zakładzie Specjalnym w Oleśnicy (zbadał 120 skazanych pierwszy raz karanych)
i badaniom ankietowym wśród skazanych (trzystu skazanych dorosłych i młodocianych) z różnych typów zakładów karnych. Jego weryfikacja i pogłębiona analiza
były możliwe dzięki licznym dyskusjom z pracownikami więziennictwa, informacjom z kwestionariuszy ankietowych skierowanych do naczelników i kierowników
działów penitencjarnych, jakie odesłano z pięćdziesięciu jednostek penitencjarnych, oraz wywiadom indywidualnym i grupowym ze skazanymi z jednostek
objętych uprzednio badaniami ankietowymi. Rezultaty tak szerokich badań były
satysfakcjonujące i dały asumpt do wielu ważnych wniosków w zakresie reformy
samorządności więźniów.
W dalszej pracy Profesor Szkotnicki umiejętnie łączy swoje pasje penitencjarne z zadaniami wynikającymi z jego pracy w Katedrze Prawa Karnego Materialnego. Ich rezultatem są liczne publikacje podejmujące problematykę prawnokarnego modelu zapobiegania przestępczości powrotnej24, uwieńczone wydaniem
20 J. Wąsik, Powrotność do działalności przestępczej po orzeczeniu kar pozbawienia wolności
z warunkowym zawieszeniem ich wykonania, „Przegląd Penitencjarny” 1970, nr 1; idem, Kilka
kwestii efektywności środków karnych nie połączonych z pozbawieniem wolności, [w:] Społeczne
przeciwdziałanie przestępczości. V Kongres Państw Socjalistycznych, red. B. Hołyst, Warszawa 1980;
idem, Próba spojrzenia na efektywność zakładów poprawczych i wychowawczych, „Gazeta Sądowa
i Penitencjarna” 1972, nr 4; idem, Powrotność do przestępstwa osób warunkowo zwolnionych, „Nowe
Prawo” 1972, nr 6; idem, Wykonanie i skuteczność kar pozbawienia wolności orzeczonych za przestępstwa drogowe, [w:] Materiały IV Wrocławskiego Sympozjum Kryminologicznego, red. W. Gutekunst, Wrocław 1978.
21 Por. J. Wąsik, Zur Effektivitat der von polnischen Gerichten verhangten Strafen, gemesen an
der Ruchfallligkeit, [w:] Strafvollzug und Offentlichkeit, Freiburg 1980.
22 K. Maksymowicz, Profesor Józef Jakub Wąsik, [w:] Księga Pamiątkowa ku czci Profesora
J.J. Wąsika, red. L. Bogunia, Wrocław 1999, s. 11.
23 W. Szkotnicki, Samorząd skazanych, Warszawa 1975.
24 W. Szkotnicki, Problem pracy osób umieszczonych w OPS, „Zeszyty Naukowe ASW” 1984,
nr 34; idem, W sprawie modyfikacji ośrodka przystosowania społecznego i innych środków zwalcza-
Z problematyki badań empirycznych
w prawie karnym wykonawczym
© for this edition by CNS
18 / Adam Kwieciński
w 1988 roku książki pt. Ośrodek przystosowania społecznego25. Warto wspomnieć,
że zagadnienie to w owym czasie było żywym obiektem zainteresowania wielu
znamienitych przedstawicieli doktryny prawa karnego wykonawczego26. Witold
Szkotnicki założył, że w swojej pracy dostarczy sprawdzonych empirycznie argumentów pozwalających na rzetelną ocenę celowości utrzymywania i reformowania
tej instytucji postępowania z recydywistami. Z tego powodu zaprojektował i przeprowadził badania w płaszczyźnie orzekania, wykonywania i częściowo także
skuteczności OPS, oparte na zróżnicowanych metodach badawczych. Zastosował
między innymi metodę pozyskiwania danych z akt osobowych skazanych (objęto nią 318 recydywistów), analizę ich powrotności do przestępstwa (informacje
o 116 skazanych z Centralnego Rejestru Skazanych) oraz ankietę skierowaną do
trzech różnych grup respondentów (76 sędziów penitencjarnych, 250 recydywistów
i 41 członków personelu wychowawczego ośrodków). Podobnie jak poprzednio
uzyskane wiadomości zostały sprawdzone w trakcie wywiadów indywidualnych
z sędziami penitencjarnymi (dwanaście osób) i skazanymi recydywistami (trzydzieści osób).
