Program Rozwoju Gospodarczego Metropolii
Transkrypt
Program Rozwoju Gospodarczego Metropolii
PROJEKT PROGRAMU ROZWOJU GOSPODARCZEGO METROPOLII „SILESIA” DO 2025 r. listopad 2014 1 Projekt opracowany na zlecenie Górnośląskiego Związku Metropolitalnego przez firmę Eu-Consult reprezentowaną przez: prof. dr hab. Andrzeja Kaletę, dr Elżbietę Zuzańską-Żyśko, dr Marcina Haberlę, dr Przemysława Wołczka, mgr Artura Kotlińskiego, mgr Macieja Kaletę. 2 Spis treści Metropolia „Silesia” – wstęp.................................................................................................................................. 5 1. Identyfikacja wyzwań rozwojowych Metropolii „Silesia” – wnioski z warsztatów ....................................... 10 1.1. Czym jest Metropolia „Silesia”, a czym będzie?.................................................................................... 11 1.2. Problemy pilne i ważne do rozwiązania................................................................................................. 13 2. Wnioski z I etapu projektu............................................................................................................................... 15 2.1. Liczebność populacji ............................................................................................................................... 15 2.2. Struktura demograficzna ludności .......................................................................................................... 16 2.3 Wykształcenie mieszkańców ................................................................................................................... 17 2.4 Konkurencyjność gospodarki i potencjał dochodowy ludności w Metropolii „Silesia” ......................... 18 2.5. Konkurencyjność Metropolii „Silesia” ..................................................................................................... 24 3. Wnioski z analizy globalnych trendów gospodarczych w kontekście Metropolii „Silesia” ......................... 26 4. Pożądane kierunki rozwoju gospodarczego Metropolii „Silesia” w odniesieniu do celów „Strategii Rozwoju Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii „Silesia” do 2025 r.” ........................................................... 31 5. Funkcje metropolitalne na obszarze GZM (Metropolii „Silesia”).................................................................. 37 5.1. Pojęcie funkcji metropolitalnych i ich rodzaje ........................................................................................ 37 5.2. Rozwój funkcji metropolitalnych i poziom rozwoju bazy instytucjonalnej wyższego rzędu 14 miast GZM na podstawie wybranych cech (instytucji metropolitalnych) .............................................................. 41 5.3. Przestrzenne rozmieszczenie funkcji i ich hierarchia............................................................................ 50 5.4. Rynek pracy a usługi wyższego rzędu na podstawie pracujących w 14 miastach GZM .................. 56 5.5. Baza ekonomiczna GZM oraz nadwyżka znaczeniowa pracujących według sekcji PKD w 2010 r. i według miast.................................................................................................................................................... 60 5.6. Kierunek rozwoju metropolitalnego Metropolii „Silesia” ........................................................................ 63 5.7. Propozycja dyslokacji branż prorozwojowych – wyniki warsztatów .................................................... 69 6. Analiza potencjałów i barier dla rozwoju Metropolii „Silesia” ................................................................... 71 7. Analiza kierunków rozwojowych Metropolii „Silesia”................................................................................ 75 8. Wizja oraz priorytety rozwoju gospodarki Metropolii „Silesia”...................................................................... 76 8.1. Edukacja dla biznesu............................................................................................................................... 79 8.1.1. Ukierunkowanie placówek edukacyjnych pod branże .................................................................. 80 8.1.2. Program wdrażania absolwentów szkół wyższych w świat praktyki............................................ 83 8.1.3. Program praktycznej nauki zawodu realizowany przy szkołach zawodowych na poziomie średnim. ....................................................................................................................................................... 85 8.1.4. Doposażenie szkół w nowoczesny sprzęt i zasoby danych ......................................................... 86 8.1.5. Akademia Młodych Naukowców..................................................................................................... 88 3 8.2. Nowa przedsiębiorczość ......................................................................................................................... 90 8.2.1. Tworzenie Specjalnych Stref Ekonomicznych............................................................................... 91 8.2.2. Rozszerzenie zakresu działań GZM o pozyskiwanie inwestorów ............................................... 91 8.2.3. E-administracja i idea „One Stop” – właściwa i kompleksowa obsługa inwestorów................... 92 8.2.4. Stymulowanie rozwoju branży poprzez tworzenie tematycznych klastrów................................. 92 8.2.5. Tworzenie inkubatorów przedsiębiorczości ................................................................................... 93 8.2.6. Zacieśnianie współpracy z miastami partnerskimi ........................................................................ 93 8.2.8. Utworzenie metropolitalnego banku ............................................................................................... 95 8.3. Innowacyjność przedsiębiorstw .............................................................................................................. 95 8.3.1. Współpraca nauki i przemysłu ........................................................................................................ 97 8.3.2 Śląski klaster parków technologicznych ........................................................................................ 110 8.3.3. Systemowa promocja wspólnych marek funkcjonujących w klastrach ..................................... 113 8.4 Nowoczesna infrastruktura .................................................................................................................... 123 8.4.1. Poprawa dostępności Metropolii „Silesia” .................................................................................... 123 8.4.2 Rozwój wewnętrznej komunikacji miejskiej Metropolii „Silesia” .................................................. 126 8.4.3 Budowa parkingów z wykorzystaniem terenów poprzemysłowych............................................ 130 8.4.4 Rewitalizacja obszarów zdegradowanych oraz obszarów poprzemysłowych na terenie Metropolii ................................................................................................................................................... 133 8.4.5. Dalszy rozwój infrastruktury dającej możliwość organizowania międzynarodowych spotkań i imprez ........................................................................................................................................................ 136 8.4.6. Rozwój infrastruktury wypoczynkowej i turystycznej ................................................................... 138 9. Szczegóły działań w ramach Programu Rozwoju Gospodarczego Metropolia „Silesia” do 2025 r. ...... 141 10. Instrumenty finansowe i prawne konieczne do realizacji wyznaczonych działań.................................. 150 10.1. Instrumenty finansowe ........................................................................................................................ 151 10.2. Aspekty prawne ................................................................................................................................... 152 11. Wariantowe scenariusze rozwoju gospodarczego Metropolii „Silesia” .................................................. 152 11.1 Scenariusz pozytywny.......................................................................................................................... 152 11.2. Scenariusz negatywny ........................................................................................................................ 163 12. Monitoring i ewaluacja Programu Rozwoju Gospodarczego Metropolii „Silesia” do 2025 r. ................ 170 12.1 Monitoring.............................................................................................................................................. 170 12.2. Ewaluacja ............................................................................................................................................. 171 LITERATURA .................................................................................................................................................... 173 SPIS RYSUNKÓW ........................................................................................................................................... 181 SPIS TABEL ...................................................................................................................................................... 182 Załącznik nr 1..................................................................................................................................................... 183 4 Metropolia „Silesia” – wstęp Program Rozwoju Gospodarczego Metropolii „Silesia” do 2025 r. stanowi ostatni III etap prac w ramach tzw. projektu gospodarczego pt. Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego wraz z opracowaniem Programu Rozwoju Gospodarczego Operacyjnego Metropolii Pomoc „Silesia” Techniczna ze do 2025, środków współfinansowanego Europejskiego z Funduszu Programu Rozwoju Regionalnego. Dwa poprzednie etapy projektu stanowiły materiał wejściowy do sporządzenia przedmiotowego opracowania, a były to: − Etap I: Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego (opracowanie: Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych z Łodzi Sp. z o.o. – Sp. k.); − Etap II: Ekspertyza globalnych trendów gospodarczych w kontekście potrzeb rozwojowych Metropolii „Silesia” (opracowanie: DelloiteBusiness Consulting S.A.). Inicjatorem ww. projektu gospodarczego był Górnośląski Związek Metropolitalny (GZM). Obejmuje on 13 miast na prawach powiatu, tworzących tzw. Metropolię „Silesia”. Program Rozwoju Gospodarczego Metropolii „Silesia” do 2025 r. (dalej: PRG M”S” 2025) obejmować będzie jednak wszystkie 14 miast na prawach powiatu, zlokalizowanych w konurbacji górnośląskiej, czyli: Bytom, Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Ruda Śląska, Jaworzno, Katowice, Mysłowice, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Świętochłowice, Tychy i Zabrze oraz Piekary Śląskie (obecnie poza GZM). Miasta te tworzą obszar zwany Metropolią „Silesia” (M”S”) i charakteryzują je określone uwarunkowania rozwojowe. PRG M”S” 2025 został stworzony na zlecenie GZM, jednak podmiotami wdrażającymi Program oraz jego beneficjentami będą miasta wchodzące w skład Metropolii „Silesia”. Działania zaproponowane w ramach PRG M”S” 2025 mają przysłużyć się rozwojowi gospodarczemu Metropolii „Silesia”, dzięki czemu wspomniana grupa miast stanie się konkurencyjnym podmiotem w skali Polski oraz Europy. 5 Rysunek 1. Górnośląski Związek Metropolitarny wraz z otoczeniem. Źródło: Synteza z badań Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych, s. 6. Obecnie obszar ten doświadcza negatywnych zjawisk społeczno-gospodarczych skutkujących odpływem kapitału ludzkiego i materialnego, co w efekcie powoduje m.in. spadek dochodów miast z tytułu podatków i podupadanie dzielnic. Może to doprowadzić do ogólnej recesji gospodarczej tego obszaru. Dlatego też GZM, widząc konieczność przeciwdziałania tym negatywnym procesom i zjawiskom oraz chcąc wzmocnić pozycję tego obszaru na arenie krajowej i międzynarodowej, przystąpił do realizacji ww. projektu. Jego rezultatem jest m.in. przedkładany Program Rozwoju Gospodarczego Metropolii „Silesia” do 2025 r. . 6 Metoda opracowania dokumentu i jego struktura Do opracowania Programu wykorzystano wyniki: ustaleń dwóch dokumentów stanowiących efekty I i II etapu prac pt.: ✓ Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego; ✓ Ekspertyza globalnych trendów gospodarczych w kontekście potrzeb rozwojowych Metropolii „Silesia”. − warsztatów1 przeprowadzonych dla potrzeb PRG, dla przedstawicieli miast członkowskich, świata nauki i podmiotów gospodarczych oraz przedstawicieli gmin ościennych i otoczenia Metropolii „Silesia” (łącznie cztery edycje warsztatów o tej samej tematyce); Ponadto nawiązano do następujących dokumentów strategicznych: − Strategia Rozwoju Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii „Silesia” do 2025 r., Górnośląski Związek Metropolitalny, styczeń 2010. − Strategia Rozwoju Kraju 2020, Warszawa, wrzesień 2012. − Strategia Rozwoju Województwa Śląskiego „Śląskie 2020”, Katowice, luty 2010. − Strategia Rozwoju Subregionu Centralnego Województwa Śląskiego na lata 2014–2020 z Perspektywą do 2030 r. ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień rozwoju transportu miejskiego, wraz ze strategią dla Zintegrowanych Inwestycji Terytorialnych (ZIT)”, Katowice, styczeń 2014. Program Rozwoju Gospodarczego Metropolii „Silesia” składa się z dwunastu rozdziałów: rozdział I skupia się na wyzwaniach rozwojowych Metropolii „Silesia”. Zaprezentowano w nim wyniki prac warsztatowych przeprowadzonych wśród przedstawicieli miastczłonków Metropolii „Silesia”, a dotyczących obecnego postrzegania Metropolii oraz jej przyszłego obrazu. Ponadto omówiono zidentyfikowane w trakcie warsztatów problemy pilne i ważne do rozwiązania przez Metropolię, które mogą w znacznym stopniu negatywnie wpłynąć na jej przyszłe możliwości rozwojowe; 1 Warsztaty przeprowadzono w czterech miastach: Chorzowie, Katowicach, Sosnowcu i Zabrzu. 7 rozdział II przedstawia wybrane zagadnienia z dokumentu Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społecznogospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego. Skupiono się na dwóch kwestiach: potencjale ludzkim Metropolii „Silesia” oraz konkurencyjności gospodarki wraz z potencjałem dochodowym ludności Metropolii „Silesia”; rozdział III nawiązuje do dokumentu Ekspertyza globalnych trendów gospodarczych w kontekście potrzeb rozwojowych Metropolii „Silesia. Przedstawiono w nim wyniki analiz przeprowadzonych przez firmę Deloitte, dotyczących 11 branż i sektorów uznanych za prorozwojowe w kontekście rozwoju gospodarczego Metropolii „Silesia”; rozdział IV przedstawia pożądane kierunki rozwoju gospodarczego Metropolii „Silesia” w odniesieniu do celów Strategii Rozwoju Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii „Silesia” do 2025 r. rozdział V zawiera analizę możliwości rozwoju funkcji metropolitalnych przez poszczególne miasta wchodzące w skład Metropolii „Silesia”. W rozdziale tym omówiono m.in. pojęcie funkcji metropolitalnych, podano rodzaje tych funkcji oraz dokonano analizy ich przestrzennego rozmieszczenia w miastach Metropolii „Silesia”. Ponadto rozdział ten omawia także, stanowiące efekt przeprowadzonych warsztatów, propozycje dyslokacji branż prorozwojowych na obszarze Metropolii „Silesia”; rozdział VI zawiera analizę potencjałów i barier dla rozwoju Metropolii „Silesia” z uwzględnieniem wyników prac warsztatowych; rozdział VII zawiera analizę kierunków rozwojowych Metropolii „Silesia”; rozdział VIII przedstawia wizję oraz priorytety rozwoju gospodarki Metropolii „Silesia”. Omówiono w nim szczegółowo wszystkie ww. priorytety, do których zaliczono: Edukację dla biznesu, Nową przedsiębiorczość, Innowacyjność przedsiębiorstw oraz Nowoczesną infrastrukturę; rozdział IX prezentuje szczegóły działań podjętych w ramach Programu Rowoju Gospodarczego Metropolii „Silesia” do 2025 r. Ujęto w nim informacje o poszczególnych zadaniach do realizacji, terminach ich realizacji, wymaganych nakładach finansowych oraz interesariuszach; rozdział X charakteryzuje instrumenty finansowe i prawne konieczne do realizacji wyznaczonych zadań; rozdział XI przedstawia wariantowe scenariusze rozwoju gospodarczego Metropolii „Silesia”. Skupiono się na dwóch scenariuszach: pozytywnym, który zakłada realizację 8 działań zaproponowanych w Programie, oraz negatywnym, zgodnie z którym miastaczłonkowie Metropolii „Silesia” nie wdrażają w życie założeń Programu. rozdział XII zawiera informacje na temat monitoringu i ewaluacji działań zaproponowanych do realizacji w Programie. Wybrane uwarunkowania społeczno-gospodarcze Metropolii „Silesia” Metropolia „Silesia”2 to największy ośrodek miejski w kraju: na obszarze blisko 1200 km² mieszka ok. 2 miliony ludzi. Do lat 80-tych XX w. było to zagłębie przemysłowe oparte na górnictwie i hutnictwie. Obecnie rejon ten poddawany jest złożonym procesom transformacji społeczno-gospodarczej, przekształcając się z typowo industrialnego w postindustrialny. Szans na rozwój upatruje się zatem w gospodarce opartej na wiedzy oraz w nowoczesnym, bezpiecznym oraz ekologicznym przemyśle tradycyjnym. Jest to także drugie co do wielkości, po Warszawie, centrum naukowe w Polsce, skupiające blisko 80 jednostek naukowych i badawczo-rozwojowych, które stanowią łącznie 10% potencjału badawczego całego kraju. Działa tu ponad 40 szkół wyższych, w których kształci się 11% polskich studentów. Największą liczbą studentów oraz absolwentów mogą pochwalić się następujące uczelnie: ● Uniwersytet Śląski, ● Politechnika Śląska w Gliwicach, ● Akademia Ekonomiczna w Katowicach, ● Śląski Uniwersytet Medyczny. Metropolia „Silesia” to miejsce funkcjonowania 235 tys. przedsiębiorstw, które wytwarzają łącznie 8% PKB kraju. Większość z nich (60%) działa w sektorze usługowym. Czynnikiem istotnym z punktu widzenia inwestora jest dobrze rozwinięty układ komunikacyjny w miastach GZM . Codziennie środkami komunikacji miejskiej porusza się ponad 1,2 mln ludzi. Ponadto gęsta sieć dróg łączy Metropolię z Krakowem, Wrocławiem, Warszawą i całą Europą. Z nowoczesnego Międzynarodowego Portu Lotniczego „Katowice” rocznie korzysta ponad 2,5 miliona pasażerów. 2 http://www.gzm.org.pl 9 O atrakcyjności inwestycyjnej Metropolii „Silesia” świadczy prężny rozwój Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej (KSSE), która od lat wyróżnia się pod względem nakładów inwestycyjnych3 na tle innych polskich specjalnych stref ekonomicznych. Katowicka strefa pozyskała już ponad 200 firm, które zrealizowały swoje inwestycje lub są w trakcie realizacji. Łącznie przedsiębiorstwa KSSE zainwestowały już ok. 21,5 mld złotych oraz utworzyły ponad 53 tys. nowych miejsc pracy. Największą do tej pory inwestycją w KSSE była budowa fabryki samochodów OPEL koncernu General Motors. Ponadto już ponad 60% inwestycji ulokowanych w Strefie należy do branży motoryzacyjnej. Na dalszych miejscach ulokowały się: branża wyrobów ze szkła (6,6%), budowlana (4,9%), metalowa (4,1%) i maszynowa (3,5%). KSSE to nie tylko miejsce dla inwestycji przemysłowych, ale także dla firm z branży BPO/IT i R&D. Na terenach przynależnych do Strefy powstało kilka biurowców klasy A, a kolejne są w fazie realizacji4. Wyniki przeprowadzonych analiz podczas I etapu projektu ujawniają duże dysproporcje między miastami. Z jednej strony, stanowi to jedno z głównych zagrożeń w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego Metropolii „Silesia” w perspektywie do 2025 r. Z drugiej strony, czynniki różnicujące poszczególne miasta Metropolii „Silesia” i gminy otoczenia mogą stać się jednym z kluczowych elementów budujących przewagę konkurencyjną tego obszaru, gdyż większość polskich metropolii stanowią aglomeracje monocentryczne. Należy zatem w każdym z 14 miast wchodzących w skład Metropolii „Silesia” zidentyfikować czynniki wyróżniające je na tle pozostałych, co pozwoli na zarysowanie kierunków rozwoju tych miast oraz poszukiwanie elementów wspólnych, które mogą stać się spoiwem Metropolii „Silesia” i motorem jej rozwoju gospodarczego. 1. Identyfikacja wyzwań rozwojowych Metropolii „Silesia” – wnioski z warsztatów Przystępując do prac mających na celu opracowanie PRG M”S” 2025 warto zadać pytanie: z jakimi wyzwaniami Metropolia „Silesia” musi się uporać w najbliższym czasie, aby jej rozwój do 2025 r. był w ogóle możliwy? 3 4 Specjalne Strefy Ekonomiczne. Edycja 2012, KPMG w Polsce, s. 19. http://ksse.com.pl/o-nas,31 10 Częściowej odpowiedzi dostarczają: − wnioski z warsztatów i opinie uzyskane od uczestników dotyczące dwóch tematów: ✓ Jak postrzegają Metropolię „Silesia” obecnie oraz jak ją sobie wyobrażają w 2025 r.? ✓ Jakie dostrzegają ważne i pilne do rozwiązania problemy, które mogą negatywnie wpływać na przyszły rozwój Metropolii „Silesia” ? − wyniki I etapu prac w zakresie diagnozy stanu istniejącego gospodarki Metropolii „Silesia”; − wyniki II etapu w zakresie poszukiwania branż rozwojowych dla Metropolii „Silesia” na tle globalnych trendów; Pozwoli to na uzyskanie niezbędnych informacji dla poszukiwania głównych kierunków rozwoju gospodarczego Metropolii „Silesia” do 2025 r. 1.1. Czym jest Metropolia „Silesia”, a czym będzie? Wnioski z dyskusji prowadzonych przez uczestników warsztatów uprawniają do wyciągnięcia następującej tezy – obecnie nie można mówić o istnieniu metropolii składającej się z 14 miast członkowskich GZM. Metropolia „Silesia” to nazwa własna, którą posługuje się GZM, ale tak naprawdę na analizowanym obszarze nie mamy do czynienia z metropolią: jest to raczej obszar metropolitalny z Katowicami jako miastem centralnym. Proces metropolizacji tego obszaru znajduje się na wstępnym etapie: Katowice pełnią rolę miasta centralnego o liczbie mieszkańców poniżej 300 tys. (wg kryteriów sformułowanych przez T. Markowskiego i T. Marszała nie mogą zatem nazywać się metropolią5). Pomimo spadku liczby mieszkańców, z punktu widzenia rozwoju funkcji metropolitalnych mają szansę jednak stać się podmiotem wiodącym na obszarze Metropolii „Silesia” i w przyszłości aspirować do roli głównego decydenta. 5 Definicja metropolii wg T. Markowskiego i T. Marszała: „Metropolia to miasto, które spełnia następujące kryteria: 1) jest względnie duże (min. 0,5-1,0 mln mieszkańców); 2) posiada znaczny potencjał ekonomiczny oraz silnie rozwinięty sektor usług wyższego rzędu; 3) charakteryzuje się dużym potencjałem innowacyjnym (jednostki naukowe i badawczo-rozwojowe); 4) pełni funkcje o charakterze metropolitalnym, tj. funkcje centralne wysokiego rzędu hierarchicznego o zasięgu co najmniej krajowym; 5) odgrywa rolę węzła w systemie (sieci) powiązań komunikacyjnych, organizacyjnych i informacyjnych oraz charakteryzuje się dużą dostępnością w różnych skalach przestrzennych, także w skali międzynarodowej; 6) stymuluje rozwój sieciowego modelu gospodarki i zarządzania”. Źródło: T. Markowski, T. Marszał, Metropolie, obszary metropolitalne, metropolizacja. Problemy i pojęcia podstawowe, Polska Akademia Nauk, KPZK Warszawa 2006, s. 12. 11 GZM to związek komunalny, który nie ma uprawnień i podstaw prawnych do wdrażania rozwiązań obejmujących swoim zasięgiem cały obszar metropolitalny. Z tego też powodu opracowanie i wdrożenie programu rozwoju gospodarczego dla tego obszaru jest zadaniem trudnym, ponieważ nie dotyczy tylko jednego miasta, ale aż 14 miast-członków GZM. Program ten musi zatem uwzględniać ich zróżnicowaną specyfikę i problemy, a także cele i możliwości rozwojowe, a następnie wyznaczyć takie kierunki działań, które pomogą w rozwoju gospodarczym całego obszaru metropolitalnego, a nie tylko pojedynczych miast. Istotnym problemem przy sporządzaniu tego typu dokumentu jest brak jasno określonej wizji tego, czym Metropolia „Silesia” powinna stać się w przyszłości. Do takiego wniosku prowadzą odpowiedzi uczestników warsztatów, udzielone na pytanie: Jak Pan/i wyobraża sobie Metropolię „Silesia” w 2025 r. ? Jak się do tego czasu rozwinie Metropolia? Wynika z nich, że możemy mieć do czynienia z kilkoma scenariuszami: − Metropolia „Silesia” jako podmiot służący do realizacji wspólnych projektów. Powstaną nieliczne wspólne projekty, realizowane na obszarze miast wchodzących w skład Metropolii. Nie powstanie jednak jeden wspólny organizm podążający w jednym kierunku rozwoju. − Metropolia „Silesia” jako jedno miasto. Będzie to miasto odważnie konkurujące z innymi metropoliami, zarazem miejsce rozwoju inwestycji i nauki. − Metropolia „Silesia” jako koncepcja utworzenia jednego spójnego obszaru metropolitalnego nie powiedzie się. Do 2025 r. pomysł utworzenia metropolii na tym obszarze umrze śmiercią naturalną. Metropolia „Silesia” będzie rozwijać się w taki sposób, że każde z miast będzie dążyło do realizacji własnych partykularnych interesów – powodem takiego stanu rzeczy będą przede wszystkim czynniki polityczne. Traktowanie całego obszaru metropolii jako jednego bytu nie powiedzie się. − Metropolia „Silesia” ukonstytuowana w oparciu o ustawę metropolitalną. Metropolia „Silesia” traci powoli swoją dynamikę rozwoju, a w najbliższych latach rozwój ten będzie wyhamowywał, w porównaniu z największymi polskimi miastami. Zmienić to mogą zewnętrzne okoliczności, np. ustawa metropolitalna. Nie jest to lek na wszystkie problemy występujące na tym obszarze, ale ustawa taka zdecydowanie ułatwi zarządzanie metropolią, wymusi racjonalne zachowania, nada impet działaniom. − Metropolia „Silesia” podmiotem składającym się z kilku wybranych miast. Metropolia składająca się z kilku miast np. rozwijających się wokół Katowic (muszą 12 istnieć realne potrzeby i motywacja do wspólnego działania, np. wokół jakiegoś zadania ponadlokalnego). W przyszłości Metropolia „Silesia” może się rozrastać, ale poprzez działania stanowiące przykład wymiernych efektów (zachęcanie do dalszego przyłączania się poprzez działania). Można zatem stwierdzić, że pojawiają się skrajnie różne scenariusze dotyczące przyszłości Metropolii „Silesia” – od narzuconego z zewnątrz rozwiązania w postaci powiatu metropolitalnego, przez powstanie jednego miasta, które wchłonie pozostałe, po rozpad obecnego związku komunalnego i podążanie każdego z miast we własnym kierunku. 1.2. Problemy pilne i ważne do rozwiązania Uczestnicy warsztatów wskazali także problemy ważne i pilne do rozwiązania „już teraz”, które mogą negatywnie wpływać na przyszły rozwój Metropolii „Silesia” . Zidentyfikowane problemy i zaproponowane rozwiązania przedstawiono w tabeli poniżej. Tabela 1. Problemy ważne i pilne do rozwiązania, które mogą negatywnie wpływać na przyszły rozwój Metropolii „Silesia” oraz zaproponowane rozwiązania. Problem Rozwiązanie Brak systemowego działania i komunikacji oraz generowania pomysłów rozwojowych Powołanie rady doradczej dla GZM (think-tank złożony z przedstawicieli świata nauki i biznesu). Brak jednostek oświatowych kształcących obcokrajowców (na poziomie szkolnictwa podstawowego po wyższe) Utworzenie szkoły międzynarodowej np. z wykładowym j. angielskim. W tym celu konieczne jest porozumienie miast członkowskich GZM i wspólne finansowanie. Zdegradowane tereny poprzemysłowe Utworzenie funduszu rewitalizacyjnego przez JST, województwo i budżet państwa. Realizacja projektów rewitalizacyjnych przy wsparciu UE. Deficyt zapotrzebowania na rozwiązania technologiczne oraz niski poziom metropolitalności Parki Nauki i Technologii (cel edukacyjny, współpraca biznesu i nauki, praca na rzecz Metropolii „Silesia”, usieciowienie). Nieumiejętność przyciągania inwestorów Promocja obszaru Metropolii „Silesia”. Tworzenie warunków sprzyjających lokowaniu na obszarze Metropolii „Silesia” inwestycji poprzez np. odpowiednie uchwały władz lokalnych. Właściwa i kompleksowa obsługa inwestorów – idea „One Stop” (miejsca, w którym inwestor załatwia wszystkie swoje sprawy). Niedostosowanie przyszłej kadry dla potrzeb biznesu Nauka, biznes i JST powinny dokonać analizy oczekiwań rynku pracy pod kątem poszukiwanych zawodów. Należy podnieść znaczenie współpracy PUP, placówek oświatowych i firm. Firmy powinny brać udział w tworzeniu programów nauczania. Należy organizować spotkania z udziałem przedstawicieli PUP, placówek 13 oświatowych i firm mające na celu zdiagnozowanie obecnych i przewidzenie przyszłych potrzeb rynku pracy. Efektem tych spotkań powinno być opracowanie takich programów nauczania, które najlepiej odpowiedzą na potrzeby rynku pracy. Należy lokować ośrodki szkoleniowe przy szkołach celem kształcenia przyszłej kadry pod kątem potrzeb rynku pracy. Należy doposażyć szkoły w sprzęt konieczny do kształcenia pod kątem konkretnych specjalizacji poszukiwanych na rynku pracy. Obumieranie GZM Należy wyłonić lidera akceptowanego przez wszystkie strony, który będzie krzewił ideę metropolizacji tego obszaru. Należy opracować (zaktualizować) strategię rozwoju Metropolii „Silesia”. Negatywny wizerunek obszaru Metropolii „Silesia” Należy wdrożyć kampanie promujące pozytywny wizerunek Metropolii „Silesia” (na wzór kampanii Wrocławia). Należy rozwijać kulturę metropolitalną (poprzez wydarzenia rangi krajowej lub międzynarodowej) i wdrażać działania promocyjne na rzecz poprawy postrzegania tego obszaru. Odpływ ludności Należy wdrażać rozwiązania przyczyniające się do wysokiego poziomu życia i podniesienia jego atrakcyjności. Lepsze skomunikowanie w ramach Metropolii „Silesia”. Tworzenie bogatej oferty kulturalno-sportowej, budowa miejskiego zieleńca, poprawa oferty mieszkaniowej (zniżki dla osób, które dokonają remontów mieszkań). Stworzenie jeszcze więcej możliwości do zakładania działalności gospodarczej lub podjęcia pracy najemnej. Powołanie wydziału organizującego konkursy dla przyszłych przedsiębiorstw. Uzbrojenie działek pod inwestycje. Współpraca z instytucjami otoczenia biznesu i JST. Dysproporcje rozwojowe miast Wymiana „dobrych praktyk” w dziedzinach rozwoju gospodarczego, przyciągania inwestorów i kreowania warunków sprzyjających zamieszkaniu. Poprawa komunikacji w Metropolii „Silesia”. Źródło: opracowanie własne. Analiza informacji zawartych w powyższej tabeli pozwala wyszczególnić palące problemy, które już obecnie utrudniają rozwój Metropolii „Silesia”, a do rozwiązania których należy przystąpić jak najszybciej. Problemy te związane są z: − brakiem wspólnych działań mających na celu upowszechnienie i urzeczywistnienie wizji projektu pn. Metropolia „Silesia”. Brak wspólnych działań w tym zakresie powoduje, że mało kto zna wizję Metropolii „Silesia” , czego efektem są problemy z systemowym działaniem, ze współpracą i komunikacją pomiędzy miastami-członkami GZM. To powoduje z kolei brak pomysłów rozwojowych, które obejmowałyby swoim zasięgiem cały obszar Metropolii „Silesia”. W konsekwencji GZM jako związek komunalny może ulec rozpadowi; 14 − wizerunkiem obszaru Metropolii „Silesia”. W świadomości Polaków województwo śląskie, którego istotną część stanowi obszar Metropolii „Silesia”, nadal jest postrzegane jako „kraina węgla i stali” – tzn. obszar bazujący na przemyśle tradycyjnym, z dominacją górnictwa i hutnictwa, technologicznie zapóźniony, ze zdegradowaną infrastrukturą i zniszczonym środowiskiem; − przygotowaniem potencjału kadrowego pod potrzeby biznesu. Edukacja zarówno na poziomie szkół zawodowych (które należałoby intensywnie reaktywować na obszarze Metropolii „Silesia”), średnich, jak i wyższych, nie jest w pełni dostosowana do potrzeb rynkowych. Brak powiązania systemu kształcenia z oczekiwaniami rynku pracy prowadzi do sytuacji, w której brakuje specjalistów poszukiwanych przez przedsiębiorstwa; − zdegradowanymi terenami poprzemysłowymi. Na obszarze Metropolii „Silesia” zlokalizowanych jest wiele zdegradowanych, niezagospodarowanych nieruchomości po zlikwidowanych kopalniach, zakładach hutniczych i innych przedsiębiorstwach. Są to zasoby, które mogą stać się potencjalnym czynnikiem przyciągającym inwestorów. Aby tak się stało, musi zostać spełniony kluczowy warunek – tereny postindustrialne należy zrewitalizować i uporządkować ich stan prawny; − przyciąganiem inwestorów. Na obszarze Metropolii „Silesia” funkcjonuje Specjalna Strefa Ekonomiczna, która osiąga spore sukcesy w przyciąganiu inwestorów, głównie zagranicznych. Problemem pozostaje natomiast umiejętne przyciąganie inwestorów, krajowych oraz zagranicznych na tereny leżące poza Strefą. Pomóc w tym może spójna wizja rozwoju Metropolii „Silesia”, odpowiednia promocja zrewitalizowanych obszarów poprzemysłowych, a także kreowanie warunków sprzyjających lokowaniu na obszarze Metropolii „Silesia” inwestycji, poprzez np. odpowiednie uchwały władz lokalnych czy też działania usprawniające kompleksową obsługę inwestorów (idea „One Stop”). 2. Wnioski z I etapu projektu 2.1. Liczebność populacji Wszystkie wskaźniki opisujące procesy ludnościowe świadczą o występowaniu negatywnej tendencji demograficznej dla Metropolii „Silesia”. W latach 2002–2012 liczba ludności ogółem GZM i otoczenia zmniejszyła się o 124 852 osoby. Oznacza to, że dynamika zmiany liczby ludności wyniosła w tym okresie -5,22%. Średniorocznie GZM i otoczenie traciło 11350 osób. 15 Dla porównania, liczba ludności Polski w latach 2002–2011 (wg narodowych spisów ludności6) zwiększyła się o 271 tys. osób (czyli o 0,71%). Postępujący proces wyludniania się obszaru Metropolii „Silesia” jest powodowany przez dwa czynniki: ujemny przyrost naturalny i ujemne saldo migracji ludności. Przyrost naturalny przez całą dekadę przyjmował ujemne wartości, w wyniku czego liczba ludności na terenie GZM i otoczenia stale malała. Relatywnie największy wpływ na zmniejszającą się liczbę ludności na terenie Metropolii „Silesia” miało jednak duże ujemne saldo migracji – co oznacza, że więcej ludzi wyjeżdża z obszaru Metropolii „Silesia” niż na ten obszar przyjeżdża. Migracje ludności – tendencje: ● napływ do GZM – najczęściej z województw: śląskiego, dolnośląskiego, opolskiego, świętokrzyskiego, małopolskiego, ● odpływ z GZM – najczęściej do województw: śląskiego, małopolskiego, mazowieckiego, dolnośląskiego. Żadne z 14 miast GZM przeciętnie w latach 2002–2012 nie osiągnęło dodatniego salda napływu ludności. Wszystkie te obszary miejskie zostały zaklasyfikowane jako emigracyjne. Na uwagę zasługuje fakt, że dodatnie saldo migracji osiągnięto w gminach otaczających Metropolię „Silesia”, takich jak: Wojkowice, Będzin, Mikołów, Lędziny, Sławków i Imielin. 2.2. Struktura demograficzna ludności Obszar metropolitarny „Silesia” charakteryzują tendencje obserwowane w całym kraju: maleje udział ludności w wieku produkcyjnym i przedprodukcyjnym, za to silnie wzrasta udział ludności w wieku poprodukcyjnym. Świadczy to o starzeniu się społeczeństwa. 6 http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/raport_z_wynikow_nsp_ludnosci_i_mieszkan_2002.pdf; http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/lud_raport_z_wynikow_NSP2011.pdf 16 Rysunek 2. Struktura demograficzna w GZM i otoczeniu w 2002 i 2012 r. . Źródło: Synteza z badań „Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego”, Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych, s. 11. Należy podkreślić, że obecnie Metropolia „Silesia” znajduje się w IV fazie rozwoju demograficznego wg skali E. Rosseta (starość demograficzna, stan mocno zaawansowany – odsetek ludzi w wieku powyżej 60/65 roku życia wśród ogółu ludności przekroczył 18% i w 2012 r. wyniósł 19,37%). 2.3 Wykształcenie mieszkańców W Metropolii „Silesia” w latach 2002–2011 zaobserwowano wzrost odsetka osób z wykształceniem wyższym oraz średnim. Jednak udział osób z takim wykształceniem utrzymuje się na niższym poziomie, niż przeciętnie w Polsce, w tym w innych dużych metropoliach (tabela 2). Przyczyn takiego stanu rzeczy należy upatrywać w dziedzictwie okresu industrialnego i specyfice rozwoju miast GZM przed 1989 rokiem, w porównaniu z innymi dużymi aglomeracjami w Polsce. Tabela 2. Odsetek osób według poziomu wykształcenia w populacji 20+ w GZM na tle wybranych metropolii w Polsce w 2011 r. . Źródło: Synteza z badań „Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego”, s. 41. 17 2.4 Konkurencyjność gospodarki i potencjał dochodowy ludności w Metropolii „Silesia” Dochody ludności W latach 2004–2011 dochód realny mieszkańców GZM wzrósł o 31% z 18 880 zł do 24 767 zł, co średniorocznie daje wzrost o niecałe 4%. W 2011 r. 61,6% ludności GZM osiągało dochody z pracy najemnej (w 2004 – 59,8%). Z pracy na własny rachunek utrzymywało się 15,6% (w 2004 – 12,3%), natomiast z rent i emerytur 18,2% (w 2004 – 24,4%). Wzrostowi dochodów towarzyszył jednoczesny spadek ubóstwa mieszkańców. Zmalała kwota zaległości w opłatach za mieszkanie. Należy jednak podkreślić, że Metropolia „Silesia” zdecydowanie odstaje na tle reszty kraju, w tym również województwa śląskiego, pod względem zaległości w tych opłatach, przeliczanych na 1000 mieszkańców. W 2011 r. dla GZM + otoczenie kwota ta wynosiła 34,8 tys. (woj. śląskie – 21 tys., Polska – 12,6 tys.). Zmalała także liczba osób korzystająca ze środowiskowej pomocy społecznej: od 2008 do 2012 r. średnia liczba beneficjentów pomocy społecznej w GZM i otoczeniu zmniejszyła się o 22%, podczas gdy w Polsce odnotowano spadek zaledwie o ok. 16%. Rynek pracy Wskaźnik zatrudnienia w województwie śląskim (odsetek ludności w wieku od 15 do 64 roku życia pracującej zawodowo) należy ocenić jako niski: w 2012 r. wynosił on 48,4%; w Polsce – 50,2%. Z kolei analizując kwestię zatrudnienia w dużych miastach w Polsce należy zauważyć, że jedynie Szczecin miał w 2012 r. niższą liczbę zatrudnionych na 1000 mieszkańców niż GZM (rysunek 3). 18 Rysunek 3. Liczba pracujących na 1000 mieszkańców w GZM na tle wybranych metropolii w Polsce w 2012 r. Źródło: Synteza z badań „Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego” Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych, s. 71. Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na strukturę zatrudnienia w przekroju według miast wchodzących w skład Metropolii „Silesia”. W 2012 r. 28% zatrudnionych w firmach o liczbie pracowników powyżej 9 osób na terenie GZM pracowało w Katowicach. Kolejne 13% ogółu zatrudnionych w GZM pracowało w Gliwicach, zaś po 8% w Sosnowcu i Tychach. Tym samym ponad 57% zatrudnienia przypadało na te cztery miasta Metropolii „Silesia”. Najmniejszy udział pracujących w GZM stanowili w 2012 r. zatrudnieni w Świętochłowicach (1%) oraz Piekarach Śląskich i Siemianowicach Śląskich (po 2%). Dalsze analizy wykazały także wysokie zróżnicowanie rynku pracy w poszczególnych miastach GZM. Stopa bezrobocia w województwie śląskim (11,1%) w 2012 r. była niższa niż przeciętna dla Polski (13,4%). Jednak w miastach GZM przybiera ona wartości bardzo różne: od 5,3% w Katowicach do 20% w Bytomiu. Wysoki poziom stopy bezrobocia w 2012 r. występował również w Świętochłowicach (18,2%), Piekarach Śląskich (16,1%) oraz Sosnowcu (15,3%). Należy podkreślić, że tylko w 5 spośród 14 miast GZM stopa bezrobocia rejestrowanego była niższa niż ta dla województwa śląskiego (były to: Katowice, Tychy, Gliwice, Ruda Śląska i Mysłowice). Analizując strukturę bezrobotnych zarejestrowanych w GZM według wieku, należy zwrócić uwagę na rosnący udział osób w wieku powyżej 55 lat, a także malejący udział bezrobotnych w wieku poniżej 24 lat (rysunek 4). 19 Rysunek 4. Struktura bezrobotnych w GZM według wieku w latach 2002–2012. Źródło: Synteza z badań Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych, s. 78. Ponadto należy stwierdzić, że w strukturze bezrobotnych pod względem wykształcenia wzrasta udział osób z wykształceniem wyższym oraz średnim ogólnokształcącym. Choć obie grupy są najmniej liczne w strukturze bezrobotnych (w 2012 r. bezrobotni z wykształceniem średnim ogólnokształcącym stanowili 9% bezrobotnych, a z wykształceniem wyższym – 11%), to są to jednocześnie te grupy, których udział w strukturze bezrobotnych znacznie wzrasta – zwłaszcza chodzi tu o osoby z wykształceniem wyższym (rysunek 5). Rysunek 5. Struktura bezrobotnych w GZM według wykształcenia w latach 2004–2012. Źródło: Synteza z badań Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych, s. 79. 20 Wynagrodzenia W latach 2003–2012 nominalny poziom przeciętnych wynagrodzeń brutto w Metropolii „Silesia” uległ zwiększeniu – z 2217 zł w 2003 r. do 3652 zł w 2012 r. (wzrost o 65%). W tym samym czasie przeciętne wynagrodzenia brutto w Polsce wzrosły o niecałe 60%7. Wynagrodzenia brutto w ujęciu realnym w latach 2003–2012 również rosły, jednak w mniej dynamicznym tempie – z poziomu 2187 zł w 2003 r. do 2832 zł w 2012 r. – wzrost o 29%. W 2012 r. w czterech miastach Metropolii „Silesia” poziom płac był wyższy od krajowych. Były to: Katowice (wzrost o 33%), Dąbrowa Górnicza (o 14%), Jaworzno (o 13%), Gliwice (o 10,5%). W pozostałych miastach przeciętne wynagrodzenia brutto były poniżej średniej krajowej, przy czym najniższy poziom płac w 2012 r. odnotowano w Świętochłowicach (spadek o 22%), Piekarach Śląskich (o 15%), Rudzie Śląskiej (o 12%), Bytomiu i Siemianowicach Śląskich (o 11%). Podmioty gospodarcze Na obszarze Metropolii „Silesia” liczba podmiotów gospodarczych w latach 2002–2012 zwiększyła się (z 217 tys. do 235 tys.), choć poziom przedsiębiorczości wciąż należy ocenić jako niski. Liczba przedsiębiorstw w przeliczeniu na 10 tys. osób jest znacznie mniejsza niż w innych wybranych metropoliach Polski. Rysunek 6. Liczba podmiotów gospodarczych na 10 tys. ludności w GZM i otoczeniu na tle wybranych metropolii w Polsce w latach 2002–2012. Źródło: Synteza z badań Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych, s. 43. 7 http://old.stat.gov.pl/gus/5840_1630_PLK_HTML.htm 21 Stopa przedsiębiorczości mierzona liczbą podmiotów gospodarczych przypadających na 10 tys. osób w wieku produkcyjnym również nie napawa optymizmem – GZM zajął w 2012 r. ostatnie miejsce na liście innych wybranych metropolii w Polsce (rysunek 7). Rysunek 7. Stopa przedsiębiorczości w GZM na tle wybranych metropolii w Polsce w 2012 r. Źródło: Synteza z badań Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych, s. 44. Analiza struktury podmiotów gospodarczych w Metropolii „Silesia” wg sekcji PKD ujawnia, że w 2012 r. najwięcej podmiotów (32,4%) prowadziło działalność związaną z handlem hurtowym i detalicznym oraz naprawą pojazdów samochodowych (sekcja G). Drugie miejsce (11,2%) przypadło podmiotom zarejestrowanym w budownictwie (sekcja F), a trzecie (10,3%) prowadzącym działalność profesjonalną, naukową i techniczną (sekcja M). Z kolei 8,6% podmiotów gospodarczych zgłosiło działalność w branży transportowo-magazynowej (sekcja H), a 7,5% w przetwórstwie przemysłowym (sekcja C). Niepokojącym faktem jest to, że w analizowanym okresie zmalały przeciętne dochody podmiotów gospodarczych oraz ich wskaźniki finansowe (ROA, ROE, ROS). Załamanie wyników finansowych nastąpiło w momencie wybuchu światowego kryzysu ekonomicznego (2008 rok) i do 2012 r. sytuacja praktycznie nie uległa zmianie (rysunek 8). 22 Rysunek 8. Wskaźniki rentowności średnich i dużych podmiotów gospodarczych w GZM i otoczeniu w latach 2006–2012. Źródło: Synteza z badań Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych, s. 47. Z kolei nakłady inwestycyjne średnich i dużych firm w Metropolii „Silesia” w latach 2006– 2012 wzrosły o 59%, pomimo spadków w latach 2007, 2009 i 2012. Jak wynika z analiz przeprowadzonych przez Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych z Łodzi, w każdym roku poziom inwestycji przekraczał 10 mln zł, a od 2010 r. był większy niż 20 mln zł. Kondycja ekonomiczna Jednostek Samorządu Terytorialnego Kondycja ekonomiczna Jednostek Samorządu Terytorialnego (JST) Metropolii „Silesia” uległa poprawie na przestrzeni lat 2002–2012, na co wskazuje fakt, że przy wzroście zarówno dochodów, jak i wydatków udało się zwiększyć nadwyżkę operacyjną budżetów lokalnych. Poprawiającej się kondycji ekonomicznej JST zaszkodził wybuch światowego kryzysu ekonomicznego w 2008 r. , bowiem w 2009 r. odnotowano deficyt budżetowy JST w GZM i otoczeniu (-900 mln zł). Należy jednak podkreślić, że deficyt ten stopniowo malał w kolejnych latach i w 2012 r. osiągnął poziom minus 215 mln zł. Co istotne, sytuacja Metropolii „Silesia”, w porównaniu do 2002 r., na tle innych polskich metropolii wypada źle, jeśli chodzi o dochody własne przypadające na jednego mieszkańca – Metropolia „Silesia” zajęła ostatnie miejsce w tym rankingu w 2012 r. 23 Rysunek 9. Dochody własne JST na 1 mieszkańca w GZM i otoczeniu na tle wybranych metropolii w Polsce (w zł.) w latach 2002 i 2012. Źródło: Synteza z badań Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych, s. 55. Z kolei z punktu widzenia nadwyżki operacyjnej na jednego mieszkańca, czyli udziału wydatków inwestycyjnych w strukturze dochodów, pozycja GZM na tle innych polskich metropolii wypada przeciętnie – w połowie stawki. 2.5. Konkurencyjność Metropolii „Silesia” Ogólnie konkurencyjność Metropolii „Silesia” należy ocenić jako przeciętną na tle innych dużych miast Polski. Na ten ogólny wniosek składają się następujące fakty: ● Analiza rankingu „Lista 2000”8 za lata 2007–2012 pozwala stwierdzić, iż wzrosła liczba firm z GZM (o 4,5%), które się do niego zakwalifikowały: odpowiednio 132 firmy w 2007 r. i 138 firm w 2012 r. Najwięcej podmiotów objętych rankingiem było zlokalizowanych w Katowicach, Gliwicach i Tychach, przy czym należy podkreślić, że w tych dwóch ostatnich miastach obserwuje się wzrost liczby podmiotów z „Listy 2000”, natomiast w Katowicach widoczny jest ich istotny odpływ: z 56 w 2007 r. do 47 w 2012 r. (spadek o 16%), co może świadczyć o zmniejszającej się konkurencyjności i atrakcyjności ekonomicznej tego miasta. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że cały obszar GZM wypada całkiem dobrze na tle innych dużych miast. Większy przyrost firm z „Listy 2000” odnotował jedynie Wrocław – o 12,5%. Kraków zanotował wzrost o 3,7%, a Warszawa o 1,5%, przy czym należy pamiętać, że w stolicy ulokowanych jest najwięcej firm z „Listy 2000” – 482 w 2012 r. Z kolei Poznań zanotował spadek o 17,8%, a Łódź o 21%. 8 „Lista 2000” – zestawienie 2000 największych polskich i zagranicznych firm, posiadających filię lub siedzibę w Polsce, publikowane przez dziennik „Rzeczpospolita”. Wyniki poglądowe za lata 2007–2012: http://static.presspublica.pl/red/sklep-rp/pdf/Lista_2000_2012_demo.pdf 24 ● Wskaźnik liczby zarejestrowanych podmiotów na obszarze GZM, zatrudniających powyżej 250 pracowników w przeliczeniu na 10 tys. osób w latach 2009–2012, utrzymywał się na poziomie 2,5. Podobną wartość wskaźnika odnotowano dla Łodzi, Szczecina i Trójmiasta. Natomiast w Warszawie wskaźnik ten wynosi 7,5, w Poznaniu – 5, a we Wrocławiu i w Krakowie – 4. ● Innowacyjność nie należy do cech, które wyróżniają Metropolię „Silesia”, gdyż udział podmiotów wykorzystujących wysokie technologie jest najniższy w porównaniu z innymi metropoliami w kraju. W latach 2009–2012 systematycznie wzrastał jednak z 3% do 3,5%. Dla porównania, w Warszawie udział podmiotów wykorzystujących wysokie technologie wyniósł w 2012 r. ponad 6,5%, we Wrocławiu – ponad 5%, w Krakowie i Poznaniu – ok. 5%, a w Trójmieście – 4,5%. ● Ceny mieszkań, zarówno na rynku pierwotnym, jak i wtórnym, są w GZM niskie w porównaniu do innych dużych miast w Polsce, stanowiąc odzwierciedlenie przeciętnej kondycji gospodarczej tego terenu. ● Blisko 39% pracujących znalazło zatrudnienie w sektorze usług rynkowych. Jest to ważna informacja dla potencjalnych inwestorów, gdyż oznacza rosnącą konkurencyjność regionu, ze względu na rozwijający się rynek usług. Szansą dla Metropolii „Silesia” może być intensywnie rozwijająca się w ostatnich latach na terenie Polski branża usług biznesowych, takich jak Outsourcing Procesów Biznesowych (ang. Business Process Outsourcing – BPO), Centrum Usług Wspólnych (CUW) oraz Badania i Rozwój (B+R). Polska ma ogromne szanse, by stać się w tych dziedzinach wiodącym graczem na arenie ogólnoświatowej, ponieważ plasuje się na pierwszym miejscu w Europie i trzecim na świecie, jeśli chodzi o dostarczanie nowoczesnych usług biznesowych. Metropolia „Silesia” już teraz odgrywa istotną rolę w rozwoju tej branży w Polsce, znajdując się w ścisłej czołówce kluczowych centrów biznesowych ulokowanych w naszym kraju. Na terenie Metropolii „Silesia” w 2012 r. zatrudnienie w branży usług biznesowych znalazło łącznie 12 000 osób (ok. 8% ogółu zatrudnionych w tej branży w Polsce). Największa liczba centrów biznesowych znajduje się w Katowicach, generując jednocześnie największą liczbę zatrudnionych – 7900 osób (ponad 5% ogółu pracujących w Katowicach). Kolejnymi ośrodkami skupiającymi dużą liczbę pracujących w nowoczesnych usługach biznesowych są Gliwice – 1700 osób (2,27% ogółu zatrudnionych w tym mieście) i Ruda Śląska – 1000 osób (2,87%). W Dąbrowie Górniczej w branży tej pracuje 600 osób, a w Sosnowcu oraz Chorzowie po 400 osób, co stanowi blisko 1,5% całkowitego zatrudnienia w tych miastach. 25 Dla porównania z raportu BPOland Investors’ Guide. Poland 2013 wynika, że w maju 2013 r. pod względem liczby zatrudnionych w centrach BPO pierwsze miejsce w Polsce zajmuje Kraków, gdzie pracuje 25 400 osób, kolejne są: Warszawa – 19 000 i Wrocław – 18,400. W tych trzech miastach również dynamika wzrostu zatrudnienia w centrach BPO, porównując stan zatrudnienia w maju 2013 roku od stycznia 2012 roku, jest najwyższa w kraju i wynosi odpowiednio: dla Wrocławia – 46%, dla Warszawy – 33,1% i dla Krakowa – 30,9%. Metropolia „Silesia” zajmuje w tym rankingu przedostatnie miejsce, z liczbą zatrudnionych w centrach BPO 8100 osób, oraz ostatnie miejsce, biorąc pod uwagę dynamikę przyrostu zatrudnienia, która dla omawianego okresu wyniosła 17,4%9. 3. Wnioski z analizy globalnych trendów gospodarczych w kontekście Metropolii „Silesia”10 W II etapie prac zidentyfikowano 11 branż prorozwojowych dla Metropolii „Silesia”, a następnie wskazano silne strony Metropolii „Silesia” oraz obszary wymagające poprawy z punktu widzenia branż uznanych za prorozwojowe. Do branż prorozwojowych zaliczono11: 1. Przemysł motoryzacyjny, 2. Przemysł chemiczny, 3. Przemysł obronny, 4. Przetwórstwo metali, 5. Sektor ochrony zdrowia, 6. Sektor B+R, 7. Ochronę środowiska, 8. Energetykę, 9. Przemysł wydobywczy i przetwórstwo surowców naturalnych, 10. Logistykę, 11. Technologie informatyczne i komunikacyjne. Wykazano także, że istnieją synergie pomiędzy poszczególnymi branżami (rysunek 10). 9 BPOland Investors’ Guide. Poland 2013, PAIiIZ, CBRE, HAYS, 2013, s. 14. Jeśli nie podano innych źródeł, to tę część opracowano z wykorzystaniem następujących materiałów źródłowych: Ekspertyza globalnych trendów gospodarczych w kontekście potrzeb rozwojowych Metropolii „Silesia”, Deloitte, maj 2014. 11 Hierarchia ułożona ze względu na potencjał rozwojowy – od najwyższego do najniższego. 10 26 Rysunek 10. Synergie pomiędzy analizowanymi branżami. Źródło: Ekspertyza globalnych trendów gospodarczych w kontekście potrzeb rozwojowych Metropolii „Silesia”, Deloitte, Maj 2014, s. 170. Okazało się, że: ● branża B+R jest najsilniej powiązana z pozostałymi branżami (7 silnych synergii + 3 umiarkowane). Wynika to głównie z możliwości tworzenia komórek badań i rozwoju w przedsiębiorstwach reprezentujących każdy z badanych obszarów, ● branża ochrony środowiska wykazuje również dużą synergię z innymi (6 silnych synergii + 2 umiarkowane), ● dużą synergię z innymi branżami wykazuje także przemysł motoryzacyjny (5 silnych synergii + 4 umiarkowane), ● podobnie przemysł chemiczny (5 silnych synergii + 3 umiarkowane). Natomiast najmniej powiązane z innymi branżami są: ● sektor ochrony zdrowia (3 silne synergie + 1 umiarkowana), ● logistyka (2 silne + 3 umiarkowane), ● energetyka (3 silne + 3 umiarkowane). Wskazanie branż charakteryzujących się silnymi wzajemnymi powiązaniami może ułatwić podjęcie decyzji odnośnie wyboru tych dziedzin, na których należy oprzeć przyszły rozwój Metropolii „Silesia”. Logicznym jest, że większe szanse rozwojowe pojawią się wówczas, gdy skierujemy swoją uwagę na branże o silnych i licznych 27 powiązaniach synergetycznych. Inwestowanie w jedną z nich daje możliwość pozytywnego wpływu na rozwój branż z nią powiązanych. Opracowana została analiza SWOT pod kątem każdej z wymienionych powyżej branż uznanych za prorozwojowe. Zastosowano tu najczęściej wykorzystywaną, uproszczoną formę analizy, tj. opracowano zestaw czterech grup czynników: silnych stron (S), słabych stron (W), szans (O) i zagrożeń (T). Należy stwierdzić, że bardziej użyteczna w tym celu byłaby analiza wzajemnych powiązań pomiędzy czynnikami. Wymaga ona poszukiwania odpowiedzi na następujące pytania: − czy dana mocna strona umożliwia wykorzystanie danej szansy? − czy dana mocna strona pozwala zniwelować dane zagrożenie? − czy dana słaba strona ogranicza możliwość wykorzystania danej szansy? − czy dana słaba strona wzmacnia ryzyko związane z wystąpieniem danego zagrożenia? − czy dana szansa wzmacnia daną silną stronę? − czy dana szansa pozwala zniwelować daną słabość? − czy dane zagrożenie niweluje daną silną stronę? − czy dane zagrożenie uwypukla daną słabość? Udzielenie odpowiedzi na powyższe pytania daje możliwość zidentyfikowania tzw. silnych powiązań pomiędzy poszczególnymi czynnikami. To z kolei pozwala określić kluczowe obszary problemowe, na których należy się skupić i w obrębie których należy rozpocząć proces poszukiwania i tworzenia rozwiązań. Wydaje się, że zastosowanie opisanego powyżej podejścia w analizie SWOT skutkowałoby większą wartością dodaną w postaci bardziej precyzyjnego wskazania obszarów problemowych, którym Metropolia „Silesia” musiałaby sprostać, aby móc wykorzystać potencjał branż uznanych za prorozwojowe. Tymczasem, opierając się na zestawach czterech grup czynników opracowanych dla każdej z 11 branż uznanych za prorozwojowe, można jedynie dokonać prostej analizy, polegającej na porównaniu ilości mocnych i słabych stron oraz ilości szans i zagrożeń zidentyfikowanych dla każdej z branż (tabela 3). W wyniku takiego porównania otrzymamy informację, które czynniki (pozytywne lub negatywne) przeważają. 28 W literaturze przedmiotu wyróżnia się cztery modelowe sytuacje, w zależności od przewagi czynników pozytywnych lub negatywnych w środowisku zewnętrznym (otoczeniu) i wewnętrznym danego podmiotu. Odpowiadają im cztery modelowe typy strategii12: ● Sytuacja SO – strategia maxi-maxi W podmiocie przeważają mocne strony, w otoczeniu szanse. Należy zastosować strategię ekspansji, polegającej na użyciu silnych stron organizacji w celu wykorzystania szans w otoczeniu. ● Sytuacja WO – strategia mini-maxi W podmiocie przeważają słabe strony, w otoczeniu szanse. Należy zastosować strategię polegającą na wykorzystaniu szans w otoczeniu przy jednoczesnym niwelowaniu wewnętrznych słabości. ● Sytuacja ST – strategia maxi-mini W podmiocie przeważają silne strony, w otoczeniu zagrożenia. Należy zastosować strategię wykorzystującą potencjał wewnętrzny, w celu przezwyciężenia pojawiających się zagrożeń. ● Sytuacja WT – strategia mini-mini W podmiocie przeważają słabe strony, w otoczeniu zagrożenia. Jest to najmniej korzystna sytuacja. Zaleca się podmiotowi wyjście z obszaru działalności, w którym dominują zagrożenia, a w którym podmiot nie jest w stanie reagować wykorzystując swoje silne strony, ponieważ ich nie posiada. 12 G. Gierszewska, M. Romanowska, Analiza strategiczna przedsiębiorstwa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2009, s. 194. 29 Tabela 3. Analiza liczby silnych stron (S) do słabych stron (W) oraz szans (O) do zagrożeń (T) w branżach prorozwojowych Branża Motoryzacyjna Chemiczna Obronna Przetwórstwo metali Ochrona zdrowia B+R Ochrona środowiska Energetyka Wydobycie i przetwórstwo surowców naturalnych Logistyka Technologie informatyczne i komunikacyjne Liczba silnych stron (S) do słabych stron (W) S>W Liczba szans (O) do zagrożeń (T) S< W S=W + O>T Rekomendowana strategia działania O < T O=T + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + maxi- maxi mini-maxi, mini-mini maxi-maxi, maxi-mini maxi-maxi, mini-maxi mini-mini maxi-mini, mini-mini mini-maxi maxi-maxi, maxi-mini maxi-mini, mini-mini maxi-maxi mini-maxi + - wystąpienie danej sytuacji Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ekspertyza globalnych trendów gospodarczych w kontekście potrzeb rozwojowych Metropolii „Silesia”, Deloitte, maj 2014, s. 148-169. Z powyższej analizy wynika, że spośród rekomendowanych branż prorozwojowych w pierwszej kolejności należy rozważyć wybór następujących: 1. Przemysł motoryzacyjny, 2. Logistyka, 3. Przemysł obronny, 4. Energetyka, 5. Przetwórstwo metali. Jeśli ponadto weźmiemy pod uwagę synergię pomiędzy branżami, to należy wskazać na przemysł motoryzacyjny jako na tę branżę, na której powinien w szczególności oprzeć się przyszły rozwój Metropolii „Silesia”. Pozostaje pytanie: jakie jeszcze branże należy brać pod uwagę? Sektor motoryzacyjny, chemiczny i przetwórstwa metali, które otrzymały najwyższe lokaty w rankingu Deloitte, plasują się także w czołówce branż pod względem opłacalności inwestycji mierzonej wpływem nakładów na B + R na wartość i przychody spółek. Branża 30 obronna nie występowała w badaniu, a przetwórstwo metali zajęło nieco gorsze lokaty, jednak są to sektory w wysokim stopniu komplementarne z dwoma pierwszymi. Z kolei analiza rentowności branż wskazuje, że najwyższą rentownością charakteryzują się sektor B+R, przemysł chemiczny, przemysł wydobywczy, przetwórstwo surowców naturalnych i logistyka. Wybór nie jest zatem prosty, a pamiętać trzeba, że po wyborze konkretnych branż należy podjąć szereg działań, mających na celu przyciągnięcie do nich inwestorów, oraz skierować znaczne środki finansowe, aby pobudzić rozwój tych branż. Zatem kwestia wyboru branż prorozwojowych stanowi ważny element w opracowaniu działań wdrażanych w ramach PRG M”S” 2025. Firma Deloitte stwierdza, że osiągnięcie przez Metropolię „Silesia” przewagi konkurencyjnej w wybranych branżach wymaga podjęcia działań w sześciu obszarach13. Należą tu: ● wizja i strategia rozwoju branż prorozwojowych, ● oferta inwestycyjna dla branż prorozwojowych, ● promocja, ● współpraca pomiędzy instytucjami publicznymi, instytutami naukowo-badawczymi i biznesem, ● infrastruktura na potrzeby branż prorozwojowych, ● sfera społeczna, jakość życia, edukacja i zdrowie. 4. Pożądane kierunki rozwoju gospodarczego Metropolii „Silesia” w odniesieniu do celów „Strategii Rozwoju Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii „Silesia” do 2025 r.”14 Jednym z głównych celów GZM jest konsolidacja posiadanego potencjału i podejmowanie wspólnych działań na rzecz tworzenia prężnego ośrodka metropolitalnego, konkurencyjnego w skali krajowej i europejskiej, kształtowanego zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. 13 Więcej na temat rekomendowanych działań w każdym z obszarów można znaleźć w: Ekspertyza globalnych trendów gospodarczych w kontekście potrzeb rozwojowych Metropolii „Silesia”, Deloitte, maj 2014, s. 172–175. 14 Jeśli nie podano innych źródeł, to tę część opracowano z wykorzystaniem następujących materiałów źródłowych: Strategia Rozwoju Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii „Silesia” do 2025 r., Górnośląski Związek Metropolitalny, styczeń 2010. 31 Realizacji tego celu służy m.in. przyjęta w 2010 r. Strategia Rozwoju Górnośląsko- Zagłębiowskiej Metropolii „Silesia” do 2025 r. W strategii zdefiniowano misję i wizję Metropolii „Silesia” oraz wyznaczono pięć obszarów priorytetowych, w których określono cele strategiczne, cele operacyjne, kierunki działań i działania. MISJA Metropolia „Silesia”. Pełnia Życia WIZJA Metropolia „Silesia” to policentryczny zespół miejski pozwalający osiągnąć pełnię życia, dzięki atrakcyjnym warunkom pracy i zamieszkania w czystym środowisku, w regionie o nowoczesnej gospodarce, z wysoko rozwiniętymi usługami publicznymi w zakresie nauki, kultury, zdrowia i transportu. Rysunek 11. Priorytety rozwoju Metropolii „Silesia”. Źródło: Strategia Rozwoju Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii „Silesia” do 2025 r., Górnośląski Związek Metropolitalny, styczeń 2010, s. 84. 32 Wymienione priorytety rozwojowe15 są ze sobą powiązane. Nie można bowiem mówić o zmianie wizerunku Metropolii „Silesia” z „krainy węgla i stali” (priorytet A) bez wprowadzania zmian w takich gałęziach przemysłu jak przemysł górniczy, hutniczy, energetyczny czy chemiczny oraz inwestowania w rozwój nowych przemysłów, takich jak motoryzacyjny i informatyczny, oraz w centra: BPO, B+R czy logistykę. W unowocześnianiu tradycyjnych gałęzi przemysłu oraz w rozwijaniu nowych dziedzin gospodarki kluczową rolę odgrywa kapitał ludzki dostępny na danym terenie, dlatego tak ważne jest rozwijanie szkolnictwa i nauki, pobudzanie rynku pracy oraz inwestowanie w rozwój społeczeństwa informacyjnego (priorytet B). Ponadto trudno o zmianę wizerunku Metropolii „Silesia”, jeśli nie podejmie się intensywnych działań na rzecz ochrony środowiska i rewitalizacji obszarów zdegradowanych (priorytet D). Potencjalnych inwestorów z nowych dziedzin gospodarki (np. logistyka) może zachęcić do lokowania swoich działalności na terenie Metropolii „Silesia” dobrze rozwinięta i przepustowa sieć komunikacji lądowej, kolejowej i powietrznej, dlatego tak ważne jest zintensyfikowanie działań, mających na celu remontowanie istniejącej infrastruktury i jej rozbudowę o nowe elementy (priorytet C). Zmiana wizerunku Metropolii „Silesia”, inwestowanie w ochronę środowiska, rozwój kapitału ludzkiego, transport publiczny, zdrowie i bezpieczeństwo publiczne, pobudzanie rynku pracy itp. powinny z kolei przynieść efekt w postaci poprawy warunków życia mieszkańców (priorytet E), co z kolei może istotnie przyczynić się do ograniczenia niebezpiecznego dla Metropolii „Silesia” zjawiska depopulacji. Wymienione powyżej priorytety rozwojowe Metropolii „Silesia” należy skonfrontować z priorytetami rozwojowymi 14 miast wchodzących w jej skład. Priorytetów tych jest w sumie 71. Różnice co do ilości przyjętych priorytetów rozwojowych pomiędzy miastami są dość istotne: wyróżnić można miasta, które posiadają po 3 priorytety (Świętochłowice, Tychy), ale także takie, które mają ich 8 (Ruda Śląska) czy 7 (Chorzów). W tabeli 4. przedstawiono zestawienie priorytetów rozwojowych 14 miast Metropolii „Silesia”. 15 Strategia Rozwoju Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii „Silesia” do 2025 r., Górnośląski Związek Metropolitalny, styczeń 2010, s. 84. 33 Tabela 4. Priorytetu rozwojowe miast wchodzących w skład Metropolii „Silesia”. M I A S T O PRIORYTET D Ą B R O J K C G W A A B H L A W T Y O I O O T R W G R W O Z I Ó Z I M Ó C R N C W E N O E I C Z A P I E M K Y A S R Ł Y O W Ś O L C Ą E S K I E R U D A Ś L Ą S S K L A Ą S K I E Gospodarka (przedsiębiorczość, innowacyjność, konkurencyjność) X X X X X X X X Ochrona środowiska X X X X X Komunikacja, transport i infrastruktura techniczna Nauka, szkolnictwo, edukacja T Y C H Y X X Czas wolny, rekreacja sport X X X X X X X X X 8 X 7 X X X X X X 5 X X X 5 X X X X 5 X X X 4 X Bezpieczeństwo publiczne/usługi publiczne X Ochrona zdrowia X Podwyższenie poziomu jakości życia w mieście X Zasoby mieszkaniowe X X 3 X X X Pomoc społeczna Eliminacja obszarów marginalizacji i wykluczenia społecznego Rozwój i wykorzystanie kapitału ludzkiego X X X 3 X 3 X 3 X 3 X X 2 X X 8 X 7 X X Rozwijanie funkcji metropolitarnych S U M A X X X X X Centrum miasta i przestrzenie publiczne Z A B R Z E X X X X 12 X X X X X X Kultura Udogodnienia miejskie S O S N O W I E C Ś W I Ę T O C H Ł O W I C E X X X Estetyka otoczenia/atrakcyjność, przyjazność środowiska zamieszkania S I E M I A N O W I C E X 2 2 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Strategia Rozwoju Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii „Silesia” do 2025 r., s. 11–13. Powyższe zestawienie uprawnia do stwierdzenia, że do kluczowych priorytetów rozwojowych miast wchodzących w skład Metropolii „Silesia” zaliczyć można: 34 1. Rozwój gospodarki poprzez promowanie i wspieranie przedsiębiorczości, innowacyjności i konkurencyjności, 2. Ochronę środowiska, 3. Rozwój komunikacji, transport i infrastruktury technicznej, 4. Rozwój nauki i szkolnictwa, 5. Podejmowanie działań mających na celu podniesienie estetyki, atrakcyjności i przyjazności środowiska zamieszkania mieszkańców. Jakie działania należy zatem podjąć, aby umożliwić jednoczesną realizację kluczowych priorytetów rozwojowych miast członkowskich Metropolii „Silesia” oraz przybliżyć się do osiągnięcia misji zdefiniowanej dla obszaru metropolitalnego? Rysunek 12. Kluczowe priorytety miast członkowskich Metropolii „Silesia” a jej misja. Źródło: opracowanie własne. Analiza pięciu priorytetów rozwojowych Metropolii „Silesia” oraz pięciu kluczowych priorytetów rozwojowych 14 miast wchodzących w jej skład uprawnia do stwierdzenia, że pokrywają się one ze sobą niemal całkowicie. Jedynie priorytet „A” Metropolii „Silesia” nie 35 znalazł swojego pełnego odzwierciedlenia w priorytetach poszczególnych miast. Należy jednak stwierdzić, że wśród priorytetów miast: Katowice, Gliwice, Zabrze i Sosnowiec można odnaleźć chęć rozwijania funkcji metropolitalnych, co oznacza, że miasta te mają aspiracje, aby aktywnie włączyć się w zarządzanie metropolią, kreowanie jej wizerunku i pozycji na arenie krajowej i międzynarodowej. Dla poszukiwania kierunków rozwoju gospodarczego Metropolii „Silesia” w perspektywie 2025 r. wiedza o zbieżności priorytetów rozwojowych całego obszaru metropolitalnego i priorytetów rozwojowych większości miast wchodzących w jej skład jest niezmiernie istotna. Każde z miast członkowskich Metropolii „Silesia” posiada swoją specyfikę i własne atuty, można jednak stwierdzić, iż mają one wspólną wizję rozwoju obszaru metropolitalnego i zgadzają się z wyznaczonymi do realizacji celami strategicznymi. Obecnie kluczowym pytaniem pozostaje: jakie kierunki rozwoju gospodarczego obrać, aby udało się osiągnąć zamierzone cele? Warto w tym miejscu odnieść się do zapisów przyjętych w Strategii. Otóż w dokumencie tym odnajdziemy następujące informacje pomocne w ustaleniu kierunków rozwoju gospodarczego Metropolii „Silesia”16: ● ● Metropolia „Silesia” posiada specjalności w następujących dziedzinach: o górnictwo, o hutnictwo, o przemysł samochodowy, pozostałe liczące się dziedziny to przemysł: o chemiczny, o maszynowy, o wojskowy. Z kolei wśród specjalności metropolitalnych pojawiają się usługi zdrowia świadczone w oparciu o ośrodki medyczne, naukowo-badawcze i technologiczne z zakresu medycyny Należą tu: Śląski Uniwersytet Medyczny, jednostki naukowo-badawcze o profilu medycznym, liczne placówki służby zdrowia, m.in. 62 szpitale i kliniki oraz placówki wytwarzania sprzętu medycznego i prototypów organów zastępczych. 16 Strategia Rozwoju Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii „Silesia” do 2025 r., Górnośląski Związek Metropolitalny, styczeń 2010. 36 Można zatem stwierdzić, że Strategia sugeruje skupienie się na powyższych dziedzinach, dostrzegając w nich szansę na rozwój gospodarczy Metropolii „Silesia”. W przyjętym dokumencie strategicznym odnajdziemy także informacje, że zaspokojenie kluczowych potrzeb rozwojowych Metropolii „Silesia” w dużym stopniu uzależnione jest od skutecznego pozyskiwania środków zewnętrznych, co sugeruje przesunięcie odpowiedzialności za powodzenie przyjętych do realizacji celów strategicznych na siły zewnętrzne (np. instytucje unijne decydujące o przyznaniu środków finansowych). Warto także podkreślić, że dostrzeżono rolę kapitału ludzkiego i społecznego w kreowaniu silnej pozycji Metropolii „Silesia” na arenie krajowej i międzynarodowej. Zapewnienie odpowiedniego poziomu tego kapitału wymagać będzie podjęcia działań w zakresie rozbudowy infrastruktury i usług edukacyjnych oraz wzmacniania innowacyjności potencjału naukowo-badawczego. Wzmacnianie pozycji Metropolii „Silesia” na arenie krajowej i międzynarodowej wymaga przede wszystkim rozwijania funkcji metropolitalnych na tym obszarze. Warto w tym miejscu zastanowić się, jakie są realne możliwości rozwoju tych funkcji na obszarze Metropolii „Silesia”, o czym traktuje kolejny rozdział. 5. Funkcje metropolitalne na obszarze GZM (Metropolii „Silesia”) 5.1. Pojęcie funkcji metropolitalnych i ich rodzaje W celu identyfikacji form kształtowania się nowoczesnej gospodarki postindustrialnej, zmierzającej w kierunku metropolizacji, niezbędne jest rozpoznanie funkcji metropolitalnych. Przez funkcje metropolitalne należy rozumieć dobra i usługi wyższego rzędu o charakterze ponadregionalnym, głównie krajowym i międzynarodowym (Jałowiecki 2000; Maik, 2003; Parysek, 2000, 2003; Markowski, Marszał 2006; Jałowiecki, Szczepański 2002). Szczególnie istotny jest ich charakter decyzyjny i kontrolny. Można również je rozpatrywać w kontekstach metropolizacji przestrzeni, przenoszenia wzorców architektonicznych, użytkowych i funkcjonalnych z innych metropolii. W wielu pracach podkreśla się, że występowanie funkcji metropolitalnych jest podstawowym kryterium identyfikacji metropolii. E.Korcelli-Olejniczak (2004, 2008) traktuje je jako wysoko wyspecjalizowane funkcje międzynarodowe, o znaczeniu co najmniej krajowym. 37 Zalicza do nich: węzły transportowe, media, wiedzę i innowacje, naukę, przemysł i usługi wysokiej technologii, kulturę, inwestycje rządowe i parlamentarne, centrale firm i usługi finansowe. G. Gawryszewski, P. Korcelli, E. Nowosielska (1998) badając metropolizację Warszawy uwzględnili takie działalności jak: wydawnicza i poligraficzna, handel hurtowy, hotele i restauracje, transport, działalność pocztowa i komunikacja, finanse, giełda, ubezpieczenia, usługi w zakresie przedsiębiorczości, usługi komputerowe, informacyjne, elektronika, nauka i R&D, usługi władzy politycznej i administracyjnej (powyżej skali lokalnej), wykształcenie wyższe, rozrywkę, sztukę, muzea, placówki dyplomatyczne, instytucje badawcze, biura, a także oddziały firm zagranicznych. Według wspomnianych autorów funkcje metropolitalne są to wyspecjalizowane funkcje sektora III i IV gospodarki. Pojęcie to jest także przedmiotem badań W. Maika (2003, s. 13), który rozpatruje je jako: a) wynik pozycji na rynku związany z silną dynamiką gospodarki, polityki i kultury, b) funkcje kontrolne w sferze ekonomicznej, politycznej, społecznej, kulturalnej i technologicznej, c) funkcje budujące międzynarodowy charakter powiązań miasta oraz jego ponadregionalną rangę. Autor podaje również cały zestaw cech określających stopień rozwoju funkcji metropolitalnych w metropoliach globalnych i regionalnych. Podobne stanowisko przyjmuje J. Parysek (2000, 2003, s. 24), wymieniając siedem istotnych elementów kształtujących funkcje metropolitalne. Są to: 1) zarządy międzynarodowych korporacji, 2) światowe instytucje finansowe i rynek kapitałowy (giełdy), 3) szybkie i częste lotnicze połączenia komunikacyjne oraz kolej szybkich prędkości, 4) placówki naukowe i technologiczne o standardach światowych, 5) instytucje kultury oraz imprezy i festiwale artystyczne, 6) specyfika miasta, 7) przewaga powiązań społeczno-gospodarczych i kulturalnych z innymi metropoliami kosztem powiązań z własnym regionem i krajem. Funkcje metropolitalne można też określić jako funkcje nadwyżkowe, na co uwagę zwracają T. Markowski i T. Marszał (2006, s. 13). W literaturze przedmiotu określa się je jako zewnętrzne lub egzogeniczne. Podkreśla się, że muszą mieć one co najmniej zasięg ponadregionalny i należeć do sektora IV gospodarki (wysoko wyspecjalizowanych usług). Także w badaniach europejskich ESPON (1.1.1, 1.4.3) podejmowano próbę analizy miejskich obszarów funkcjonalnych z uwzględnieniem pięciu funkcji spełniających kryteria metropolitalności.Są to funkcje: 1) administracyjne, zarówno krajowe, jak i międzynarodowe; 38 2) decyzyjne; 3) transportowe; 4) wiedzy (lokalizacja uniwersytetów, ośrodków badawczych i produkcji opartej na wiedzy); 5) dotyczące turystyki (potencjał i wykorzystanie obiektów turystycznych, turystyka biznesowa, kultura). Z kolei H. Blotevogel (2004) analizując miasta niemieckie wyróżnił cztery podstawowe typy funkcji metropolitalnych: 1) decyzyjne i kontrolne, 2) innowacji i konkurencyjności, 3) funkcje gateway, 4) funkcje symboliczne. Funkcje decyzyjne i kontrolne odnoszą się do instytucji państwowych i ponadpaństwowych. One właśnie mają zasadnicze znaczenie w podejmowaniu decyzji istotnych z punktu widzenia państwa, co oznacza dobrą pozycję regionu miejskiego jako konkurenta do lokalizacji (Korcelli-Olejniczak, 2004). To ułatwia przepływy towarów, kapitału, informacji i ludzi. Podobny wymiar mają przedsiębiorstwa pełniące funkcje kontrolne. Z ekonomicznego punktu widzenia są one najczęściej rozpoznawane poprzez obecność transnarodowych korporacji i międzynarodowych firm. Na funkcje decyzyjne i kontrolne uwagę zwraca wielu badaczy, w tym także P.Śleszyński (2007, s. 108), przypominając, iż umiejscowienie dużej siedziby ma wymiar nie tylko gospodarczy, ale także społeczny i polityczny. Koncentracja podmiotów kontrolnych i decyzyjnych przyczynia się do powstawania układów powiązań gospodarczych poprzez powiązania kapitałowe. Ch. Zöpel (2011), analizując struktury miejskie policentryczne o charakterze konurbacyjnym w Zagłębiu Ruhry i na Górnym Śląsku, przypomina, że w obu przypadkach na tych obszarach nie ulokowały się żadne instytucje państwowe ani ponadpaństwowe. Natomiast w przypadku funkcji decyzyjnych przedsiębiorstw w ramach zmian strukturalnych w Zagłębiu Ruhry powstało kilka central przemysłu energetycznego oraz handlowego w sektorze usług. Zgodnie z teorią rozwoju regionalnego, jak podkreśla B. Domański (2000), bardziej prawdopodobne jest, że znaczące firmy dla regionu powstaną w oparciu o kapitał endogenny, niż ten pochodzący z zewnątrz i reprezentujący zupełnie nowy typ działalności, nieobecny do tej pory w regionie. Ma to istotne znaczenie dla obszaru GZM. H. Blotevogel (2004) podkreśla także rolę funkcji innowacyjności i konkurencyjności, które to funkcje są związane ze sferą nauki, techniki i socjokultury. Impulsami innowacji zazwyczaj są bowiem czynniki zewnętrzne. Zasadnicza jest tu rola nauki, kształtowana poprzez uczelnie wyższe, instytuty techniczne, parki technologiczne oraz instytucje zajmujące się działalnością naukowo-badawczą. J. Petryszyn (2011), badając funkcje 39 metropolitalne centralnej części konurbacji górnośląskiej, wskazuje na rolę uczelni wyższych oraz instytucji naukowo-badawczych w kształtowaniu centrów potencjalnej Metropolii „Silesia”. Do funkcji metropolitalnych można zaliczyć także funkcje gateway. Określane są one jako „wrota” otwierające dostęp do wiedzy i ludzi (Blotevogel, 2004). Funkcja bramy posiada wiele aspektów. Może być ona rozumiana jako dostęp do nowoczesnej infrastruktury, np. w aspekcie pozycji regionu jako węzła transportowego i funkcjonalnego. Można ją również rozumieć jako funkcję „bramy do reszty świata”, w znaczeniu dostępu do usług, informacji, wiedzy, idei i postaw oraz ich wymiany (Korcelli-Olejniczak, 2008), a także w kategorii „bramy” transportowej, na co zwracają uwagę Bird (1983) i Rozenblat, Pumain (2007). Miasta bramy łączą funkcje międzynarodowe i dystrybucji, a podejmowane decyzje przyczyniają się do koncentracji np. przemysłu. B. Jałowiecki (1999) miasta typu gateway nazywa miastami bramami, i – odnosząc się do prac Kutzmanna i Wegenera (1991) – używa pojęcia miasto przepływów. Tego terminu używają także K. Pain i P. Hall (2006) dla określenia policentrycznych regionów miejskich. W ujęciu metropolitalnym funkcja gateway to dostęp do rynków, które zorientowane są na eksport wiedzy czy technologii. W powiązaniu z innowacjami stanowią one bardzo nowoczesny element gospodarki metropolitalnej. Z funkcjami gateway powiązane są także funkcje symboliczne. Można je określić jako „repery przestrzeni”, a więc pewne symboliczne miejsca, budowle, przestrzenie i krajobrazy miejsko-metropolitalne. Zalicza się do nich szeroko rozumianą kulturę, którą tworzą muzea, teatry, sztuka, wydarzenia, ale także fizjonomię miasta, jej image, architekturę, a także wymiar medialny. Według Ch. Zöpela (2011) to także obiekty dziedzictwa kultury industrialnej. W Zagłębiu Ruhry są to hałdy udostępniane turystom, park krajobrazowy rzeki Emscher oraz inne obiekty symboliczne, związane z dziedzictwem kulturowym przemysłu w tym regionie. Taką rolę pełnią także obiekty architektoniczne epoki industrialnej, zabytkowe centra miast oraz stare osiedla robotnicze. W miastach GZM istnieje wiele obiektów podobnej rangi, z uwagi na rozwój obu obszarów w tym samym czasie. Z pewnością mogłyby one stać się podstawą funkcji symbolicznej na obszarze GZM, dzięki odpowiednim akcjom marketingowym oraz nakładom finansowym. Specyficzna kultura architektoniczna mogłaby stać się podstawą logo, czyli znakiem rozpoznawczym tego regionu. Metropolie i ich funkcje można rozpatrywać także według kryterium znaczenia na arenie międzynarodowej (Jałowiecki i M.Szczepański, 2006). Analizując literaturę przedmiotu w 40 odniesieniu do miast Europy Zachodniej, autorzy prac powołują się na klasyfikację G. Dematteisa (1997), który wyróżnia pięć typów miast: metropolie globalne, główne międzynarodowe miasta europejskie, euromiasta, miasta o znaczeniu europejskim oraz metropolie regionalne. Do miast o ważnych funkcjach metropolitalnych zaliczają oni: ośrodki dyspozycji politycznej, ośrodki gospodarcze, ośrodki kultury, ośrodki portowe i technopolie. Obecność funkcji metropolitalnych jest warunkiem istnienia metropolii i tworzenia obszaru metropolitalnego. Dlatego tak ważne jest rozpoznanie stanu faktycznego instytucji i rzeczywistego funkcjonowania poziomu metropolitalnego. 