Zmiany struktury organizacyjnej wrocławskiego Wydziału Prawa spowodowały, że w latach 1976–1980 w ramach Instytutu Kryminologicznego funkcjonował wspólny Zakład Prawa Procesowego i Karnego Wykonawczego. Połączenie
to zaowocowało wzmożonym zainteresowaniem zagadnieniami procesowymi
postępowania wykonawczego u procesualistów. Znalazło to szczególny wyraz
w twórczości Profesor Zofii Świdy, która nawet po wydzieleniu się odrębnych Katedr kontynuowała badania w tym obszarze, gromadząc w swoim dorobku wiele
oryginalnych prac27, w tym współautorstwo pierwszego komentarza do nowego
Kodeksu karnego wykonawczego28.
nia recydywy, „Nowe Prawo” 1983, nr 11–12; Propozycje zmian modelu OPS, „Problemy Praworządności” 1984, nr 8–9.
25 W. Szkotnicki, Ośrodek przystosowania społecznego w teorii i praktyce, Wrocław 1988.
26 S. Lelental, Umieszczenie w ośrodku przystosowania społecznego w świetle wyników badań,
Łódź 1990; J. Wąsik, Nadzór ochronny…; S. Walczak, Ośrodki przystosowania społecznego w systemie
postępowania z recydywistami, „Studia Kryminologiczne” 1986, t. 17; S. Pawela, Ośrodek przystosowania społecznego formą resocjalizacji skazanych, „Nowe Prawo” 1970, nr 2.
27 Por. m.in. Z. Świda, Charakter i stosowanie instytucji warunkowego przedterminowego
zwolnienia z reszty kary pozbawienia wolności, [w:] Nauki penalne wobec problemów współczesnej
przestępczości. Księga z okazji 70 urodzin Prof. A. Gaberle, red. K. Krajewski, Warszawa 2007; idem,
Uwagi o rozwiązaniach projektów kkw z 2000 i 2001 roku dotyczących orzecznictwa sądu w postępowaniu wykonawczym, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2001, nr 32–33; idem, System skarg
i odwołań według kkw z 1997 r., [w:] Środki zaskarżenia w procesie karnym. Księga Pamiątkowa Prof.
Z. Dody, red. A. Gaberle, S. Waltoś, Warszawa 2000; idem, Uwagi o projekcie KKW, „Przegląd Prawa
i Administracji” 1995, t. 31; idem, Charakter prawny decyzji o klasyfikacji skazanego, „Prawo” 1990,
t. CLXXIII (Acta Universitatis Wratislaviensis, No 1051).
28 T. Szymanowski, Z. Świda, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz. Ustawy dodatkowe, akty
wy­konawcze, Warszawa 1998.
Z problematyki badań empirycznych
w prawie karnym wykonawczym
© for this edition by CNS
Rozwój badań nad wykonywaniem kar na Uniwersytecie Wrocławskim / 19
W tym kontekście warto przypomnieć, że pierwsze monograficzne opracowanie Z. Świdy także dotyczyło zagadnień penitencjarnych. W swojej książce o sądownictwie penitencjarnym autorka uzasadniała wybór tematu pracy tym, że jest
to „swoista instytucja wymiaru sprawiedliwości”, który „nie kończy się z chwilą
wydania wyroku, lecz obejmuje również stadium wykonawcze procesu”29. Podejmując się, jako pierwsza, analizy procesowych problemów, jakie implikuje orzecznictwo tych sądów, przeprowadziła badania ankietowe wśród niemal wszystkich
sędziów penitencjarnych w Polsce (odpowiedziało na nie 28 spośród 30 sędziów)
za pomocą specjalnie skonstruowanego w tym celu kwestionariusza.
Pewną uwagę do spraw procesowych postępowania wykonawczego przykładał także doc. Andrzej Kordik 30. Wątki te były widoczne między innymi w jego
rozprawie habilitacyjnej dotyczącej warunkowego zawieszenia wykonania kary31,
która zresztą stanowiła część szerszego projektu badawczego „Probacja w systemie prawa karnego wykonawczego” realizowanego przez Katedrę Prawa Karnego
Wykonawczego. W ramach swojej pracy A. Kordik badaniami objął 486 sprawców
trzech różnych przestępstw, analizując nie tylko ich akta sądowe, karty Centralnego Rejestru Skazanych, ale też udostępnione ankiety i opracowania statystyczne. Za zasadniczy cel tych działań uznał potrzebę określenia efektywności warunkowego zawieszenia wykonania kary, mierzoną powrotnością skazanych do
przestępstwa w okresie pięcioletniej katamnezy. Dodatkowym celem była próba
ustalenia, czy sądy prawidłowo oceniają istnienie dodatniej prognozy u sprawcy.