5.2. Rozwój funkcji metropolitalnych i poziom rozwoju bazy instytucjonalnej wyższego rzędu 14 miast GZM na podstawie wybranych cech (instytucji metropolitalnych) Biorąc pod uwagę różne definicje funkcji metropolitalnych oraz nawiązując do istniejących klasyfikacji, można wyróżnić ich cztery podstawowe typy: 1) funkcje decyzyjne i kontrolne, 2) funkcje innowacji i konkurencyjności, 3) funkcje gateway oraz 4) funkcje symboliczne. Typologia ta została wykorzystana w opracowaniu dotyczącym funkcji metropolitalnych w Górnośląskim Obszarze Metropolitalnym (Zuzańska-Żyśko, 2012). Funkcje metropolitalne można rozpatrywać przez pryzmat funkcji decyzyjnych związanych z obecnością instytucji reprezentujących struktury międzynarodowe. Jedną z nich są placówki dyplomatyczne różnych państw – ambasady i konsulaty. W Górnośląskim Obszarze Metropolitalnym koncentrują się one w 4 miastach: Katowicach, Gliwicach, Mysłowicach i Świętochłowicach. Najwięcej występuje ich w Katowicach. Są to przedstawicielstwa takich państw jak Republiki: Czeska, Słowacka, Litewska i Łotewska. Obecne są także konsulaty Rumunii, Austrii i Wielkiej Brytanii oraz Peru. W Gliwicach znajdują się urzędy konsularne Republiki Federalnej Niemiec, Republiki Słowackiej oraz Demokratyczno-Socjalistycznej Republiki Sri Lanki. Z kolei w Mysłowicach obecna jest siedziba Republiki Słowenii, a w Świętochłowicach Konsulat Królestwa Belgii. Istotną usługą kreującą funkcje metropolitalne są banki, a szczególnie ich główne centrale. Sektor finansowy jest niezwykle istotny z punktu widzenia rozwoju gospodarczego. 41 Kształtuje on procesy metropolizacji i warunkuje przepływ kapitału 17. W centralnym zespole metropolitalnym istnieje ok. 450 oddziałów, placówek i fili różnych banków. Daje to ogromny potencjał finansowy. Gęstość placówek bankowych na tym obszarze należy do najwyższych w Polsce. W 12 miastach rdzenia, a więc w centralnym zespole metropolitalnym, na 1km2 przypada ponad 12 oddziałów i filii (Ilnicki, 2009). Jest to wynik porównywalny z największymi obszarami metropolitalnymi w Polsce, m.in. Warszawą, Poznaniem, Krakowem, Wrocławiem, Trójmiastem czy Łodzią. Analizując zasięg oddziaływania sektora bankowego okazało się, że tylko jeden z banków, ING Bank Śląski, posiada centralę w Katowicach. Jego siedziba mieści się w nowo wybudowanym, reprezentacyjnym budynku o randze metropolitalnej. Oczywiście w GZM znajduje się też liczna grupa podmiotów gospodarczych o charakterze korporacyjnym i wysokim kapitale własnym. W 2004 r. tylko w Katowicach zidentyfikowano 192 siedziby przedsiębiorstw, których przychody były większe niż 15,6 mln zł (Śleszyński, 2008). Ważnym elementem wyróżniającym ośrodek metropolitalny jest potencjał badawczy i funkcje naukowe, które zalicza się do innowacji i konkurencyjności. Szkolnictwo wyższe to jeden z najważniejszych jakościowych wskaźników metropolitalnych. Uczelnie nie tylko kształcą studentów, ale także przyczyniają się do tworzenia wiedzy naukowej, dzięki której powstają różne wynalazki wykorzystywane w gospodarce. Istotne jest także, że skupiają one określony potencjał intelektualny. W uczelniach znajdują się także wysokospecjalistyczne laboratoria i aparatura naukowa do wykonywania ekspertyz, co prowadzi do rozwoju technologicznego i wpisuje obszar w sieć powiązań naukowych z innymi ośrodkami w Europie i na świecie. Uczelnie wyższe przyczyniają się do postępu technologicznego i są nieodzownym elementem metropolii. Młodzi i wykształceni mieszkańcy GOM to potencjalna kadra decyzyjno-zarządcza w samorządzie lokalnym, regionalnym, a nawet europejskim. Są to przyszłe elity polityczne, które mogą być traktowane jako dobro eksportowe, w przypadku wyjazdów do innych metropolii. Co ważne, uczelnie kreują przyszły kapitał ludzki, m.in. elity polityczne i kadry zarządzające. Placówki te są zatem bezpośrednio odpowiedzialne za jakość klasy metropolitalnej, kształtowanie nowoczesnego myślenia i popularyzację wiedzy o metropoliach i związkach naszego życia z funkcjami metropolitalnymi. W 2006 r. w 17 Najwięcej instytucji bankowych, zarówno centrali, oddziałów, jak i filii ulokowało się w Katowicach -117, Gliwicach - 54, Sosnowcu- 48, Bytomiu i Zabrzu po 31, następnie w Tychach i Dąbrowie Górniczej po 27, w Rudzie Śląskiej - 25, Chorzowie - 23. 42 województwie śląskim studiowało 207,7 tys. osób, tj. ponad 10% ogółu studentów w Polsce (drugie miejsce po województwie mazowieckim). Aż 63 tys. z nich studiowało nauki ekonomiczne, 59 tys. – nauki techniczne (z czego 9,3 tys. wybrało kierunki związane z informatyką), 39 tys. kończyło uniwersytety, 13 tys. – wyższe szkoły zawodowe, a 6,4 tys. studiowało nauki medyczne (Źródło: MCG). Jest to ogromny potencjał wiedzy, który można wykorzystać w rozwoju obszaru metropolitalnego badanego obszaru. Miasta, które posiadają na swoim obszarze uczelnie wyższą, jej filię lub oddział zamiejscowy, odgrywają istotną rolę w gospodarce opartej na wiedzy. W świetle zebranych materiałów w 2010 r. w GZM szkolnictwo wyższe było reprezentowane przez 60 uczelni, 29 publicznych i 31 niepublicznych. Największe skupienie szkół wyższych, zarówno publicznych, jak i niepublicznych, znajduje się w Katowicach (Petryszyn, 2011). Ich lokalizacja wykazuje koncentrację w centrum miasta. Aż 8 spośród 12 wydziałów Uniwersytetu Śląskiego znajduje się właśnie w tym mieście. Wszystkie trzy wydziały Uniwersytetu Ekonomicznego i dwa największe wydziały Śląskiego Uniwersytetu Medycznego oraz po dwa wydziały Akademii Wychowania Fizycznego, Akademii Muzycznej i Akademii Sztuk Pięknych także rozwinęły się na obszarze Katowic, podobnie jak Wyższe Śląskie Seminarium Duchowne i dwa wydziały zamiejscowe Politechniki Śląskiej. Istotne znaczenie dla rangi Katowic mają także uczelnie niepubliczne. Potencjalny student ma zatem do wyboru kilkadziesiąt różnorodnych kierunków studiów w ośmiu dużych, wiodących katowickich uczelniach oraz ponad 20 kierunków prowadzonych przez kilkanaście szkół wyższych, o mniejszej liczbie studiujących. Biorąc pod uwagę, że w Katowicach studiuje ponad 75 tysięcy osób oraz wysoką rangę tamtejszego ośrodka akademickiego, można oczekiwać, że centrum metropolii powstanie właśnie w tym mieście (Petryszyn, 2011). Ważnym ośrodkiem kształcenia akademickiego są także Gliwice. Politechnika Śląska, druga największa uczelnia w regionie, przygotowuje kadrę techniczną dla przyszłej metropolii. Gliwice jako ośrodek akademicki dają możliwość wyboru technicznych kierunków kształcenia, których nie można studiować w innych miastach Metropolii. Ważną rolę na rynku usług wyższego rzędu, z uwagi na kształcenie przyszłej kadry metropolitalnej, odgrywa także Sosnowiec. Umiejscowione są tu trzy wydziały Uniwersytetu Śląskiego, w tym większość kierunków filologicznych oraz jedyny w regionie wydział farmacji funkcjonujący w ramach Śląskiego Uniwersytetu Medycznego. W mieście intensywnie rozwijają swoją działalność wyższe szkoły niepubliczne. Także Bytom i Zabrze oferują zróżnicowaną ofertę edukacyjną. W obu ośrodkach funkcjonują zamiejscowe wydziały Politechniki Śląskiej i Śląskiego Uniwersytetu Medycznego, a zabrzański wydział 43 lekarski jest najstarszym wydziałem tej renomowanej uczelni medycznej. Bytom w ostatnich latach poszerzył zakres opcji studiowania o nowy Wydział Teatru Tańca Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej z Krakowa czy Polsko-Japońską Wyższą Szkołę Technik Komputerowych. Prężnie rozwijającymi się ośrodkami kształcenia są Chorzów, Dąbrowa Górnicza i Tychy, w których swoje siedziby znalazło kilka niepublicznych szkół wyższych, jak i zamiejscowe ośrodki dydaktyczne Akademii Górniczo-Hutniczej z Krakowa. Ważne dla rozwoju metropolii i ich funkcji są instytucje oparte na wiedzy, takie jak parki technologiczne, inkubatory przedsiębiorczości oraz centra innowacji. Instytucje naukowobadawcze zaliczane są do proinnowacyjnych. Wśród miast obszaru Metropolii „Silesia” tylko w przypadku sześciu ośrodków mamy do czynienia z jakąkolwiek instytucją prowadzącą działalność badawczą lub naukową niezależnie od uczelni wyższych. W zasadzie tylko dwa ośrodki, Katowice i Gliwice, jawią się jako poważne centra nauki i badań w różnych dziedzinach. Jednocześnie centra te są symbolem nowoczesności i innowacyjności gospodarki. Z kolei parki mają na celu rozwój przemysłów wysokotechnologicznych w oparciu o wiedzę naukową. Unowocześniają jej gospodarkę, powodując transfer nowych technologii i poprawiając jej konkurencyjność. W miastach GZM szczególnie istotny jest transfer badań naukowych do sfery gospodarczej, z uwagi na duży udział nierynkowych technologii w przeszłości. Według T. Stryjakiewicza (1999) i B. Domańskiego (2001) tworzone centra to najczęstsze formy postrestrukturyzacyjne. W Katowicach doliczono się 16 instytucji naukowo-badawczych, przy czym niektóre spełniają szczególną rolę lub podkreślają górniczą specyfikę regionu. Do wiodących i rozbudowanych placówek naukowych z pewnością można zaliczyć katowicki oddział Polskiej Akademii Nauk (PAN) wraz z istniejącymi tam instytutami: Głównym Instytutem Górnictwa, Instytutem Ekologii Terenów Uprzemysłowionych czy Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska. W Katowicach są ulokowane także Regionalne Centrum Innowacji i Transferu Technologii, Centrum Innowacji, Transferu Technologii i Rozwoju oraz Park Naukowo-Techniczny „EURO-CENTRUM”. Znaczna część z 18 gliwickich instytucji naukowo-badawczych nastawiona jest na współpracę z przemysłem chemicznym, maszynowym, metalowym i górnictwem (Petryszyn, 2011). Ważną rolę dla mieszkańców Metropolii „Silesia” i całego regionu śląskiego pełni Centrum Onkologii w Gliwicach. Swoje instytuty, z dziedziny chemii i informatyki, ma tam PAN. W celu współpracy naukowców z przedsiębiorcami i zwiększenia transferu wiedzy do gospodarki powstał również park naukowo-technologiczny („Technopark Gliwice”). Jego 44 utworzenie przyczyniło się do powstania wielu instytucji oferujących najnowsze osiągnięcia technologiczne (Szajnowska-Wysocka, 2009). Działalność innowacyjna obejmuje takie sfery jak: elektronika, biotechnologia, teleinformatyka, technologie proekologiczne i medyczne. W Gliwicach mieści się także Ośrodek Innowacji NOT. Spośród pozostałych miast wyróżnia się Zabrze, gdzie funkcjonują dwie placówki PAN i dwie inne instytucje naukowo-badawcze, związane z przetwórstwem węgla i aparaturą medyczną, m.in. Centrum Innowacji i Transferu Technologii Politechniki Śląskiej. Do proinnowacyjnych instytucji można zaliczyć także Śląski Park Przemysłowo-Techniczny w Rudzie Śląskiej oraz Tarnowskie Góry, które to miasto posiada dwie podobne instytucje, natomiast Chorzów, Dąbrowa Górnicza i Sosnowiec po jednej (Petryszyn, 2011). Obok funkcji naukowo-badawczej istotną rolę w rozwoju metropolizacji odgrywają również funkcje gateway. W literaturze polskiej są one dosyć słabo spopularyzowane. Najprościej można je określić jako otwierające dostęp do wiedzy i ludzi. W odniesieniu do 14 miast GZM funkcje te można przeanalizować na podstawie dostępności komunikacyjnej i transportowej. Dogodne położenie Górnośląskiego Obszaru Metropolitalnego w obszarze węzłowym dwóch głównych europejskich korytarzy wymiany i komunikacji zapewnia jego połączenie z innymi metropoliami europejskimi. Badając funkcję transportową przeanalizowano położenie węzłów autostradowych, tych istniejących i w zaawansowanej fazie budowy, oraz ważniejsze skrzyżowania dróg ekspresowych i krajowych. Podstawą funkcjonowania dobrze zorganizowanego obszaru metropolitalnego jest sieć transportowa i jej dostępność. GOM ma dobrze rozwiniętą sieć drogową, oczywiście w porównaniu do innych obszarów metropolitalnych w Polsce. W centralnym zespole metropolitalnym średnia gęstość dróg wynosi 324 km/100 km2 i jest czterokrotnie większa od średniej krajowej i dwukrotnie większa od średniej dla województwa śląskiego (168km/100km2). W 2006 r. wynosiła ona od 175 km/100km2 w Jaworznie do 578 km/100 km2 w Świętochłowicach (Soczówka, 2008). Ważną rolę w rozwoju funkcji metropolitalnych odgrywa także dostępność transportowa poprzez węzły autostradowe i ich skrzyżowania z drogami krajowymi, jak i powiązania dróg krajowych z ekspresowymi i trasami międzynarodowymi. Obszar GZM jest obecnie miejscem wielu inwestycji drogowych. Skrzyżowania autostradowe i węzły istotne z punktu widzenia 45 rozwoju metropolii znajdują się prawie we wszystkich większych miastach tworzących centralny zespół metropolitalny18. Każda metropolia powinna charakteryzować się nie tylko dobrą dostępnością transportu kołowego, ale przede wszystkim lotniczego. Dla rozwoju procesów metropolizacji niezbędne jest dobrze funkcjonujące i łatwo dostępne międzynarodowe lotnisko. GOM obsługiwane jest przez Międzynarodowy Port Lotniczy „Katowice”, położony ok. 30 km na północ od centrum Katowic, na terenie gminy wiejskiej Ożarowice. Z uwagi na wykorzystanie dróg S1 i S86 posiada bardzo dobrą dostępność transportową z centralnym zespołem metropolitalnym. W pobliżu lotniska na zaawansowanym etapie budowy znajduje się także projektowany węzeł autostrady A1 „Pyrzowice”. Roczna liczba pasażerów korzystających z usług MPL „Katowice” kształtuje się na poziomie 2,3 mln, a liczba odlotów i przylotów wynosi 26,2 tys. (2009 r.)19. Jest to trzecie pod względem liczby pasażerów lotnisko w Polsce. Umożliwia ono bezpośrednie połączenie Górnośląskiego Obszaru Metropolitalnego z europejskimi metropoliami, takimi jak: Londyn, Paryż, Bruksela, Frankfurt, Mediolan, Monachium, Kolonia, Rzym, Oslo, Edynburg czy Dublin. Interesujące opracowania na temat dostępności transportowej w aglomeracji katowickiej przeprowadził A. Soczówka (2012). Dla rozwoju metropolii istotny jest także potencjał kulturowy. Wchodzi on w zakres funkcji metropolitalnych symbolicznych. W miastach GZM występują instytucje kultury o zasięgu krajowym oraz wydarzenia kulturalne, koncerty rangi światowej, a także imprezy zaliczane do najnowocześniejszych sfer e-sportu (gier komputerowych), reprezentujących światowe standardy. Występowanie tych instytucji wykazuje cechy dyspersji, z niewielką koncentracją w Katowicach. Analizując symbolikę przyszłej metropolii warto zwrócić uwagę, że funkcja ta może być postrzegana poprzez różne instytucje, takie jak np. sale koncertowe, teatry, opery, operetki, filharmonie, znane w Polsce muzea, strefy kultury, parki rozrywki20 (lunaparki), aquaparki, pola golfowe, jak również wydarzenia kulturalne w postaci koncertów, imprez rozrywkowych oraz sportowych o randze międzynarodowej i krajowej. Istotny jest tu zasięg, który musi być ponadregionalny. Funkcje symboliczne to bardzo rzadko występujące usługi, 18 Katowice (A4,S86, DK81), Gliwice (A4, A1, DK44, DK88), Mysłowice (A4, S1), Ruda Śląska (A4), Sosnowiec (S1,S86), gmina Siewierz (S1, S86,78), Tychy (S1, S86), Dąbrowa Górnicza (S1, DK94), Bytom (A1 w budowie, DK11, DK88, DK94), Będzin (DK86, DK94), Mikołów (DK44, DK81), Piekary Śląskie (A1 w budowie, DK11), Zabrze (A1 w budowie, DK78, DK94), Pyrzowice (S1,S86). Ponadto na odcinku drogi S1 przebiega międzynarodowa trasa E-75, a autostradą A-4 trasa E-40. 19 Dane za: www.katowice-airport.com 20 Nie uwzględniono tu parków rozrywki przy centrach handlowych. 46 dostępne w niewielu miejscach w Polsce. Skupiają się one zarówno w rdzeniu kształtującej się metropolii, jak i zewnętrznej strefie metropolitalnej (Zuzańska-Żysko, 2012). Katowice pełnią istotną rolę na tym polu i są areną wydarzeń kulturalno-rozrywkowych o szerokim zasięgu oddziaływania. Niezwykle ważną przestrzenią symboliczną dla wszystkich miast GZM, jak i całego regionu jest powstała i oddana do użytku w 2014 r. Strefa Kultury, obejmująca Międzynarodowe Centrum Kongresowe, w postaci Muzeum Śląskiego, nowej siedziby Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia oraz Muzeum Śląskiego, bezpośrednio połączone z Halą „Spodka”. Strefa Kultury z pewnością wzmocni pozycję Katowic w wymiarze krajowym i europejskim. Centrum Kongresowe jest efektem procesu rewitalizacyjnego terenów poprzemysłowych po KWK Katowice. Może pomieścić do 10 tys. uczestników i liczy od 18 do 26 sal konferencyjnych (Kierunek…). Katowice są miejscem, w którym odbywają się stałe wydarzenia rozrywkowe. Należą do nich m.in. alternatywny Off Festival, awangardowe Tauron Nowa Muzyka, międzynarodowy festiwal bluesowy Rawa Blues, festiwal sztuki reżyserskiej Interpretacje czy Ars Cameralis – Górnośląski Festiwal Sztuki Kameralnej. „Spodek”, hala sportowo-widowiskowa mogąca pomieścić do 8 tys. widzów, była do tej pory miejscem organizacji koncertów międzynarodowych gwiazd muzycznych (grali tu m.in. Sting, Iron Maiden, Deep Purple, Robbie Williams, Pink Floyd Show, Yes, Slade, Rammstein) oraz krajowych artystów niemal ze wszystkich dyscyplin muzycznych. Ponadto „Spodek” wielokrotnie organizował imprezy artystyczne o zasięgu światowym, takie jak występ Chóru Aleksandrowa, rewie na lodzie, rewie na rolkach, imprezy kabaretowe na kilka tysięcy osób czy festiwal orkiestr wojskowych. W Katowicach odbywają się liczne targi międzynarodowe. Od 2013 r. mają tu też miejsce rozgrywki mistrzostw świata gier komputerowych Intel Extreme Masters, w których uczestniczyli gracze walczący o pulę nagród o wartości 500 tys. dolarów. Impreza w Katowicach kończyła serię turniejów rozegranych w Szanghaju, Nowym Jorku, Kolonii, Singapurze oraz Sao Paulo21. Również międzynarodowe i krajowe imprezy sportowe są miernikiem funkcji metropolitalnych. W badaniach największych metropolii świata bierze się pod uwagę wydarzenia sportowe wyższej rangi, np. igrzyska olimpijskie i mistrzostwa świata (Jałowiecki, Szczepański 2006; Szymańska 2007). Dla określenia poziomu umiędzynarodowienia imprez przeanalizowano spotkania sportowe z udziałem zagranicznych 21 Dane za: www.spodek.eu. 47 drużyn. Miały one miejsce w Katowicach w Hali Widowiskowo-Sportowej „Spodek”. Były to m.in. Mistrzostwa Europy w Piłce Siatkowej Kobiet, Mistrzostwa Europy w Piłce Siatkowej Mężczyzn, Mistrzostwa Świata w Piłce Siatkowej Mężczyzn (mecze eliminacyjne i mecz finałowy), gala boksu zawodowego, impreza motocrossowa Diverse Night of the Jumps, Międzynarodowe Zawody Jeździeckie, Mistrzostwa Świata w Hokeju na Lodzie grupy „B”, Liga Światowa w Siatkówce Mężczyzn, Mistrzostwa Europy we Wszechkategorii Karate. Z kolei w Chorzowie na Stadionie Śląskim odbywały się międzynarodowe mecze w piłce nożnej, natomiast w Tychach na Stadionie Zimowym mistrzostwa w hokeju na lodzie. Funkcje metropolitalne rozpatruje się także na podstawie nowoczesnej przestrzeni konsumenckiej. Każdy ośrodek metropolitalny w Polsce posiada obecnie nowoczesne centra handlowe na poziomie metropolitalnym. W Katowicach jest to SCC – Silesia City Center. Z jednej strony, jest to przestrzeń symboliczna będąca przykładem sukcesji funkcjonalnoprzestrzennej, z drugiej, nowoczesna przestrzeń konsumencka, pełna nowatorskich rozwiązań architektonicznych. Obok pełnienia funkcji handlowych, obiekt oferuje szereg usług kulturalno-rozrywkowych. Powstałe tu centrum handlowe to najważniejsza przestrzeń nowoczesnej konsumpcji w całym regionie (ponad 300 sklepów na 80 tys. m2). Jest to zarazem ważny symbol funkcjonalno-przestrzenny tego obszaru, bowiem SCC powstało na zrewitalizowanych terenach po Kopalni Węgla Kamiennego „Gotwald” (Kleofas). Stanowi klasyczny przykład sukcesji funkcjonalnej: „od przemysłu do metropolii”. Centrum handlowe pełni funkcje metropolitalne w potrójny sposób: 1) swoją organizacją przestrzenną nawiązuje do najnowszych standardów handlowych na świecie, 2) skupia potencjał handlowy na poziomie międzynarodowym, z uwagi na obecność sklepów i butików znanych światowych projektantów mody, 3) posiada ponadregionalny zasięg oddziaływania (Zuzańska-Żyśko, 2012). Ważnym elementem kształtowania funkcji metropolitalnych są zakupy w ekskluzywnych sklepach światowych projektantów i designerów mody. Ta cecha jest niezwykle trudna do uchwycenia w przestrzeni miast, z uwagi na duże rozproszenie i brak danych. Niemniej jednak przeprowadzone badania terenowe w 2010 r. pozwoliły uchwycić selektywne marki, a wraz z nimi ekskluzywność usług na miarę metropolii. Zebrany materiał pozwala stwierdzić, że w GZM usługi te są słabo zauważalne. Odnotowano je zaledwie w 3 miastach centralnego zespołu metropolitalnego: Katowicach, Gliwicach i Sosnowcu. Ich lokalizacja była związana z centrami handlowymi lub obecnością sklepów w hotelach o 48 wysokim standardzie22. Znane marki występowały w Katowicach, natomiast pojedyncze salony firmowe w Gliwicach i Sosnowcu. Do innych dostawców usług rozrywkowo-wypoczynkowych zalicza się znany w całej południowej i środkowej Polsce park rozrywki „Śląskie Wesołe Miasteczko” z siedzibą w Chorzowie, Operę Śląską w Bytomiu, Operetkę w Gliwicach oraz Filharmonię Śląską w Katowicach i Dom Tańca w Zabrzu, również organizujący imprezy rozrywkowe o charakterze ponadregionalnym. Występują też pola golfowe w Siemianowicach Śląskich i Pszczynie oraz nowoczesne aquaparki z licznymi atrakcjami wodnymi w Tarnowskich Górach i Dąbrowie Górniczej. Niezwykle istotne usługi eksponujące przeszłość historycznogospodarczą i dziedzictwo kulturowe rejonu oferuje zabytkowa kopalnia Guido w Zabrzu (Pytel, 2008), muzeum o randze europejskiej. M. Lamparska-Wieland (2007), Ch. Zopel (2011), M. Chmielewska i M. Lamparska (2012) podkreślają, że monumentalne obiekty poprzemysłowe w Zagłębiu Ruhry stanowią istotny element w rozwoju funkcji symbolicznej w nowym wymiarze gospodarczym. Turystyka poprzemysłowa mogłaby stać się jednym z elementów kształtowania nowej funkcji metropolitalnej w miastach GZM (Chmielewska, 2010; Chmielewska, Szajnowska-Wysocka, 2011; Lamparska, 2013). Chociaż górnictwo znajduje się w schyłkowej fazie rozwoju, to jego dziedzictwo mogłoby stać się kanwą nowej funkcji – funkcji turystycznej (Dwucet, Pytel, Tkocz, 2008, Pytel, 2010, Pytel, ZuzańskaŻyśko, 2010). Ważnym wskaźnikiem atrakcyjności zewnętrznej są usługi noclegowe w hotelach o najwyższym standardzie. Niestety w GZM są one niezwykle słabo rozwinięte. Występuje tu niewiele ekskluzywnych hoteli reprezentujących pięcio- i czterogwiazdkowy poziom usług. Jest ich zaledwie 8, w tym 2 pięciogwiazdkowe (Monopol w Katowicach i Piramida Spa & Business w Tychach) oraz 6 czterogwiazdkowych zlokalizowanych w Katowicach i Chorzowie, a więc w części rdzeniowej metropolii oraz tuż przy granicach Czeladzi – w strefie zewnętrznej metropolii. Liczbę hoteli można określić jako mało zadawalającą w stosunku do tak dużego obszaru i potencjału ludności miast GZM. Z drugiej jednak strony należy podkreślić, że dostrzec można tu silne procesy modernizacyjne istniejącej bazy 22 Odnotowano salony następujących marek światowych: Deni Cler Milano, Pierre Cardin, Armani Jeans JVC Versace, Marc Cain, Tru Trussardi, Mexx, Benetton, Burberry, Esprit, Marella, Max Mara, Patryzia Pepe, Timberland, Tally WeIjl, Liu Jo, Marina Rinaldi. Nie brano pod uwagę sklepów firmowych znanych marek sportowych, jak np. Adidas czy Nike, uznając je za zbyt powszechne. Nie uwzględniano również ekskluzywnych sieci sklepów marek krajowych, jak np. Monnari, Vanilla czy Getex, uważając, że firmy te nie mają swoich przedstawicielstw np. w Londynie czy innych metropoliach światowych. 49 hotelowej o standardzie trzygwiazdkowym. Występuje też kilka hoteli o bardzo wysokim standardzie w ośrodkach turystycznych w Ustroniu i Wiśle, które leżą w zapleczu Górnośląskiego Obszaru Metropolitalnego (Tkocz, Zuzańska-Żyśko, Pytel 2009, ZuzańskaŻyśko, 2005). 5.3. Przestrzenne rozmieszczenie funkcji i ich hierarchia Badając poziom metropolitalności miast GZM i otoczenia wzięto pod uwagę 11 cech jakościowych usług, instytucji i obiektów o znaczeniu metropolitalnym. Przeanalizowano, w jakich ośrodkach GZM-u one występują oraz które miasta posiadają najpełniejszą bazę instytucjonalną wyższego rzędu. W analizie uwzględniono: 1) ambasady i konsulaty, 2) hotele cztery- i pięciogwiazdkowe, 3) wydarzenia sportowe o zasięgu międzynarodowym, 4) sklepy firmowe światowych marek odzieżowych, 5) salony z ekskluzywnymi markami samochodów, 6) banki (główne siedziby, oddziały lub filie o liczbie powyżej 10 w danym mieście), 7) szkolnictwo wyższe, 8) parki technologiczne, inkubatory przedsiębiorczości i centra innowacji, 9) instytucje rozrywkowo-sportowe (parki rozrywki-lunaparki, mega centra handlowe23, aquaparki i pola golfowe), 10) szpitale i kliniki specjalistyczne lub instytucje rehabilitacyjne o zasięgu ogólnopolskim, 11) węzły autostradowe (istniejące i w budowie) oraz skrzyżowania ważniejszych dróg krajowych i ekspresowych, a także lotniska w ruchu międzynarodowym. Analizę przeprowadzono w oparciu o wskaźnik bonitacji punktowej. Na jego podstawie ustalono stopień centralności wybranych usług i instytucji metropolitalnych, a następnie hierarchię centralności poszczególnym miast (Zuzańska-Żyśko, 2012). Podsumowując przeprowadzoną analizę bazy instytucjonalnej poziomu metropolitalnego nasuwa się kilka istotnych wniosków. Po pierwsze GZM należy traktować jako jeden obszar o zróżnicowanych funkcjach metropolitalnych. Są one rozproszone w różnych miastach, a ich struktura hierarchiczno-funkcjonalna wykazuje cechy polaryzacji. Dekoncentracja jest pochodną ahierarchicznej struktury osadniczej. Obszar ten jest bowiem przykładem rozwoju cywilizacyjnego na terenach postindustrialnych (Riley, Tkocz, 1998). Procesy metropolizacji napotykają tu na szczególnie trudne problemy organizacyjne, związane z zarządzaniem przez wielu prezydentów miast, mających prawo podejmować równorzędne, autonomiczne decyzje (Zuzańska-Żysko, 2012). W każdym z nich istnieją też określone problemy związane z procesami restrukturyzacji (Tkocz, 2001). Należy podkreślić, 23 Nie brano pod uwagę centrów handlowych typu Plaza, M-1 uznając je za zbyt powszechne. 50 że jest to bardzo złożony system osadniczo-gospodarczy o genezie konurbacji przemysłowej, a więc o wieloośrodkowej strukturze wewnętrznej (Szajnowska-Wysocka, Zuzańska-Żyśko, 2013b). Ryc. 1. Instytucje poziomu metropolitalnego w ośrodku metropolitalnym (GZM) i miastach przyległych. 1 – granica Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, 2 – instytucje i usługi metropolitalne. Źródło: Szajnowska-Wysocka, Zuzańska-Żysko, 2013b. Funkcjonalny obszar metropolitalny tworzy 15 gmin, w tym 13 miast na prawach powiatu (miasta GZM) i dwa ośrodki średniej wielkości położone w zewnętrznej strefie metropolitalnej: Tarnowskie Góry, będące siedzibą powiatu ziemskiego, oraz Czeladź. Zamieszkuje go 1,9 mln osób, a średnia gęstość zaludnienia wynosi 1675 osób/km2 (tab. 1, ryc. 3). Podsumowując, analizowany obszar metropolitalny w aspekcie strukturalnym to bardzo rozległa jednostka przestrzenna, obejmująca znaczną powierzchnię i skomplikowany system powiązań, którą tworzą 43 gminy o różnej randze administracyjnej24. 24 Ten obszar nie uwzględnia dojazdów do pracy, kryterium odległości i dostępności komunikacyjnej. 51 Tabela 6. Podział GOM w ujęciu strukturalnym w 2010 r. Obszar Górnośląski Obszar Metropolitalny (GOM) centralny zespół metropolitalny (GZM) zewnętrzna strefa metropolitalna miasta obrzeża Górnośląski funkcjonalny obszar metropolitalny Liczba gmin 43 14 25 4 15 Powierzchnia w km2 2 949 1 218 1 483 248 1165 Liczba ludności 2 475 733 1 952 756 465 575 57 402 1 951 879 Gęstość zaludnienia osoba/km2 840 1 603 314 231 1675 Źródło: Zuzańska-Żyśko, 2012. Ryc. 2 Wskaźnik centralności funkcji metropolitalnych w GZM i wybranych miast zewnętrznej strefy metropolitalnej. Źródło: Szajnowska-Wysocka, Zuzańska-Żyśko, 2013a. Najważniejszym ośrodkiem tego obszaru są Katowice, gdzie znajdują się wszystkie ważniejsze usługi i instytucje o charakterze międzynarodowym i krajowym. Wskaźnik bonitacji punktowej przyjął najwyższą wartość Ci=1, co oznacza, że w badanym mieście wystąpiły wszystkie cechy uwzględnione w badaniu. Ośrodek posiada dobrze wykształcone funkcje metropolitalne i najbardziej zaawansowane procesy metropolizacji. Jest to najwartościowsza przestrzeń metropolitalna, choć licząca tylko 304 tys. mieszkańców (dane za 2013 r). Bez wątpienia jest to główne centrum Górnośląskiego funkcjonalnego obszaru metropolitalnego (ryc. 3). 52 Ryc. 3. Górnośląski funkcjonalny obszar metropolitalny w 2010. Źródło: Zuzańska-Żyśko, 2012. DW – funkcje metropolitalne dobrze wykształcone, W – wykształcone, K – kształtujące się, S – słabo wykształcone, B – brak funkcji metropolitalnych, 1 – granica Górnośląskiego funkcjonalnego obszaru metropolitalnego. Źródło: opracowanie własne. Ważnym ośrodkiem o dobrze wykształconych funkcjach metropolitalnych na badanym obszarze są Gliwice, skupiające znaczną grupę instytucji i usług rangi krajowej (ryc. 1, 2). Analiza rozkładu przestrzennego wybranych wskaźników świadczy też o bardzo wysokiej randze Katowic, znacznie przewyższającej inne miasta na badanym obszarze, co nie wynika tylko ze zwykłej nadwyżki liczby mieszkańców, lecz jest pochodną lokalizacji wielu ważnych funkcji metropolitalnych oraz centralnego położenia tego miasta w tworzącym się obszarze metropolitalnym. Centrum Metropolii „Silesia” kształtuje się bardzo wyraźnie w Katowicach, głównie na obszarze części śródmiejskiej tego miasta i wokół autostrady A4 i Drogowej Trasy Średnicowej. Gliwice pełnią funkcje komplementarne w stosunku do Katowic i rolę „drugiego bieguna” w zachodniej części badanego obszaru. Potwierdzają to badania J. Petryszyna (2011). Ośrodkiem, w którym zauważa się znaczące procesy metropolizacji, jest też Chorzów, który z kolei z racji swojego położenia przy granicy z Katowicami i zacierania się granic przestrzennych, uzyskał wysoki współczynnik centralności i razem z Gliwicami posiada wykształcone funkcje metropolitalne. Istotne dla rozwoju badanego obszaru są także Tychy, Sosnowiec i Zabrze jako ośrodki o kształtujących się funkcjach metropolitalnych (tab. 2). 53 Miasta te razem z Gliwicami i Chorzowem odgrywają ważną rolę w GOM jako ośrodki pomocnicze pierwszego rzędu. Według J. Petryszyna (2011) są to pomocnicze centra metropolii „Silesia”. W zależności od ujęć badawczych określane są one także jako miasta rdzenia i ośrodki wspomagające (Klasik, 2008) lub ośrodki wzrostu (Sobala-Gwosdz, 2010). Z kolei słabo rozwinięte funkcje metropolitalne posiadają Dąbrowa Górnicza, Ruda Śląska, Bytom, Mysłowice, Siemianowice Śląskie, Świętochłowice, Piekary Śląskie oraz Tarnowskie Góry i Czeladź (ryc. 3). Szczególnie widoczna jest degradacja pozycji Bytomia, który w przeszłości stanowił trzon gospodarczy i kulturowy konurbacji. Istnieje także grupa miast, które nie wykształciły jeszcze w dostatecznym stopniu funkcji metropolitalnych, w tym Jaworzno należące do Centralnego Zespołu Metropolitalnego, a także miasta powiatowe Mikołów i Będzin. Przeanalizowana struktura funkcjonalna Górnośląskiego Obszaru Metropolitalnego pozwoliła zidentyfikować 65 istotnych instytucji i usług o randze metropolitalnej w 13 miastach centralnego zespołu metropolitalnego, obsługiwanych przez określoną klasę metropolitalną, oraz w 2 miastach zewnętrznej strefy metropolitalnej. Gdyby potraktować wydzielony obszar jako spójną formę osadniczą i jeden 2-milionowy ośrodek metropolitalny, a nie zespół miast, wówczas nie można zaprzeczyć, że ten region posiada potencjał i funkcje metropolitalne, którym towarzyszą procesy metropolizacji. Oczywiście nie są one tak znaczące, jak w przypadku Warszawy czy Karkowa, niemniej jednak nie można marginalizować jego roli w Polsce. Potwierdzają to badania M. Smętkowskiego i inn. (2009, s. 61), które, uwzględniając wymiar jakościowy ośrodków metropolitalnych w Polsce, wymieniają konurbację śląską na drugim miejscu w klasyfikacji ośrodków miejskich, nazywając ją Śląskim Obszarem Metropolitalnym. Dostrzegają to także samorządy, które podpisały i zaakceptowały statut Górnośląskiego Zespołu Metropolitalnego oraz uchwaliły strategię rozwoju do 2025 r. (Hibszer, Petryszyn, Runge 2008, Strategia… 2010), będącą próbą spojrzenia na wszystkie miasta GZM w sposób całościowy. Związek ten w przyszłości może stać się podstawą superstruktury miejskiej pod nazwą „Silesia”. Według M. Chmielewskiej i A. Szajnowskiej-Wysockiej (2010) na arenie europejskiej w konkurencji regionów współcześnie liczą się wielkie metropolie, a miasta konurbacji śląskiej samodzielnie nigdy nie będą miały szansy zmierzyć się z wiodącymi metropoliami polskimi i europejskimi. Natomiast wspólny potencjał gospodarczy, 54 demograficzny i społeczny zapewniłby temu obszarowi stosowne miejsce wśród obszarów metropolitalnych w Polsce. W badaniu funkcji metropolitalnych (Zuzańska-Żyśko, 2012) wybrane do analizy cechy i ich zróżnicowanie przestrzenne pozwalają wnioskować, że usługi i instytucje metropolitalne posiadają różny poziom centralności. Najbardziej centralną cechą okazały się centrale banków (Cj=94), kolejną wydarzenia sportowe o zasięgu międzynarodowym oraz ekskluzywne sklepy i salony firmowe znanych światowych marek odzieżowych (Cj=83). Występują one zaledwie w 3 miastach. Wysokim poziomem centralności charakteryzowały się ambasady i konsulaty, parki technologiczne, inkubatory przedsiębiorczości oraz centra innowacji, jak również hotele cztery- i pięciogwiazdkowe, reprezentujące światowe standardy usług (Cj=78). Hotele te są włączone w międzynarodowy układ powiązań i współpracy, a także stosują podobne rozwiązania w innych metropoliach. Ambasady i konsulaty łączą z kolei GOM z instytucjami międzynarodowymi innych państw, a parki technologiczne oznaczają innowacyjność i wysoki potencjał gospodarczy. Wymienione instytucje i usługi to dobra rzadkie, wyspecjalizowane, o co najmniej krajowym zasięgu oddziaływania. Średnim poziomem centralności odznaczały się natomiast ekskluzywne salony samochodowe oraz usługi kulturalno-rozrywkowe, a niskim – węzły autostradowe oraz skrzyżowania z ważniejszymi drogami ekspresowymi i krajowymi, uczelnie wyższe oraz wyspecjalizowane placówki z zakresu ochrony zdrowia. J. Petryszyn (2011) podkreśla, że Metropolia „Silesia” jest niezbędnym podmiotem integrującym zespół miast i zurbanizowanych osiedli w centrum województwa śląskiego ze względu na ich genezę (konurbacja techniczna) i policentryczny charakter. Wielu autorów podkreśla, że funkcje metropolitalne związane są z miastami i obszarami o wysokim stopniu rozwoju gospodarczego. Charakteryzuje je wysoki udział usług zarówno tych dotyczących rynku pracy, jak i całej gospodarki. Obszar tworzenia się i występowania funkcji metropolitalnych nawiązuje do gospodarki postindustrialnej. Jest to faza rozwoju związana z szeroko rozumianymi usługami wyższego rzędu, które bardzo często są wyspecjalizowane, rzadkie w skali kraju i znajdują się w sieci międzynarodowych powiązań. Eksportując określone nowoczesne wzorce rozwoju do innych miast ośrodki metropolitalne pełnia rolę tzw. węzłów w przestrzeni o określonych powiązaniach komunikacyjnych, organizacyjnych i informacyjnych (Jałowiecki, Szczepański, 2006). 55 Analiza rynku pracy i roli usług wyższego rzędu pokazuje, że przed miastami GZM jest bardzo długa droga modernizacji gospodarczej, funkcjonalnej i przestrzennej. 