Od połowy lat 70. ubiegłego wieku w Katedrze Prawa i Polityki Penitencjarnej UWr. realizowany był projekt badań nad kobietami odbywającymi karę pozbawienia wolności wraz ze swoim potomstwem, którego wykonanie powierzono
Józefowi Niedworokowi. W 1988 roku opublikował on jego najważniejsze rezultaty
w książce Matki więźniarki i ich dzieci w zakładach penitencjarnych. Zagadnienia
podstawowe32. Autor w celu weryfikacji ustaleń teoretycznych posłużył się analizą
wszelkich dokumentów udostępnionych przez administrację zakładów karnych
w Grudziądzu i Krzywańcu, metodą wywiadu opartego na kwestionariuszu (skierowanego do 59 skazanych ciężarnych i karmiących), techniką ankiety audytoryjnej (ankietę wypełniło 150 skazanych-matek) uzupełnioną obserwacją uczestni29 Z. Świda-Łagiewska, Sądownictwo penitencjarne jako instytucja procesowa, Warszawa 1974, s. 5.
A. Kordik, Zażalenie według Kodeksu karnego wykonawczego, „Nowe Prawo” 1972, nr 1;
idem, Dewolutywność zażaleń według KKW, [w:] Dwadzieścia lat Kodeksu karnego wykonawczego, red. S. Lelental, Łódź 1990; idem, Uchylenie lub zmiana postanowienia w postępowaniu wykonawczym, „Nowe Prawo” 1972, nr 6; idem, Postępowanie wykonawcze, [w:] Polski proces karny,
red. M. Lipczyńska, wyd. 3, Warszawa 1986.
31 A. Kordik, Warunkowe zawieszenie wykonania kary w systemie środków probacyjnych i jego
efektywność, Wrocław 1998.
32 J. Niedworok, Matki więźniarki i ich dzieci w zakładach penitencjarnych. Zagadnienia podstawowe, Wrocław 1988. Książka ta stanowiła skróconą wersją rozprawy doktorskiej pt. Ochrona
macierzyństwa w polskim prawie penitencjarnym, obronionej przez J. Niedworoka w 1981 r.
30 Z problematyki badań empirycznych
w prawie karnym wykonawczym
© for this edition by CNS
20 / Adam Kwieciński
czącą i rezultatami bezpośrednich rozmów z pracownikami badanych jednostek.
Józef Niedworok dzięki przeprowadzonym badaniom chciał uzyskać wiedzę diagnostyczną na temat populacji matek-więźniarek, wpływie odbywanej kary na ich
sytuację rodzinną i realizację zadań macierzyńskich, warunkach pobytu w tych
jednostkach — co miało stanowić asumpt do określenia kierunku zmian zarówno
w prawie, jak i praktyce penitencjarnej33.
Także na lata 70. ubiegłego wieku przypada aktywność na polu badań penitencjarnych doc. dr hab. Jadwigi Kozarskiej-Dworskiej, z zawodu lekarza psychiatry. W czasie, kiedy objęła kierownictwo Pracowni Kryminologicznej w Uniwersytecie Wrocławskim, miała rozległe doświadczenie zawodowe i badawcze w zakresie
problematyki postępowania ze skazanymi niepełnosprawnymi psychicznie zdobyte w Zakładzie Specjalnym w Oleśnicy34. Praca w tej pokazowej, w skali nie
tylko ówczesnego polskiego więziennictwa, placówce zdeterminowała kierunek
jej zainteresowań naukowych. W książce stanowiącej podsumowanie jej działalności badawczej na tym polu J. Kozarska-Dworska zawarła diagnostyczne opracowanie 287-osobowej grupy skazanych-psychopatów, w tym ich przestępczości,
a wobec 188 z nich przedstawiła wyniki zastosowanego tam odrębnego systemu
oddziaływań leczniczo-wychowawczych, mierząc je zmianą zachowania się skazanych w trakcie pobytu w zakładzie karnym oraz ich późniejszą powrotnością do
przestępstwa. Pozwoliło to autorce ostatecznie na konfrontację własnej koncepcji
psychopatii i jej społecznych skutków z ustaleniami z badań empirycznych oraz
sformułowanie postulatów co do efektywnych sposobów zapobiegania przestępczości osób dotkniętych psychopatią35.