5.4. Rynek pracy a usługi wyższego rzędu na podstawie pracujących w 14 miastach GZM Rynek pracy miast GZM stanowi trzon gospodarczy nie tylko konurbacji górnośląskiej, ale także całego regionu śląskiego. Koncentruje on połowę mieszkańców województwa, co daje niemal milion miejsc pracy (tab. 2). Największy rynek pracy, liczący powyżej 270 tys. miejsc pracy, mają Katowice (ryc. 4), stolica regionu i ośrodek o ponadregionalnej roli w systemie osadniczym kraju, a także o rozwiniętych funkcjach metropolitalnych (Zuzańska-Żyśko, 2012). Katowice dysponują też wykształconą pełną gamą funkcji regionalnych oraz szereg funkcji o zasięgu ponadregionalnym i krajowym, a także niektóre funkcje międzynarodowe. Pełnią one ważne role: administracyjną, gospodarczą, uniwersytecką, handlową i rezydencjonalną, i są bardzo ważnym węzłem transportowym (Tkocz, 1995; Soczówka, 2012). Jest to najważniejsze miasto w regionie, które posiada znaczącą nadwyżkę pracowników w każdej niemal sferze życia gospodarczego. Z uwagi na swą wysoką rangę ośrodek niejako „wysysa” miejsca pracy z innych ościennych miast. Katowice skupiają 14% całego rynku pracy w województwie oraz 29% GZM. Pracuje tu aż 1369 osób na 1000 mieszkańców, co świadczy o silnej i stabilnej bazie ekonomicznej miasta i znaczącej nadwyżce pracowników. Potencjał miejsc pracy kształtuje się na poziomie 275 tys., przy liczbie ludności 311 tys. (w 2010 r.). W typologii zaliczany jest on do bardzo dużych rynków pracy (powyżej 200 tys.), a ponadto generuje silne powiązania z wszystkimi ośrodkami GZM oraz z bardzo rozległym obszarem metropolitalnym (Zuzańska-Żyśko, 2011). Posiada też powiązania gospodarcze z innymi miastami o randze co najmniej regionalnej i krajowej (Śleszyński, 2003) oraz w mniejszym stopniu międzynarodowej (Komornicki, Siłka, 2011). Obok Katowic drugim największym rynkiem pracy, chociaż trzykrotnie mniejszym, są Gliwice, które mają także ponadregionalne oddziaływanie. Ośrodek koncentruje prawie 113 tys. miejsc pracy i jednocześnie posiada 12-procentowy udział w rynku pracy rdzenia, a więc wszystkich miast GZM. Gospodarka miasta jest także bardzo zdywersyfikowana. Gliwice położone w zachodniej części Metropolii „Silesia” tworzą atrakcyjny rynek pracy dla obszaru w centralnej i zachodniej części rdzenia oraz dla zewnętrznej strefy metropolitalnej. Nowe 56 inwestycje, zasoby ludzkie oparte na wiedzy, będące pochodną zasobów związanych z Politechniką Śląską, oraz silna baza ekonomiczna zbudowana jeszcze w gospodarce socjalistycznej, tj. przed okresem transformacji, to niektóre czynniki powodujące korzystną ścieżkę rozwoju w ostatnich latach (Domański, 2000, Petryszyn 2011). K. Gwosdz (2014) zauważa, że miasto doszło do fazy postindustrialnej bez przejścia w fazę kryzysu. Gliwice odznaczają się także nadwyżką przyjeżdżających do pracy nad wyjeżdżającymi. Pozostałe miasta GZM charakteryzują się średnimi rynkami pracy (Sitek i inni, 2013), w przedziale 10–100 tys. mieszkańców (ryc. 5, 6). Można je podzielić na trzy podklasy (Kłosowski i inni, 2013). Pierwszą tworzą miasta z 60–90 tys. pracujących. Zalicza się do nich: Sosnowiec, Zabrze, Tychy, Bytom i Dąbrowa Górnicza. Są to najsilniejsze miasta pod względem bazy ekonomicznej i obejmują one 22% rynku GZM. Drugą podklasę w grupie średnich rynków pracy, z liczbą pracujących w przedziale 20–50 tys., tworzą: Ruda Śląska, Chorzów, Jaworzno, Mysłowice, Siemianowice Śląskie i Piekary Śląskie. Te ośrodki odznaczają się przestarzałą strukturą rynku pracy, może z wyjątkiem Chorzowa, którego przestrzeń funkcjonalna i organizacyjna „zlewa się” z Katowicami, z racji bardzo korzystnej renty geograficznej i powiązań komunikacyjnych. W ten sposób Chorzów rozwija usługi dla Katowic w zakresie funkcji rezydencjonalnej oraz usług wyższego rzędu (wypoczynkowe, hotelowe). Bardzo korzystne położenie i bliskość centrum wzmacnia funkcję metropolitalną tego miasta jako ośrodka działającego na rzecz centrum metropolii, a ponadto wykształciło ono nowe funkcje, związane z handlem, usługami dla przedsiębiorstw i logistyką (Gwosdz, 2014), a nawet, jak twierdzą A. Klasik i Kuźnik (2008), z sektorem kreatywnym. Tym samym Chorzów dosyć szybko osiągnął fazę postindustrialną. W zasadzie miasta GZM o rynku pracy poniżej 50 tys. pracujących nie wykształciły istotnych instytucji poziomu metropolitalnego (Zuzańska-Żyśko, 2012), co więcej, mają problemy z podstawową bazą ekonomiczną, która nadal podlega tam restrukturyzacji, a proces transformacji nie został w nich zakończony. Najmniejszym i najsłabszym miastem w GZM, pod względem potencjału miejsc pracy w stosunku do swojej rangi powiatowej, a także liczby ludności, są Świętochłowice. Chociaż zaliczane są do średnich rynków pracy, koncentrują one zaledwie 15 tys. ludności zatrudnionej, co stanowi niecałe 2%: na 1000 osób w wieku produkcyjnym pracuje tam jedynie 447 mieszkańców. 57 Analizując powiązania rynku pracy, okazuje się, że miasta GZM podlegają bardzo silnym procesom „wymywania” miejsc pracy na korzyść Katowic (ryc. 4). Wynika to z silnej i zdywersyfikowanej struktury gospodarczej, także w zakresie usług wyższego rzędu. Saldo dojazdów do pracy jest dodatnie, z wszystkimi niemal gminami w zasięgu kilkudziesięciu kilometrów, a na jednego wyjeżdżającego z Katowic przypada aż 8,7 osób przyjeżdżających do pracy (Analiza... , 2012, Kłosowski i inni, 2013). Ośrodek ten koncentruje najwięcej dojazdów do pracy zarówno w GZM, jak i w całym województwie. Jednak wnikliwa analiza dojazdów do pracy wewnątrz rdzenia ukazuje też, poza dominacją Katowic, bardzo silne powiązania rynku pracy w obrębie wszystkich miast. Pewien obraz tych powiązań ukazują prace S. Sitka i E.Zuzańskiej-Żyśko (2013, 2014) w zakresie dojazdów mniejszych ośrodków z zewnętrznej strefy metropolitalnej do poszczególnych miast GZM. RUDA ŚLĄSKA wzrost lub spadek usług do 2005* 290 447 U 61,7 + ponadlokalny Liczba ludności 53 304 Usługi 33,5 66,4 Przemysł 0,1 Rolnictwo Pracujący na 1000 ludności Ogółem pracujący w 2010 (tys.) 15,5 49,3 0,4 42,5 57,1 143 566 344 525 UP 54,2 + 47,5 0,4 28,1 71,6 111 843 425 678 U 70,9 + JAWORZNO 38,5 0,5 46,2 53,3 94 831 407 615 UP 61,1 - MYSŁOWICE 28,4 0,4 33,9 65,7 75 521 377 564 U 53 + SIEMIANOWICE ŚL. 25,0 0,1 38,6 61,3 70 296 356 545 U 63,2 - PIEKARY ŚLĄSKIE 20,2 0,4 37,0 62,6 58 022 350 536 U 55,8 + 88,3 0,2 32,7 67,1 216 961 407 609 U 65,8 + ZABRZE 73,4 0,2 36,1 63,7 181 399 405 616 U 60,7 + TYCHY 64,7 0,3 43,0 56,7 129 507 501 735 UP 64,5 – BYTOM 62,9 0,2 34,3 65,5 177 266 355 551 U 64,9 + DĄBROWA GÓRN. 61,9 0,3 49,7 50,0 126 079 494 729 56,2 + 112,8 0,2 38,9 60,8 187 830 602 916 UP U 275,6 0,1 32,4 67,5 311 421 885 1369 U 66,7+ 964,0 - - 1 937 846 497 - - GLIWICE BD KATOWICE RAZEM lokalny CHORZÓW SOSNOWIEC D Funkcja miasta ŚWIĘTOCHŁOWICE Pracujący na 1000 ludności w wieku produkcyjnym S Wielkość rynku Klasa Miasta na prawach powiatu Tabela 7. Miasta GZM według klas wielkościowych rynku pracy na podstawie liczby pracujących w 2010 r. ponadlokalny subregionalny regionalny i ponadregionaln y - 61,8 - - Klasy wielkościowe rynku pracy: BD – bardzo duży rynek pracy, D – duży rynek pracy, S – średni rynek pracy, * dane dla 2005 roku wg Petryszyna i Zuzańskiej-Żyśko, 2008. Źródło: Sitek i inn., 2013 (uzupełnione). 58 Ryc. 4. Liczba pracujących w subregionie centralnym w 2010 r. Źródło: Kłosowski i inn., 2013. Ryc. 5. Typologia rynków pracy w województwie śląskim w 2010 r. Źródło: Sitek i inn. (2013). 59 Ryc. 6. Struktura rynku pracy według wielkości liczby pracujących w 2010 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie Sitek i inn. (2013). 5.5. Baza ekonomiczna GZM oraz nadwyżka znaczeniowa pracujących według sekcji PKD w 2010 r. i według miast Baza ekonomiczna informuje o podstawach gospodarczych miasta i odzwierciedla jego siłę w postaci popytu zewnętrznego na produkowane dobra i usługi (Dziewoński, 1967, Jerczyński, 1977). Strukturę sektorową gospodarki można ująć w kategoriach funkcji miejskich i nadwyżek osób pracujących w poszczególnych branżach lub sekcjach PKD. Miasta GZM w większości przypadków zmieniły strukturę gospodarczą, w znacznym stopniu ograniczając rolę przemysłu ciężkiego, w tym zwłaszcza górnictwa i hutnictwa (Pakuła, 1992; Tkocz, 2001, 1998, 2000; Riley, Tkocz, 1999; Siewierski, 2008; Heder, Tkocz, 2011). Prywatyzacja i restrukturyzacja gospodarki spowodowała przesunięcie miejsc pracy do sektora usług (Kłosowski, 2006). W niektórych gminach niestety ubytek miejsc pracy w sektorach tradycyjnych, a zwłaszcza w górnictwie, nie został zrekompensowany poprzez powstanie nowych firm czy przedsiębiorstw, co przyczyniło się do dalszej degradacji podstaw gospodarczych. Dotyczyło to zarówno większych miast GZM, jak i małych miast w strefie zewnętrznej tworzącej się metropolii (Zuzańska-Żyśko, 2006). W wielu miastach rdzenia widoczny jest rozwój gospodarki poprzez restrukturyzację starych zakładów przemysłowych lub ich częściową modernizację w kierunku przetwórstwa przemysłowego, które jest bardziej 60 nowoczesne i powiązane kapitałowo z międzynarodowymi przedsiębiorstwami. Jednak, jak pokazują badania, zmiany są bardzo powolne i przybierają różne tempo. Dominacja w przeszłości dużych zakładów pracy, przestarzałych technologicznie, lecz dających poczucie bezpieczeństwa, również przyczyniła się do braku umiejętności odnalezienia się mieszkańców wielu miast w nowych warunkach gospodarki wolnorynkowej (Tkocz, 2001). Stąd mała przedsiębiorczość mieszkańców niemal większości miast regionu, w tym także GZM, w porównaniu ze średnimi dla Polski. Baza ekonomiczna większości miast GZM obecnie (2010 r.) charakteryzuje się funkcją usługową, chociaż stopień tercjalizacji wykazuje duże zróżnicowanie wewnątrzmiejskie (ryc. 7). Jeszcze w 1989 r. tylko Katowice i Chorzów pełniły funkcję usługowo-przemysłową (Tkocz, 2000, 2006; Runge, 2004, 2006, 2010). Aktualnie tylko cztery miasta posiadają tę funkcję, natomiast poziom usług w większości z nich przekroczył 60%. Obecnie w sektorze usług w miastach GZM zatrudnionych jest 62% ogółu pracujących, a w przemyśle 38%. Jest to bardzo istotna zmiana w rynku pracy i w strukturach gospodarki, która zmierza w kierunku serwicyzacji, chociaż, porównując dane do 2005 r., zauważa się nieznaczny spadek usług i wzrost roli przemysłu w Tychach, Dąbrowie Górniczej, Jaworznie i Gliwicach (Petryszyn, Zuzańska-Żyśko, 2008). Nie ulega wątpliwości jednak, że miasta GZM rozwijają sektor usług (Sitek i inni, 2013; Kłosowski i inni, 2013). Usługi rynkowe stanowiły 50%, a nierynkowe 10%, co wydaje się być korzystne, gdyż większy udział posiadają w rynku usługi prywatne, które dynamizują gospodarkę. 61 Ryc. 7. Funkcje miast GZM w 2010 r. (wzrost lub spadek pracujących w usługach do 2005 r. razem z podmiotami do 9 osób). Źródło: opracowanie własne. Potencjał bazy ekonomicznej najlepiej charakteryzują nadwyżki pracowników, ukazujące zdolność ośrodka do generowania funkcji zewnętrznych, a więc funkcji centralnych. K. Gwosdz (2014) charakteryzując sektory nadwyżkowe w miastach konurbacji podkreśla, że najsilniejsze funkcje egzogeniczne posiadają Katowice. Nadwyżka pracowników wynosi tam prawie 115 tys. miejsc pracy, co stanowi 11-krotność w stosunku do Świętochłowic, ośrodka o najsłabszych podstawach gospodarczych w GZM, i 3-krotność w stosunku do Gliwic, drugiej największej gospodarki nadwyżkowej. Silne podstawy gospodarcze posiadają ponadto Tychy, mając 27 tys. nadwyżkowych miejsc pracy, oraz Dąbrowa Górnicza – 16 tys., Sosnowiec – 14 tys. i Ruda Śląska –12 tys., przy czym to ostatnie miasto w dalszym ciągu odznacza się wysokim udziałem górnictwa, co jest niekorzystne z punktu widzenia gospodarki postindustrialnej. Tak więc nadwyżka w istocie nie generuje nowych miejsc pracy, które są wynikiem dynamicznej modernizacji gospodarki. Z punktu widzenia rozwoju nowoczesnej gospodarki i funkcji wyższego rzędu, rzutujących na poziom metropolizacji, istotne są nadwyżki pracowników w usługach. Według badań K. Gwosdza (2012) połowa bazy ekonomicznej w usługach przypada na Katowice, które mają znaczącą przewagę nad innymi miastami. Drugim ośrodkiem w zakresie usług centralnych są Gliwice. Do miast wytwarzających usługi ponadlokalne zaliczają się także: Sosnowiec, 62 Tychy, Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Zabrze oraz w strefie zewnętrznej Będzin i Tarnowskie Góry. To świadczy o zmianach w strukturze rynku pracy i zmierzaniu w kierunku nowoczesnej gospodarki postindustrialnej. Mimo to K. Gwosdz twierdzi, że podstawy gospodarcze Chorzowa, Sosnowca czy Zabrza nadal są słabe, gdyż stopień rozwinięcia bazy ekonomicznej wynosi mniej niż 20% (tamże, s. 15–16). 5.6. Kierunek rozwoju metropolitalnego Metropolii „Silesia” Opierając się na wynikach licznych prac na ten temat, m.in. M. Tkocz (2000, 2001, 2006, 2007), Domańskiego (2000), Runge (2004, 2006), Kłosowskiego (2008), J. Petryszyna i E. Zuzańskiej-Żyśko, (2008), Klasika (2008), J. Petryszyna (2011), E. Zuzańskiej-Żyśko (2011, 2012), Szajnowskiej, Zuzańskiej (2013), K. Gwosdza (2012, 2014), S. Sitka i inn. (2013a, 2013b), F. Kłosowskiego i inn. (2013), i analizując gospodarkę poszczególnych miast, można zauważyć pewne charakterystyczne trendy. Usługi rynkowe wzrosły, podobnie jak obsługa nieruchomości i firm. Obejmują one łącznie 7 tys. usług, ale wzrost zaznacza się tylko w wybranych miastach: Katowice – 4,4 tys., Gliwice –2,3 tys., Sosnowiec – 1,3 tys., Tychy – 0,4 tys. W miastach GZM wyraźnie zauważa się wzrost branży przemysłowej, w tym przemysłu motoryzacyjnego, który tworzy miejsca pracy i powoduje rozwój miast. Zmniejszyła się baza ekonomiczna górnictwa i energetyki o 4,6 tys. pracujących. Jednak udział starych sektorów gospodarczych jest nadal zbyt wysoki, co nie służy tercjalizacji gospodarki. W zakresie rynku pracy dla subregionu centralnego, w tym miast GZM, istnieje szereg rekomendacji do zastosowania, które mogą wpłynąć na rozwój tych miast (Sitek i inn., 2013; Kłosowski i inni). Podsumowując szereg powyższych opracowań, wyraźnie można wyróżnić dwie grupy miast (ryc. 8) z uwagi na poziom rozwoju bazy ekonomicznej: 1 ) Miasta, które muszą mieć program dywersyfikacji gospodarki i miejsc pracy z naciskiem na rozwój usług: Bytom, Jaworzno, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Świętochłowice. 63 Bytom – osłabienie sektora przemysłowego, brak efektu odbudowy gospodarki, zbyt duży udział górnictwa, kryzys podstaw gospodarczych powiązany z degradacją środowiska i małą atrakcyjnością miasta, konieczność nabycia nowych funkcji miastotwórczych, miasto jest w poważnym kryzysie podstaw gospodarczych. Jaworzno – zbyt duży udział przemysłu i górnictwa / energetyka, niski wzrost miejsc pracy i dodatkowo spadek pracujących w usługach w ciągu ostatnich 5 lat. Mysłowice – zbyt duży udział przemysłu i górnictwa, słabe podstawy ekonomiczne, mało zdywersyfikowany rynek pracy, niski poziom usług dla biznesu. Piekary Śląskie – zbyt duży udział przemysłu i górnictwa, słabe funkcje powiatowe, mały wzrost rynku pracy, niewielki udział usług wyższego rzędu. Ruda Śląska – baza ekonomiczna posiada nadwyżkę pracowników, zbyt duży udział przemysłu i górnictwa, wysoki niedobór usług dla biznesu. Siemianowice Śląskie – restrukturyzacja poprzez rewitalizację terenów poprzemysłowych, osłabienie tradycyjnego sektora przemysłowego, przy jednoczesnym wzroście pracy w przemyśle w KSSE, w tym w przemyśle samochodowym, słabe funkcje powiatowe, usługi dla biznesu, mimo pewnej reindustrializacji słaba baza ekonomiczna. Świętochłowice – bardzo słaby rynek pracy, osłabienie podstaw gospodarczych, małe zróżnicowanie sektorowe, mała strefa oddziaływania miasta na skutek niewielkiej roli usług i słabych funkcji powiatowych, wysoki niedobór funkcji egzogenicznych w stosunku do liczby ludności, brak efektu odbudowy gospodarczej. 2) Miasta, które weszły lub wchodzą w fazę tercjalizacji i unowocześniania gospodarki: Katowice, Gliwice, Chorzów, Sosnowiec, Tychy, Dąbrowa Górnicza, Zabrze oraz Będzin i Czeladź w strefie zewnętrznej metropolii. Katowice – korzystne przemiany, sukces na skutek kumulacji funkcji opartych na korzyściach aglomeracji, rozwój usług finansowych, IT i innych opartych na wiedzy, wykształcenie funkcji kreatywnych, najlepiej rozwinięte funkcje metropolitalne w regionie, dominujący w GZM i całym regionie rynek pracy z wysoką siłą „wysysania” 64 z miast ościennych, 9 tys. nowych miejsc pracy w KSSE, nadwyżka znaczeniowa bazy ekonomicznej. Gliwice – nowe funkcje dynamizujące gospodarkę, reakcyjna ścieżka rozwojowa, duża rola starych, historycznych układów przestrzennych i funkcji gospodarczych, korzystne przemiany, rozwój przemysłu przetwórczego i branży motoryzacyjnej (8,8 tys. pracujących w przemyśle samochodowym, 19 zakładów), baza ekonomiczna wzrosła o 6 tys. pracujących w KSSE, ważna rola inwestycji typu greenfield, rozwój nowoczesnych usług dla przedsiębiorstw w sektorze IT. Chorzów – umiarkowany sukces, rozwój handlu i usług dla przedsiębiorstw oraz sektorów kreatywnych, ośrodek dosyć szybko wkroczył w fazę postindustrialną, korzystne przemiany mimo regresu i destrukcji ścieżki rozwoju, odbudowa bazy ekonomicznej, zdywersyfikowanie rynku pracy, osłabienie sektora przemysłowego, korzystna renta geograficzna – położenie blisko Katowic. Sosnowiec – odbudowa bazy ekonomicznej, restrukturyzacja poprzez rewitalizację terenów poprzemysłowych, inwestycje typu brownfield (na terenach poprzemysłowych), korzystne przemiany mimo regresu i destrukcji ścieżki rozwoju, zdywersyfikowanie rynku pracy, 9 tys. nowych miejsc pracy w podstrefie sosnowiecko-dąbrowskiej KSSE, w tym 4 tys. w przemyśle samochodowym. 65 Ryc. 8. Miasta GZM według stopnia rozwoju. Źródło: opracowanie własne. Tychy – przemysł przetwórczy, samochodowy i specjalizacja branży motoryzacyjnej na poziomie 25%, największy ośrodek przemysłu samochodowego w Polsce, baza ekonomiczna wzrosła o 6,8 tys. w KSSE, ważna rola inwestycji typu greenfield, rozwój usług finansowych, wzrost rynku pracy i rangi miasta. Dąbrowa Górnicza – znaczący udział przemysłu w strukturze gospodarki, w tym hutnictwa, wzrost o 4 tys. pracujących w przemyśle samochodowym (22 zakłady związane z motoryzacją) na skutek utworzenia podstrefy sosnowiecko-dąbrowskiej KSSE. Zabrze – korzystne przemiany mimo regresu i destrukcji ścieżki rozwoju, powolny i stosunkowo późny etap wyjścia z impasu gospodarczego po 2008 r., odbudowa bazy ekonomicznej z opóźnieniem, zdywersyfikowanie rynku pracy, 4,5 tys. miejsc pracy w KSSE. Będzin – miasto strefy zewnętrznej, stosunkowo korzystne przemiany rynku pracy, miasto weszło w fazę tercializacji w pierwszej fazie, mimo iż ośrodek leży poza rdzeniem, korzystne przemiany mimo regresu i destrukcji ścieżki rozwoju. 66 Czeladź – miasto strefy zewnętrznej, stosunkowo korzystne przemiany rynku pracy, pierwsze centrum handlowe w województwie śląskim, weszło w fazę tercializacji w pierwszej fazie, mimo iż ośrodek leży poza rdzeniem, korzystne przemiany mimo regresu i destrukcji ścieżki rozwoju, pozytywna transformacja, wykorzystanie korzystnego położenia komunikacyjnego, co dało efekty mnożnikowe w formie nowych inwestycji. Analiza poszczególnych miast skłania do ogólnych wniosków: 1) Istnieje grupa miast o bardzo słabych podstawach gospodarczych i niewielkim, i mało zróżnicowanym rynku pracy. Są to: Ruda Śląska, Mysłowice, Piekary Śląskie, Jaworzno, Bytom, Siemianowice Śląskie i Świętochłowice. Wobec powyższego, funkcje metropolitalne nie są w nich możliwe do rozwinięcia, ponieważ miasta te mają problemy z niezakończonym procesem transformacji i nadal są w fazie restrukturyzacji gospodarki. Brak wyraźnych działań spowoduje dalszą marginalizacje ich rynków pracy i brak szans na dołączenie do ośrodków o korzystnych trendach rozwojowych. Miasta te mogą być zepchnięte do roli ośrodków lokalnych, ale co gorsza ich problemy mogą rzutować na funkcjonowanie przyszłej metropolii. Istotnym czynnikiem ograniczającym rozwój nowych działalności, w tym usług, są nadal w wielu tych miastach stare struktury przemysłowe, w tym również górnictwo węgla kamiennego, zapóźnienia infrastrukturalne, niekorzystna struktura pracujących, brak nowych inwestycji, brak dostępności transportowej, zbyt duży udział przemysłu tradycyjnego, degradacja środowiska, stare budownictwo mieszkaniowe, mała atrakcyjność miast i terenów inwestycyjnych oraz brak terenów pod stery ekonomiczne. Ograniczenie lub zminimalizowanie tych czynników przyczyni się do dalszej degradacji bazy ekonomicznej i zahamowania niekorzystnych trendów rozwojowych. Te uwarunkowania sprawiły, że proces transformacji przebiegał wolniej, a wiele miast wstąpiło w fazę kryzysu w związku z zachwianiem podstaw gospodarczych. 2) Istnieje grupa miast, które wstąpiły w kolejną fazę rozwoju opartego na nowoczesnej gospodarce, w której usługi odgrywają coraz większą rolę lub które zaadoptowały się na rynku poprzez rozwój nowszych przemysłów. Miasta te przechodzą powolną, jednak skuteczną modernizację, a ich gospodarki włączane są w sieć powiązań międzynarodowych za sprawą nowych inwestycji zagranicznych. Istotne jest, aby nie doprowadzić do dominacji jednej branży produkcji, co w razie kryzysu w określonej 67 branży może mieć znaczące konsekwencje dla całego regionu. Zatem miasta te powinny być poddane dalszej modernizacji jakościowej poprzez kreowanie nowych branż, które niekoniecznie muszą wykazywać cechy zakorzenienia. 3) W rdzeniu tworzącej się metropolii wyraźnie widać centrum gospodarczo-decyzyjne. Tą rolę przyjęły Katowice, które dystansują wszystkie miasta GZM niemal w każdej dziedzinie życia gospodarczego. Pomocniczym ośrodkiem i bardzo ważnym dla rozwoju całego GZM, z uwagi na rozległy charakter konurbacyjny tego obszaru, są Gliwice, które uzupełniają funkcje Katowic w zakresie usług wyższego rzędu. Te dwa miasta powinny być miejscem inwestycji metropolitalnych na wielką skalę, w tym projektów europejskich wzmacniających ich metropolitalny charakter. Ponadto powinna być promowana specjalizacja sektora IT w Gliwicach na bazie istniejącego kapitału ludzkiego oraz zasobów ludzkich na bazie firm IT i Politechniki Śląskiej, sprzętu medycznego i innych specjalistycznych branż, opartych na nowych technologiach i wiedzy. 4) Działanie powinno przyjąć dwukierunkowy charakter: a) rozwój usług wyższego rzędu w miastach, które przeszły już restrukturyzację. Tu powinien być położony nacisk na rozwój funkcji metropolitalnych o wysokiej jakości. Należy rozwijać działania na dużą skalę w postaci wielkich projektów. Powinna też nastąpić, specjalizacja miast aby wesprzeć konkurencyjność i ograniczyć konkurowanie. Niezbędny jest odpowiedni marketing na rzecz wybranych miast GZM lub całego rdzenia jako jednej struktury funkcjonalnoprzestrzennej. Dalszą modernizację miast należy rozwijać także poprzez zwiększanie jakości przestrzeni miejskiej, aby poprawić atrakcyjność tych miast. Ten element przyczyni sią do podniesienia poziomu i jakości życia, a być może skłoni młodych i kreatywnych ludzi z innych regionów do migracji do miast GZM. b) rozwój i program pomocowy dla miast, które nadal nie zakończyły procesu restrukturyzacji, a które mają małe rynki pracy, przestarzały przemysł i niski poziom usług. W tych ośrodkach powinna być podjęta próba wprowadzenia zupełnie nowych działalności na bazie starych przemysłów, wykorzystując istniejące hale i przestrzenie do produkcji nowoczesnych, a także wspierany rozwój przedsiębiorczości i usług zmierzających do dywersyfikacji rynku pracy i całej gospodarki. 68 5.7. Propozycja dyslokacji branż prorozwojowych – wyniki warsztatów Powyższa analiza związana z możliwością rozwoju funkcji metropolitalnych na obszarze Metropolii „Silesia” powinna zostać uzupełniona o propozycje miast-członków Metropolii „Silesia” w tym zakresie, jak i w kwestii dyslokowania branż uznanych za priorytetowe. W tym celu na przeprowadzonych warsztatach poddano pod dyskusję wyniki analizy globalnych trendów gospodarczych w kontekście potrzeb rozwojowych Metropolii „Silesia”, przeprowadzonej przez firmę Deloitte Business Consulting, w ramach której dokonano także oceny 11 branż prorozwojowych. Uczestnicy warsztatów dodawali własne propozycje do branż i sektorów zaproponowanych przez Deloitte. Mając na uwadze polifunkcyjność całego obszaru Metropolii „Silesia” oraz opierając się na kryterium posiadanego przez poszczególne miasta potencjału rozwojowego, który może zostać wykorzystany przez inwestorów z branż i sektorów uznanych za prorozwojowe, zaproponowano dyslokacje branż. Prezentuje je poniższa tabela 5. Tabela 5. Proponowana dyslokacja branż prorozwojowych i funkcji metropolitalnych w obrębie 14 miast Metropolii „Silesia”. Funkcje metropolitalne Przemysł/Sektor Chorzów Sport, rekreacja, Centrum edukacyjne (szkoły średnie) Energetyka, przemysł chemiczny, BPO Dąbrowa Górnicza Turystyka, rekreacja, sport Logistyka, Każdy możliwy przemysł Gliwice Skupić się na rozwoju funkcji metropolitalnych, ale czy wszystkich? ICT, Logistyka, B+R, BPO Miasto Bytom Energetyka, przemysł wydobywczy, logistyka Jaworzno Katowice Ochrona zdrowia, szkolnictwo wyższe, kultura, sport, rekreacja, administracja publiczna (ogólnie wszystkie funkcje metropolitalne) Logistyka Każdy możliwy przemysł Mysłowice Piekary Śląskie ICT, B+R, BPO ochrona środowiska Ochrona zdrowia Logistyka Każdy możliwy przemysł Ruda Śląska 69 Siemianowice Śląskie Ochrona zdrowia Każdy przemysł, Ochrona środowiska Sosnowiec Skupić się na rozwoju funkcji metropolitalnych, ale czy wszystkich? Szkolnictwo wyższe Ochrona zdrowia Ochrona środowiska (czyste technologie), B+R Świętochłowice Rekreacja, sport Tychy Ochrona zdrowia Logistyka, B+R, przemysł motoryzacyjny (przede wszystkim rozwój przedsiębiorstw kooperujących z przemysłem motoryzacyjnym) przemysł spożywczy Zabrze Turystyka postindustrialna Ochrona zdrowia, Kultura, sport, rekreacja Logistyka Źródło: opracowanie własne. Analiza informacji zawartych w powyższej tabeli oraz opinii pojawiających się w trakcie warsztatów uprawnia do wyciagnięcia następujących wniosków: ● Katowice są kreowane na lidera Metropolii „Silesia”, który powinien rozwijać intensywnie wszystkie funkcje metropolitalne. ● Drugim biegunem rozwoju i konkurentem Katowic do miana lidera Metropolii „Silesia” są Gliwice, które także powinny postawić na intensywny rozwój funkcji metropolitalnych oraz inwestować w rozwój takich branż i sektorów prorozwojowych jak: BPO, B+R czy ICT. ● Miastem wskazanym przez uczestników warsztatów jako to, które również powinno zwrócić większą uwagę na rozwój funkcji metropolitalnych, jest Sosnowiec. Jednak kluczowym problemem tego miasta, który może w mocno negatywny sposób wpłynąć na jego możliwości rozwojowe, jest wyraźnie postępujący proces wyludnienia oraz praktycznie wyczerpane zasoby terenów inwestycyjnych typu greenfield. ● Katowice, Tychy, Sosnowiec, Siemianowice Śląskie, Piekary Śląskie i Zabrze to miasta, które powinny postawić na rozwój usług ochrony zdrowia. ● Inwestorów zajmujących się działalnością logistyczną należy przyciągać do takich miast jak: Zabrze, Piekary Śląskie, Mysłowice, Dąbrowa Górnicza, Tychy i Gliwice. 70 ● Miasta, które mają największe problemy i już dzisiaj są gotowe przyjąć na swój teren inwestorów reprezentujących jakąkolwiek dziedzinę przemysłu i usług, to: Bytom, Piekary Śląskie, Siemianowice Śląskie, Dąbrowa Górnicza i Mysłowice. ● Bytom to miasto o największej skali problemów. Ogromne szkody górnicze występujące na jego obszarze powodują, że jest to miasto praktycznie bez perspektyw rozwojowych. Zaniechanie działań mających na celu zajęcie się problemami tego miasta może w efekcie doprowadzić do jego upadku. ● Tychy muszą uważać na zbyt duże uzależnienie się od przemysłu motoryzacyjnego. W tym celu należy podjąć działania, które przyciągną inwestorów z innych branż, w szczególności: ochrony zdrowia, logistyki oraz B+R. Aby odpowiedzieć sobie na pytanie, czy pomysły uczestników warsztatów dotyczące w szczególności dyslokacji funkcji metropolitalnych w poszczególnych miastach mają racjonalne uzasadnienie, należy je skonfrontować z rzeczywistymi możliwościami rozwoju tych funkcji na obszarze Metropolii „Silesia”, o czym traktuje kolejny rozdział. 6. Analiza potencjałów i barier dla rozwoju Metropolii „Silesia” W celu rozpoznania mocnych i słabych stron Metropolii „Silesia” oraz szans i zagrożeń w otoczeniu Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych z Łodzi przeprowadził analizę SWOT, której wyniki zaprezentowano w poniższej tabeli. Tabela 8. Analiza SWOT dla Metropolii „Silesia”. ● ● ● ● ● ● ● Mocne strony Sprawne funkcjonowanie Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej Wysoki poziom konkurencyjności kilku miast GZM na tle Polski Relatywnie niskie ceny mieszkań Polepszenie się kapitału ludzkiego przez wzrost odsetka osób z wykształceniem wyższym Wzrost wynagrodzeń realnych ludności Wzrost liczby podmiotów gospodarczych i stopy przedsiębiorczości Malejący deficyt budżetowy wraz z występowaniem nadwyżki operacyjnej ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● Słabe strony Spadek liczby ludności przez pogłębiający się ubytek naturalny i ujemne saldo migracji Postępujący proces starzenia się społeczeństwa powodujący rosnące obciążenie ekonomiczne Niska aktywność ekonomiczna ludności Wzrost stopy bezrobocia Znaczne dysproporcje w rozwoju poszczególnych miast GZM Malejące dochody podmiotów gospodarczych (spadek dochodów z CIT na 1 firmę) Procesy suburbanizacyjne Monofunkcyjność gospodarki (górnictwo węglowe, hutnictwo, przemysł maszynowy) Przewaga wyjazdów nad przyjazdami di pracy Spadek liczby największych podmiotów gospodarczych 71 Szanse Zagrożenia Wzrost konkurencyjności GZM względem ● Depopulacja Metropolii „Silesia” innych metropolii ● Rosnąca stopa bezrobocia ● Dalszy rozwój KSSE ● Pogłębiające się różnice w poziomie rozwoju poszczególnych miast GZM ● Zwiększenie aktywności ekonomicznej ludności ● Ograniczenie procesów emigracyjnych ● Dynamiczny rozwój sektora usług ● Wsparcie sektora małych i średnich przedsiębiorstw Źródło: Synteza z badań Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych, s.100. ● Analiza danych zawartych w powyższej tabeli uprawnia do stwierdzenia, że Metropolia „Silesia” boryka się z licznymi słabościami, którym nie jest w stanie przeciwstawić równie licznych silnych stron. Do podobnych przemyśleń skłania analiza słabych i mocnych stron Metropolii „Silesia”, które ujęto w analizie SWOT przeprowadzonej dla potrzeb opracowania Strategii Rozwoju Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii „Silesia” do 2025 r. Okazuje się bowiem, że we wszystkich polach diagnostycznych przeważają słabe strony nad mocnymi. Do grupy obszarów, w których dysproporcja ta jest szczególnie widoczna, należy interesujący nas obszar „gospodarka, specjalności metropolitalne”. Ujawnione słabości w tym obszarze świadczą o niezakończonym jeszcze procesie restrukturyzacji gospodarki Metropolii „Silesia”, a przede wszystkim o słabo wykorzystanym potencjale dla rozwoju silnych specjalizacji na obszarze miast Metropolii. Ponadto na słabą ocenę w tym zakresie wpływają liczne bariery inwestycyjne. Celem niwelowania słabości tego obszaru postuluje się silną potrzebę kreowania atrakcyjności Metropolii „Silesia” w oczach inwestorów i użytkowników, w celu wzmocnienia rangi instytucji i renomowanych firm. Ponadto analizy przeprowadzone w obszarze „infrastruktura metropolitalna” wskazują na występowanie słabości układów komunikacyjnych w miastach Metropolii. Stawia się tezę, że bez rozwiązań systemowych w zakresie transportu publicznego miastom Metropolii „Silesia” grozi paraliż komunikacyjny, który będzie rzutował na ich dalszy rozwój. Konieczne jest zatem podjęcie rozwiązań systemowych w tym obszarze, co wpłynie na podwyższenie poziomu atrakcyjności inwestycyjnej miast wchodzących w skład Metropolii „Silesia” oraz poprawę codziennych warunków życia ich mieszkańców. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że w ramach warsztatów, przeprowadzonych w czterech miastach (Chorzów, Katowice, Sosnowiec i Zabrze), w których udział wzięli przedstawiciele 72 miast-członków Metropolii „Silesia” oraz gmin otoczenia, pod dyskusję poddano wyniki analizy SWOT, przedstawione przez Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych z Łodzi. Szczególny nacisk położono analizę zidentyfikowanych słabości. W wyniku przeprowadzonych dyskusji, przykładowo, depopulację uznano za zjawisko będące konsekwencją innych słabych stron, a starzenie się społeczeństwa uznano za zjawisko, na które Metropolii „Silesia” nie ma wpływu. W związku z powyższym w wyniku dyskusji powstała nowa lista słabych stron (stworzona na spotkaniu w Chorzowie): 1. Niska aktywność ekonomiczna ludności. 2. Znaczne dysproporcje w rozwoju poszczególnych miast GZM. 3. Niski poziom kapitału ludzkiego mierzony poziomem wykształcenia, w porównaniu z innymi metropoliami w Polsce. 4. Słaba współpraca członków Metropolii „Silesia”, mająca na celu dobro wspólne (Metropolii jako całości). 5. Niski poziom przedsiębiorczości. 6. Negatywny wizerunek GZM. 7. Niska jakość środowiska. 8. Balast okresu industrialnego. Z tych ośmiu słabych stron cztery uznano za kluczowe dla przyszłego rozwoju Metropolii „Silesia” : 1. Słaba współpraca członków Metropolii „Silesia”, mająca na celu dobro wspólne (Metropolii jako całości) – 24 pkt. 2. Niski poziom przedsiębiorczości – 16 pkt. 3. Niska aktywność ekonomiczna ludności – 15 pkt. 4. Balast okresu industrialnego – 14 pkt. 5. Niski poziom kapitału ludzkiego mierzony poziomem wykształcenia, w porównaniu z innymi metropoliami w Polsce – 7 pkt. 6. Znaczne dysproporcje w rozwoju poszczególnych miast GZM – 5 pkt. 7. Negatywny wizerunek GZM – 3 pkt. 8. Niska jakość środowiska – 0 pkt. Następnie uczestnicy warsztatów wygenerowali pomysły, mające na celu wyeliminowanie słabości uznanych za kluczowe zagrożenie dla przyszłego rozwoju Metropolii „Silesia” . Poniższa tabela zawiera zestawienie zaproponowanych rozwiązań. 73 Tabela 9. Kluczowe słabości Metropolii „Silesia” oraz proponowane rozwiązania. Kluczowe słabości Metropolii „Silesia” Słaba współpraca członków Metropolii „Silesia”, mająca na celu dobro wspólne (Metropolii jako całości) – 24 pkt Niski poziom przedsiębiorczości – 16 pkt Niska aktywność ekonomiczna ludności – 15 pkt Balast okresu industrialnego – 14 pkt Proponowane rozwiązania – skuteczny lobbing na rzecz ustawy metropolitalnej – tematyczne/branżowe związki międzygminne – podnoszenie świadomości społecznej w zakresie potrzeby prowadzenia działań wspólnych – funkcjonalna struktura współpracy nad wspólnymi celami (w zakresie planowania i realizacji) – programy rządowe dla inicjatyw podejmowanych wspólnie przez kilka gmin – premiowanie projektów, w których bierze udział wielu partnerów z Metropolii „Silesia” – wspólne projekty miast Metropolii „Silesia” wykorzystujące fundusze europejskie – giełda pomysłów i dobrych praktyk na poziomie Metropolii „Silesia” – metropolitalny think tank – pobudzanie postaw przedsiębiorczych przez system oświaty/uczelnie – inkubatory przedsiębiorczości – czasowe zwolnienie z płatności składek ZUS – ułatwienie dostępu i wykorzystania funduszy zewnętrznych (UE) – polityka finansowa miast w zakresie udostępniania lokali na prowadzenie działalności gospodarczej – zwiększenie umiejętności zarządzania własnymi zasobami finansowymi – nauka ekonomii w praktyce począwszy od szkoły podstawowej – akcje społeczne promujące przedsiębiorczość – promocja ekonomii społecznej – system ulg i zachęt finansowych (czynsze), zachęcających do podjęcia własnej działalności gospodarczej – kreowanie pozytywnej postawy względem rynku pracy – system szkoleń – współfinansowanie stanowisk pracy przez PUP i OPS – dwutorowe działania: – zmiany mentalności mieszkańców Metropolii „Silesia” – zmiany systemowe rynku pracy i istniejących przepisów – aktywizacja zawodowa kobiet, – skuteczny lobbing na rzecz ustawy rewitalizacyjnej – przejęcie przez gminy zbędnej własności Skarbu Państwa, spółek Skarbu Państwa – utworzenie banku terenów postindustrialnych przeznaczonych do sprzedaży – pozyskanie środków na rewitalizację terenów poprzemysłowych – preferencje finansowania przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska – promocja terenów inwestycyjnych typu brownfield – koordynacja działań miast nad uporządkowaniem struktury własnościowej terenów i nieruchomości – większa płynność w udostępnianiu pustostanów Źródło: opracowanie własne. 74 Listę słabych stron Metropolii „Silesia” stworzoną na spotkaniu w Chorzowie prezentowano na spotkaniach zorganizowanych w pozostałych trzech miastach. Generalnie zgodzono się z jej treścią, proponując ewentualne uzupełnienia. I tak: w Katowicach do kluczowych słabości zaliczono: ● ● o brak wystarczającej liczby miejsc pracy o niską jakość zasobów mieszkaniowych w Sosnowcu dodano: ● o problemy demograficzne o restrukturyzację struktury gospodarczej regionu o słaby potencjał rozwojowy o strukturę układu osadniczego w Zabrzu: o brak współpracy na linii biznes–nauka Należy zauważyć, że część wskazywanych słabości to czynniki, na które Metropolia „Silesia” nie ma wpływu (np. problemy demograficzne), a część stanowi odmianę tej samej słabości (np. restrukturyzacja struktury gospodarczej regionu a balast okresu industrialnego). 7. Analiza kierunków rozwojowych Metropolii „Silesia” Analizując cele strategiczne zawarte w strategiach miast należących do Metropolii „Silesia” można znaleźć kilka wspólnych kierunków. Celem, który sformułowany jest w każdym z 14 dokumentów, jest tworzenie warunków do podwyższania poziomu wykształcenia oraz kwalifikacji zawodowych. Kapitał ludzki jest najcenniejszy, dlatego należy postawić na jego rozwój. Równie istotnymi kwestiami były cele dotyczące tworzenia przyjaznych warunków do otwierania nowych firm na terenach gminy oraz przyciągania inwestorów, wzrost potencjału gospodarczego poprzez rozwój gospodarczy, jak również rozbudowa oraz usprawnienie infrastruktury. Cele te są zgodne z celami wyznaczonymi w ramach Strategii Rozwoju Województwa Śląskiego „Śląskie 2020”25. 25 Strategia Rozwoju Województwa Śląskiego „Śląskie 2020”, Katowice, luty 2010. 