W roku 1983 J. Wąsik (kierujący Zakładem Prawa i Polityki Penitencjarnej)
i L. Bogunia (zajmujący się wówczas kryminologią) zwrócili się do władz wydziałowych z wnioskiem o usamodzielnienie organizacyjne obu dyscyplin funkcjonujących dotychczas w ramach Instytutu Kryminologicznego i wyodrębnienie zeń
samodzielnej Katedry Kryminologii i Prawa Karnego Wykonawczego (po uprzednim włączeniu w strukturę nowej Katedry Pracowni Kryminologicznej w związku
z wyjazdem za granicę doc. J. Kozarskiej-Dworskiej). Ostatecznie, w 1984 roku
zdecydowano o powierzeniu J. Wąsikowi kierownictwa jedynie nad nową Katedrą
Prawa Karnego Wykonawczego.
33 Ibidem, s. 4.
Powstały w 1965 r. w Oleśnicy Zakład Specjalny pełnił funkcję specjalistycznego oddziału
obserwacyjno-rozdzielczego, w którym opracowywano diagnozę osobowości skazanych i zalecenia
co do dalszego toku ich terapii i resocjalizacji. Nowoczesne wyposażenie tej placówki, fachowy
personel lekarski, opieka naukowa ze strony Akademii Medycznej w Krakowie i Ośrodka Badań
Przestępczości, rozległe kontakty naukowe z podobnymi placówkami z kraju i zagranicy, liczne
konferencje, szkolenia i działalność naukowo-dydaktyczna jego kadry uczyniły zeń wiodącą jednostkę dla skazanych niepełnosprawnych psychicznie w latach 60. i 70. XX w. Por. T. Kolarczyk,
Z działalności Zakładu Karnego w Oleśnicy, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 1992, nr 2–3.
35 J. Kozarska-Dworska, Psychopatia jako problem kryminologiczny, Warszawa 1977, s. 7.
34 Z problematyki badań empirycznych
w prawie karnym wykonawczym
© for this edition by CNS
Rozwój badań nad wykonywaniem kar na Uniwersytecie Wrocławskim / 21
W 1991 roku, po przejściu J. Wąsika na emeryturę, nowym kierownikiem
tej Katedry został Profesor L. Bogunia. W tym czasie, w związku z toczącymi się
pracami nad nową kodyfikacją karną, nastąpiła intensyfikacja badań nad problemami reformującego się prawa karnego wykonawczego. Z inicjatywy L. Boguni
w Katedrze Prawa Karnego Wykonawczego realizowano duże projekty badawcze
uwzględniające ten stan. Przewodniczył on między innymi pracom zespołu badawczego w zakresie problematyki zwalczania recydywy podstawowej i wielokrotnej, w skład którego wchodzili także pracownicy Zakładu Kryminologii UWr.
i Instytutu Maksa Plancka we Freiburgu. Wyniki tych badań zostały opublikowane w 1990 roku w książce Problemy recydywy w teorii i praktyce36. Sam Profesor
Bogunia zamieścił tam opracowanie o warunkowym zwolnieniu recydywistów
oparte na rezultatach badań akt sądowych 503 recydywistów, wobec których zastosowano ten środek probacyjny, oraz o dane o ich ewentualnym skazaniu w ciągu
5 lat od zwolnienia z zakładów karnych, zaczerpnięte z Centralnego Rejestru Skazanych. W ten sposób przedstawił pełny obraz ówczesnej praktyki stosowania tej
instytucji oraz jej efektywności, mierzonej powrotnością do przestępstwa. Dzięki
temu sformułował wiele cennych postulatów co do przyszłego jej kształtu w nowych ustawach karnych.
Kolejnym znaczącym przedsięwzięciem badawczym, nad którym pieczę objął
L. Bogunia, był projekt pn. „Probacja w systemie prawa karnego wykonawczego”, sfinalizowany opublikowaniem w 1998 roku książki pod tym samym tytułem
(członkami zespołu badawczego byli: J. Giezek, S. Lelental, J. Wąsik oraz A. Kordik)37. Badania prowadzone były także w płaszczyźnie empirycznej, która wiązała
się z praktyką wykonania i efektywnością środków probacyjnych. Wyniki prac
badawczych w tej przestrzeni uzyskano z analizy akt prokuratorskich (z dziesięciu
prokuratur rejonowych), sądowych (z dziesięciu sądów rejonowych) oraz teczek
skazanych znajdujących się w pięciu dolnośląskich zakładach karnych. Ustalenia katamnestyczne oparto na informacjach z Centralnego Rejestru Skazanych.
Akta (teczki) dotyczyły łącznie 1349 osób, wobec których orzeczono warunkowe
umorzenie, zastosowano warunkowe zawieszenie wykonania kary lub które zostały warunkowo zwolnione z reszty kary pozbawienia wolności. Profesor Bogunia
w ramach tego zadania opracował problematykę warunkowego umorzenia postępowania karnego. Na tym tle sformułował wnioski co do pożądanego kształtu
tego środka, między innymi co do treści zobowiązań nakładanych na sprawców
oraz kontroli ich wykonania w okresie próby, część z nich została zrealizowana
w nowych kodeksach karnych. Zagadnieniom środków probacyjnych i związanym z nimi kwestiom zadań i pozycji ustrojowej służby kuratorskiej L. Bogunia
36 37 Problemy recydywy…
Probacja w systemie prawa karnego wykonawczego, red. L. Bogunia, Wrocław 1998.
Z problematyki badań empirycznych
w prawie karnym wykonawczym
© for this edition by CNS
22 / Adam Kwieciński
poświęcił jeszcze kilka odrębnych opracowań38. Równolegle prowadził on szeroką
eksplorację problematyki wykonywania kar i środków o charakterze izolacyjnym.
Z tą ostatnią aktywnością związane są jego ważne publikacje o wykonywaniu tymczasowego aresztowania, projektowanych zmianach w zakresie środków zabezpieczających czy też dotyczące statusu prawnego osoby pozbawionej wolności39.
Niezwykle ważnym wątkiem w działalności naukowej Profesora Boguni były
zagadnienia dotyczące przestępczości nieletnich i propozycji odmiennego ich traktowania. W tym nurcie trzeba wskazać przede wszystkim na książkę poświęconą
warunkowemu zawieszeniu umieszczenia w zakładzie poprawczym40. W pracy
tej Profesor zbadał praktykę sądów w zakresie stosowania tego środka, poddał
analizie jego przesłanki, regulacje dotyczące okresu próby oraz odwołania go. Postanowił też ustalić jego efektywność, mierząc ją niepomyślnym okresem próby
oraz powrotnością do czynu karalnego w okresie pięcioletniej katamnezy. W tym
zakresie oparł się na informacjach ze 121 teczek nieletnich wybranych z sądów
województwa wrocławskiego oraz danych uzyskanych z Centralnego Rejestru
Skazanych.
Dużą część dorobku Profesora Boguni stanowią publikacje zamieszczone
w „Nowej Kodyfikacji Prawa Karnego”. Leszek Bogunia, tworząc to czasopismo
od podstaw w 1997 roku i pełniąc funkcję redaktora naukowego przez kolejnych
15 lat, udostępnił przedstawicielom nauk penalnych, nie tylko z ośrodka wrocławskiego, dogodną platformę wymiany myśli, także z obszaru realizowanych przez
nich badań empirycznych. Do dnia dzisiejszego problematyce karnowykonawczej
poświęcona jest odrębna sekcja każdego numeru. Czasopismo jest w dalszym ciągu redagowane przez pracowników Katedry Prawa Karnego Wykonawczego (Prof.
Tomasz Kalisz pełni funkcję redaktora naczelnego, a dr Adam Kwieciński sekretarza redakcji) i ukazuje się z częstotliwością kwartalnika.
W działalności badawczej wrocławskich karnistów nie pominięto także wątków dotyczących kary ograniczenia wolności. Mimo że z tą sankcją od momentu
jej wprowadzenia wiąże się duże nadzieje, to przez długi czas nie dysponowaliśmy
38 L. Bogunia, Kurator jako organ prawa karnego wykonawczego, „Nowa Kodyfikacja Prawa
Karnego” 1998, t. 3; idem, Dozór jako istotny element probacji, „Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego”
1999, t. 4; idem, Obowiązki nakładane na sprawcę istotnym elementem probacji, „Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego” 2001, t. 7; idem (współaut. W. Rodakiewicz), Niektóre zagadnienia związane
z wykonywaniem warunkowego umorzenia postępowania karnego, [w:] Zapobieganie i zwalczanie
przestępczości w Polsce przy użyciu probacyjnych środków karania, oprac. M. Lipińska, R. Stawicki,
Warszawa 2004; idem, Warunkowe przedterminowe zwolnienie istotnym czynnikiem polityki karnej,
„Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego” 2008, t. 22.
39 L. Bogunia, Projektowane zmiany w wykonywaniu leczniczych środków zabezpieczających,
„Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego” 2003, t. 13; idem, Kluczowe zagadnienia wykonywania tymczasowego aresztowania, „Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego” 2001, t. 8; idem, Status prawny skazanego na karę pozbawienia wolności w projekcie kodeksu karnego wykonawczego, [w:] Współczesne
problemy nauk penalnych, red. M. Bojarski, Wrocław 1994.