75 Tabela 10. Kierunki rozwojowe Metropolii „Silesia”. Cel strategiczny/cel operacyjny (priorytet) Wyższy poziom wykształcenia i kwalifikacji zawodowych (PRIORYTET B) Tworzenie warunków sprzyjających powstawaniu nowych firm i instytucji (PRIORYTET B) Usprawnienie transportu osób i towarów (PRIORYTET C) Wzrost potencjału ekonomicznego miasta poprzez rozwój gospodarczy (PRIORYTET B) Poprawa jakości środowiska – zmniejszenie emisji zanieczyszczeń do środowiska (PRIORYTET D) Bezpieczeństwo publiczne (PRIORYTET E) Zmniejszenie ilości składowanych odpadów oraz rewitalizacja terenów zdegradowanych (PRIORYTET D) Wzrost uczestnictwa mieszkańców w życiu kulturalnym (PRIORYTET E) Przygotowanie terenów pod inwestycje w sferze turystyki, rekreacji i rozrywki (PRIORYTET B) Wzrost dostępności i jakości usług medycznych (PRIORYTET E) Unowocześnienie wewnątrzmiejskiego systemu komunikacji publicznej (PRIORYTET C) Swobodny dostęp do mediów i usług telekomunikacyjnych (PRIORYTET E) Nowe zagospodarowanie terenów poprzemysłowych (PRIORYTET E) Dostosowanie zasobów mieszkaniowych do potrzeb i poprawa estetyki otoczenia (PRIORYTET E) Wspieranie aktywności obywatelskiej (PRIORYTET B) Upowszechnianie sportu i kultury jako formy czynnego wypoczynku (PRIORYTET B) Sprawna i nowoczesna infrastruktura techniczna (kanalizacja itp.) (PRIORYTET E) Źródło: opracowanie własne. Liczba wskazań Miasta Bytom, Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Jaworzno, Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Świętochłowice, Tychy, Zabrze Bytom, Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Jaworzno, Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Świętochłowice, Zabrze Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Jaworzno, Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Tychy, Zabrze Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Jaworzno, Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Zabrze 14 13 12 11 Bytom, Chorzów, Jaworzno, Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Tychy, 9 Chorzów, Katowice, Jaworzno, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Sosnowiec, Tychy, Zabrze 9 Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Jaworzno, Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Sosnowiec, 7 Bytom, Chorzów, Gliwice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Sosnowiec, 7 Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Sosnowiec, 7 Chorzów, Katowice, Mysłowice, Ruda Śląska, Sosnowiec, Zabrze 6 Dąbrowa Górnicza, Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Tychy, 6 Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Sosnowiec, Zabrze 4 Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Katowice, Mysłowice 4 Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Mysłowice, Zabrze 4 Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Mysłowice, Piekary Śląskie, 4 Chorzów, Ruda Śląska, Tychy, Zabrze 4 Mysłowice, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie 3 76 8. Wizja oraz priorytety rozwoju gospodarki Metropolii „Silesia” Proponowana wizja Metropolii „Silesia” związana z rozwojem gospodarczym, stworzona na podstawie powyższych analiz, jest następująca: Metropolia „Silesia” obszarem nowoczesnej i rozwojowej gospodarki, który, dzięki współpracy i kooperacji jednostek go tworzących, stanie się konkurencyjny w skali Europy. Wymienione w tabeli 10. cele stanowią podstawę rozwojową poszczególnych miast wchodzących w skład Metropolii „Silesia”. Kluczem, który może wywołać efekt synergii, motywując poszczególne miasta do współpracy i rozwoju, jest wyselekcjonowanie najbardziej istotnych celów, tzw. priorytetów, które członkowie Metropolii mogą wspólnie realizować. Aby tak się stało, priorytety dla Metropolii „Silesia” powinny współgrać z celami zawartymi w strategiach miast należących do Metropolii. Każde miasto posiada indywidualny pomysł na rozwój, jednak analiza celów strategicznych wykazała, że istnieją wspólne kierunki, które są istotne dla rozwoju członków Metropolii „Silesia”. Biorąc pod uwagę wymienione powyżej cele strategiczne, wyselekcjonowano 4 główne kierunki rozwoju Metropolii „Silesia”, które zostaną wykorzystane podczas proponowanych działań w ramach PRG M”S” 2025. Są nimi: ● Edukacja dla biznesu, ● Nowa przedsiębiorczość, ● Innowacyjność przedsiębiorstw, ● Nowoczesna infrastruktura. Rysunek nr 13 przedstawia kluczowe priorytety gospodarcze dla Metropolii „Silesia”. 77 Rysunek 13. Priorytety gospodarcze Metropolii „Silesia”. Źródło: opracowanie własne. PRG M”S” 2025 zakłada, że w ramach każdego z priorytetów zostanie zrealizowanych kilka wspólnych działań. Propozycje działań rozwojowych oparte są o analizę danych wtórnych oraz na podstawie konsultacji z przedstawicielami miast wchodzących w skład Metropolii „Silesia” podczas organizowanych warsztatów, które odbyły się w dniach 25, 26, 29 i 30 września 2014 r. Warsztaty metodyczne pt. Kluczowe kierunki rozwoju gospodarczego Metropolii „Silesia” dla opracowania PRG M”S”2025 miały na celu przedstawienie uczestnikom warsztatów wyników analiz wynikających z I oraz II etapu tworzenia PRG M”S” 2025, a także przeprowadzenie dyskusji na temat potencjalnych kierunków rozwoju gospodarczego oraz sytuacji gospodarczej Metropolii. Podstawą efektywnego rozwoju gospodarczego Metropolii „Silesia” jest wspólne działanie wszystkich miast członkowskich. Do tej pory napotykano problemy wynikające z braku wspólnej polityki rozwojowej, a każda jednostka kierowała się własnymi priorytetami, przez co powstały m.in. tak znaczne różnice między miastami wchodzącymi w skład Metropolii „Silesia”. Zdaniem J. Forajtera, dotychczasowe doświadczenia związane z funkcjonowaniem GZM pokazują, że wobec skali potężnych problemów dobrowolne zrzeszanie się gmin 78 dotychczas okazywało się nieefektywne.26 Silniejsza współpraca między miastami oraz rozsądnie wybrane kierunki rozwoju mogą sprawić, że GZM stanie się podmiotem zdolnym do tego, by skutecznie zwalczać problemy gospodarcze. Należy również pamiętać, że „warunkiem niezbędnym dla rozwoju kraju, a tym samym kierunkiem aktywności państwa pozostaje umacnianie pozycji i roli międzynarodowej”27, dlatego działania prorozwojowe powinny mieć charakter międzynarodowy. Dlatego tak ważnym aspektem przy tworzeniu i wdrażaniu PRG M”S” 2025 jest wspólne działanie: łącząc siły można wypracować efekty korzystne dla całej Metropolii, nie tylko dla poszczególnych jednostek. Biorąc pod uwagę takie uwarunkowania, zaproponowane zostały działania, które, przy ich odpowiednim wdrożeniu, mogą przynieść korzyści Metropolii „Silesia” jako całości. 8.1. Edukacja dla biznesu Wszystkie miasta członkowskie Metropolii „Silesia” zgodnie twierdzą, że strategicznym celem rozwoju gminy jest skupienie się na rozwoju kapitału ludzkiego. Bez wykształconej i wykwalifikowanej kadry pracowniczej trudno zapewnić odpowiedni rozwój gospodarczy. Problemem Metropolii „Silesia” związanym z czynnikiem ludzkim jest proces depopulacji. Wiąże się to z ubytkiem naturalnym, ujemnym saldem migracji, a także z procesem starzenia się społeczeństwa. W ciągu ostatnich 12 lat liczba populacji zmniejszyła się o prawie 125 tys. osób, a w kolejnych 15 latach spadek ten może dojść nawet do 300 tys. osób. Na obszarze Metropolii „Silesia” działa obecnie 40 szkół wyższych, w których uczy się 11% ogółu krajowej liczby studentów. Żadna z tych szkół nie należy jednak do czołowych uczelni w Polsce. Najwyższe miejsce, według rankingu szkół wyższych przygotowanego pod kierownictwem prof. Michała Kleibera, prezesa Polskiej Akademii Nauk, zajmuje Politechnika Śląska w Gliwicach, zajmując 18. miejsce. Zaraz za nią, na 20. miejscu, plasuje się Uniwersytet Śląski, a na 26. pozycji jest Śląski Uniwersytet Ekonomiczny28. Metropolia „Silesia” stanowi 10% potencjału badawczo-rozwojowego kraju, tworząc drugi co do wielkości, po stolicy, ośrodek naukowy w Polsce, składający się z blisko 80 jednostek 26 Czasopismo „Fabryka Silesia”, nr 1 (3) 2013, str. 51. „Strategia Rozwoju Kraju 2020”, Warszawa, wrzesień 2012. 28 Dane za: www.perspektywy.pl/portal/index.php?option=com_content&view=article&id=724:uczelnieakademickie&catid=87&Itemid=231 27 79 naukowych i badawczo-rozwojowych29. Należy jednak podkreślić, że ważniejsza od ilości jest jakość, a uczelnie wyższe z regionu Metropolii „Silesia” nie plasują się w czołówce rankingów placówek w Polsce, a tym bardziej w Europie. Z tego powodu należy skupić się na podniesieniu poziomu kształcenia w szkołach wyższych na terenie Metropolii „Silesia”, tworząc placówki, które będą świadczyć najwyższej jakości usługi edukacyjne, a jednocześnie stanowić najważniejsze lub jedne z najważniejszych placówek naukowych w Polsce, jak również w Europie. Aby na terenie Metropolii „Silesia” podnieść poziom edukacji oraz kwalifikacji zawodowych, ograniczając jednocześnie efekt migracji osób w wieku przedprodukcyjnym lub produkcyjnym, należy podjąć wspólne działania. Do działań tych powinien zostać włączony także sektor biznesowy, ponieważ sytuacja na rynku pracy jest istotnym czynnikiem rozwojowym dla firm. Chodzi tu przede wszystkim o strukturalne niedopasowanie podaży do popytu kompetencji, czego efektem jest problem z zatrudnieniem wykwalifikowanej siły roboczej. 8.1.1. Ukierunkowanie placówek edukacyjnych pod branże Skuteczna współpraca między środowiskiem naukowym a biznesowym w dużej mierze uzależniona jest od dopasowania wykwalifikowania potencjalnych pracowników do potrzeb polskiego rynku pracy: „Wyniki projektu realizowanego przez PARP (Bilans Kapitału Ludzkiego) wskazują, że trzy czwarte pracodawców poszukujących pracowników ma problemy ze znalezieniem odpowiednich osób do pracy, pomimo tego, że jednocześnie tylko 17% pracodawców poszukuje w tej chwili nowych pracowników (w 2010 odsetek wskazań wynosił 16%). W badaniu pracodawców przeprowadzonym przez Polskie Stowarzyszenie Zarządzania Kadrami (PSZK) w połowie 2008 r. aż 89% ankietowanych firm skarżyło się na problemy rekrutacyjne. Porównywalne wskazania BKL i badania PSZK (przy różnej dynamice rynku pracy) potwierdzają tylko, że niedopasowanie kompetencyjne ma charakter strukturalny, niepowiązany z bieżącą koniunkturą na określony rodzaj kompetencji” 30. Powyższe dane w pewien sposób wyjaśniają, dlaczego wśród absolwentów uczelni wyższych rośnie stopa bezrobocia. Mając na uwadze redukcję stopnia bezrobocia wśród absolwentów należy skupić się na rozwoju szkolnictwa zawodowego na poziomie szkół średnich oraz wyższych. Dzięki 29 30 Dane za: http://www.gzm.org.pl/s,58.htm Źródło: http://biznesdlaedukacji.parp.gov.pl/sytuacja-na-rynku-pracy 80 zainwestowaniu środków finansowych w szkoły zawodowe, wzrośnie procent wykwalifikowanej siły roboczej. Jednak kluczowym elementem, który zredukuje stopę bezrobocia wśród absolwentów, jest współpraca środowiska biznesowego ze środowiskiem naukowym. Owocna współpraca na wielu szczeblach skutkować będzie zagwarantowaniem atrakcyjnych miejsc pracy dla absolwentów najlepszych uczelni na terenie Metropolii „Silesia”. Bez aktywnego udziału świata biznesowego, najzdolniejsi absolwenci nadal będą emigrować poza Metropolię „Silesię”, szukając tam odpowiednich warunków rozwojowych. Szkolnictwo zawodowe powinno być stworzone pod kierunki najbardziej rozwojowe. Celem jest przygotowanie wyszkolonych pracowników na potrzeby przedsiębiorstw, które będą się rozwijały lub od początku powstawały na terenie Metropolii „Silesia”. Współgra to z rozwojem gospodarczym, ponieważ firmy inwestujące na terenie Metropolii „Silesia” muszą mieć do dyspozycji wykwalifikowaną siłę roboczą: jest to jeden z elementów, który zachęci przedsiębiorców do otwierania swoich firm właśnie na tym terenie. Z drugiej strony młodzież ucząca się otrzyma możliwości zatrudnienia po zakończeniu edukacji, co w pewnym stopniu zatrzyma efekt migracji osób w wieku produkcyjnym poza teren Metropolii. Na podstawie Ekspertyzy globalnych trendów gospodarczych w kontekście potrzeb rozwojowych Metropolii „Silesia” zostały wyselekcjonowane najbardziej rozwojowe branże dla Metropolii „Silesia”, a są nimi branże: motoryzacyjna, logistyka, przemysł obronny, energetyka oraz przetwórstwo metali. Branża motoryzacyjna jest uważana za branżę rozwojową nie tylko w Metropolii „Silesia”, ale również w całym kraju (jest w pierwszej trójce najbardziej rozwojowych branż31). Z tego powodu należy stworzyć warunki pozwalające na przygotowanie wykwalifikowanej siły roboczej dla firm motoryzacyjnych zlokalizowanych na terenie Metropolii „Silesia”. Branża ta zgłasza zapotrzebowanie przede wszystkim na zawody techniczne, takie jak technik mechatronik, elektromechanik czy inżynier procesowy. Politechnika Śląska jest prężnie działającą placówką edukacyjną. W swojej strukturze posiada 15 wydziałów, prowadzących łącznie 52 kierunki. Jednak biorąc pod uwagę potencjał rozwojowy branży motoryzacyjnej, należy rozważyć utworzenie przez Politechnikę Śląską 31 Dane za: http://inwestycje.pl 81 nowego wydziału/kierunku, stworzonego dla przyszłych pracowników właśnie tej branży. Jak wiadomo, uczelnie są niezależnymi jednostkami i w ramach PRG M”S” 2025 nie można im narzucać konkretnych działań, ponieważ to nie one wchodzą w skład Metropolii „Silesia”, jednak rolą GZM jest zachęcanie niezależnych podmiotów, takich jak właśnie szkoły wyższe czy prywatne firmy z sektora biznesowego, do nawiązania współpracy, która przyniesie obopólne korzyści. Reprezentując interes wszystkich miast członkowskich Metropolii „Silesia”, GZM posiada silną pozycję negocjacyjną, dzięki czemu, wskazując odpowiednie kierunki i korzyści z ich obrania, ma szansę wpłynąć na decyzje niepodlegających mu podmiotów. Wydział/kierunek utworzony na Politechnice Śląskiej powinien kompleksowo przygotowywać studentów do pracy w danym sektorze, a kierunki nauczania powinny obejmować takie obszary jak: ● Mechatronika, ● Elektryka, ● Inżynieria procesowa, ● Technika i zarządzanie w transporcie samochodowym, ● Media i marketing w branży motoryzacyjnej, ● Menedżer sprzedaży w branży motoryzacyjnej. We Wrocławiu, w Dolnośląskiej Szkole Wyższej, na kierunku Dziennikarstwo i Komunikacja Społeczna, powstała pierwsza w Polsce specjalizacja ukierunkowana na branżę motoryzacyjną – Dziennikarstwo Motoryzacyjne, ukierunkowana zarówno na dziennikarstwo motoryzacyjne, jak i media i marketing w tej branży. W Warszawskiej Szkole Zarządzania powstały studia podyplomowe „Zarządzanie Jakością w Motoryzacji”. Jednak są to nieliczne uczelnie, które kształcą swoich studentów stricte w kierunku branży motoryzacyjnej. Biorąc pod uwagę znaczną podaż miejsc pracy na terenie Metropolii „Silesia” oraz dużą liczbę potencjalnych pracowników, wydaje się, że Metropolia „Silesia” jest odpowiednim miejscem do wprowadzenia takiego wydziału/kierunku. Dzięki takiemu rozwiązaniu Politechnika Śląska może stać się czołowym ośrodkiem kształcącym pracowników dla tej branży, jednocześnie budując prestiż uczelni jako jednej z najlepszych w Polsce. Drugą możliwością, dającą branży motoryzacyjnej gwarancję przygotowania odpowiednio wykwalifikowanej kadry pracowniczej, jest utworzenie w miastach wchodzących w skład Metropolii „Silesia” szkół zawodowych oraz techników mechanicznych na poziomie szkół średnich, skupiających się na edukacji w branży motoryzacyjnej. Działanie to skupiać się 82 będzie na niższym szczeblu edukacji i polegać na praktycznym przygotowaniu młodzieży do zawodu. Absolwentami takich szkół przede wszystkim będą pracownicy niższego szczebla w branży motoryzacyjnej, którzy również są niezbędni w każdej firmie tego typu. Termin: Wstępne prace od 2015 r. Koszt:1–5 mln zł rocznie Finansowanie: Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju oraz budżet Politechniki Śląskiej Lokalizacja działań: Gliwice, gdzie mieści się Politechnika Śląska 8.1.2. Program wdrażania absolwentów szkół wyższych w świat praktyki. W obecnej sytuacji absolwenci szkół wyższych na terenie Metropolii „Silesia” po ukończeniu studiów w niewystarczający sposób są wspierani podczas aktywizacji na rynku pracy. Należy zatem wprowadzić programy, które wspomogą studentów oraz absolwentów w aktywizacji zawodowej. Przykładem takiej dobrej praktyki może być Program „Kuźnia Kadr”, stworzony przez Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu 32. Celem takiego programu jest „rozbudowa potencjału rozwojowego Uczelni poprzez lepsze dostosowanie oferty edukacyjnej i przygotowanie studentów i absolwentów do potrzeb rynku pracy, zacieśnienie współpracy z pracodawcami oraz umożliwienie osobom niepełnosprawnym pełnego korzystania z oferty”. Efekty takiego programu są widoczne zarówno dla absolwentów szkół wyższych, jak również dla przedsiębiorców, którzy mają możliwość skorzystania z wykwalifikowanej siły roboczej. Praktyczne przygotowanie studentów do pracy jest tym bardziej istotne, że, jak wskazują wyniki badania przeprowadzone przez Amerykańską Izbę Handlową w Polsce oraz Ernst & Young, dla pracodawców ważniejsze od tzw. wiedzy twardej (zawodowej) są kompetencje miękkie (m.in. praca w zespole, odpowiedzialność za powierzone zadania, współpraca czy terminowość). Współpraca pomiędzy uczelniami wyższymi a firmami, która zaowocować ma wykwalifikowaną kadrą pracowniczą dla firm, wiązać się będzie z następującymi działaniami: ● Zapewnienie praktyk lub stażów w firmach działających w Metropolii „Silesia”, 32 Źródło: http://kuznia4.ue.wroc.pl/index.php 83 ● Utworzenie specjalistycznych studiów podyplomowych, przygotowanych pod konkretne najbardziej rozwojowe branże w Metropolii „Silesia”, ● Cykliczne konkursy prac dyplomowych/magisterskich, w których laureaci otrzymują możliwość zatrudnienia w firmie, ● Warsztaty/szkolenia dla studentów, odbywające się zarówno na terenie uczelni wyższych, jak i w firmach, ● Wsparcie dla inicjatyw organizacji i kół studenckich – konkursy, patronaty dla wybranych wydarzeń, ● Utworzenie Programu Edukacyjnego, który jest w pewnym sensie laboratorium umiejętności biznesowych, podczas którego studenci w warunkach uniwersyteckich mogą uczestniczyć w prawdziwych sytuacjach biznesowych i rozwiązywać realne problemy menedżerskie, ● Mentoring dla studentów, w ramach którego przedstawiciele firm wspomagają absolwentów w pierwszych krokach na rynku pracy, dzieląc się swoim doświadczeniem i wiedzą, ● Wprowadzenie Ambasadorów poszczególnych firm na uczelnie wyższe – są to studenci, którzy będą reprezentować firmę oraz będą odpowiedzialni za kontakt między przedstawicielami firmy a władzami uczelni oraz jej studentami. GZM powinien od miast członkowskich otrzymać pełnomocnictwo do reprezentowania ich interesów w ramach negocjacji ze światem biznesu. To na barkach GZM powinna ciążyć odpowiedzialność poszukiwania możliwości współpracy między uczelniami wyższymi a przedsiębiorstwami. Reprezentując 14 miast GZM posiada znacznie silniejszą pozycję przetargową, niż w przypadku, kiedy każde miasto i każda uczelnia dbałaby jedynie o swoje interesy. Związek ma pełnić funkcję tzw. negocjatora, który poprzez przedstawianie korzyści, jakie mogą osiągnąć uczelnie oraz firmy w przypadku współpracy, może zachęcić niezależne jednostki do kooperacji, która jednocześnie będzie korzystna dla Metropolii „Silesia”, nie tylko dla poszczególnych jednostek. Koszty takiej współpracy powinny być pokrywane współmiernie przez przedsiębiorstwa uczestniczące we współpracy oraz z budżetu GZM (z uwagi na to, że korzyści będą odczuwalne dla mieszkańców całej Metropolii „Silesia”, a nie wyłącznie dla mieszkańców miast, w którym znajduje się uczelnia współpracująca ze światem biznesu). Szacunkowe koszty przedsięwzięcia uzależnione są od skali podjętej współpracy i wynegocjowanych działań, które będą realizowane. 84 Termin: Prace wstępne od 2015 r. Koszt: Uzależniony od zakresu współpracy Finansowanie: Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju oraz z budżetu firm należących do środowiska biznesowego Lokalizacja działań: Na terenie Metropolii „Silesia” 8.1.3. Program praktycznej nauki zawodu realizowany przy szkołach zawodowych na poziomie średnim. Szkolenia ukierunkowane na konkretne umiejętności oraz branże jest kluczowym elementem przy tworzeniu wykwalifikowanej siły roboczej. Ośrodki szkoleniowe powinny powstawać przy szkołach, dzięki czemu osoby uczące się będą miały możliwość nabycia umiejętności praktycznych, a co za tym idzie, wzrośnie ich wartość pod kątem rynku pracy. Ośrodki takie powinny być tworzone we współpracy ze światem biznesu, dzięki czemu dostęp do nich będzie znacznie łatwiejszy, a jednocześnie wartość takich szkoleń dla ukierunkowanych osób będzie znacznie wyższa. W ramach działań PRG M”S” 2025 należy zintensyfikować współpracę między szkołami zawodowymi w miastach należących do Metropolii „Silesia” oraz firmami prowadzącymi swoją działalność na tym terenie, dzięki czemu już na etapie szkolnictwa zawodowego młodzież przygotowywana byłaby do pracy w danej firmie. GZM powinien sugerować władzom miast branże, które są najbardziej rozwojowe i powinny być rozwijane w danym mieście, oraz negocjować warunki współpracy z przedstawicielami świata biznesu. Natomiast po stronie władz miast pozostaje zadanie wyselekcjonowania szkół zawodowych, które zostaną zaproszone do wzięciu udziału w programie kształcenia zawodowego we współpracy ze światem biznesu. Pierwszy etap współpracy polegałby na przygotowaniu kursów/szkoleń przez firmy. Tematyka dotyczyłaby zagadnień związanych z działalnością firmy, jednak najważniejszym założeniem kursów/szkoleń jest połączenie teorii z praktyką. Organizowane byłyby one na terenie szkół zawodowych, jak również na terenie firmy. Kolejny etap wiąże się z zacieśnieniem współpracy między szkołami a firmami, a polega na wdrożeniu Klas Patronackich. W wyznaczonych szkołach powstaną klasy, które będą przygotowywały uczniów do pracy w danej firmie po zakończeniu edukacji. Oprócz nauki 85 ukierunkowanej na dany zawód, uczniowie będą realizowali także tradycyjny program edukacyjny. Rekrutacja do Klasy Patronackiej polegałaby na krótkiej rozmowie instruktora praktycznej nauki zawodu i przedstawiciela Działu Personalnego firmy z uczniem i rodzicem lub opiekunem. W trakcie nauki uczniowie zatrudnieni będą na umowy o pracę w firmach, na konkretnym stanowisku, wyznaczonym przez przedstawicieli firmy. Co pół roku każdy z uczniów rotować będzie między stanowiskami, dzięki czemu zdobędzie ogólne umiejętności koniecznie do pracy w firmie. Zakończeniem nauki praktycznej jest egzamin potwierdzający kwalifikacje zawodowe. Kolejnym krokiem jest możliwość nawiązania współpracy między absolwentem szkoły a firmą, już bez pośredniczenia przez szkołę. W jednej szkole, w ciągu jednego roku, można przygotować ok. 20 osób odpowiednio wykwalifikowanych do podjęcia pracy w danej firmie. Przekładając ten Program na skalę Metropolii „Silesia”, liczba wykwalifikowanych uczniów uzależniona jest od liczby szkół, które wezmą udział w Programie, oraz od liczby firm, które będą tworzyły Klasy Patronackie. Finansowanie programu powinno spoczywać na barkach powiatu, na terenie którego Program jest przeprowadzany, oraz firm, które tworzą Klasy Patronackie. Termin: Od 2016 r. prace wstępne Koszt: Ok. 500 tys. zł za jedną Klasę Patronacką Finansowanie: Z budżetu miast realizujących Program oraz ze środowiska biznesowego Lokalizacja: Wyselekcjonowane miasta wchodzące w skład Metropolii „Silesia” 8.1.4. Doposażenie szkół w nowoczesny sprzęt i zasoby danych Aby szkolnictwo było skuteczne i kształciło wykwalifikowaną kadrę, nie wystarczy tylko dobra kadra zarządzająca. Uczniowie powinni mieć stały dostęp do nowoczesnych pomocy dydaktycznych, które wspomagają rozwój ucznia. Rozwój technologii jest widoczny na każdym etapie dzisiejszego życia. Czas wprowadzić zmiany także w systemie edukacji, należy wykorzystywać ten rozwój, poprzez m.in. codzienną naukę z wykorzystaniem komputera oraz internetu w szkole. Książki mają swoją wartość, jednak warto korzystać także z najbardziej aktualnych informacji, dokumentów, jak i badań naukowych, które dostępne są za pomocą narzędzi internetowych. Nowoczesne technologie powinny być wykorzystywane już od najmłodszych klas szkoły podstawowej, 86 tego typu technologie wspomagają bowiem kształtowanie się umysłu, rozwijają ucznia, ale co może najważniejsze, dają dostęp do najbardziej aktualnych informacji, które powinny być wykorzystywane w procesie edukacji. Miasta Metropolii „Silesia” przekazały do realizacji GZM część zadania publicznego polegającego na wspieraniu edukacji publicznej, na podstawie czego GZM w kwietniu 2012 r. przygotował platformę e-lerningową „eProti”. Skierowana była ona do dzieci w wieku 3–8 lat i miała na celu od najmłodszych lat uczyć je języka angielskiego. Było to jednak działanie jednorazowe, które nie doczekało się kontynuacji. W ramach PRG M”S” 2025 powinny zostać wdrożone kolejne platformy e-lerningowe dla młodzieży uczącej się na terenie miast należących do Metropolii „Silesia”. Celem jest wykształcenie młodzieży gotowej do podjęcia pracy po zakończeniu nauki. Dlatego taka platforma powinna zostać wprowadzona na etapie edukacji gimnazjalnej oraz ponadgimnazjalnej. Miasta członkowskie będą odpowiedzialne za wytypowanie szkół, dysponujących dostępem do platformy e-lerningowej. Biorąc pod uwagę powszechne spopularyzowanie języka angielskiego, należy kłaść nacisk na mniej popularne języki, których znajomość będzie stanowiła przewagę konkurencyjną absolwentów szkół w Metropolii „Silesia” na rynku pracy. Biorąc pod uwagę wyszkolenie kadry dla branży motoryzacyjnej, najbardziej pożądanymi językami są język francuski oraz niemiecki. Wynika to z faktu, iż to właśnie Niemcy i Francja (obok Wielkiej Brytanii) mają największe udziały w branży motoryzacyjnej. Odnosząc się do wdrożonej już platformy „eProti”, można oszacować koszt dotarcia z nową platformą do 200 tys. uczniów. Wysokość poniesionych kosztów powinna oscylować w okolicy 100 tys. zł. Termin: Prace wstępne od 2015 r. Koszt: 100–500 tys. zł Finansowanie: Z budżetu GZM wraz z budżetem miast biorących udział w Porgramie oraz wykorzystanie progamów unijnych Lokalizacja działań: Miasta członkowskie Metropolii „Silesia” biorące udział w Programie W ramach zapewnienia nowoczesnego zaplecza naukowego na etapie szkolnictwa wyższego, w styczniu 2014 r. Uniwersytet Śląski wraz z Uniwersytetem Ekonomicznym w Katowicach 87 utworzyły Centrum Nowoczesnych Technologii Informatycznych (CNTI). Jest to zaplecze dla kształcenia informatycznego, a w szczególności na potrzeby zawodów o profilu ekonomicznym. Jak twierdzi rektor Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach prof. Leszek Żabiński, nowoczesne zaplecze sprzętowe, zdalny dostęp do baz danych czy oprogramowania jest podstawą kształcenia ekonomistów czy informatyków:„W Uniwersytecie Ekonomicznym funkcjonowało kilka dobrze wyposażonych tematycznych pracowni informatycznych, ulokowanych w różnych budynkach, co utrudniało zarządzanie zgromadzonymi w nich zasobami. Integracja posiadanych rozwiązań w jednym miejscu jest przedsięwzięciem strategicznym, które odmieni sposób zarządzania kształceniem i prowadzeniem badań naukowych uczelni na najbliższe co najmniej kilkanaście lat”33. Skupiając się na rozwoju regionalnym Metropolii „Silesia”, należy stworzyć Centrum Nowoczesnego Kształcenia, w którym studenci głównych uczelni wyższych działających na terenie Metropolii „Silesia” będą mieli dostęp do najnowszych baz danych, nowoczesnych systemów zarządzania danymi oraz możliwość prowadzenia badań naukowych. Centrum to powinno być ukierunkowane szczególnie na branże najbardziej rozwojowe na obszarze Metropolii „Silesia”. Koszt takiego przedsięwzięcia może oscylować w granicach 100–500 mln zł, w zależności od wyposażenia, lokalizacji oraz wielkości zagospodarowanej powierzchni. Centrum ma szanse być sfinansowane (przynajmniej w części) ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Jednak w przypadku szczególnego ukierunkowania Centrum na konkretne branże, istnieje szansa uzyskania pomocy finansowej ze strony przedsiębiorstw je reprezentujacych. Termin: Prace wstępne od 2016 r. Koszt: 100–500 mln zł Finansowanie: Ministerstwo Infastruktury i Rozwoju oraz Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Lokalizacja działań: Miasta należące do Metropolii „Silesia” posiadające uczelnie wyższe 8.1.5. Akademia Młodych Naukowców Jej celem byłoby wspieranie talentu wybitnych młodych naukowców i artystów. Akademia byłaby miejscem interdyscyplinarnej, swobodnej i żywej wymiany intelektualnej na 33 Czasopismo „Nasze Katowice”, nr 1 (63), styczeń 2014, s. 6. 88 najwyższym poziomie. Członkostwo w niej byłoby wyrazem szacunku dla działalności i osiągnięć młodego pokolenia uczonych i twórców. Patronat nad Akademią sprawować mogłaby rada, w skład której wchodziliby przedstawiciele nauki, biznesu, GZM i instytucji otoczenia biznesu. Członkowie Akademii Młodych Naukowców mogliby wchodzić również w skład interdyscyplinarnych zespołów badawczych, a także prowadzić w swoim gronie projekty naukowe. Zarówno sami uczestnicy, jak i działająca w ich imieniu Rada powinna nawiązywać współpracę z biznesem (fundacjami). Jednak szczegółowa działalność Akademii zależy przede wszystkim od jej członków, którzy stanowiliby o kierunkach jej rozwoju i ostatecznym kształcie oraz określaliby tematyczny obszar jej zainteresowań. Długość kadencji członków mogłaby wynosić 5 lat. Udział w Akademii mogłyby brać osoby w wieku do 35 lat, wywodzące się ze środowisk akademickich, instytutów badawczych, jak i uczelni zlokalizowanych na terenie Metropolii „Silesia”, reprezentujących rozmaite dziedziny i dyscypliny nauki i sztuki. Osoby te powinny wykazać się wybitnymi osiągnięciami w swojej dyscyplinie i przejawiać zainteresowanie aktywną współpracą z przedstawicielami rozmaitych dziedzin nauki i sztuki. 8.1.6. Utworzenie jednostek naukowych dla obcokrajowców Biorąc pod uwagę fakt, iż bariery terytorialne ulegają zanikaniu, a odległość stanowi coraz mniejszy problem w kontekście zjawiska migracji, należy Metropolię „Silesia” otworzyć także dla obcokrajowców. Głównym zadaniem jest stworzenie szkoły podstawowej oraz ponadgimnazjalnej, ale także nowego kierunku na jednej z uczelni wyższych. Programy nauczania powinny być dostosowane do ogólnoeuropejskich standardów. Utworzenie szkół ukierunkowanych na edukację obcokrajowców może przynieść dwojakie efekty. Pierwszym z nich jest przyciągnięcie studentów do Metropolii „Silesia”, tworząc odpowiednie warunki. Istnieje też możliwość wzbogacenia wykwalifikowanej siły roboczej na potrzeby powstających na tych terenach firm. Drugim efektem jest stworzenie warunków dla zagranicznych inwestorów do osiedlenia rodziny w miejscu, w którym powstaje nowy zakład pracy. Przykładowo, Bernard Gajda wspomina, że swego czasu Mercedes podobno nie 89 zainwestował w gminie Ujazd, ponieważ nie było tam oferty szkolnej z językiem niemieckim – inwestycję ulokowano w węgierskim Kecskemet, gdzie taka szkoła funkcjonowała34. Metropolia „Silesia” w porozumieniu z władzami miast członkowskich, powinna wytypować lokalizację nowych szkół dla obcokrajowców. Finansowanie powinno być zapewnione przez budżety miast członkowskich oraz Metropolii „Silesia”, ale istnieje także możliwość pozyskania funduszy z Osi priorytetowej III: Wsparcie otoczenia i potencjału innowacyjnych przedsiębiorstw – Wsparcie przedsiębiorstw i jednostek naukowych w przygotowaniu do udziału w programach międzynarodowych. Termin: Prace wstępne od 2015 r. Koszt: 1-5 mln zł rocznie. Finansowanie: Z budżetu GZM oraz miast członkowskich, a dodatkowo z Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju Lokalizacja działań: Miasta członkowskie biorące udział w Programie 8.2. Nowa przedsiębiorczość W Metropolii „Silesia” funkcjonuje ok. 235 tys. przedsiębiorstw, generując łącznie 8% PKB kraju. W 2013 r. Metropolia „Silesia” została uznana za obszar o największej atrakcyjności inwestycyjnej35. Biorąc pod uwagę fakt, że jest to atrakcyjny teren dla nowych przedsiębiorstw, należy wprowadzić działania, które będą zachęcały nowych inwestorów do lokowania na nim funduszy. O atrakcyjności tego terenu świadczy chociażby prężnie rozwijająca się Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna, która od lat jest liderem wśród Specjalnych Stref Ekonomicznych na terenie Polski. Przedsiębiorstwa wchodzące w skład KSSE zainwestowały już ok. 21,5 mld zł oraz utworzyły ponad 53 tys. nowych miejsc pracy. Korzystając z potencjału, jaki posiada Metropolia „Silesia”, należy podjąć dalsze kroki, które przyciągną na te tereny kolejnych inwestorów. Szereg propozycji wykorzystania potencjału znajduje się poniżej. 34 Czasopismo „Fabryka Silesia”, Nr 1 (3) 2013, str. 52, Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów polski, Instytutu Badan nad Gospodarka Rynkowa, 2013, s. 7. 35 90 8.2.1. Tworzenie Specjalnych Stref Ekonomicznych Specjalne Strefy Ekonomiczne tworzone są w celu przyciągnięcia zewnętrznego kapitału i promocję tworzenia miejsc pracy. Stanowią specjalnie wyodrębnione tereny, na których inwestorzy mogą prowadzić działalność gospodarczą na preferencyjnych warunkach. Na terenie Metropolii „Silesia” od 1996 r. prężnie działa Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna, kumulując kapitał w wysokości 21,5 mld złotych, co świadczy o tym, że tego typu programy rozwojowe sprawdzają się w tym rejonie. Do tej pory jej zarząd pozyskał już ponad 200 firm, które zrealizowały lub są w trakcie realizacji swoich inwestycji. Najważniejszą branżą w KSSE jest motoryzacja, która skupia ponad 60% inwestycji, a największą inwestycją okazała się do tej pory fabryka samochodów OPEL koncernu General Motors. W Katowickiej Specjalnej Strefie Ekonomicznej dominuje kapitał zagraniczny (inwestycje rodzimych firm to zaledwie 11,8%), głównie amerykański, niemiecki, włoski, japoński i hiszpański. Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna jest strefą rozproszoną, składającą się z czterech podstref: gliwickiej, jastrzębsko-żorskiej, tyskiej i sosnowiecko-dąbrowskiej. W ramach rozwoju gospodarczego Metropolii należy rozszerzyć liczbę i obszar terenów inwestycyjnych, na których przedsiębiorcy mogliby inwestować na preferencyjnych warunkach. Najważniejszym elementem tego działania jest wprowadzenie kolejnych podstref KSSE w innych miastach Metropolii „Silesia”, z uwzględnieniem uwarunkowań terytorialnych, ekonomicznych oraz społecznych. Obecność Specjalnej Strefy Ekonomicznej jest szansą na rozwój regionu, w którym jest ona ulokowana, zatem rozszerzenie KSSE i wydzielenie dodatkowych podstref na terenach inwestycyjnych innych miast to szansa na rozwój gospodarczy, tworzenie nowych miejsc pracy oraz zwiększenie konkurencyjności Metropolii. 8.2.2. Rozszerzenie zakresu działań GZM o pozyskiwanie inwestorów GZM wraz z poszczególnymi miastami są odpowiedzialni za pozyskiwanie inwestorów na teren Metropolii „Silesia”, Związkowi brakuje jednak odpowiednich kompetencji do reprezentowania poszczególnych miast w kontaktach z inwestorami. Należy w związku z tym rozszerzyć kompetencje GZM oraz zakres jego zadań o ten bardzo istotny aspekt. Możliwość reprezentowania poszczególnych miast przez GZM skróci drogę potencjalnego inwestora, a także zwiększy prestiż Metropolii „Silesia”, która będzie postrzegana jako jeden duży ośrodek o istotnej pozycji, sam jednocześnie będący centrum decyzyjnym. 91 Konieczne jest, aby GZM posiadał upoważnienia do reprezentowania wszystkich poszczególnych miast, ponieważ w przypadku reprezentowania dużego ośrodka, w którego skład wchodzi 14 miast, pozycja przetargowa staje się znacznie silniejsza. 8.2.3. E-administracja i idea „One Stop” – właściwa i kompleksowa obsługa inwestorów Zbyt rozbudowana biurokracja często stanowi element hamujący rozwój przedsiębiorczości. Z tego powodu Metropolia „Silesia” powinna w jak największym stopniu uprościć nowym przedsiębiorcom formalne aspekty przy zakładaniu firm oraz zarządzaniu nimi. W tym kontekście należy rozbudować system e-administracji, aby przedsiębiorca miał możliwość kontaktować się i załatwiać wybrane sprawy urzędowe przez internet, a także wprowadzić w życie ideę „One Stop Shop”, czyli możliwość załatwiania wszelkich spraw urzędowych, które wymagają obecności osobistej w tzw. jednym okienku. Idea ta polega na właściwej i kompleksowej obsłudze inwestorów w jednym miejscu. Rejestrując firmę czy regulując wszystkie inne formalności związane z zarządzaniem firmą, przedsiębiorca będzie miał możliwość załatwienia tego w jednym miejscu. Jako że GZM to kilka gmin, w których funkcjonuje kilka urzędów skarbowych i nie ma możliwości stworzenia jednego systemu „One stop”, należy wypracować wspólne procedury, które będą identyczne w każdym z miast Metropolii „Silesia”, a także wprowadzić wspólny i jednolity system informatyczny, dzięki któremu przedsiębiorcy będą mogli kontaktować się z przynależnym sobie urzędem za pośrednictwem internetu. 8.2.4. Stymulowanie rozwoju branży poprzez tworzenie tematycznych klastrów Klaster to geograficzne skupisko wyspecjalizowanych podmiotów gospodarczych, połączonych wzajemnymi interakcjami, działającymi w pokrewnych lub komplementarnych branżach, jednocześnie współdziałających i konkurujących ze sobą. Stanowi on skuteczną metodę pobudzania konkretnych branż na danym terenie. Uruchamiając klaster dla firm z danej branży, w efektywny sposób można rozwinąć tę branżę na tym terenie. Obecność takich skupisk zwiększa konkurencyjność gospodarki na danym terenie, szczególnie tej wysokospecjalistycznej. Rosnące znaczenie i popularność koncepcji klastra oraz potwierdzenie wpływu klasteringu na rozwój gospodarczy powinny prowadzić do polityki wspierania klastrów na terenie Metropolii „Silesia”. W województwie śląskim funkcjonuje obecnie 19 klastrów36. Jednak 36 Puls Biznesu, 16 września 2014, s. 11. 92 jest jeszcze miejsce na kolejne tego typu inicjatywy, w szczególności na terenie Metropolii „Silesia” będącej największym ośrodkiem metropolitalnym w województwie, a także w kraju. Istotną zaletą klastrów jest bowiem możliwość łatwiejszego negocjowania i walki o nowe rynki, co z kolei stanowi kluczowy czynnik w rozwoju gospodarczym. Ponadto klastry zapewniają synergię pomiędzy poszczególnymi partnerami otoczenia specjalistycznego biznesu: przedsiębiorstwami, nauką (uczelniami wyższymi) i władzami publicznymi. 8.2.5. Tworzenie inkubatorów przedsiębiorczości Rozwój gospodarczy uzależniony jest nie tylko od rozwoju firm, które już istnieją na rynku, ale także od powstawania nowych przedsiębiorstw. Jednym z podstawowych narzędzi, które mają na celu wspieranie powstawania i rozwoju nowych przedsiębiorstw, są inkubatory przedsiębiorczości. Celem działania inkubatorów jest wzmocnienie inkubowanych przedsiębiorstw tak, aby mogły przetrwać najtrudniejszy początkowy okres istnienia. Aby to osiągnąć, instytucje te oferują wynajem tanich i wyposażonych powierzchni biurowych i magazynowoprodukcyjnych, dostęp do usług biurowych i mediów na preferencyjnych warunkach, a także usługi doradcze, pomoc w pozyskiwaniu funduszy i szkolenia. Inkubatory przeznaczone są dla firm, które dopiero rozpoczynają działalność, jak również dla osób bezrobotnych, mających pomysł na swój biznes, które otrzymały dotację na rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej. PRG M”S” 2025 musi uwzględnić zarówno powstawanie nowych inkubatorów przedsiębiorczości na terenie miast należących do GZM, jak też wsparcie już istniejących, w tym w szczególności akademickich inkubatorów przedsiębiorczości powstałych przy uczelniach wyższych, które wspierają przedsiębiorczość ich absolwentów. Inkubatory przedsiębiorczości są istotnym narzędziem wspierającym rozwój Metropolii „Silesia”. Ich lokalizacja uzależniona powinna być od branż, które będą rozwijane, oraz obszaru, na którym branże te są najbardziej rozwojowe. 