40 L. Bogunia, Warunkowe zawieszenie umieszczenia w zakładzie poprawczym, Wrocław 1995.
Z problematyki badań empirycznych
w prawie karnym wykonawczym
© for this edition by CNS
Rozwój badań nad wykonywaniem kar na Uniwersytecie Wrocławskim / 23
miarodajnymi wynikami badań co do jej rzeczywistej skuteczności. Zaistniałą
lukę wypełnił Krzysztof Maksymowicz (wówczas adiunkt w Katedrze Prawa Karnego Wykonawczego), prowadząc badania w tym zakresie i publikując ich wyniki
u progu uchwalenia nowych kodyfikacji karnych41. Objął nimi trzystu skazanych
przez wrocławskie sądy rejonowe na tego rodzaju karę za przestępstwa kradzieży i zagarnięcia mienia. Przyjął jednocześnie, nie bez zastrzeżeń, jako kryterium
skuteczności kary stwierdzenie ponownej karalności za przestępstwo umyślne
w okresie pięcioletniej katamnezy. Badania K. Maksymowicza, dotychczas niepowtórzone, dostarczyły bogatej wiedzy o zależnościach między powrotnością do
przestępstwa po odbyciu kary ograniczenia wolności a czynnikami leżącymi po
stronie skazanego i tych, które dotyczą wykonywanej wobec niego kary. Na dalszym etapie swojej działalności naukowej K. Maksymowicz zgłębiał problematykę
wykonywania samoistnych środków karnych, co znalazło wyraz w jego licznych
publikacjach na ten temat42.
W 2005 roku ukazała się książka Warunkowe zwolnienie młodocianych z reszty kary pozbawienia wolności, stanowiąca rozszerzoną wersję rozprawy doktorskiej Waldemara Rodakiewicza, przygotowanej także w Katedrze kierowanej przez
L. Bogunię43. Waga podjętej na jej łamach problematyki skłoniła autora do weryfikacji pewnych tez w sposób empiryczny. Wnikliwej analizie poddał przebieg
okresu próby, a także powrotność do przestępstwa wśród tej szczególnej grupy
skazanych. Badania przeprowadzono na czterystu aktach penitencjarnych z czterech zakładów karnych dla młodocianych Dolnego Śląska i Opolszczyzny. Oparto
je na specjalnie skonstruowanym do tego celu kwestionariuszu ankietowym. Efektywność przedmiotowej instytucji zmierzono tradycyjnie powrotem do przestępstwa w okresie pięcioletniej katamnezy. Potwierdziła ona wysoką skuteczność tego
środka probacyjnego w zakresie przeciwdziałania przestępczości powrotnej (tylko 27,50% zwolnionych w okresie katamnezy ponownie popełniło przestępstwo),
wskazując jednocześnie na nieprawidłowości w jego wykonywaniu. Największe
zastrzeżenia W. Rodakiewicza wzbudzały kwestie ukształtowania dozoru i nakładania odpowiednich obowiązków na probantów.
Z kolei T. Kalisz (od 2011 r. kierownik Katedry Prawa Karnego Wykonawczego) swoje zainteresowania badawcze początkowo koncentrował na środkach
oddziaływania penitencjarnego, w szczególności na zatrudnieniu skazanych. Temu
41 K. Maksymowicz, Powrotność do przestępstwa po wykonaniu kary ograniczenia wolności,
Wrocław 1996.
42 K. Maksymowicz, Niektóre zagadnienia związane z wykonywaniem środka karnego przepadku przedmiotów, „Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego” 2003, t. XIII; idem, Od kar dodatkowych do
środków karnych, „Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego” 1998, t. II; idem, O wykonywaniu środka karnego pozbawienia praw publicznych, „Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego” 2002, t. X; idem, Wykonywanie środka karnego zakazu prowadzenia pojazdów, „Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego” 2002, t. XI.
43 W. Rodakiewicz, Warunkowe zwolnienie młodocianych z reszty kary pozbawienia wolności,
Wrocław 2005.
Z problematyki badań empirycznych
w prawie karnym wykonawczym
© for this edition by CNS
24 / Adam Kwieciński
zagadnieniu poświęcił odrębną monografię i kilka opracowań problemowych44.