8.2.6. Zacieśnianie współpracy z miastami partnerskimi Każde miasto należące do Metropolii „Silesia” posiada miasta partnerskie, z którymi współpracuje na różnych polach działalności. Współpraca ta przybiera różny charakter, a jej natężenie zależy w dużym stopniu od woli politycznej miasta partnerskiego oraz jego potencjału. Współpraca miast należących do GZM z miastami partnerskimi powinna polegać 93 na czerpaniu obopólnych korzyści, wynikających z wykorzystywania możliwości przez nie oferowanych, niezależnie od granic państwowych. W chwili obecnej współpraca Metropolii „Silesia” z parterami rozwija się: GZM jest członkiem wielu organizacji, m.in. FEDENATUR (Europejska Federacja Metropolitalnych i Podmiejskich Terenów Przyrodniczych oraz Rolnych). Jego władze reprezentują Metropolię na kongresach i konferencjach. W ramach Programu Rozwoju Gospodarczego należy w jeszcze większym stopniu zacieśnić współpracę z miastami partnerskimi w zakresie gospodarki, w szczególności poprzez umożliwienie przepływu technologii i wiedzy, zaoferowanie preferencyjnych warunków przy inwestowaniu w region czy zagwarantowanie odpowiedniego korytarza komunikacyjnego. Jedną z gałęzi gospodarki, która w ostatnich latach szybko zyskuje na znaczeniu, a która jednocześnie rozwija się doskonale dzięki współpracy miast partnerskich, jest turystyka. Stymulowanie współpracy partnerów z poszczególnych miast działających na rynku usług turystycznych może doprowadzić do stworzenia nowej oferty turystycznej, większego przepływu ludności pomiędzy tymi miastami i dalszego rozwoju tak branży, jak i współpracujących miast. Współpraca z miastami partnerskimi nie ogranicza się jedynie do polskich miast, stąd zacieśnianie współpracy daje szanse nie tylko na rozwój gospodarczy, ale także wzmocnienie wizerunku regionu na arenie międzynarodowej. 8.2.7. Stosowanie przywilejów finansowych wobec nowych przedsiębiorstw Przywileje finansowe dla nowo powstających firm są kolejnym sposobem na pobudzenie przedsiębiorczości na danym terenie. Przywileje te mogą być stosowane zarówno wobec małych firm, jak i tych większych. Programy finansowego wsparcia rozwoju przedsiębiorczości, głównie sektora MŚP, obecne są w wielu krajach, m.in. w Hiszpanii i Francji, a także na terenie wielu miast Polski37. Przywileje finansowe na obszarze Metropolii „Silesia” mogą być stosowane w formie ulg podatkowych, obniżania czynszów czy bezzwrotnych pożyczek. Niska, preferencyjna stawka czynszu w budynkach należących do miast GZM, która obowiązywałaby przez ustalony okres czasu, np. 2 lata, i była dostępna dla osób, które po raz pierwszy zakładają własną działalność gospodarczą, byłaby silnym bodźcem motywującym mieszkańców do zakładania własnych firm. Dodatkowo, przywileje finansowe w postaci ulg w podatkach miejskich oraz obniżek 37 Małe i średnie przedsiębiorstwa w Unii Europejskiej, Rzeszowska Szkoła Menadżerów, s. 3. 94 stawek czynszów w przypadku udokumentowanego spadku obrotów zapewnią nowym przedsiębiorcom poczucie bezpieczeństwa finansowego. Taki system wspierania przedsiębiorczości można wykorzystać także do pobudzenia przedsiębiorczości na konkretnym terenie w ramach Metropolii. Wprowadzając np. wysokie ulgi w podatku od nieruchomości na terenie Bytomia, a na innych terenach wprowadzając je na znacznie niższym poziomie lub w ogóle ich nie stosując, można pobudzić przedsiębiorczość na terenie tego miasta. 8.2.8. Utworzenie metropolitalnego banku Częstą barierą powstawania nowych firm jest brak funduszy na inwestycje. Metropolitalny bank, który miałby powstać na obszarze Metropolii „Silesia”, wychodzić ma naprzeciw potrzebom nowych przedsiębiorców. Miasta wchodzące w skład Metropolii „Silesia” solidarnie wpłacałyby określone kwoty do banku metropolitalnego, a zebrany fundusz byłby wykorzystywany do wspomagania młodych przedsiębiorców za pomocą niskooprocentowanych lub wydłużonych w terminie kredytów/pożyczek. Poprzez celowe kredyty/pożyczki bank może także pobudzać przedsiębiorczość w konkretnych branżach, tworząc preferencyjne warunki dla firm z danej branży. Bank taki może pełnić również użyteczną rolę przy ograniczaniu migracji z obszaru Metropolii „Silesia”, poprzez udzielanie kredytu/pożyczek jedynie dla mieszkańców miast należących do Metropolii. Zwierzchnictwo nad bankiem powinno być po stronie GZM, który nadzorowałby funkcjonowanie banku metropolitalnego. 8.3. Innowacyjność przedsiębiorstw Jak wynika z raportu „Dojrzałość innowacyjna przedsiębiorstw w Polsce”, opracowanego przez KPMG, wraz ze wzrostem zamożności społeczeństwa rosną również koszty pracy, co oznacza, że Polska traci stopniowo jeden ze swoich głównych atutów. W tej sytuacji należy znaleźć inne źródła wzrostu. Kluczem do sukcesu firm i całych gospodarek we współczesnym świecie jest innowacyjność. I to ona powinna być strategicznym celem dla polskiej gospodarki. Działania pobudzające innowacyjność będą zgodne z Priorytetem Inwestycyjnym w ramach Osi Priorytetowej III, Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego w latach 95 2014–2020.38 Polski biznes, żeby odnieść sukces w skali globalnej, musi pracować nad innowacjami we wszystkich obszarach. Musi oferować nowatorskie produkty i usługi, ale także wykorzystywać innowacyjne rozwiązania marketingowe, które ułatwią mu dotarcie do nabywców i budowę silnych marek. Nie może także zapominać o innowacjach w obszarze procesów i organizacji, dzięki którym będzie sprawniej reagować na zmiany w otoczeniu, redukować koszty działalności i tym samym zwiększać swoją konkurencyjność. Z wyników badania KPMG wyłania się obraz polskiego biznesu znajdującego się w połowie drogi do innowacyjności, jednak – co istotne – stawiającego zdecydowane kroki naprzód. Firmy bardzo często podejmują działania innowacyjne, jednak stosunkowo rzadko są one wielostronne i mają strategiczny charakter. Wyniki badań wskazują wprost, że aż 65% średnich i dużych firm przemysłowych oraz 49% firm handlowych i usługowych prowadzi lub zleca prace badawczo-rozwojowe (B+R). W przypadku odpowiednio: 51% i 35% firm aktywnych innowacyjnie jest to działalność dominująca. Co istotne, są to działania efektywne – ocena skuteczności prowadzonych lub zlecanych prac B+R jest w większości przypadków pozytywna. B+R nie jest jednak najczęściej stosowaną formą działalności innowacyjnej. Aby opracowywać i wdrażać innowacje (51%), firmy współpracują także z innymi podmiotami z branży. Jak zauważa jeden z dyrektorów finansowych biorących udział w badaniu: „(…) w innych krajach firmom zapewniane jest otoczenie, w którym mogą się od siebie wzajemnie uczyć, w tym otrzymują wsparcie w postaci uniwersyteckich ośrodków badawczych, żeby móc wspomagać swoją innowacyjność w oparciu o zasoby publiczne (…)”. Innowacyjność przedsiębiorstw gospodarki województwa śląskiego była również istotnym tematem zrealizowanych w ramach Programu warsztatów. Uczestnicy warsztatów zauważyli istotną rolę GZM jako platformy w łączeniu świata nauki i biznesu: „Świat biznesu powinien wyartykułować potrzeby dotyczące infrastruktury – kierowane do JST oraz związane z oczekiwanymi kierunkami edukacji i prac badawczo-rozwojowych – kierowane do świata nauki”. Rolą GZM byłaby pomoc dla przedsiębiorców w kontaktach z poszczególnymi instytucjami i przygotowanie, wraz z nimi, oferty spełniającej ich oczekiwania. Inny uczestnicy również zwracali uwagę na konieczność współpracy Metropolii „Silesia” z przedstawicielami sfery biznesu, nauki i JST. Takim skutecznym rozwiązaniem mogłoby być 38 „Projekt Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2014–2020 (wersja 5.1.)”, Katowice, kwiecień 2014. 96 stworzenie np. Metropolitalnej Rady Biznesu i Nauki, która wypracowałaby propozycje przedsięwzięć rozwojowych oraz metod współpracy, których realizacja zapewniałaby dalszy rozwój Metropolii „Silesia”. Istotnym wparciem dla realizacji działań zaplanowanych w tej części Programu Rozwoju Gospodarczego Metropolii „Silesia” do 2025 r. może być w nowej perspektywie Program Operacyjny Innowacyjny Rozwój 2014–2020, posiadający w swoim obszarze oddziaływania m.in. realizację projektów B+R w konsorcjach biznesu i nauki, jak również preferencje dla klastrów kluczowych. 8.3.1. Współpraca nauki i przemysłu Jednym ze sposobów podnoszenia poziomu innowacyjności w przedsiębiorstwach jest komercjalizacja prac badawczo-rozwojowych tworzonych na uczelniach. Żeby stworzyć szanse dla wzrostu innowacyjności, niezbędne są rozwiązania, które umożliwią płynne i pozbawione zbędnych formalności i biurokracji włączanie pracowników naukowych uczelni, ośrodków naukowo-badawczych w innowacyjne działania sfery przedsiębiorstw. Zaproponowany poniżej zestaw działań jest efektem zrealizowanych w ramach Programu warsztatów oraz wypływa ze skutecznych doświadczeń innych podmiotów w komercjalizacji wiedzy. Rozwój badań naukowych oraz skuteczne wykorzystywanie ich w przedsiębiorstwach Przedsiębiorczość pobudzana jest poprzez sprzyjające warunki ekonomiczne, ale także w oparciu o wiedzę i badania naukowe. Dlatego ważne jest, aby rozwijać ośrodki badawczonaukowe na terenie Metropolii „Silesia”, a następnie stworzyć system skutecznego wykorzystywania wyników badań przy zarządzaniu przedsiębiorstwami. Połączenie wiedzy i umiejętności zarządzania jest kluczem do tworzenia rozwojowych przedsiębiorstw, które z kolei generują rozwój gospodarczy. Jak pokazuje przykład krajów europejskich, wiele z nich wypracowało odpowiednie regulacje i ustawy, które przyczyniają się do zwiększania transferu technologii, a tym samym do podnoszenia innowacyjności przedsiębiorstw. Celem tychże programów jest wspieranie przekazywania rozwiązań do praktyki gospodarczej oraz zwiększenie liczby projektów badawczych o znaczącym potencjale rynkowym. Wnioski płynące z podejmowanych 97 inicjatyw, wskazujące na ich mocne strony, można zebrać jako wykaz dobrych praktyk. Zaliczyć do nich można m.in.: ● niezależność instytucjonalną organizacji realizujących programy wsparcia od instytucji macierzystej (np. uniwersytetu), co nie przekłada się bezpośrednio na wydzielenie odrębnego podmiotu; ważne jest, żeby instytucja pomagająca w transferze była zakorzeniona w środowisku biznesowym i niekojarzona jako instytucja akademicka, ● tworzenie powiązań sieciowych pomiędzy wydziałami uniwersyteckimi, lokalnym biznesem, instytucjami finansowymi i wsparcia biznesu; w rzeczywistości skutkuje to współpracą nawet małych, regionalnych uczelni z najlepszymi ekspertami, przyczyniając się tym samym do efektywnej wymiany doświadczeń i kreowania kontaktów pomiędzy środowiskiem uniwersyteckim a przedsiębiorstwami, ● zarządzanie prawami własności intelektualnej różnie rozumianej w krajach UE; w państwie, gdzie prawo własności leży bardziej po stronie naukowca (opracowującego technologię) niż uniwersytetu, narzędzia wsparcia koncentrują się na pracowniku naukowym, celem zachęcenia go do urynkowienia jego technologii. Tym samym nie motywuje to uniwersytetów i nie pobudza ich do większej współpracy z praktyką gospodarczą. Z tego względu w niektórych krajach prawo zmienia się tak, że w pierwszej kolejności posiada je instytucja, a po ustalonym okresie, gdy uczelnia nie wykaże zainteresowania komercjalizacją rozwiązania, przechodzi ono na pracownika naukowego. Działanie takie ma na celu uruchomienie systemu zachęt ze strony uczelni. ● planowanie finansowe i strategiczne powinno być samowystarczalne, ale niezorientowane na zysk. Przychody z inwestycji oraz dotacje powinny być łączone w celu pokrycia kosztów zarządzania i kosztów operacyjnych. Trzeba jednak pamiętać, że przychody z inwestycji rzadko zwracają się nawet w średnim okresie czasu, ● prywatne źródła finansowania powinny finansować konkretne projekty, a nie cały program, ze względu na oczekiwania szybkiego zwrotu kapitału. Należy również dywersyfikować źródła kapitału, celem uniknięcia uzależnienia od jednego podmiotu finansującego, ● najlepszym wariantem zapłaty za usługi jest prowizja od obrotu w okresie konwersji, ● wskaźniki efektywności programu powinny być stosowane w każdym programie. Pokazują skuteczność ich działania. Miernikiem w ocenie może być: liczba firm start-up, które osiągnęły sukces, poziom zatrudnienia, liczba skomercjalizowanych wynalazków, 98 technologii, projektów doprowadzonych do określonego poziomu dojrzałości, wielkość inwestycji w projekty, ● nagrody za efektywność, a więc nagradzanie managerów programu i jego pracowników pod względem stopnia realizacji postawionych celów39. Powyższy zbiór dobrych praktyk wynika z programów dotychczas zrealizowanych i realizowanych. Stosowanie tych zaleceń przez kraje członkowskie Unii Europejskiej we własnych politykach innowacyjnych powinno przejawiać się jeszcze większym wzrostem skuteczności działań. Komisja Europejska od dawna dostrzega istotną rolę programów i projektów mających za cel główny wzrost innowacyjności przedsiębiorstw, przy wykorzystaniu rozwiązań tworzonych na uczelniach wyższych. Skuteczny rozwój transferu wiedzy i technologii do przemysłu odbywać się powinien poprzez realizację wspólnych programów badawczych przez uniwersytety i przedsiębiorstwa, poprzedzonych analizą poszczególnych sektorów. Kolejnym etapem, po zdefiniowaniu krótko- i długofalowych potrzeb, byłaby faza badań, zapoczątkowująca dostosowywanie się do potrzeb przemysłu. Prowadzone prace badawcze muszą być skuteczne i efektywne, żeby spełniać oczekiwania ze strony sektora. Warto zaznaczyć, że w bardzo małym stopniu sprawdza się obecnie model „pchania” wykonanych badań i technologii na rynek. Jest on zupełnie nieprzydatny40, gdyż łatwiej i praktyczniej prowadzi się badania ukierunkowane pod kątem oczekiwań przemysłu. Zwrotność inwestycji w tym zakresie następuje zdecydowanie szybciej, również samo ich ryzyko jest zdecydowanie niższe. Termin: wstępne prace od 2015 r. Koszt: ok. kilkudziesięciu milionów złotych. Finansowanie: możliwość współfinansowania ze środków Unii Europejskiej. Oś priorytetowa II: Wsparcie innowacji w przedsiębiorstwach Oś priorytetowa II Przykładowe typy projektów: • Wsparcie wdrożeń wyników prac B+R z wykorzystaniem instrumentów zwrotnych lub mieszanych (dotacyjno-zwrotnych). 39 G. Banerski, B. Gryzik, K.B. Matusiak, M. Marzewska, E. Stawasz, Przedsiębiorczość akademicka. Raport z badania, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2009, s. 44–47. 40 H. Kotileinen, Powiązanie nauki z gospodarką – sukces Finlandii, [w:] „Niebieskie Księgi 2006: Przedsiębiorczość akademicka w Polsce”, Polskie Forum Strategii Lizbońskiej, s. 22–23. 99 • Tworzenie warunków infrastrukturalnych dla prowadzenia działalności B+R przez przedsiębiorstwa – tworzenie i rozwój infrastruktury B+R przedsiębiorstw. • Kredyt na innowacje technologiczne – skierowany do MŚP i obejmujący projekty polegające na wdrażaniu innowacji o charakterze technologicznym. Lokalizacja działania: Miejscowości, w których działają prężne ośrodki naukowo-badawcze, np. Gliwice i Katowice. Zachęty dla przedsiębiorców do współpracy z jednostkami naukowymi W ramach zacieśniania współpracy pomiędzy nauką a biznesem Górnośląski Związek Metropolitalny mógłby zarządzać, za pośrednictwem odpowiedniej rady bądź wyodrębnionego w swojej strukturze działu, poniżej opisanymi programami, służącymi rozwojowi innowacyjności przedsiębiorstw. Voucher badawczy/Paszport do uczelni – Projekt powinien być realizowany w partnerstwie instytucji otoczenia biznesu, uczelni wyższych, przedsiębiorstw oraz Górnośląskiego Związku Metropolitalnego „Silesia”. Jego istotą jest udzielenie bezzwrotnego wsparcia finansowego na zakup przez przedsiębiorstwo usługi badawczorozwojowej od jednostki naukowej wyższej lub samodzielnego instytutu badawczego. Uzyskane w ten sposób wyniki badań firma będzie mogła wykorzystać do wprowadzenia u siebie innowacji produktowej lub procesowej. Wnioskodawcą w projekcie może być: podmiot będący mikro, małym lub średnim przedsiębiorcą, posiadający siedzibę lub oddział i zarejestrowany przynajmniej 6 miesięcy przed złożeniem wniosku w województwie śląskim, na terenie Metropolii „Silesia”. W jednym konkursie przedsiębiorca może złożyć jeden wniosek. Natomiast Wykonawcą – jednostka naukowa, która na zlecenie Wnioskodawcy wykonuje Usługę/Usługi objęte wsparciem w ramach Programu, wskazana we wniosku o udzielenie wsparcia, posiadająca siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i prowadząca w sposób ciągły badania naukowe lub prace rozwojowe, tj.: ● podstawowa jednostka organizacyjna uczelni w rozumieniu statutu tej uczelni, ● jednostka naukowa Polskiej Akademii Nauk w rozumieniu ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Polskiej Akademii Nauk [Dz. U. Nr 96, poz. 619], ● instytut badawczy, 100 ● międzynarodowy instytut naukowy utworzony na podstawie odrębnych przepisów, działający na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, ● Polska Akademia Umiejętności. Projekt może dotyczyć zakupu usług w zakresie: ● badań przemysłowych lub prac rozwojowych, ● badań wyrobów na zgodność z obowiązującymi w danej branży i dany wyrób wymaganiami normatywnymi (kwalifikowane będą wyłącznie badania dotyczące modelu/prototypu nowego wyrobu). Projekt może być przeznaczony na: ● zainicjowanie współpracy z jednostką naukową – do 40 tys. zł, 100% dofinansowania, do 6 miesięcy na realizację, lub ● kontynuację współpracy z jednostką naukową – do 80 tys. zł, 80% dofinansowania, do 8 miesięcy na realizację. W Programie mogą być przewidziane następujące formy wsparcia dla Wnioskodawców: ➢ Voucher badawczy indywidualny – przeznaczony na realizację przedsięwzięcia badawczego, którego efektem będzie zainicjowanie lub kontynuacja współpracy z jednostką naukową poprzez zakup usługi badawczo-rozwojowej. Wielkość wsparcia na zainicjowanie współpracy wynosi do 40 tys. zł, intensywność wsparcia do 100% dofinansowania. Wielkość wsparcia na kontynuację współpracy – do 80 tys. zł, intensywność wsparcia do 80% dofinansowania. Okres realizacji przedsięwzięcia badawczego przez Wnioskodawcę: ● na zainicjowanie współpracy do 6 miesięcy, ● na kontynuację współpracy do 8 miesięcy. ➢ Voucher badawczy kooperacyjny – przeznaczony na realizację przedsięwzięcia badawczego realizowanego w kooperacji z innymi przedsiębiorstwami. Voucher kooperacyjny będzie realizowany w oparciu o przedsięwzięcie badawcze partnerskie, określone wnioskiem złożonym wspólnie przez minimum 3 niezależnych przedsiębiorców. Powinien być on realizowany przez przedsiębiorstwa działające wspólnie w ramach klastra lub innej prawnie dopuszczalnej formie powiązania kooperacyjnego, lub zmierzające do utworzenia struktury klastrowej lub innej prawnie dopuszczalnej formy powiązania kooperacyjnego (kryteria dostępu weryfikowane w konkursie). Wielkość wsparcia – do 400 101 tys. zł, intensywność wsparcia do 90% dofinansowania. Okres realizacji przedsięwzięcia badawczego przez Wnioskodawcę: do 10 miesięcy. Termin: realizowany przez okres max. 3–4 lat. Średnio I edycja na rok. Koszt: w zależności od ilości edycji od kilku do kilkunastu milionów złotych. Finansowanie: możliwość współfinansowania ze środków Unii Europejskiej. Główne źródło finansowania: Oś priorytetowa III: Wsparcie otoczenia i potencjału innowacyjnych przedsiębiorstw ● Stymulowanie współpracy nauki z biznesem – bony na innowacje. „Pożyczki dla przedsiębiorstw” to wsparcie w formie mikropożyczek oraz bezpłatnego bloku szkoleniowo-doradczego, które trafiałoby do osób zamierzających rozpocząć prowadzenie własnej firmy. Podstawowym kryterium uczestnictwa w projekcie byłyby zamieszkiwanie na obszarze GZM M „S” oraz nieposiadanie zarejestrowanej działalności gospodarczej w okresie 12 miesięcy przed przystąpieniem do projektu (podpisanie deklaracji uczestnictwa w projekcie). Maksymalna wartość pożyczki to 50 tys. zł. Każdemu pożyczkobiorcy oferowane powinno być atrakcyjne oprocentowanie preferencyjne – 1% w skali roku. Uczestnik powinien być zwolniony z dodatkowych opłat i prowizji za udzielenie pożyczki czy też z opłat za jej wcześniejszą spłatę. Maksymalny okres jej spłaty wynosi 60 miesięcy. Pożyczka powinna być przeznaczona na dowolny cel gospodarczy, związany z uruchomieniem planowanej działalności gospodarczej. Może mieć charakter inwestycyjny, obrotowy i obrotowo-inwestycyjny i być przeznaczona na zakup m.in. maszyn, urządzeń, wyposażenia, środków transportu, towaru, wartości niematerialnych i prawnych. Obligatoryjną formą zabezpieczenia powinien być weksel in blanco wraz z deklaracją wekslową. Dodatkowo wymagane jest wniesienie drugiego zabezpieczenia, którym może być m.in.: oświadczenie o dobrowolnym poddaniu się egzekucji, ustanowienie współwłasności rzeczy ruchomej oznaczonej co do tożsamości/gatunku wraz z cesją praw z polisy ubezpieczenia, hipoteka na nieruchomości, poręczenie według prawa cywilnego, wekslowego, zastaw wraz z cesją praw z polisy ubezpieczenia, poręcznie funduszu poręczeń kredytowych. Termin: realizowany przez okres max. 1–2 lat. Koszt: ok. 20 milionów złotych. Finansowanie: możliwość współfinansowania ze środków Unii Europejskiej. Oś priorytetowa II: Wsparcie innowacji w przedsiębiorstwach 102 ● Wsparcie przedsiębiorstw przez fundusze typu venture capital, sieci Aniołów Biznesu oraz fundusze kapitału zalążkowego – wspierające powstawanie i rozwój nowych firm. Lokalizacja działania: miejscowości, w których są prężne ośrodki naukowo-badawcze, m.in. Gliwice i Katowice. Think tank – rada doradcza składająca się z przedstawicieli świata nauki oraz biznesu – wsparciem dla współpracy nauki i przemysłu Podczas warsztatów pojawił się również pomysł utworzenia rady doradczej składającej się z przedstawicieli świata nauki i biznesu. Think tank najczęściej zajmuje się zagadnieniami społecznymi, mającymi znaczny wpływ na rozwój przedsiębiorstw: bada i analizuje wybrane sprawy publiczne oraz gospodarcze. Powołanie takiego komitetu, składającego się z przedstawicieli świata nauki i biznesu wraz z przedstawicielami Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, z pewnością pozytywnie wpłynie na obieranie odpowiednich kierunków rozwoju regionu przez wzrost innowacyjności badań. Jego zadaniem będzie zapewnienie coraz większej synergii i spójności między realizowaną misją edukacyjną a potrzebami lokalnych, regionalnych społeczności oraz przemysłu. Rozwiązania te mogłyby być finansowane ze środków Unii Europejskiej. Tego typu komitet mógłby/powinien zajmować się zagadnieniami dotyczącymi uwarunkowań, w jakich będą funkcjonować firmy na terenie Metropolii „Silesia”. Rozwojowi badań naukowych oraz skutecznemu wykorzystywaniu ich w przedsiębiorstwach może służyć powołanie Centrum Akademickiego, w skład którego mogliby wejść uczestnicy rady doradczej – think tank. Takim skutecznym rozwiązaniem w tym zakresie może być powołanie Centrum Akademickiego, działającego pod auspicjami Górnośląskiego Związku Metropolitalnego. U jego podstaw leżałoby głębsze zaangażowanie i lepsze wykorzystanie potencjału uczelni na rzecz rozwoju Metropolii. Dla uczelni z kolei Centrum Akademickie byłoby wsparciem w nowych obszarach wspólnych działań. Celami działania takiego podmiotu byłoby: integrowanie środowiska akademickiego i jego wspieranie oraz tworzenie warunków sprzyjających rozwojowi „kultury innowacji”. Do Centrum mogliby być zapraszani wybitni uczeni z całego świata, popularyzatorzy nauki oraz ludzie biznesu, którzy poprzez swoje działania zachęcają innych do kreatywności, eksperymentowania, działań nieszablonowych i innowacyjnych. 103 W ramach Centrum Akademickiego wspierane byłyby także pomysły na wartościowe projekty ze strony uczelni i działania na rzecz współpracy z rozmaitymi jednostkami zlokalizowanymi na terenie Górnośląskiego Związku Metropolitalnego. W Centrum Akademickim niezmiernie istotna byłaby rola samego dyrektora, który swoją osobą gwarantowałby stabilność organizacji i firmował tym samym bardzo ciekawe i innowacyjne projekty. Centrum Akademickie byłoby odpowiedzią na szersze zjawisko obserwowane w całej Europie. Publikowany co roku światowy ranking uniwersytetów (Academic Ranking of World Universities) pokazuje, że uczelnie europejskie pozostają daleko w tyle za uniwersytetami amerykańskimi i japońskimi. Jedyny wyjątek stanowią te z Wielkiej Brytanii. Przyczyn takiego stanu rzeczy jest z pewnością wiele, ale na podstawie dotychczasowych analiz problemu można wysnuć jeden wniosek: uczelnie w Stanach Zjednoczonych przyciągają najlepszych naukowców i studentów, dając im jednocześnie możliwość pracy z najlepszymi, i to na najbardziej atrakcyjnych warunkach. Uczelnie wyższe nie istnieją w próżni. Ogromny wpływ na ich rozwój wywiera wspólnota, w której funkcjonują i z którą współdziałają. Obecność dobrych uniwersytetów gwarantuje atrakcyjność inwestycyjną. Wątpliwości co do tego nie mają inwestorzy, którzy uważnie śledzą lokalny rynek pracy, sprawdzając, czy nie zabraknie na nim nie tylko rąk do pracy, lecz przede wszystkim mądrych głów do rozwiązywania trudnych problemów. Dostrzegły to czołowe europejskie metropolie, takie jak Monachium, Sztokholm czy Mediolan. Źródłem ich sukcesu jest właśnie harmonijna współpraca miast i środowisk akademickich. Termin: Wstępne prace od 2015 r. Koszt: Koszty wypłat dla uczestników ok. 100 000 rocznie. Finansowanie: Możliwość współfinansowania ze środków Unii Europejskiej. Sponsorzy. Budżet GZM M”S” Lokalizacja działania: Miejscowości, w których są prężne ośrodki naukowo-badawcze, m.in. Gliwice i Katowice. Staże pracowników naukowych w przedsiębiorstwach współfinansowane w ramach Projektów Unii Europejskiej realizowanych przez GZM Staże pracowników naukowych w przedsiębiorstwach finansowane z budżetu GZM. W razie możliwości GZM „Silesia” będzie się starać o pozyskanie finansowania staży ze źródeł zewnętrznych, a w szczególności ze środków pochodzących z Unii Europejskiej (w obecnej perspektywie finansowej Projekt mógłby być realizowany w ramach Programu Operacyjnego 104 Kapitał Ludzki, Priorytet IV. Szkolnictwo wyższe i nauka, działanie 4.2 Rozwój kwalifikacji kadr systemu B+R i wzrost świadomości roli nauki w rozwoju gospodarczym). W tym celu należy podjąć wszelkie działania, aby pozyskać środki finansowe z programów Unii Europejskiej. Celem programu jest jak największy odsetek w przyszłości przekształconych przez przedsiębiorców umów o staże pracowników naukowych w umowy o współpracy i samodzielne ich finansowanie. Przedsiębiorcy zainteresowani stażami pracowników naukowych mogliby taki staż współfinansować lub finansować w całości. Zasady współfinansowania stażu określałaby umowa o ustanowienie stażu. Finansowanie stażu z budżetu GZM może stanowić pomoc de minimis dla przedsiębiorcy w rozumieniu TFUE. Z tego też względu Program wymagałby opinii Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów oraz ministra właściwego do spraw rolnictwa, stosownie do wymogów art. 7 ust. 3 oraz 3a ustawy z dnia 30 kwietnia 2004 r. o postępowaniu w sprawach dotyczących pomocy publicznej. Wynagrodzenie jednego pracownika naukowego, finansowane w ramach Projektu nie mogłoby przekroczyć kwoty 5000 (pięć tysięcy) złotych (brutto) miesięcznie, waloryzowanej co roku o wskaźnik inflacji. Wydatki w programie planowane będą zgodnie z cyklami roku akademickiego, tj. rozpoczęcie stażu będzie miało miejsce ok. rozpoczęcia roku akademickiego. Przewiduje się, że koszt programu w pierwszych 12 miesiącach wynieść może 1 mln 100 tys. złotych. Corocznie koszt realizacji programu nie powinien wzrastać więcej niż o 100 tys. zł. Wzrost wydatków w przyszłości może być podyktowany przede wszystkim ustalonym wzrostem wynagrodzenia pracownika naukowego oraz przewidywanymi wzrostami kosztów stałych obsługi programu. Decydujące znaczenie dla wzrostu kosztów stałych obsługi programu może mieć wzrost wynagrodzenia pracowników oraz czynnik inflacyjny. Czas trwania stażu Maksymalny czas trwania staży wynosiłby 12 miesięcy. Staż mógłby być przedłużony o kolejne 3–6 miesięcy w przypadku, gdy wynik monitoringu i kontroli wykonywania stażu wykazałby na przykład spełnienie przynajmniej jednego z poniższych warunków: 1. wzrost zatrudnienia w przedsiębiorstwie; 105 2. wzrost przychodów przedsiębiorcy; 3. wprowadzenie innowacji i nowatorskich rozwiązań w zakresie zarządzania przedsiębiorstwem; 4. wprowadzenie nowych produktów lub usług na skutek transferu wiedzy pracownika naukowego do przedsiębiorstwa. W przypadku współfinansowania ze źródeł pozabudżetowych staż mógłby być przedłużony o 12 miesięcy, jeżeli Górnośląski Związek Metropolitalny partycypowałby w kosztach przedłużonego stażu, w wysokości nieprzekraczającej 50% ustalonego w umowie wynagrodzenia pracownika naukowego. Na podstawie danych monitorujących rynek pracy, kondycję przedsiębiorstw oraz trendy gospodarcze należałoby rozpoznać, którzy przedsiębiorcy potrzebują najbardziej zaangażowania wiedzy naukowej w rozwój konkurencyjności przedsiębiorstwa. Potrzebne jest także rozpoznanie, w jakich gałęziach gospodarczych transfer wiedzy naukowej przyniósłby największe efekty społeczne i gospodarcze. Staże powinny być przyznawane tym przedsiębiorcom, dla których transfer danego rodzaju wiedzy jest niezbędny do rozwoju gospodarczego i może przynieść największe efekty. O staż mogłoby się ubiegać tylko partnerstwo, współtworzone przez przedsiębiorcę zatrudniającego pracowników na terenie miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego. Pracownik naukowy mógłby ubiegać się o staż, jeżeli: 1) uzyskał co najmniej stopnień naukowy doktora; 2) zatrudniony jest w uczelni akademickiej, uczelni zawodowej lub jednostce naukowej (w rozumieniu ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym) na stanowisku pracownika naukowo-dydaktycznego lub naukowego; 3) nie podjął dodatkowego zatrudnienia poza podstawowym miejscem pracy w rozumieniu przepisów ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym. Dla jednego przedsiębiorcy może być przyznany tylko jeden staż w okresie 4 lat (liczonych od pierwszego stażu). W uzasadnionych okolicznościach, temu samemu przedsiębiorcy w okresie 4 lat mogłyby być przyznane nie więcej niż dwa staże, z tym jednak zastrzeżeniem, że nie mogą one obejmować tego samego rodzaju transferu wiedzy. Rozróżnia się w szczególności następujące rodzaje transferu wiedzy: 1. transfer wiedzy technicznej; 106 2. transfer wiedzy ekonomicznej; 3. transfer wiedzy humanistycznej; 4. transfer wiedzy biologiczno-medycznej. W przypadku współfinansowana stażu przez przedsiębiorcę w wysokości co najmniej 40% wynagrodzenia pracownika naukowego, przedsiębiorcy w okresie 4 lat mogłyby być przyznane nie więcej niż dwa staże, obejmujące transfer wiedzy tego samego rodzaju. O liczbie staży w danym cyklu programu, zasadach ich przyznawania, wymaganiach kwalifikacyjnych oraz wymogach formalnych zgłoszenia zawiadamiałoby się zainteresowanych w trybie ogłoszeń publicznych, co najmniej na dwa miesiące przed rozpoczęciem roku akademickiego. Zwiększenie liczby staży w ciągu roku wymagałoby kolejnego ogłoszenia. W terminie jednego miesiąca od ogłoszenia o liczbie staży i zasadach ich przyznawania Górnośląski Związek Metropolitalny przyjmowałby zgłoszenia przedsiębiorców i pracowników naukowych na staż. Zgłoszenie niespełniające wymagań formalnych byłoby odrzucane, po uprzednim wezwaniu do uzupełnienia braków formalnych. Konkurs na staż Konkurs przeprowadzany byłby w celu wyłonienia partnerstwa pracownika naukowego i przedsiębiorcy. Komisję konkursową powoływałby Dyrektor Górnośląskiego Związku Metropolitalnego. W skład Komisji wchodziliby pracownicy GZM, jednostek organizacyjnych, a także przedstawiciele uczelni i przemysłu. W jej pracach mogłyby uczestniczyć także, mające głos doradczy, osoby posiadające specjalistyczną wiedzę w zakresie obejmującym przyznanie stażu. Komisja ustalałaby również harmonogram i przebieg konkursu. O przeprowadzeniu konkursu zawiadamiałoby się zainteresowanych, umożliwiając im zapoznanie się ze zgłoszeniami i złożenie dodatkowych dokumentów potwierdzających kwalifikacje, spełnianie wymogów formalnych, stanowiących uzasadnienie przyznania stażu. Rozstrzygając konkurs, Komisja przyznawałaby staż temu partnerstwu, które otrzymało największą liczbę punktów. Punktacji podlegałyby takie elementy jak: 1. wiarygodność partnerstwa: a) dorobek naukowy i staż pracy pracownika naukowego; 107 b) potencjał przedsiębiorstwa oraz zdobyte doświadczenia w zakresie komercjalizacji i wykorzystania wiedzy naukowej; 2. program współpracy w ramach partnerstwa (program stażu); 3. program wpływu partnerstwa na praktykę dydaktyczną i powstanie nowych programów badawczych w macierzystym środowisku stażysty. Rozstrzygając konkurs Komisja miałaby możliwość zwrócenia się z zapytaniem do ekspertów zewnętrznych, jeżeli byłoby to zasadne dla właściwej oceny merytorycznej stażu (przyjmuje się, że ekspertami powinny być osoby posiadające wiedzę ekspercką w danej dziedzinie). Komisja przyznawałaby staż temu partnerstwu, które otrzymałoby największą liczbę punktów. Wybór partnerstwa wymagać będzie uzasadnienia. Zasady wykonania stażu Harmonogram, czas trwania, zakres zadań, wynagrodzenie i obowiązki pracownika naukowego oraz obowiązki przedsiębiorcy, zasady i przesłanki rozwiązania stażu realizowanego w ramach partnerstwa precyzowałaby umowa o staż. Pracownik naukowy miałby obowiązek wykorzystywać wiedzę naukową na potrzeby przedsiębiorcy w zakresie ustalonym z tym przedsiębiorcą. Staż mógłby być wykonywany poza zakładem przedsiębiorcy tylko w przypadkach określonych w umowie. Pracownik naukowy miałby obowiązek odbywać staż co najmniej jeden dzień w tygodniu. W zakresie ustalonym z przedsiębiorcą, mógłby on, w celach dydaktyczno-naukowych, angażować w problemy i pracę przedsiębiorcy osoby postronne, a w szczególności studentów i absolwentów uczelni wyższych. Przedsiębiorca miałby obowiązek zapewnić warunki techniczne do odbywania stażu oraz udostępnić niezbędne dane pracownikowi naukowemu, dla jego wiedzy. Strony byłyby też zobowiązane współdziałać podczas realizacji stażu. Kontrola i ocena wykonania stażu Staż pracownika naukowego podlegałby ocenie efektywności i skuteczności transferu i wykorzystania wiedzy naukowej w działalności przedsiębiorstwa, która mierzona byłaby przede wszystkim: a) wzrostem przychodów przedsiębiorcy; 108 b) wzrostem dochodów przedsiębiorcy; c) obniżeniem kosztów; d) wprowadzeniem innowacji i nowatorskich rozwiązań w zakresie zarządzania przedsiębiorstwem w jakiejkolwiek płaszczyźnie działalności przedsiębiorcy; e) poprawą zarządzania przedsiębiorstwem widoczną na jakiejkolwiek płaszczyźnie działalności przedsiębiorcy; f) wzrostem zatrudnienia; g) wprowadzeniem nowych produktów lub usług. Ocenie podlegałaby także możliwość wykorzystania praktycznych doświadczeń pracownika naukowego w działalności dydaktycznej. Czynności monitoringowo-kontrolne mogłyby być przeprowadzane przez cały okres stażu oraz w okresie 12 miesięcy od jego zakończenia. Kontrola porównuje stan faktyczny przed udzieleniem stażu ze stanem faktycznym po rozpoczęciu stażu i jego zakończeniu. Przedsiębiorca i pracownik naukowy przez cały ten okres zobowiązani byliby, na żądanie np. Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, udzielać informacji w zakresie wskazanych wyżej kryteriów kontroli oraz innych danych, monitorujących prawidłowy przebieg transferu wiedzy. Przewiduje się, iż jednorazowo maksymalny czas trwania czynności monitoringowokontrolnych w siedzibie przedsiębiorcy wynosiłby do 2 dni, przy założeniu minimum dwuosobowego składu zespołu kontrolującego. GZM miałby prawo kontrolować czas i miejsce wykonywania stażu. Zespół kontrolny powoływałby Dyrektor GZM. W przypadku stwierdzenia uchybień lub nieprawidłowości w trakcie stażu, w informacji pokontrolnej formułowane byłyby zalecenia pokontrolne, zawierające uwagi i wnioski zmierzające do ich usunięcia i przekazywane przedsiębiorcy oraz pracownikowi naukowemu. Na zakończenie stażu pracownik naukowy i przedsiębiorca składałby sprawozdanie według wzoru opracowanego przez GZM, stanowiącego podstawę oceny jego skuteczności i efektywności. Wyniki kontroli i oceny przekazywane byłyby przedsiębiorcy i pracownikowi naukowemu. Przewidywane trendy i korzyści programu Partnerstwo sektora gospodarczego i środowisk naukowych powinno przynieść wymierne korzyści, zarówno dla sektora gospodarczego, gdyż wzrośnie jego potencjał innowacyjny, jak 109 i dla uczelni wyższych. Końcowe benefity powinny być też widoczne w postaci aktywizacji lokalnego rynku pracy, w szczególności wśród absolwentów uczelni wyższych. Transfer doświadczeń praktycznych zapewne przełoży się na lepsze przygotowanie absolwentów do podjęcia pracy. Także możliwość praktycznego zaangażowania studentów i absolwentów w praktyczne problemy przedsiębiorców pozwoli tym grupom lepiej zrozumieć oczekiwania rynku pracy i poszczególnych potencjalnych pracodawców. W konsekwencji powinno to zaowocować lepszą mobilnością lokalnego rynku pracy i zmniejszeniem bezrobocia. Program partnerstwa i udziału pracowników naukowych w praktyczne rozwiązywanie problemów sektora gospodarczego na pewno poprawi konkurencyjność przedsiębiorstw lokalnych, wzmacniając ich pozycję finansową. To pozwoli przedsiębiorstwom skuteczniej konkurować i rozwijać się, a tym samym tworzyć nowe miejsca pracy. Trzeba pamiętać, że program ma na celu jedynie zainicjować współpracę pomiędzy uczelniami wyższymi a sektorem gospodarczym i pokazać wzajemne korzyści z synergii. Przewiduje się, że program zapoczątkuje i ugruntuje stałą współpracę obu środowisk. Termin: Wstępne prace od 2015 r. . Czas realizacji od 2016 r. do 2020 r. Koszt: w zależności od ilości edycji, maksymalnie 5–6 mln PLN Finansowanie: Możliwość współfinansowania ze środków Unii Europejskiej. Sponsorzy. Budżet GZM M”S” Główne Źródło finansowania : Oś priorytetowa III: Wsparcie otoczenia i potencjału innowacyjnych przedsiębiorstw Lokalizacja działania: Miejscowości, w których są prężne ośrodki naukowo-badawcze, m.in. Gliwice i Katowice lub teren całej Metropolii „Silesia”. 