Zaprogramowane na potrzeby książki szerokie badania empiryczne dotyczyły
dynamiki i struktury zatrudnienia skazanych, ocen i oczekiwań pracodawców
i samych skazanych w tym zakresie oraz wpływu pracy na efektywność kary. Poza
zestawieniami statystycznymi badania oparto na dwóch kwestionariuszach ankietowych skierowanych do pracodawców (odpowiedzi udzieliło 210 podmiotów)
oraz do samych skazanych (łącznie 479 skazanych recydywistów penitencjarnych,
młodocianych i odbywających karę po raz pierwszy). Do Krajowego Rejestru Karnego skierowano zaś sześćset zapytań w związku z badaniami katamnestycznymi.
Na podstawie ich wyników T. Kalisz wysunął liczne wnioski de lege lata i de lege
ferenda, pozwalające usprawnić organizację pracy osadzonych i zwiększyć jej zasięg, co szczególnie koresponduje z ustaleniami dotyczącymi pozytywnego wpływu zatrudnienia skazanych na efektywność wykonywanej wobec nich kary (przy
ogólnym poziomie powrotności na poziomie 46,83%, w przypadku zatrudnionych
wskaźnik ten obniżał się do 39,67%).
Kolejnym polem aktywności badawczej T. Kalisz uczynił sądowe mechanizmy nadzoru nad legalnością i prawidłowością wykonywania środków penalnych
o charakterze izolacyjnym. Rezultaty swojej działalności na tym polu zamieścił
w monografii o sędziowskim nadzorze penitencjarnym45. Także w tym przypadku
podjął próbę konfrontacji teorii z praktyką, realizując dwutorowe badania empiryczne. W ustaleniach sondażowych zebrano od sędziów penitencjarnych opinie
związane z wykonywaniem środków izolacyjnych, szczególnie w płaszczyźnie
realizacji zadań nadzorczych, także w kontekście oceny istniejących rozwiązań
normatywnych. Uzyskano odpowiedzi od 45 sędziów (na 137 zatrudnionych na
tych stanowiskach w czasie realizacji badań). W drugiej części badań T. Kalisz
skupił się na analizie sprawozdań powizytacyjnych sporządzanych przez sędziów
penitencjarnych jako podsumowanie kompleksowych kontroli jednostek penitencjarnych (sprawozdania za lata 2004–2008, które dotyczyły wszystkich jednostek
położonych w obszarze właściwości Okręgowego Inspektoratu Służby Więziennej
44 T. Kalisz, Zatrudnienie skazanych odbywających karę pozbawienia wolności, Wrocław 2004;
idem, Ewolucja koncepcji pracy skazanych odbywających karę pozbawienia wolności na tle rozwoju
więziennictwa na świecie do poł. XIX wieku, „Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego” 2001, t. IX; idem,
Pracodawcy pozawięzienni a zatrudnienie skazanych, [w:] Służba Więzienna wobec problemów resocjalizacji penitencjarnej, red. P. Stępniak, Poznań 2004; idem, Zatrudnienie nieodpłatne skazanych
na karę pozbawienia wolności, „Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego” 2008, t. XXIII; idem (współaut.
A. Kwieciński), Zmiany w zakresie odpłatności za pracę skazanych odbywających karę pozbawienia
wolności. Rozważania na tle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, [w:] Zmiany w prawie karnym wykonawczym w latach 2009–2014, red. A. Kwieciński, Warszawa 2014.
45 T. Kalisz, Sędziowski nadzór penitencjarny. Polski model nadzoru i kontroli nad legalnością
i prawidłowością wykonywania środków o charakterze izolacyjnym, Wrocław 2010.
Z problematyki badań empirycznych
w prawie karnym wykonawczym
© for this edition by CNS
Rozwój badań nad wykonywaniem kar na Uniwersytecie Wrocławskim / 25
we Wrocławiu). Obszerne wnioski z tych badań autor zamieścił w odrębnej części
pracy46.
W podobnym okresie w Katedrze Prawa Karnego Wykonawczego były realizowane badania w przestrzeni leczniczych środków zabezpieczających. Adam
Kwieciński (adiunkt w tej Katedrze) zamieścił relację z przebiegu tego projektu w odrębnym opracowaniu wydanym drukiem w roku 200947. Zawarte w nim
wyniki zostały zorientowane wokół czterech problemów badawczych: struktury
i zmian w obrębie psychiatrycznej opieki zdrowotnej, ogólnej charakterystyki
osób internowanych w ramach art. 94 kodeksu karnego (dalej jako k.k.), praktyki
wykonywania leczniczych środków zabezpieczających, a także ocen i oczekiwań
personelu specjalistycznego co do realizacji tych środków. Poza analizą opracowań statystycznych (w tym poświęconych epidemiologii zaburzeń psychicznych)
pozyskano wiele cennych informacji z 240 akt skazanych internowanych w latach
1998–2007 w zakładach psychiatrycznych o trzech różnych stopniach zabezpieczeń. Zebrano także opinie psychiatrów i psychologów zatrudnionych w placówkach detencyjnych położonych na terenie trzech województw (łącznie 56 osób) na
temat procesu wykonywania środka zabezpieczającego z art. 94 k.k. oraz funkcjonowania osób nim objętych w warunkach internacji psychiatrycznej. Wszystko to
stało się przesłanką do wysunięcia kilkunastu postulatów zmian zarówno w prawie, jak i w praktyce stosowania tych środków.