8.3.2 Śląski klaster parków technologicznych Podobnie jak w poprzedniej perspektywie unijnej, tak i w obecnej inicjatywy klastrowe oraz klastry mogą liczyć na jeszcze większe finansowe wsparcie, szczególnie te zgodne z kierunkami strategicznymi regionu bądź kraju. Przyglądając się liczbie i ofercie parków technologicznych oraz naukowo-technologicznych, właściwym rozwiązaniem wydaje się nie kreowanie i powstawanie kolejnych parków, powielających częściowo ofertę już tych funkcjonujących, lecz powstanie podmiotu, który koordynowałby pracę pomiędzy nimi, jak również byłby odpowiedzialny za opracowanie komplementarnej oferty wszystkich uczestników Śląskiego klastra parków technologicznych i naukowo-technologicznych. 110 Na terenie Metropolii „Silesia” funkcjonuje kilkanaście parków technologicznych, z których najprężniej działającym jest Park Naukowo-Technologiczny „Technopark” w Gliwicach. Warto więc rozważyć budowę sieci powiązań pomiędzy parkami technologicznymi z wiodącą rolą tego parku. Sugeruje się, żeby sieć powiązań pomiędzy parkami technologicznymi zyskała formę prawną w postaci utworzenia klastra śląskich parków technologicznych. Uczestnictwo każdego parku w klastrze byłoby działaniem dobrowolnym. Współpraca przebiegałaby więc w ramach klastra różnorodnych parków technologicznych, jednak przy zbliżonym obszarze tematycznym sprzyjałoby to przyciąganiu zaawansowanych zleceń od klientów oraz promocji gospodarczej Metropolii „Silesia”. Ponadto rolą Górnośląskiego Związku Metropolitalnego „Silesia” mogłoby być wsparcie formalne i merytoryczne w pozyskiwaniu środków na utworzenie i dalszy rozwój Śląskiego klastra parków technologicznych i naukowotechnologicznych. W ramach sieci parków technologicznych i naukowo-technologicznych powinno zostać utworzone Regionalne Centrum Wspierania Innowacji i Transferu Technologii, które oferować będzie usługi informacyjno-doradcze w zakresie pozyskiwania partnerów do współpracy technologicznej, pozyskiwania finansowania wdrożeń nowych technologii i innowacji, ochrony własności intelektualnej oraz koordynacji działań w obszarze potencjalnych klientów. Poprzez budowę Centrum Akademickiego utworzony zostanie mechanizm wspierający rozwój innowacyjnych pomysłów, wywodzących się z uczelni wyższych. Połączenie środowisk naukowych ze środowiskiem biznesowym jest niezmiernie istotnym elementem rozwoju regionalnego. Śląski klaster parków technologicznych i naukowotechnologicznych łączyłby właśnie te dwa środowiska, a jednym z jego podstawowych zadań byłby przepływ wiedzy i technologii między nimi. Korzyści, jakie może oferować klaster dla swoich członków, to m.in.: ➢ Zysk – aktywne uczestnictwo w klastrze przekłada się na zwiększenie innowacyjności, a co za tym idzie konkurencyjności podmiotów go tworzących. ➢ Wiarygodność – dostęp do zapytań ofertowych z kraju i zagranicy, a tym samym pozyskanie większej liczby klientów. 111 ➢ Możliwość podjęcia wspólnych działań marketingowych, promocyjnych, niedostępnych dla pojedynczych podmiotów. ➢ Dostęp do wiedzy. Wymiana informacji pomiędzy „aktorami” ułatwia inicjację i realizację projektów biznesowych. ➢ Współpraca ze sprawdzonymi partnerami (np. z innymi parkami technologicznym w ramach klastra, wymiana doświadczeń). ➢ Lepsza interakcja środowiska biznesowego i naukowego. ➢ Dostosowanie nauczania do potrzeb rynku pracy. ➢ Korzyści wizerunkowe – skutecznie działający klaster stanowi znakomitą reklamę regionu, w którym się znajduje. Termin: Do połowy roku 2015. Koszt: W pierwszej fazie 20.000 – 100.000 zł na podstawie składek członkowskich od przyjętej struktury klastra. Finansowanie: Możliwość współfinansowania ze środków Unii Europejskiej, środków budżetowych, projekt skierowane do inicjatyw klastrowych i klastrów zaprezentowane zostały w formie tabelarycznej pod koniec rozdziału, Główne Źródło finansowania: Oś priorytetowa III: Wsparcie otoczenia i potencjału innowacyjnych przedsiębiorstw ● Wsparcie rozwoju klastrów – budowa systemu krajowych klastrów kluczowych. Lokalizacja działania: Miejscowości, w których są prężne ośrodki naukowo-badawcze, m.in. Gliwice i Katowice. Tak zorganizowana sieć śląskich parków technologicznych mogłaby odpowiadać m.in. za realizację imprez, takich jak: Europejski Tydzień/Europejskie Dni Innowacyjności – partnerami takiej konferencji mogłyby być Górnośląski Związek Metropolitalny „Silesia” oraz Enterprise Europe Network. Konferencja powinna mieć charakter interdyscyplinarny, gdyż służy zaprezentowaniu różnych koncepcji kreatywności oraz dzieleniu się doświadczeniem związanym z działaniami na rzecz rozwoju kreatywności i kształtowania postaw kreatywnych. Zaproszeni zostaną naukowcy z dziedzin takich jak: filozofia, pedagogika, psychologia, 112 socjologia, sztuki piękne, literaturoznawstwo, politologia, ekonomia, organizacja i zarządzanie, kulturoznawstwo, prawo oraz nauki techniczne, oraz praktycy gospodarczy. Konferencja stworzy możliwość prezentacji (i konfrontacji) różnych aspektów, opcji oraz perspektyw kreatywności. W dobie rozwoju nowoczesnej gospodarki opartej na kreatywności i wiedzy niezbędne jest bowiem podejmowanie działań na rzecz wzmocnienia postaw twórczych oraz wypracowania odpowiedniego, prokreatywnego i proinnowacyjnego modelu wychowania i edukacji jednostek oraz grup. Podczas konferencji warto rozważyć prowadzenie przez animatorów warsztatów podstaw kreacji, opartych na elementach Imagination Play GroundTM – amerykańskiego systemu kreatywnej zabawy. System został stworzony przez architekta Davida Rockwella w celu pobudzania kreatywności i wyobraźni u dzieci w wieku od 3 do 6 lat, a także podniesienia ich kompetencji społecznych poprzez planowanie i realizację wspólnych „projektów budowlanych”. Elementy systemu pozwalają na tworzenie dowolnych budowli i obiektów – od budynków, zamków, mostów poprzez tunele, akwedukty, po różnego rodzaju postacie. Służą one później dzieciom jako obiekty do wspólnej zabawy Termin: od 2016 r., do uzgodnienia przez organizatorów z uwzględnieniem kalendarza imprez, celem uniknięcia „kolizji terminów”. Koszt: w pierwszej fazie 30.000 – 50.000 zł, potem zmniejszenie kosztów wynikające z większego samofinansowania się konferencji. Finansowanie: możliwość współfinansowania ze środków Unii Europejskiej. 8.3.3. Systemowa promocja wspólnych marek funkcjonujących w klastrach Wzmocnienie innowacyjności i konkurencyjności polskiej gospodarki jest również głównym celem przyszłej polityki klastrowej. Odbywać się to będzie w oparciu o intensyfikację współpracy, interakcji i przepływów wiedzy, czyli wzmacnianie rozwoju istniejących i powstających klastrów, oraz wspieranie rozwoju strategicznych specjalizacji gospodarczych, a zatem wybór kluczowych klastrów krajowych i regionalnych oraz skoncentrowanie na nich części wsparcia publicznego. Realizacja celu głównego może być rozpisana na następujące cele szczegółowe: ● stymulowanie wewnętrznych interakcji, przepływów wiedzy i współpracy oraz tworzenia niezbędnego kapitału społecznego, 113 ● zwiększenie zewnętrznego usieciowienia klastrów i działających w nim podmiotów, zwłaszcza w układzie międzysektorowym i międzynarodowym, ● wzmocnienie procesów wspólnego i zintegrowanego planowania strategicznego w ramach klastrów, ● zwiększenie liczby innowacyjnych towarów i usług oferowanych na rynku krajowym i międzynarodowym przez przedsiębiorstwa i podmioty działające w klastrach, prowadzące m.in. do wzrostu eksportu, ● mobilizowanie inwestycji prywatnych w klastrach, w tym powstawania nowych firm i napływu inwestycji zagranicznych, a także zwiększania prywatnych nakładów na działalność badawczo-rozwojową i innowacyjną, ● rozwój ekosystemu instytucji otoczenia (np. edukacyjnych, naukowych, parków technologicznych, centrów transferu technologii itp.) i lepsze dostosowanie ich oferty do potrzeb przedsiębiorstw działających w klastrze, ● wzrost efektywności wykorzystania nakładów publicznych przez ich koncentrację i uzyskanie synergii pomiędzy różnymi politykami i instrumentami wsparcia (np. w zakresie rozwoju infrastruktury, kapitału ludzkiego, B+R, promocji, internacjonalizacji)41. Wypracowane rekomendacje w Kierunkach i założeniach polityki klastrowej w Polsce do 2020 r.,opracowane przez Grupę roboczą ds. polityki klastrowej Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, zakładają, że głównym celem realizowanej polityki klastrowej jest wzmocnienie konkurencyjności polskiej gospodarki oraz jej innowacyjności poprzez zacieśnianie współpracy sfery nauki i przemysłu. Rozwój takiej współpracy powinien być wspierany poprzez zaangażowanie władz lokalnych, regionalnych. Kooperacja ta miałaby dotyczyć transferu wiedzy, know how z wykorzystaniem klastrów i z uwzględnieniem koncepcji inteligentnej specjalizacji. Realizacja tego działania oparta została na dwóch kierunkach: ● pierwsza ścieżka zakłada dofinansowani, głównie z poziomu regionalnego, koordynatorów klastrów (tych istniejących i tworzących się), w tym prowadzonych przez nich inicjatyw klastrowych. Takie rozwiązanie daje gwarancję funkcjonowania instytucji pełniących kluczową rolę dla rozwoju kooperacji, interakcji i przepływów wiedzy w ramach skupisk działalności gospodarczej, a tym samym podnoszenia ich konkurencyjności i innowacyjności. 41 M. Dzierżanowski, Kierunki i założenia polityki klastrowej w Polsce do 2020 r. Rekomendacje Grupy roboczej ds. polityki klastrowej, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2012, s. 23. 114 ● druga droga opiera się na integrowaniu dostępnego wsparcia publicznego, zarówno centralnego, jak i regionalnego, wokół wybranych klastrów o kluczowym znaczeniu i potencjale konkurencyjnym dla gospodarki kraju i poszczególnych regionów, wpisujących się w strategiczne specjalizacje gospodarcze krajowe i regionalne. Realizacja tych projektów spoczywałaby na barkach podmiotów działających w ramach klastra, zarówno na przedsiębiorstwach, jak i na jednostkach edukacyjnych i naukowych, instytucjach otoczenia biznesu, konsorcjach itp. Zakres działań w ramach tej ścieżki obejmować mógłby m.in.: działalność badawczo-rozwojową, inwestycje we wspólną infrastrukturę edukacyjną lub badawczą, rozwój kapitału ludzkiego, internacjonalizację itp. Wynikiem tych działań powinno być zintegrowane i skoordynowane wykorzystanie instrumentów różnych polityk – innowacyjnej, naukowo-technologicznej, proeksportowej, rozwoju kapitału ludzkiego itp42. Następować będzie również wzmocnienie roli koordynatorów klastrów, dzięki czemu będą mieli oni możliwość pozyskiwania finansowania na realizację określonych dodatkowych funkcji i usług, szczególnie jeśli w klastrze brakuje innych instytucji, które mogłyby je efektywnie zapewniać. Rekomenduje się jednak unikanie podejmowania dodatkowych funkcji przez koordynatora, które mogą być pełnione przez inne podmioty istniejące już w ramach klastra lub w jego otoczeniu. Zwraca się również uwagę na to, żeby koordynacją działań zajmowały się podmioty już istniejące, pod warunkiem posiadania przez nie określonych kompetencji w tym zakresie43. Wybór i wsparcie rozwoju klastrów kluczowych powinny być poprzedzone selekcją klastrów o największym potencjale konkurencyjnym i znaczeniu dla polskiej gospodarki. Wiadomym jest, że liczba tylko klastrów powinna być ograniczona, ponieważ niemożliwa jest budowa pozycji konkurencyjnej i innowacyjnej Polski w wielu specjalizacjach. Do wyboru kluczowych klastrów na poziomie krajowym powinny być angażowane ministerstwa, agendy, które w przyszłości finansowałyby projekt realizowane przez podmioty klastra lub ich konsorcja. W skład komisji oceniających powinni również wchodzić niezależni eksperci. U podstaw wyłaniania kluczowych klastrów powinny leżeć potencjał gospodarczy, który mógłby być rozwijany poprzez wykorzystanie innowacji technologicznych i nietechnologicznych, i rozwój naukowo-technologiczny, stwarzający szansę na rozwijanie 42 43 Tamże, s. 12. Tamże, s. 11. 115 technologii i transfer wiedzy. Kryteria powinny być również silne skorelowane z kryteriami stawianymi dla inteligentnych specjalizacji. Ważnym elementem wdrażanej polityki klastrowej jest koncentracja i koordynacja wsparcia, poprzez wprowadzenie mechanizmu zakładającego koordynację i integrację systemu przyznawania dodatkowych punktów projektom zgłaszanym przez podmioty klastra, wybranego wcześniej jako kluczowy, w systemie oceny projektów składanych w ramach różnych programów wsparcia i programów operacyjnych. W tym kontekście niezbędne będzie również opracowanie zintegrowanych strategii rozwojowych i planów działań przez klastry ubiegające się o status kluczowych. Rozwiązania te powinny prowadzić do efektywniejszego dopracowania rodzaju i zakresu wsparcia publicznego do celów i kierunków rozwoju klastrów kluczowych. W celu realizacji tej rekomendacji sugeruje się m.in. lepszą komunikację i koordynację działań ministerstw, agencji i władz regionalnych44. Poprzez prowadzoną politykę informacyjną oraz koordynację działań i pozyskiwanie funduszy z nowej perspektywy finansowej, Górnośląski Związek Metropolitalny powinien aktywnie zachęcać klastry z obszarze Metropolii „Silesia”, żeby w szczególności stawiały na: ● rozwój ilościowy i jakościowy infrastruktury i usług medycznych, ● rozwój ilościowy i jakościowy oferty w zakresie turystyki miejskiej, przemysłowej, ● rozwój ilościowy i jakościowy infrastruktury kultury o znaczeniu metropolitalnym. Turystyka medyczna Szczególne znaczenie w kontekście tego rozwoju powinno się zwrócić na kształtowanie się turystyki medycznej, niewątpliwie wpływające również na rozwój branż pokrewnych, ale nie tylko. W krótkim czasie bowiem Polska stała się ważnym ośrodkiem światowej turystyki medycznej. Można zaryzykować stwierdzenie, że niedługo będzie liderem w Europie Środkowej – już teraz plasuje się w czołówce, tuż za Węgrami i Czechami. Na korzyść Polski przemawia fakt, że jest większym i bardziej niż konkurenci zróżnicowanym krajem, mającym dużo lepsze perspektywy rozwoju. Cudzoziemcy przyjeżdżają do nas na zabiegi stomatologiczne, chirurgii plastycznej, a inne popularne dziedziny to ortopedia, chirurgia oka, kardiochirurgia, medycyna estetyczna i rehabilitacja. 44 Tamże, s. 13. 116 Jak wynika z analiz, głównym celem wyjazdowym turystów medycznych są atrakcyjne miasta z lotniskami mającymi wiele linii połączeń, stąd popularność Krakowa, Warszawy, Katowic, Wrocławia i Szczecina. Zagranicznych pacjentów przyciąga jakość obsługi w nowoczesnych klinikach, doskonale wykształcony, władający językami obcymi personel, a także (a może przede wszystkim) niskie koszty zabiegów. Obecny kryzys na rynku globalnym sprzyja rozwojowi turystyki medycznej w Polsce. Pacjenci z zagranicy szukają tańszych alternatyw leczenia, natomiast prywatna służba zdrowia w Polsce, której kryzys gospodarczy również nie oszczędził, stara się mocno dywersyfikować swoje kanały sprzedażowe, w tym również poza granicami Polski. To obcokrajowcy w czasach kryzysu są głównym „kołem zamachowym” inwestycji w prywatne usługi zdrowotne, kiedy zainteresowanie świadczeniami płatnymi wśród Polaków spada. Obecnie wiele artykułów prezentuje oddziaływanie ogólnie rozumianej turystyki na gospodarkę regionu, wykazując, że wzrost liczby turystów, w tym również turystów medycznych powoduje wzrost liczby nowych miejsc pracy45. Wpływ turystyki medycznej rozpatrywać można w czterech obszarach: wpływ bezpośredni (osoby zatrudnione bezpośrednio przez firmy świadczące usługi medyczne), wpływ pośredni (osoby zatrudnione w firmach współpracujących z firmami świadczącymi usługi medyczne), wpływ indukowany (miejsca pracy powstałe w wyniku wydatków ponoszonych przez pracowników z obszarów wpływu bezpośredniego i pośredniego) i wpływ stymulowany (miejsca pracy powstałe w sektorze turystyki i przedsiębiorstwach na terenie regionu dzięki dobrej dostępności usług medycznych). Wzrost liczby turystów medycznych, który nastąpi w wyniku działań zmierzających do wykreowania komplementarnej oferty usług medycznych, z pewnością przyczyni się do podniesienia atrakcyjności oferty usług medycznych, z uwzględnieniem potrzeb i preferencji turystów medycznych, oraz do stworzenia nowych miejsc pracy na 45 Na przykład, dzięki dużemu zainteresowaniu pacjentów przyjazdem do Zachodniopomorskiego, a także działaniom ukierunkowanym na realizację tego celu, wiele zyskuje także cały region. Korzysta przede wszystkim baza noclegowa, dla której zakładany wzrost dochodów do 2018 r. może wynieść nawet 45–50%. Nie wszystkie obiekty oferują możliwość noclegu, a często sami pacjenci podejmują decyzję o zatrzymaniu się w innym miejscu. W ten sposób dostępna baza turystyczna jest lepiej wykorzystana, co zwiększa dochody takich obiektów [www/medi-tour.pl, 2014.]. Zyskują także baza gastronomiczna i infrastruktura transportowa. Ich wykorzystanie jest najczęściej nieodłącznym elementem realizacji turystyki, także medycznej. Pacjenci często podróżują w inne miejsca regionu, gdzie chętnie korzystają z lokalnej kuchni. Jednocześnie odwiedzają wiele atrakcji turystycznych. Wciąż zwiększające się zainteresowanie turystów medycznych tym regionem warunkuje konieczność dalszego rozwoju wszelkiej infrastruktury turystycznej. W ten sposób wzrasta jej poziom, co odzwierciedla się w zainteresowaniu wszystkich rodzajów turystów. (na podstawie J. Biernacka, Analiza innowacyjności turystyki medycznej w regionie zachodniopomorskim, „Studia Oeconomica Posnaniensia”, 2014, vol. 2, nr 2 (263), s. 63–64. 117 terenie GZM. Skala tego oddziaływania będzie uzależniona od skuteczności działań mających na celu zwiększenie liczby turystów medycznych i od rzeczywistego wzrostu ich liczby. Uatrakcyjnienie oferty usług medycznych, podniesienie ich jakości i dostosowanie do wymagań klientów powinny przełożyć się na wzrost sprzedaży i większe obroty podmiotów rynku medycznego, a co za tym idzie, wraz z rozwojem turystyki medycznej wzrastać powinny również dochody podmiotów funkcjonujących na szeroko rozumianym rynku turystycznym (należą tu m.in. hotele, restauracje, muzea i wszystkie instytucje powiązane z obsługą turysty). Nie bez znaczenia jest również dysponowanie kilkoma specjalistycznymi, światowej sławy ośrodkami medycznymi, bo one z pewnością zwiększą liczbę potencjalnych turystów korzystających z usług medycznych. Turystyka miejska/przemysłowa Turystyka miejska/przemysłowa coraz częściej staje się stymulatorem społecznogospodarczego rozwoju miasta, wpływając tym samym na zmianę struktury gospodarczej regionu. Odpowiada za przyciąganie nie tylko turystów, ale w pewnym stopniu również za przyciąganie inwestorów. Często bowiem baza międzynarodowych systemów hotelarskich i krajowych, infrastruktura turystyczna lokalizowana w miastach i aglomeracjach pozwalają na zmianę i budowę nowego wizerunku miasta. Przyjazdy turystów do miast i aglomeracji wiążą się z korzystaniem przez nich z wielu różnorodnych elementów infrastruktury miejskiej. Przykładem może być uczestnictwo np. wydarzeniach kulturalnych i biznesowych, co rzutuje na wykształcenie się specyficznych funkcji miast, wśród których są także funkcje turystyczne. Produkt turystyczny, jakim jest turystyka miejska, wymaga więc różnego rodzaju nakładów, w tym również finansowych, których wielkość zależy w dużej mierze od celów stawianych w strategii rozwoju miast46. Myśląc o rozwoju turystyki miejskiej/przemysłowej nie da się uciec od powiązań sieciowych pomiędzy poszczególnymi aktorami tej sceny. Nie można też w żadnym wypadku pomniejszać roli tych podmiotów, które wpływają na rozwój i usprawnienie obsługi turysty. Do podmiotów tych zaliczyć powinno się: organizatorów turystyki, organizacje turystyczne, biura podróży, prywatne atrakcje turystyczne, bazę hotelową, gastronomię, transport, agencje 46 U. Szubert-Zarzeczny, Turystyka miejska w koncepcji rozwoju metropolitalnego w Polsce, [w:] Turystyka na obszarach miejskich, Uwarunkowania rozwoju, Narzędzia promocji, red. T. Żabińska, Studia Ekonomiczne, Zeszyty Naukowe Wydziałowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2012, s. 9. 118 reklamowe, administrację i inne podmioty powiązane/aktywne na rynku turystycznym. Wszystkie te podmioty muszą myśleć całościowo o procesie obsługi każdego turysty, ponieważ jeden słaby podmiot, jedno słabe ogniwo psuje/niszczy bardzo często opinię pozostałym. Dlatego też przed powstaniem/budową silnej turystyki miejskiej/przemysłowej należałoby ocenić obecną infrastrukturę w tym obszarze, a do kreowania wizerunku tego regionu wykorzystać te podmioty, które spełnią wyznaczone wcześniej, szczegółowe kryteria. Mimo że wizerunek miast tworzących ulega ciągłej poprawie, to nadal jest on negatywny i wymaga podjęcia działań, które doprowadzą do oczekiwanego rezultatu. Dlatego też należy rozważyć, czy GZM M „S” nie powinien rozpocząć współpracy z UM Zabrza, korzystając z dobrych praktyk i doświadczeń tego podmiotu w pozyskiwaniu środków na działania związane z turystyką miejską/przemysłową. Polegałoby to na przeszczepieniu doświadczeń UM Zabrze w tym obszarze na inne miasta, wchodzące w skład Górnośląskiego Związku Metropolitalnego „Silesia”. Wspomniany projekt podpisany został w siedzibie Polskiej Organizacji Turystycznej w Warszawie. Po ponaddwuletnim okresie przygotowań została zawarta umowa o dofinansowanie projektu pn. Europejski Ośrodek Kultury Technicznej i Turystyki Przemysłowej. Działania te znacząco wpłynęły na rozwój turystyki miejskiej i przemysłowej. Przedmiotem projektu była rewitalizacja naziemnej i podziemnej infrastruktury zabytkowych obiektów górniczych stanowiących dziedzictwo poprzemysłowe Zabrza polegająca m.in. na: udrożnieniu i adaptacji do potrzeb ruchu turystycznego Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej, wraz z wyrobiskami towarzyszącymi, a także przebudowie i adaptacji na cele kulturalno-edukacyjne części obiektów Skansenu Górniczego Królowa Luiza oraz budowie obiektu obsługi ruchu turystycznego. Całkowita wartość projektu wynosiła 69 017 000 zł, wartość przydzielonej dotacji – 41 410 000,00 zł. Do dyspozycji turystów zostało oddanych kilkanaście podziemnych tras turystycznych, wyposażonych zarówno w najnowocześniejsze urządzenia audiowizualne i eksponaty interaktywne, jak również w oryginalne w formie środki, służące do przemieszczania się turystów pod ziemią. Prócz tego obiekty i trasy turystyczne zostały wyposażone w działające wierne repliki XIX-wiecznych maszyn i urządzeń górniczych47. 47 Dane za: http://www.um.zabrze.pl/mieszkancy/projekty-unijne/europejski-osrodek-kultury-technicznej-iturystyki-przemyslowej 119 Kultura Wraz z rozwojem turystyki miejskiej/przemysłowej równolegle powinna rozwijać się oferta kulturalna. Na terenie Górnośląskiego Związku Metropolitalnego istotne jest stworzenie bądź promocja imprezy integrującej miasta tworzące Metropolie „Silesia”. Impreza, która swym zasięgiem terytorialnym obejmie cały obszar metropolii i adresowana będzie zarówno do mieszkańców, jak i osób spoza tego regionu. Taką imprezą flagową może być już teraz, bądź w niedalekiej przyszłości, Metropolitalna Noc Teatrów, która doczekała się już piątej edycji. Ostatnią MNT współtworzyły: Bytomski Teatr Tańca i Ruchu ROZBARK, Gliwicki Teatr Muzyczny, Opera Śląska, Śląski Teatr Lalki i Aktora „Ateneum”, Teatr Korez, Teatr Mały, Teatr Nowy, Teatr Rozrywki, Teatr Śląski im. St. Wyspiańskiego, Teatr Zagłębia, a także Centrum Scenografii Polskiej Oddział Muzeum Śląskiego oraz gościnnie: Centrum Kultury Katowice, Chorzowski Teatr Ogrodowy i Teatr Dzieci Zagłębia. Oferta spektakli, w tym prezentowanych gatunków, powinna być ciągle poszerzana i zaspokajać powinna gusta odbiorców bez względu na wiek, tak jak ma to miejsce w obecnej edycji. Ważną rolę odgrywają również imprezy okolicznościowe, takie jak: spotkania z aktorami, reżyserami, zwiedzanie teatrów, panele dyskusyjne czy wystawy, które można by wykorzystywać do prezentacji zarówno innych wydarzeń kulturalnych, jak również oferty turystycznej GZM M „S”. Widzowie powinni mieć również możliwość, tak jak ma to miejsce obecnie, bezpłatnego przemieszczania się pomiędzy teatrami. Powyższe działania zarówno w zakresie turystyki medycznej, jak i turystyki miejskiej/ przemysłowej oraz wydarzeń kulturalnych powinny zostać silnie powiązane i włączone w budowę wspólnej marki produktów turystycznych pod auspicjami Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, co z jednej strony ułatwi ich realizację, z drugiej zaś przyczyniać się będzie do promocji działań instytucji i budowy pozytywnego wizerunku całego regionu. 120 Tabela 11 Potencjalne obszary wsparcia inicjatyw klastrowych w kolejnych latach Wsparcie prowadzenia prac B+R przez przedsiębiorstwa Obszar Przykłady projektów oraz konsorcja naukowo-przemysłowe ➢ Wsparcie projektów B+R firm – od początkowej fazy badań aż do etapu, kiedy nowe rozwiązanie będzie można skomercjalizować w postaci produktu, usługi lub technologii. ➢ Programy B+R prowadzone przez konsorcja naukowo-przemysłowe – wsparcie udzielane na realizację prac B+R przez konsorcja naukowo-przemysłowe (programy sektorowe, projekty aplikacyjne). ➢ Wsparcie prowadzenia prac badawczo-rozwojowych z udziałem funduszy kapitałowych. Potencjalni beneficjenci ➢ przedsiębiorstwa, ➢ konsorcja przedsiębiorstw, ➢ konsorcja przedsiębiorstw i jednostek naukowych, ➢ konsorcja przedsiębiorstw i uczelni (w tym spółek celowych uczelni), ➢ Obszar Przykłady projektów jednostki administracji publicznej. Wsparcie innowacji w przedsiębiorstwach. ➢ Wsparcie wdrożeń wyników prac B+R z wykorzystaniem instrumentów zwrotnych lub mieszanych (dotacyjno-zwrotnych). ➢ Tworzenie warunków infrastrukturalnych dla prowadzenia działalności B+R przez firmy – tworzenie i rozwój infrastruktury B+R przedsiębiorstw. ➢ Kredyt na innowacje technologiczne – skierowany do MŚP i obejmujący projekty polegające na wdrażaniu innowacji o charakterze technologicznym. ➢ Fundusz gwarancyjny dla wsparcia innowacyjnych przedsiębiorstw – gwarancje dla projektów polegających na wdrożeniu wyników prac B+R przez firmy. Potencjalni beneficjenci ➢ przedsiębiorstwa, ➢ koordynatorzy klastrów, ➢ fundusz funduszy. 121 Wsparcie otoczenia i potencjału innowacyjnych Obszar przedsiębiorstw – zwiększenie potencjału przedsiębiorstw do prowadzenia działalności innowacyjnej. Przykłady projektów ➢ Wsparcie rozwoju otwartych innowacji (współpraca firm dużych i MŚP na rzecz dzielenia się wiedzą i realizacji innowacyjnych projektów). ➢ Wsparcie ochrony własności przemysłowej przedsiębiorstw. ➢ Stymulowanie współpracy nauki z biznesem – bony na innowacje. ➢ Rozwój i profesjonalizacja proinnowacyjnych usług lOB. ➢ Wsparcie rozwoju klastrów – budowa systemu krajowych klastrów kluczowych. ➢ Wsparcie przedsiębiorstw i jednostek naukowych w przygotowaniu do udziału w programach międzynarodowych. Potencjalni beneficjenci ➢ przedsiębiorstwa, ➢ konsorcja przedsiębiorstw, ➢ jednostki naukowe, ➢ uczelnie, ➢ instytucje otoczenia biznesu, ➢ specjalne strefy ekonomiczne, ➢ koordynatorzy klastrów, ➢ jednostki administracji publicznej. Źródło: opracowanie na podstawie: Współpraca procentuje, czyli w klastrach siła, „Puls Biznesu”, z dnia16 września 2014, s. 10. Termin: wstępne prace czerwiec 2015 r. . Utworzenie klastra w 2016 r. . Koszt: w pierwszej fazie 20.000 – 100.000 zł na podstawie składek członkowskich oraz POIR. Koszty uzależnione od przyjętej struktury klastra Finansowanie: możliwość współfinansowania ze środków Unii Europejskiej. Główne Źródło finansowania : Oś priorytetowa III: Wsparcie otoczenia i potencjału innowacyjnych przedsiębiorstw Wsparcie rozwoju klastrów – budowa systemu krajowych klastrów kluczowych. Składki członkowskie uczestników klastra Lokalizacja działania: Miejscowości, w których są prężne ośrodki medyczne, turystyczne – np. Zabrze. 122 8.4 Nowoczesna infrastruktura Rozwój gospodarczy Metropolii „Silesia” jest w dużej mierze uzależniony także od jakości infrastruktury, głównie komunikacyjnej. W kontekście Programu Rozwoju Gospodarczego należy brać pod uwagę przede wszystkim infrastrukturę wpływającą na przyciąganie biznesu. Nie należy jednak zapominać, że rozwój komunikacji miejskiej i wdrażanie rozwiązań usprawniających system przemieszczania się mieszkańców jest również niezmiernie istotnym czynnikiem przyczyniającym się do rozwoju Metropoli „Silesia” i powinien być uwzględniony w Programie Rozwoju Gospodarczego. Poniżej zaproponowane zostały działania, które dotyczą przede wszystkim sfery biznesu i które mają za zadanie wspomóc rozwój gospodarki na terenie Metropolii „Silesia” w perspektywie 2025 r. Ponadto przedstawione działania powinny także pozytywnie wpłynąć na jakość życia mieszkańców. 8.4.1. Poprawa dostępności Metropolii „Silesia” ● Stworzenie szybkiego połączenia kolejowego łączącego miasta Metropolii „Silesia” z lotniskiem w Pyrzowicach. Międzynarodowy Port Lotniczy Katowice w Pyrzowicach położony jest w miejscowości Pyrzowice, oddalonej ok. 30 km na północ od centrum Katowic. Lotnisko w Pyrzowicach jest regionalnym portem lotniczym całego województwa śląskiego. Pod względem liczby odprawianych pasażerów oraz liczby operacji lotniczych znajduje się na czwartym miejscu wśród polskich portów lotniczych48. Obiekt posiada dwa terminale pasażerskie o łącznej przepustowości ponad 3,6 mln pasażerów rocznie49. Przepustowość ta w najbliższych latach jeszcze się zwiększy, za sprawą ukończenia trwających prac nad trzecim terminalem pasażerskim. W obszarze ciążenia lotniska w Pyrzowicach mieszka ok. 11 milionów osób, w tym osoby spoza województwa śląskiego, głównie z okolic Opola, Łodzi, Krakowa i Ostrawy. Aby wykorzystać potencjał lotniska w Pyrzowicach dla celów rozwojowych Metropolii „Silesia” należy podjąć działania, które pozwolą na szybkie przemieszczenie się z lotniska do centrum Metropolii „Silesia”, którym jest miasto Katowice. Ważne jest również skomunikowanie lotniska z innymi ważnymi dla rozwoju Metropolii „Sielsia” miastami, do których można zaliczyć Gliwice, Sosnowiec, Zabrze i Tychy. 48 49 Dane za: http://www.ulc.gov.pl/_download/statystyki/2014/wg_portow_lotniczych_faktyczne.pdf Dane za: https://www.katowice-airport.com/pl/lotnisko/historia-portu 123 Problem polega jednak na tym, że od wielu lat PKP nie udaje się wybrać wariantu połączenia, które maksymalnie skróci czas dojazdu do lotniska. Rozpatrywano koncepcję budowy połączenia kolejowego na trasie Katowice – Chorzów – Bytom – Piekary Śląskie – Pyrzowice. Czas dojazdu z Katowic do lotniska miał wówczas wynosić ok. 30 minut i byłby o ok. 20 minut krótszy od czasu dojazdu autobusem. Niestety ta koncepcja została zaniechana. Obecnie rozpatrywana jest koncepcja przebudowy istniejącej linii 182 – prace miałyby zakończyć się w 2017 r., a czas dotarcia na lotnisko wynieść ma ok. 45 minut50. Kwestia wyboru trasy, która skróci maksymalnie czas dotarcia na lotnisko, jest kluczowa dla jej pozycji konkurencyjne w odniesieniu do połączeń drogowych. Jak już bowiem wspomniano czas dojazdu na lotnisko z wykorzystaniem wyremontowanej linii nr 182 miałby wynieść ok. 45 minut, a przy postoju w Zawierciu – ok. 55 minut. Wcześniejsza koncepcja nowego połączenia kolejowego przez Piekary miała skrócić czas przejazdu do ok. 27 minut. A trasa biegnąca przez Tarnowskie Góry wydłużała podróż do ponad 51 minut51. Wydaje się, że dla prezydentów miast Metropolii „Silesia”, a zwłaszcza prezydenta Katowic, sprawą kluczową w najbliższych latach, z punktu widzenia skomunikowania Metropolii „Silesia” z lotniskiem w Pyrzowicach, będzie uzgodnienie z władzami PKP trasy takiego projektu połączenia kolejowego, które maksymalnie skróci czas podróży na lotnisko. Warto w tym miejscu podkreślić, że połączenie kolejowe do Pyrzowic i tak powstanie, ponieważ, jak zapewnia Adam Zdziebło, wiceminister infrastruktury i rozwoju regionalnego, inwestycja ta jest zapisana w wydatkach unijnych na lata 2014–2020. Planowana trasa do Pyrzowic będzie biegła przez Bytom, Radzionków, Nakło Śląskie, Tarnowskie Góry oraz Miasteczko Śląskie, co spowoduje wydłużenie podróży z Katowic na lotnisko z 30 do 40 minut, ale z połączenia będą mogli korzystać pasażerowie, którzy na co dzień z Tarnowskich Gór do Katowic podróżują przepełnionymi autobusami. Nowy wariant trasy oznacza, że liczba potencjalnych pasażerów zwiększy się o 450 tys., a budowa ma być tańsza o 30 mln euro52. 50 Dane za: http://katowice.gazeta.pl/katowice/1,72739,15715853,Nie_bedzie__szybkiej__kolei_do_Pyrzowic__Trasa_przez .html 51 Dane za: http://tvn24bis.pl/informacje,187/umowa-na-pociag-na-lotnisko-w-pyrzowicach-zerwana-ale-i-tak-powstaniepolaczenie-kolejowe,413574.html 52 Dane za: http://katowice.gazeta.pl/katowice/1,72739,15715853,Nie_bedzie__szybkiej__kolei_do_Pyrzowic__Trasa_przez .html 124 Zadanie do wykonania: Uzgodnienie ostatecznego planu trasy kolejowego połączenia lotniska w Pyrzowicach z Katowicami, przy uwzględnieniu kryterium maksymalnego skrócenia czasu dojazdu, oraz przystąpienie do realizacji planu. Zaangażowane strony: Marszałek Województwa Śląskiego, Prezydent Miasta Katowice, Prezes PKP PLK Termin realizacji: Uzgodnienie ostatecznego planu przebiegu trasy – czerwiec 2015 Oddanie nowego połączenia do użytku: czerwiec 2018 Źródła finansowania: Regionalny Programu Operacyjny Województwa Śląskiego na lata 2014–2020 Szacunkowy koszt inwestycji – 1,2–1,5 mld zł ● Rozwój bezpośrednich połączeń autokarowych, kolejowych i lotniczych z takimi miastami jak Berlin, Wiedeń, Bratysława czy Kijów. Na przyszły rozwój gospodarczy Metropolii „Silesia” wpływ będą miały nie tylko działania podejmowane przez rodzimy biznes, ale również (a może przede wszystkim, biorąc pod uwagę choćby fakt, że w KSSE inwestycje zagraniczne stanowią niemal 90% wszystkich53) działania inwestorów zagranicznych. Aby inwestor zagraniczny zainteresował się potencjałem rozwojowym Metropolii „Silesia”, musi go najpierw poznać, co często wiąże się z koniecznością odwiedzenia miejsca, które może stać się potencjalną lokalizacją dla inwestycji. To z kolei wymaga sprawnego i szybkiego połączenia komunikacyjnego z największymi miastami, w których mogą być ulokowane siedziby inwestorów zagranicznych lub które mogą służyć jako punkt przesiadkowy dla inwestorów zmierzających w kierunku Metropolii „Silesia” z miejsc bardziej oddalonych. Aby zatem Metropolia „Silesia” mogła być konkurencyjna na arenie międzynarodowej, niezwykle istotne jest powiązanie jej siecią połączeń komunikacyjnych z najważniejszymi punktami gospodarczymi w Europie oraz na świecie. Biorąc powyższe pod uwagę, należy podejmować działania, które będą zachęcać przewoźników do uruchamiania nowych bezpośrednich połączeń autokarowych, kolejowych i lotniczych z takimi miastami jak Berlin, Wiedeń, Bratysława czy Kijów. Warto zadać sobie pytanie: jakie korzyści wymieni przewoźnicy dostrzegliby w efekcie uruchomienia nowych bezpośrednich połączeń do wskazanych miast? Odpowiedź jest oczywista: korzyści dostrzegą oni wówczas, gdy liczba podróżujących w kierunku miast Metropolii „Silesia” zacznie wzrastać, a stanie się tak, gdy obszar ten będzie postrzegany jako atrakcyjne miejsce do 53 http://ksse.com.pl/o-nas,31 125 lokowania działalności gospodarczej. W tym miejscu powraca problem negatywnego wizerunku Metropolii „Silesia” jako „krainy węgla i stali”. Zmiana tego wizerunku wymaga podjęcia działań zmierzających do stworzenia spójnej kampanii, w której akcentowane będzie nowe oblicze Metropolii „Silesia” jako obszaru o nowoczesnej i rozwojowej gospodarce, skutecznie kreującego i absorbującego zaawansowane technologie, który, dzięki współpracy i kooperacji jednostek go tworzących, stanie się konkurencyjny w skali Europy. Zadanie do wykonania: Przygotowanie kampanii wizerunkowej Metropolii „Silesia” i jej uruchomienie w czterech miastach: Berlinie, Wiedniu, Bratysławie i Kijowie. Zaangażowane strony: Prezydenci miast-członków Metropolii „Silesia”, Biuro GZM, wyłoniona w drodze konkursu firma, która przygotuje kampanię wizerunkową. Termin realizacji: Uzgodnienie założeń do kampanii wizerunkowej – grudzień 2015. Opracowanie kampanii – sierpień 2016. Uruchomienie kampanii w czterech miastach – wrzesień 2016. Czas trwania kampanii – trzy miesiące: wrzesień–listopad 2016. Źródła finansowania: Regionalny Programu Operacyjny Województwa Śląskiego na lata 2014–2020 Szacunkowy koszt: W zależności od elementów składowych kampanii wizerunkowej (takich jak: spoty telewizyjne, radiowe, reklamy prasowe, reklamy outdoorowe, reklamy w mediach społecznościowych) i liczby emisji spotów i reklam oraz wykorzystanych nośników reklam outdoorowych, koszt może wynieść kilka (3–6) milionów zł, biorąc też pod uwagę fakt, że kampania ma być uruchomiona w czterech miastach: Berlinie, Wiedniu, Bratysławie i Kijowie54. 8.4.2 Rozwój wewnętrznej komunikacji miejskiej Metropolii „Silesia” ● Stworzenie „pętli aglomeracyjnej” Rola miejskiego transportu zbiorowego w długofalowym procesie zmian ulega zwiększeniu55. Możliwość swobodnego i szybkiego przemieszczania się mieszkańców Metropolii „Sielsia” w ramach 14 miast członkowskich jest niezmiernie istotna z punktu widzenia rozwoju 54 Przykładowe koszty zagranicznych kampanii promocyjnych polskich miast http://samorzad.infor.pl/temat_dnia/411930,2,Miasta-zadowolone-z-efektow-zagranicznych-kampaniipromocyjnych.html 55 Strategia Rozwoju Subregionu Centralnego Województwa Śląskiego na lata 2014-2020 z Perspektywą do 2030 r. ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień rozwoju transportu miejskiego, wraz ze strategią dla Zintegrowanych Inwestycji Terytorialnych (ZIT), Katowice, styczeń 2014. 