W dalszej działalności naukowej A. Kwieciński kontynuuje zainteresowania
zagadnieniami postępowania ze sprawcami naruszeń prawa, którzy wykazują zaburzenia w sferze zdrowia psychicznego. Obecnie jednak dotyczą one tej problematyki na gruncie wykonywania kary pozbawienia wolności. W tym obszarze
opublikowanych zostało już kilkanaście prac autora, także tych zawierających
doniesienia z badań empirycznych48.
Podjęta w ramach niniejszego opracowania próba prezentacji dorobku wrocławskich karnistów w zakresie badań empirycznych osadzonych w problematyce
wykonywania środków penalnych była z założenia niepełna. W pracy skupiono
się bowiem na twórczości tych osób, które w latach 1961–2014 były zatrudnione na
46 Ibidem, s. 403–409.
A. Kwieciński, Lecznicze środki zabezpieczające w polskim prawie karnym i praktyka ich
wykonywania, Wrocław 2009.
48 A. Kwieciński, Karać czy leczyć? Budowa polskiego systemu postępowania ze skazanymi
wykazującymi zaburzenia preferencji seksualnych. Raport z badań, [w:] Postępowanie z wybranymi
grupami skazanych. Aspekty prawne, red. A. Kwieciński, Warszawa 2013; idem, Prawnokarne aspekty terapii skazanych uzależnionych od alkoholu, „Ius Novum” 2014, nr 3; idem (współaut. T. Kalisz), Skazani z zaburzeniami preferencji seksualnych w polskim systemie penitencjarnym, „Przegląd
Więziennictwa Polskiego” 2008, nr 60; idem, Zgoda skazanego jako przesłanka zastosowania odpowiedniego leczenia lub rehabilitacji w trakcie wykonywania kary pozbawienia wolności. Uwagi na tle
art. 177 kkw, [w:] Prawo karne wykonawcze w systemie nauk kryminologicznych. Księga Pamiątkowa
ku czci Prof. L. Boguni, red. T. Kalisz, Wrocław 2011.
47 Z problematyki badań empirycznych
w prawie karnym wykonawczym
© for this edition by CNS
26 / Adam Kwieciński
Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii UWr. w charakterze asystenta, adiunkta bądź na stanowisku profesorskim. Z uwagi na ograniczone łamy tej publikacji
nie zaprezentowano szerzej bogatej działalności na tym polu uczestników studiów doktoranckich. W Katedrze Prawa Karnego Wykonawczego przygotowano
i obroniono do tej pory kilkanaście rozpraw doktorskich opartych na interesujących projektach badań empirycznych. Niestety, część z nich nigdy nie ukazała się
w całości drukiem, mimo wysokiej oceny recenzentów49. Wydaje się, że publikacja tego rodzaju doniesień bądź rozpowszechnienie ich w formie dokumentów
elektronicznych, wzmacnia siłę ich przekazu i zwielokrotnia krąg ich odbiorców,
stwarzając tym samym szansę, że wyniki i wnioski z przeprowadzonych badań
zostaną z pożytkiem wykorzystane przez praktykę i legislatorów.
49 Wśród nich należy wymienić prace B. Myrny (Warunkowe umorzenie postępowania karnego w teorii i praktyce — 1999), A. Bentkowskiego (Przedterminowe zwolnienie z kary ograniczenia
wolności — 2006), P. Pałaszewskiego (Wykonywanie tymczasowego aresztowania — 2013), O. Grodzińskiego (Wykonywanie kary pozbawienia wolności wobec recydywistów penitencjarnych — 2009),
Z. Polocha (Zatrudnienie recydywistów w systemie penitencjarnym PRL — 1980) oraz J. Fułata (Instytucja warunkowego zwolnienia w praktyce sądów polskich — 1974).
Z problematyki badań empirycznych
w prawie karnym wykonawczym
© for this edition by CNS