126 gospodarczego tego obszaru. Gwarantuje bowiem z jednej strony, że poszukiwani przez biznes specjaliści z różnych branż i sektorów nie będą mieli trudności z dotarciem do miejsca pracy, z drugiej zaś strony powinno skłaniać osoby poszukujące pracy do większej mobilności i poszukiwania zatrudnienia we wszystkich miastach Metropolii „Silesia”. Wydaje się, że rozwiązaniem, które może przynieść dwa wymienione rezultaty, jest stworzenie kolejowej „pętli aglomeracyjnej”. Projekt ten może zostać zrealizowany przy okazji modernizacji linii kolejowej nr 182 Zawiercie–Tarnowskie Góry oraz linii nr 1 na odcinku Katowice–Zawiercie. Efektem realizacji projektu powinno być znacznie lepsze nie tylko skomunikowanie Metropolii „Silesia” z lotniskiem w Pyrzowicach, o czym wspomniano wcześniej, ale także lepsze skomunikowanie wzajemnie następujących miast: Katowic, Sosnowca, Dąbrowy Górniczej, Zawiercia, Tarnowskich Gór, Bytomia i Chorzowa56. Zaleca się zatem, aby prezydenci wymienionych miast wystąpili ze wspólną inicjatywą do władz PKP PLK, aby te rozpatrując projekt połączenia kolejowego z lotniskiem w Pyrzowicach uwzględnili w swoich planach powstanie „pętli aglomeracyjnej”. Zadanie do wykonania: Uzgodnienie planu trasy „pętli aglomeracyjnej” – kolejowego połączenia między miastami: Katowice, Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza, Zawiercie, Tarnowskie Góry, Bytom i Chorzów, oraz przystąpienie do realizacji projektu. Zaangażowane strony: Marszałek Województwa Śląskiego, prezydenci miast: Katowice, Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza, Zawiercie, Tarnowskie Góry, Bytom i Chorzów, Prezes PKP PLK. Termin realizacji: Uzgodnienie ostatecznego planu przebiegu trasy – czerwiec 2016. Oddanie nowego połączenia do użytku: czerwiec 2021 Źródła finansowania: Regionalny Program Operacyjny Województwa Śląskiego na lata 2014–2020 Szacunkowy koszt inwestycji: Trudny do oszacowania, należy przyjąć, że koszty tej inwestycji powiększyłyby koszty (1,2–1,4 mld zł) związane z budową połączenia kolejowego między lotniskiem w Pyrzowicach a Katowicami. ● Wdrożenie zintegrowanego systemu biletowego 56 http://www.rynek-kolejowy.pl/51596/znakomita_decyzja_w_sprawie_kolei_do_pyrzowic.htm 127 Odległości między miastami Metropolii „Silesia” są niewielkie, dlatego przy wprowadzeniu szybkiej i taniej sieci połączeń między nimi istnieje możliwość zlikwidowania problemu dyslokacji wykwalifikowanej siły roboczej. W celu zwiększenia zakresu korzystania z komunikacji zbiorowej, miasta Metropolii „Silesia” powinny dążyć do podniesienia atrakcyjności i przejrzystości systemów biletowych. System cen powinien być spójny i prosty i obejmować odpowiednią liczbę biletów, uwzględniającą potrzeby użytkowników. Podstawa obliczania taryf powinna być przejrzysta i zrozumiała. Bilety i miejsca, w których można dokonywać płatności, powinny być szeroko dostępne, np.:57 ➢ Punkty sprzedaży rozproszone po całym mieście. ➢ Automaty umieszczone w różnych miejscach (np. na stacjach park and ride, głównych przystankach autobusowych lub w pojazdach). ➢ Poprzez internet (np. abonamenty dla posiadaczy kart). ➢ Za pośrednictwem telefonów komórkowych. W Metropolii „Silesia” działa kilku organizatorów transportu zbiorowego o różnym statusie prawnym, tj.: Komunikacyjny Związek Komunalny Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (KZK GOP) z siedzibą w Katowicach, organizujący komunikację autobusową i tramwajową – międzygminny związek komunalny; Międzygminny Związek Komunikacji Pasażerskiej (MZKP) z siedzibą w Tarnowskich Górach, który jest organizatorem komunikacji autobusowej – międzygminny związek komunalny; Miejski Zarząd Komunikacji w Tychach (MZK Tychy) – zarząd komunikacji oraz przewoźnicy łączący zadania organizacji przewozu: Przedsiębiorstwo Komunikacji Miejskiej Jaworzno Sp. z o.o. – przewoźnik łączący zadania organizacji i przewóz; PKS Katowice S.A. i PKS Gliwice Sp. z o.o. – przedsiębiorstwa komunikacji samochodowej obsługujące autobusowe linie dalekobieżne i linie lokalne, również na podstawie umów z innym organizatorem, a także, w zakresie kolejowych pasażerskich przewozów regionalnych, Urząd – odpowiedzialny za organizowanie i finansowanie58. Dość istotna liczba podmiotów zaangażowanych w organizację komunikacji publicznej na obszarze Metropolii „Silesia” powoduje, że brak jest koordynacji godzin odjazdów pojazdów pomiędzy wymienionymi podmiotami. Ponadto dodatkowym utrudnieniem jest brak wspólnego systemu taryfowo-biletowego, tj. KZK GOP funkcjonuje w oparciu o system 57 http://www.civitas.eu/sites/default/files/civitas_ii_policy_advice_notes_10_ticketing_pl.pdf, s. 2–3. http://www.gzm.org.pl/dokumenty-strategiczne/Raport%20o%20stanie%20GZM.pdf#page=50&zoom=auto,107,26, s. 51–52. 58 128 strefowy, PKM Jaworzno Sp. z o.o. ma system strefowy oparty na bilecie elektronicznym, a MZK Tychy taryfę czasową. W celu usprawnienia funkcjonowania komunikacji publicznej na obszarze Metropolii „Silesia” należy wprowadzić zintegrowany systemu biletowy, pozwalający na podróżowanie różnymi środkami komunikacji publicznej i przemieszczanie się w obrębie wszystkich 14 miast Metropoli „Silesia” na tym samym bilecie. Taki zintegrowany system biletowy może powstać w oparciu o realizowany obecnie projekt: „Śląska Karta Usług Publicznych”. Jest to wspólne przedsięwzięcie KZK GOP oraz 21 miast aglomeracji śląskiej: Będzina, Bytomia, Chorzowa, Czeladzi, Dąbrowy Górniczej, Gliwic, Imielina, Jaworzna, Katowic, Knurowa, Mysłowic, Piekar Śląskich, Pyskowic, Radzionkowa, Rudy Śląskiej, Siemianowic Śląskich, Sosnowca, Świętochłowic, Tychów, Wojkowic oraz Zabrza. Karta ma m.in. pełnić funkcję biletu komunikacji miejskiej. Szacuje się, że docelowo będzie się nią posługiwać 700 tys. osób. ŚKUP jest jednym z czterech największych projektów tego typu na świecie (podobne realizowane są w Londynie, Hongkongu i Singapurze). Wykonuje go wyłonione w przetargu konsorcjum firm Asseco Poland S.A. oraz BRE Bank S.A. Projekt jest realizowany od 2012 r., a jego realizację podzielono na dwa etapy: wdrożenie (16 miesięcy) oraz utrzymanie projektu (65 miesięcy). Projekt otrzymał dofinansowanie kwotą 78,5 mln zł ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego59. Zadanie do wykonania: Wdrożenie, testowanie i uruchomienie zintegrowanego systemu biletowego na terenie 14 miast-członków Metropolii „Silesia” Zaangażowane strony: Prezydenci miast-członków Metropolii „Silesia”, podmioty zajmujące się organizacją komunikacji publicznej na obszarze Metropolii „Sielsia”, firmy opracowujące i wdrażające system na obszarze Metropolii „Silesia”, Komunikacyjny Związek Komunalny Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego Termin realizacji: Wdrożenie systemu na terenie 14 miast-członków Metropolii „Silesia” – do grudnia 2016 r. Testowanie systemu – do grudnia 2017 r. Uruchomienie zintegrowanego systemu biletowego: styczeń 2018 r. Źródła finansowania: Środki budżetowe miast-członków Metropolii „Silesia”, Regionalny Programu Operacyjny Województwa Śląskiego na lata 2014–2020 59 Więcej na stronie projektu: http://www.kartaskup.pl/strony/p-1-skup.html 129 Szacunkowy koszt inwestycji: Według danych CIVITAS Initiative60 niezbędny poziom finansowania dla 16 automatów do sprzedaży biletów wraz z centralnym systemem zarządzania wynosi niemal 800 tys. EUR. Biorąc pod uwagę obszar Metropolii „Silesia” należy przyjąć, że w pierwszej fazie wdrażania zintegrowanego systemu biletowego automatów do sprzedaży biletów kwota powinna być co najmniej pięć razy większa, co podniesie koszt inwestycji do ponad 4,0 mln EUR (ok. 17,2 mln zł). ● Dokończenie rozbudowy Drogowej Trasy Średnicowej (DTŚ) w kierunku wschodnim do Zagłębia Dąbrowskiego i południowym do Jaworzna. Odcinek ten miałby długość ok. 22 km i przebiegałby z Katowic przez Mysłowice (połączony z Jaworznem), Sosnowiec, Będzin i Dąbrowę Górniczą. Ukończona w takim kształcie DTŚ przyczyni się do znacznego usprawnienia komunikacji wewnątrzmetropolitalnej. Zadanie do wykonania: Wyłonienie firm, które zbudują kolejne odcinki DTŚ Zaangażowane strony: Marszałek Województwa Śląskiego, spółka Drogowa Trasa Średnicowa, prezydenci miast: Katowice, Mysłowice, Jaworzno, Sosnowiec, Będzin i Dąbrowa Górnicza, firmy biorące udział w przetargu na budowę kolejnych odcinków DTŚ. Termin realizacji: Wyłonienie przedsiębiorstw(a), które przygotuje dokumentację budowy kolejnych odcinków DTŚ – grudzień 2015. Przygotowanie dokumentacji budowy kolejnych odcinków DTŚ – marzec 2017. Rozpoczęcie prac budowlanych na poszczególnych odcinkach – czerwiec 2017. Oddanie do użytku całego 22-kilometrowego odcinka – czerwiec 2022. Źródła finansowania: Regionalny Programu Operacyjny Województwa Śląskiego na lata 2014–2020, Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko, Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, środki budżetowe miast, przez które przebiega inwestycja. Szacunkowy koszt inwestycji: ok. 2–2,5 mld zł 8.4.3 Budowa parkingów z wykorzystaniem terenów poprzemysłowych Problemem, który w pewnym stopniu hamuje mobilność mieszkańców Metropolii „Silesia”, jest brak miejsc parkingowych. Należy stopniowo odchodzić od parkowania przyulicznego, zastępując je parkowaniem na wydzielonych parkingach podziemnych lub kubaturowych. Do 60 Innowacyjne systemy biletowe w komunikacji publicznej: (http://www.civitas.eu/sites/default/files/civitas_ii_policy_advice_notes_10_ticketing_pl.pdf, s. 6) 130 budowy takich obiektów należy wykorzystać tereny poprzemysłowe. Tego typu parkingi mogą stanowić kluczowy element zalecanego do wdrożenia systemu P&R (Park&Ride). Realizacja powyższego pomysłu powinna przyczynić się do przeciwdziałania zjawiskom i skutkom rosnącego w miastach zatłoczenia motoryzacyjnego. Dobrze zorganizowany system P&R powinien skutecznie przyczynić się do zmiany nawyków komunikacyjnych i nakłonić użytkowników samochodów osobowych do pozostawienia swoich pojazdów na specjalnie przygotowanych parkingach i do korzystania z komunikacji publicznej. System Park and Ride bazuje bowiem na parkingach przeznaczonych dla osób, które dojeżdżają z przedmieść dużych miast i korzystają z komunikacji miejskiej. Kierowcy pozostawiają swoje pojazdy w wyznaczonych miejscach, przesiadają się do komunikacji zbiorowej i w ten sposób kontynuują drogę do centrum miasta. Wykorzystanie do budowy systemu P&R terenów poprzemysłowych daje kolejną korzyść: obiekty i tereny, które utraciły swoje funkcje przemysłowe, ulegają postępującym procesom degradacji, a zatem podjęcie decyzji przez władze samorządowe o zmianie przeznaczenia tego typu obiektów, ich modernizacji i przystosowaniu do pełnienia funkcji parkingów podziemnych bądź kubaturowych może ten proces skutecznie powstrzymać, a dodatkowo przyczynić się do rozwoju komunikacji publicznej. Ponadto większa liczba osób decydujących się na korzystanie z systemu P&R przyczyni się do zwiększenia płynności ruchu oraz obniżenia czasu dojazdu do centrów miast Metropolii „Silesia”, co z kolei powinno podnieść ich konkurencyjność komunikacyjną. Dodatkowo zmniejszenie liczby osób przemieszczających się po obszarze Metropolii „Silesia” własnymi samochodami wpłynie pozytywnie na jakość życia mieszkańców: zmniejszy się natężenie hałasu, emisja spalin, niedogodności związane zatłoczeniem, poprawi się bezpieczeństwo ruchu. Wspieranie przez władze 14 miast Metropolii „Silesia” rozwoju systemu P&R powinno polegać na udostępnianiu terenów (w tym poprzemysłowych) pod inwestycje parkingowe oraz pobudzeniu zainteresowania tym systemem wśród podmiotów gospodarczych, działających w sferze transportu zbiorowego. Skuteczne wdrożenie systemu P&R może zagwarantować transportowi publicznemu na obszarze Metropolii trwały rozwój do 2025 r. W tym miejscu warto podkreślić, że obecnie Katowice, będące nieformalnym centrum Metropolii „Silesia”, znajdują się na pierwszym miejscu wśród dużych miast w Polsce, jeśli chodzi o tempo poruszania się samochodów (patrz rysunek poniżej). 131 Źródło: http://korkowo.pl/informacja-prasowa/ranking-najwolniejszych-miast-lato-2014-602 Jak widać na rysunku, najwolniejszym miastem w Polsce jest Wrocław, po którego centrum samochody poruszają się z prędkością jedynie 32km/h. Z kolei najszybszym miastem w Polsce okazały się Katowice, gdzie kierowcy jeżdzą z prędkością aż 49 km/h, czyli niemal maksymalną dopuszczalną dla obszaru zabudowanego. Mając powyższe na uwadze, tym bardziej należy dążyć do rozwoju systemu P&R na terenie Metropolii „Silesia”. Skoro już obecnie samochody przemieszczają się po tym obszarze (mamy tu na myśli Katowice) w godzinach szczytu z niemal maksymalną dopuszczalną prędkością, to oznacza to, iż pojazdy komunikacji publicznej są w stanie osiągnąć podobny wynik. Zatem zamiast przemieszczać się do centrów miast Metropolii „Silesia” własnym samochodem i następnie tracić czas na poszukiwanie miejsca parkingowego, lepiej pozostawić pojazd na parkingu na obrzeżach miasta i skorzystać w z systemu P&G. Do tego jednak potrzebne jest stworzenie sieci parkingów i dobre ich skomunikowanie z centrami miast, z wykorzystaniem transportu publicznego. 132 Zadanie do wykonania: Wyznaczenie na obszarze Metropolii „Silesia” terenów, które zostaną przeznaczone pod inwestycje parkingowe systemu P&G Zaangażowane strony: Prezydenci miast-członków Metropolii „Silesia”, Biuro GZM jako organ koordynujący prace nad przygotowaniem zestawienia terenów pod inwestycje parkingowe oraz przyszłe kontakty z inwestorami. Termin realizacji: Ujęcie w planach zagospodarowania przestrzennego każdego z miastczłonków Metropolii „Silesia” terenów przeznaczonych pod inwestycje parkingowe systemu P&G – grudzień 2015. Rozpoczęcie procesu nawiązywania kontaktów z potencjalnymi inwestorami chcącymi zająć się obsługą systemu P&G – styczeń 2016. Oddanie do użytku pierwszych parkingów – czerwiec 2016. Źródła finansowania: Budżety miast-członków Metropolii „Silesia” Szacunkowy koszt: Wynagrodzenie osób z biura GZM zajmujących się obsługą systemu P&G i nawiązywaniem kontaktów z inwestorami – ok. 84–108 tys rocznie (przy założeniu, że w projekt będą zaangażowane dwie osoby, a ich wynagrodzenie miesięczne wyniesie między 3,5 a 4,5 tys. zł brutto) 8.4.4 Rewitalizacja obszarów zdegradowanych oraz obszarów poprzemysłowych na terenie Metropolii ● Zrewitalizowane brownfields należy zewidencjonować i stworzyć wspólną bazę danych o tego typu terenach na obszarze całej Metropolii „Silesia” W centralnej części województwa śląskiego, obejmującej także obszary Metropolii „Silesia”, znajduje się ok. 800 terenów poprzemysłowych, a według danych GUS za 2013 r. ok. 4,9 tys. ha zdegradowanych i zanieczyszczonych terenów powinno być rekultywowanych (dla porównania w 2004 r. – 7,7 tys. ha). Tereny poprzemysłowe w większości znajdują się w granicach dużych miast. Ich struktura własnościowa jest zróżnicowana i nieuregulowana, przy czym należy zaznaczyć, że dominuje własność Skarbu Państwa. Problemem w procesie rewitalizacji tych terenów jest brak uregulowań prawnych w zakresie współpracy władz publicznych na poziomie państwowym i regionalnym. Brakuje także instytucji, która pełniłaby rolę operatora publicznego zajmującego się koordynowaniem prac związanych z ewidencją terenów poprzemysłowych, zarządzaniem nieruchomościami, nadzorowaniem prac rewitalizacyjnych, planowaniem przestrzennym oraz planowaniem działań rozwojowych 133 obejmujących podległe tereny. W planach jest utworzenie takiej instytucji lub też przekazanie odpowiednich uprawnień już istniejącej instytucji61. Wydaje się, że GZM we współpracy ze Śląskim Klastrem Rewitalizacji i Technologii Środowiskowych mógłby starać się o uzyskanie statusu instytucji realizującej powyższe funkcje, co najmniej w odniesieniu do obszaru Metropolii „Silesia”. Istotnym zadaniem stojącym przed tego typu instytucją byłoby pozyskiwanie środków finansowych potrzebnych na rewitalizację terenów poprzemysłowych. Źródeł tych środków można upatrywać w budżetach poszczególnych miast-członków Metropolii „Silesia”, budżecie województwa śląskiego, budżecie państwa, środkach Narodowego Programu Rewitalizacji Miast, który ma wystartować jeszcze w 2014 r. i dysponować pulą 25 mld zł, pochodzących ze środków Unii Europejskiej62. Pozyskiwanie środków na rewitalizację terenów poprzemysłowych i zdegradowanych ma na celu po pierwsze, przywrócenie ich do obiegu społeczno-gospodarczego, a po drugie, uniknięcie zagospodarowania kurczących się terenów zielonych. Aby cele te można było osiągnąć, tereny poprzemysłowe i zdegradowane muszą być zewidencjonowane i umieszczone w jednej bazie danych. Do tego celu można wykorzystać Ogólnodostępną Platformę Informacji – Tereny Poprzemysłowe i Zdegradowane (OPI-TPP63). Jest to platforma, która powstała w odpowiedzi na brak kompleksowych informacji na temat terenów poprzemysłowych i zdegradowanych województwa śląskiego. Ma ona charakter ogólnodostępnej, regionalnej bazy danych, zawierającej kompleksowe informacje o terenach poprzemysłowych, i stanowi integralną część Otwartego Regionalnego Systemu Informacji Przestrzennej (ORSIP)64. Platforma OPI-TPP jest zintegrowanym narzędziem pozyskiwania, przetwarzania i publikowania danych o terenach poprzemysłowych i zdegradowanych. Z informacji dostępnych na platformie wynika, że spośród miast Metropolii „Silesia” tylko niektóre wprowadziły do systemu informacje o posiadanych terenach poprzemysłowych 65: 1. Zabrze – 73 terenów poprzemysłowych 2. Katowice – 51 3. Gliwice – 31 4. Sosnowiec – 26 61 Dane za: http://www.pie.pl/materialy/_upload/konf_oir/UM_WS_Nawara-Slomska.pdf Dane za: http://www.biznes.newseria.pl/news/ponad_25_mld_zl_z_ue_na,p50300522 63 Dane za: http://www.orsip.pl/web/opitpp/aktualnosci; http://www.e-slask.pl/files/zalaczniki/2013/12/17/1387286507/1387286747.pdf 64 Dane za: http://www.orsip.pl/start 65 Dane za: http://www.orsip.pl/web/opitpp/aktywnosc-gmin 62 134 5. Jaworzno – 24 6. Dąbrowa Górnicza – 16 7. Tychy – 8 Niestety brakuje informacji o terenach poprzemysłowych znajdujących się w granicach takich miast jak: Bytom, Siemianowice Śląskie, Mysłowice, Chorzów, Piekary Śląskie, Świętochłowice czy Ruda Śląska. Kolejną platformą, na której można umieszczać informacje o posiadanych terenach poprzemysłowych jest baza brownfields prowadzona przez Polską Agencję Informacji i Inwestycji Zagranicznych66. Przeglądając zasoby bazy pod kątem umieszczonych tam informacji przez miasta-członków Metropolii „Silesia” o posiadanych terenach poprzemysłowych, należy stwierdzić, że jedynie połowa z nich (Bytom, Dąbrowa Górnicza, Piekary Śląskie, Tychy, Katowice, Mysłowice i Sosnowiec) zamieściła takie informacje67. Biorąc powyższe pod uwagę, należy stwierdzić, że są już dostępne platformy, na których miasta-członkowie Metropolii „Silesia” mogą umieszczać informacje o posiadanych terenach poprzemysłowych. Problem polega na tym, że informacje te są rozproszone, nie wszystkie miasta umieszczają je w dostępnych bazach, brakuje też danych na temat tego, które obszary wymagają rewitalizacji, a które przeszły już przez ten proces i są gotowe na przyjęcie nowych inwestycji. Wydaje się zatem, że dobrym pomysłem byłoby powołanie bądź wydzielenie ze struktur GZM jednostki organizacyjnej odpowiedzialnej za dokonanie ewidencji wszystkich brownfields na obszarze Metropolii „Silesia”, oceny poziomu ich fizycznego zniszczenia, przedstawienie planów działań rewitalizacyjnych oraz pozyskiwanie funduszy na działania rewitalizacyjne. Jednostka ta powinna bezpośrednio podlegać w swoich działaniach pod GZM. Wykorzystując istniejące platformy lub też opracowując nową, która służyłaby kompleksowemu zarządzaniu brownfieldsami przez jednostkę organizacyjną wydzieloną ze struktur GZM, należy zwrócić szczególną uwagę na następujące kwestie: ● baza brownfieldsów nie może być tylko zestawieniem zawierającym informacje o lokalizacji i powierzchni terenów poprzemysłowych; ● baza powinna zawierać podział obszarów poprzemysłowych i zdegradowanych na dwie grupy: obszary zrewitalizowane oraz obszary wymagające rewitalizacji. 66 67 Dane za: http://www3.paiz.gov.pl/brownfields/ Dane za: http://www3.paiz.gov.pl/brownfields/?id=5 135 ● każdą z działek należy kompleksowo opisać pod kątem funkcji (tu wyróżnia się: funkcje techniczne, usługowe i produkcyjne), jakie może dana działka pełnić; posiadanego uzbrojenia infrastrukturalnego; wymaganego poziomu środków finansowych koniecznych do zainwestowania celem rewitalizacji (gdy działka znajduje się w grupie terenów wymagających rewitalizacji); jej połączenia (drogowego, kolejowego, powietrznego) z ważnymi szlakami komunikacyjnymi. ● przy każdej z działek powinny również znaleźć się informacje na temat możliwej pomocy publicznej, na jaką może liczyć potencjalny inwestor. Zadanie do wykonania: Powołanie przez GZM jednostki organizacyjnej odpowiedzialnej za zarządzanie terenami poprzemysłowymi Zaangażowane strony: Prezydenci miast-członków Metropolii „Silesia”, Biuro GZM Termin realizacji: Czerwiec 2015 Źródła finansowania: Budżety miast-członków Metropolii „Silesia” Szacunkowy koszt: Wynagrodzenie osób z biura GZM wchodzących w skład nowopowstałej komórki – ok. 84–108 tys. rocznie (przy założeniu, że w projekt będą zaangażowane dwie osoby, a ich wynagrodzenie miesięczne wyniesie między 3,5 a 4,5 tys. zł brutto) 8.4.5. Dalszy rozwój infrastruktury dającej możliwość organizowania międzynarodowych spotkań i imprez Inwestowanie w tego typu infrastrukturę przyczyni się do rozwoju funkcji metropolitalnych, bez których stwierdzenie, że istnieje struktura o nazwie Metropolia „Silesia”, będzie nieuprawnione. Na obszarze Metropolii „Silesia” zlokalizowane są już obiekty, które dają możliwość organizowania międzynarodowych spotkań i imprez. Wydaje się, że wśród nich kluczową rolę odgrywać będą trzy obiekty: ● „Spodek” (Katowice) – to jedna z największych w Polsce hal widowiskowosportowych. Jest w stanie pomieścić 11,5 tys. osób (choć zalecana, bezpieczna liczba widzów to 8 tys.). Bezpośrednio do hali przylegają lodowisko, sala gimnastyczna i hotel, które są połączone w jedną całość tzw. antresolą. W „Spodku” są organizowane mecze siatkówki, koszykówki, hokeja na lodzie, koncerty muzyczne, imprezy okolicznościowe, konferencje naukowe, przedstawienia cyrkowe, rewie na lodzie, rewie cyrkowe i imprezy targowe. Hali w 136 Katowicach wyrasta powoli konkurent w mieście oddalonym o zaledwie 30 km – hala Podium w Gliwicach. Miasto to wyłożyło z własnego budżetu 320 mln zł na budowę hali, która ma być oddana do użytku w 2015 r. i samo finansuje ten projekt, ponieważ Komisja Europejska stwierdziła, że Gliwice nie będą w stanie utrzymać tak drogiej inwestycji, tym samym nie przyznając dotacji w wysokości 141 mln zł. Hala ma pomieścić ok. 14 tys. osób. Rodzi się pytanie, czy hala w Gliwicach nie stanie się konkurencją dla hali w Katowicach? Z pewnością gliwicka będzie miała przewagę nad katowicką na polu organizacji imprez sportowych czy koncertów muzycznych z udziałem licznej widowni. Lepsza kubatura będzie przemawiać za wyborem właśnie gliwickiego obiektu. ● Stadion Śląski (Chorzów) – to obiekt, z którym wiąże się wiele ważnych wydarzeń z historii polskiej piłki nożnej. Od 2009 r. stadion przechodzi gruntowną modernizację. Z obiektu, który był w stanie pomieścić ponad 100 tys. osób, ma powstać obiekt o kubaturze 55 tys. osób. Po przebudowie stadion zyska zadaszenie, telebimy, nowy system nagłośnienia i monitoringu. Powstać ma również profesjonalna bieżnia, co umożliwi organizowanie międzynarodowych imprez lekkoatletycznych. Dzięki temu obiekt zwiększy swoją funkcjonalność i konkurencyjność68. Koszty modernizacji szacuje się na ok. 586 mln zł. Do tej pory wydano 372 mln zł, a planowany termin zakończenia inwestycji to koniec 2016 r.69. Władzom Chorzowa w szczególności powinno zależeć na tym, aby termin zakończenia modernizacji stadionu został dotrzymany. Będzie to bowiem obiekt mogący gościć międzynarodowe imprezy sportowe i artystyczne. ● Międzynarodowe Centrum Kongresowe (Katowice) – prace nad tą inwestycją dobiegają końca. Budynek będzie pełnił przede wszystkim następujące funkcje: kongresową, konferencyjną, wystawienniczą, targową oraz widowiskową. W skład Centrum wchodzą70: o Foyer główne o Sala wielofunkcyjna (maksymalna pojemność – 12 000 osób) o Sala bankietowa (maksymalna pojemność – 1000 osób) o Audytorium (maksymalna pojemność – 600 osób) o Zespół Sal Konferencyjnych (maksymalna pojemność – 1200 osób) 68 http://www.stadionslaski.pl/stadion/najnowsza_historia.html http://www.slaskie.pl/slaski2012/strona.php?jezyk=pl&grupa=4 70 http://www.icc-katowice.eu/o-projekcie/podstawowe-informacje-o-projekcie 69 137 o Restauracja (maksymalna pojemność – 450 osób) o Kawiarnia (maksymalna pojemność – 60 osób) Trudno jest w tym obszarze wskazać zadania do wykonania, źródła ich finansowania czy też zaangażowane w realizację zadań strony. Wydaje się, że kluczową rolę w rozwoju infrastruktury dedykowanej funkcjom metropolitalnym odegrają władze poszczególnych miast-członków Metropolii „Silesia”. Należy w tym miejscu stwierdzić, że rolą władz miastczłonków Metropolii „Silesia” jest podejmowanie takich działań, które z jednej strony zapewnią optymalne wykorzystanie istniejących już obiektów, a z drugiej pozwolą na lokowanie środków pod tego typu inwestycje w tych miastach, które mają szanse stać się ośrodkami rozwijającymi funkcje metropolitalne (chodzi tu głównie o Katowice, Gliwice i Sosnowiec). 8.4.6. Rozwój infrastruktury wypoczynkowej i turystycznej Na wzrost zarówno atrakcyjności inwestycyjnej, jak i osadniczej Metropolii „Silesia” istotny wpływ może mieć rozwój infrastruktury wypoczynkowej i turystycznej. Przyciągnięcie, a tym bardziej utrzymanie inwestora na obszarze Metropolii „Silesia” wymaga nie tylko stworzenia odpowiednich warunków do prowadzenia działalności gospodarczej, ale również odpowiedniej infrastruktury wypoczynkowej i turystycznej, pozytywnie wpływającej na podniesienie jakości życia mieszkańców Metropolii „Silesia”. Inwestowanie w tego typu infrastrukturę może ponadto zmienić wizerunek Metropolii „Silesia” z „krainy węgla i stali” w miejsce, gdzie warto prowadzić biznes, pracować i żyć. W tym obszarze można zaproponować wiele różnych działań, wydaje się jednak, że dwa są szczególnie zalecane: ● Wdrożenie Systemu Wypożyczalni Rowerów Publicznych (ze względu na poziom zaawansowania prac nad opracowaniem systemu) ● Rozwój obiektów dedykowanych turystyce miejskiej i spędzaniu czasu wolnego (ze względu na posiadane zasoby terenów poprzemysłowych, które można w tym celu wykorzystać) Wdrożenie Systemu Wypożyczalni Rowerów Publicznych W tym obszarze dużą aktywnością wykazuje się GZM, który zainicjował trzy zadania mające na celu wprowadzenie rozwiązań systemowych dla całej Metropolii „Silesia”71: 1. Zadanie I. „Opracowanie wspólnych standardów i wytycznych dla kształtowania metropolitalnej polityki rowerowej w miastach GZM”. W efekcie realizacji 71 http://www.gzm.org.pl/s,72.htm 138 zadania I powstał dokument zawierający informacje na temat realizacji polityki rowerowej w poszczególnych miastach GZM oraz wskazujący rekomendowane ujednolicone wytyczne, które miasta mogłyby wspólnie przyjąć – na rzecz rozwijania metropolitalnej polityki rowerowej. 2. Zadanie II. „Koncepcja Metropolitalnego Systemu Wypożyczalni Rowerów Publicznych (MSWRP) dla Górnośląskiego Związku Metropolitalnego (GZM)”. Rezultatem realizacji zadania II. jest opracowanie, obejmujące swym zasięgiem wszystkie 14 miast Metropolii „Silesia”. Wskazuje się w nim m.in. podstawowe ramy organizacyjno-finansowe dla stworzenia systemu wypożyczalni rowerów publicznych oraz techniczne wytyczne w zakresie rodzajów stacji wypożyczalni, ich liczby oraz rozmieszczenia w miastach. W dokumencie przedstawiono dwa warianty systemu: (a) wariant docelowy, który przewiduje lokalizację 1525 stacji i ponad 10,5 tys. rowerów; (b) wariant pośredni, który zakłada niemal 1300 stacji i ponad 7 tys. rowerów. Jednorazowy koszt inwestycyjny inicjujący system to ok. 37 mln w wariancie docelowym lub 22,5 mln zł w wariancie pośrednim. Aby system mógł powstać i zadziałać, konieczna jest wspólna zgoda na działanie i możliwie jednoczesne rozpoczęcie prac we wszystkich miastachczłonkach Metropolii „Silesia” W przeciwnym razie powstaną pojedyncze „wyspy”, ograniczone granicami poszczególnych miast. 3. Zadanie III. „Metropolitalne studium systemu tras rowerowych dla GZM”. Opracowanie to ma zaproponować system powiązań rowerowych o charakterze metropolitalnym między miastami. Przyjęcie takiego wspólnego systemu stanowić będzie podstawę dla poszczególnych miast do uszczegółowienia i rozbudowywania tras rowowych na poziomie lokalnym. W sytuacji, gdy GZM będzie posiadał komplet opracowań, które wprowadzają rozwiązania systemowe dla całej Metropolii „Silesia” w dziedzinie infrastruktury rowerowej, należy podjąć działania, które doprowadzą do powstania Systemu Wypożyczalni Rowerów Publicznych. W celu usprawnienia tego procesu można posłużyć się metodą benchmarkingu – porównać zaprojektowany system rowerowy Metropolii „Silesia” i procedurę jego wdrażania do systemów rowerowych i procedur ich wdrażania w tych miastach Polski, które zakończyły z sukcesem realizację projektów pod umowną nazwą „rower publiczny”. Efektem tego porównania ma być zapoznanie się z „dobrymi praktykami wdrożeniowymi” i ich 139 zastosowanie w procesie wdrażania Sytemu Wypożyczalni Rowerów Publicznych Metropolii „Silesia”. Proponowane miasta „benchmarki” to Warszawa, Łódź, Wrocław i Kraków. Zadanie do wykonania: Pozyskanie środków na realizację wariantu docelowego projektu System Wypożyczalni Rowerów Publicznych Metropolii „Silesia” Zaangażowane strony: Prezydenci miast-członków Metropolii „Silesia”, Biuro GZM, firma zarządzająca systemem Termin realizacji: Grudzień 2016 Źródła finansowania: Budżety miast-członków Metropolii „Silesia” Szacunkowy koszt: Ok. 37 mln zł Rozwój obiektów dedykowanych turystyce miejskiej i spędzaniu czasu wolnego Miasta-członkowie Metropolii poprzemysłowych, które „Silesia” można posiadają wykorzystać dla wiele potrzeb obiektów rozwoju na terenach infrastruktury wypoczynkowej i turystycznej, a tym samym przyczynić się do podnoszenia jakości życia mieszkańców, co może zachęcić potencjalnych inwestorów chcących ulokować swój biznes na obszarze Metropolii „Silesia” do osiedlenia się w którymś z miast-członków metropolii. O tym, że można skutecznie wykorzystać tereny poprzemysłowe dla ww. celów świadczą zakończone już inwestycje, które zmieniły charakter tego typu terenów. Powstają na nich m.in.: ● ośrodki kultury np. Galeria Sztuki Współczesnej „Elektrownia” w Czeladzi – projekt zrealizowany na terenach byłej kopalni węgla kamiennego „Saturn”; Galeria Sztuki Współczesnej Szyb Wilson w Katowicach-Janowie – projekt zrealizowany w zrewitalizowanym budynku cechowni i łaźni szybów Wilson w kopalni „Wieczorek”; „Sztygarka” w Chorzowie – projekt zrealizowany na terenach byłej kopalni węgla kamiennego „Prezydent”; ● obiekty sportowe np. centrum wspinaczkowe w Sosnowcu – projekt zrealizowany na terenach byłej kopalni węgla kamiennego „Sosnowiec”; kompleks saunowo-basenowy „Termy Rzymskie” w Czeladzi – projekt zrealizowany na terenach byłej kopalni 140 węgla kamiennego „Saturn”, Dolomity Sportowa Dolina w Bytomiu – projekt zrealizowany na terenach byłej kopalni dolomitu „Blachówka”; ● centra hotelowo-konferencyjne np. centrum hotelowo-konferencyjne „Pałac Saturna” w Czeladzi – projekt zrealizowany na terenach byłej kopalni węgla kamiennego „Saturn”; „Sztygarka” w Chorzowie – projekt zrealizowany na terenach byłej kopalni węgla kamiennego „Prezydent”; ● muzea np. zabytkowa kopalnia węgla kamiennego „Guido” w Zabarzu; skansen górniczy „Królowa Luiza” w Zabrzu; Muzeum Śląskie – projekt zrealizowany na terenach byłej kopalni węgla kamiennego „Katowice”; ● centra handlowe np. Silesia City Centre w Katowicach – projekt zrealizowany na terenach byłej kopalni węgla kamiennego „Gottwald” Powyższa lista „dobrych praktyk” w przekształcaniu terenów poprzemysłowych dla potrzeb turystycznych i spędzania czasu wolnego powinna uświadomić miastom-członkom Metropolii „Silesia”, że tereny tego typu mogą pełnić różne funkcje. Warto zatem zastanowić się nad wdrożeniem rozwiązania polegającego na tym, że z puli posiadanych przez miasta-członków Metropolii „Silesia” terenów poprzemysłowych wydzieli się te, które będą dedykowane stricte podmiotom przyczyniającym się do podnoszenia jakości życia mieszkańców metropolii. W tym celu należy powołać jednostkę organizacyjną w ramach GZM, która zajmie się ewidencją tego typu trenów, ich zarządzaniem i nawiązywaniem kontaktów z potencjalnymi inwestorami. Chcąc uniknąć sytuacji, w której dojdzie do zdublowania jednostek organizacyjnych, które będą podejmować działania związane z zarządzaniem terenami poprzemysłowymi, rekomenduje się, aby zagadnieniami rozwoju obiektów dedykowanych turystyce miejskiej i spędzaniu czasu wolnego zajęła się jednostka organizacyjna, o której powołaniu mowa w punkcie 10.4.4. 9. Szczegóły działań w ramach Programu Rozwoju Gospodarczego Metropolia „Silesia” do 2025 r. Tabela poniżej zawiera harmonogram, kosztorys, wskaźniki pomiaru oraz interesariuszy działań proponowanych do podjęcia w ramach realizacji Programu Rozwoju Gospodarczego Metropolii „Silesia” do 2025 r. 141 Tabela 12. Harmonogram, kosztorys, wskaźniki pomiaru oraz interesariusze działań w ramach PRG M”S” 2025. Rok rozpoczęcia programu Działanie Okres trwania Wielkość budżetu Wskaźniki pomiaru Interesariusze EDUKACJA DLA BIZNESU Podmiot koordynujący: ● Wydział/kierunek motoryzacyjny na Politechnice Śląskiej w Gliwicach 2015 Od IX 2016 1 – 5 mln zł/rok 150 – 500 studentów rekrutowanych w ciągu roku Górnośląski Metropolitalny Podmiot finansujący: ● Związek Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju ● Politechnika Wrocławska Beneficjenci: ● ● Absolwenci Środowisko biznesowe Podmiot koordynujący: ● Górnośląski Metropolitalny Podmiot finansujący: Współpraca między środowiskiem naukowym biznesowym 2015 Od 2016 a Koszt uzależniony od zakresu współpracy Wyszkolenie min. 500 wykwalifikowanych osób rocznie ● Związek Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju ● Środowisko biznesowe Beneficjenci: ● Studenci oraz uczniowie szkół ponadgimnazjalnych ● ● Środowisko biznesowe ● Górnośląski Metropolitalny Uczelnie wyższe Podmiot koordynujący: Związek ● Utworzenie Klas Patronackich 2016 Od 2019 Ok. 500 tys. zł (za jedną Klasę Patronacką) Min. 20 uczniów w ciągu r. Szkoły, które wdrożyły Klasy Patronackie Podmiot finansujący: ● Powiaty, w powstały Patronackie których Klasy ● Środowisko biznesowe Beneficjenci: ● ● Uczniowie Środowisko biznesowe Podmiot koordynujący: ● Górnośląski Metropolitalny Związek Władze członkowskich Podmiot finansujący: miast ● Platforma elerningowa uczniów dla 2015 Od 2016 100 – 500 tys. zł Ok. 200 uczniów tys. ● Górnośląski Metropolitalny Związek ● Władze członkowskich miast ● Unia Europejska Beneficjenci: ● Uczniowie szkół objętych Programem 142 Podmiot koordynujący: ● Utworzenie Centrum Nowoczesnego Kształcenia 2016 Od 2019 100 – 500 mln zł Stworzenie Centrum Nowoczesnego Kształcenia, dostępnego dla studentów uczelni wchodzących w skład Metropolii „Silesia” Górnośląski Metropolitalny Związek ● Uczelnie wyższe tworzące Centrum Nowoczesnego Kształcenia Podmiot finansujący: ● Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju ● Ministerstwo Nauki Szkolnictwa Wyższego Beneficjenci: ● i Studenci Stworzenie: ● Placówki edukacyjne dla obcokrajowców ● 2015 Od 2017 Szkoły podstaw owej dla min. 30 uczniów Szkoły ponadgi mnazjaln ej dla min. 50 osób ● Rozwój badań naukowych oraz skuteczne wykorzystywanie ich w przedsiębiorstwac h Wstępne prace należy do realizacji działania powinny być rozpoczęte w 2015 r. Kierunk u studiów dla min. 10 osób INNOWACYJNOŚĆ PRZEDSIĘBIORSTW Liczba wdrożeń wyników prac B+R pod auspicjami GZM 2016 – 3 2017 – 3 2018 – 4 2019 – 6 2020 – 6 Kilkadziesiąt Od 2015 r. milionów złotych Liczba firm startup pod auspicjami GZM 2016 – 1 2017 – 1 2018 – 2 2019 – 2 2020 – 3 Podmiot koordynujący: ● Górnośląski Metropolitalny Podmiot finansujący: ● Górnośląski Metropolitalny Związek ● Władze członkowskich miast ● Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju Beneficjenci: ● ● do Od 2016 Od 2016 do 2020 w zależności od ilości edycji od kilku do kilkunastu milionów złotych Liczba voucherów badawczych/ paszportów do uczelni udzielonych pod auspicjami GZM 2016 – 30 2017 – 40 2018 – 50 2019 – 60 2020 – 60 Uczniowie oraz studenci Zagraniczni inwestorzy Podmiot koordynujący ● Górnośląski Metropolitalny Związek ● Jednostki Samorządu Terytorialnego Podmiot finansujący: ● ● ● Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju Inwestorzy Środowisko biznesowe Beneficjenci: ● ● ● ● Voucher badawczy/ Paszport uczelni Voucher badawczy indywidualny Voucher badawczy kooperacyjny Związek Uczelnie, Jednostki Naukowo-Badawcze Naukowcy Instytucje Biznesowego Otoczenia Środowisko biznesowe Podmiot koordynujący: ● ● ● Górnośląski Metropolitalny Związek Uczelnie Jednostki Rozwojowe Podmiot finansujący: Badawczo- ● Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju Beneficjenci: 143 ● ● ● ● ● Uczelnie, Jednostki Naukowo-Badawcze Naukowcy Instytucje Biznesowego Otoczenia Środowisko biznesowe Jednostki Samorządu Terytorialnego Podmiot koordynujący: ● „Pożyczki dla przedsiębiorstw” Od 2016 Od 2016 do 2018 ok. milionów złotych 20 Liczba pożyczek dla przedsiębiorstw udzielonych pod auspicjami GZM 2016 – 10 2017 – 15 2018 – 20 2019 – 20 2020 – 20 Górnośląski Metropolitalny Podmiot finansujący: ● Związek Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju ● Unia Europejska Beneficjenci: ● ● ● Uczelnie, Jednostki Naukowo-Badawcze Naukowcy Instytucje Biznesowego Otoczenia ● Środowisko biznesowe Podmiot koordynujący: ● Górnośląski Metropolitalny Podmiot finansujący: Think tank, Centrum Akademickie Wstępne prace należy do realizacji działania powinny być rozpoczęte w 2015 r. Od 2015 r. Koszty wypłat dla uczestników. ok. 100 000 zł rocznie. Utworzenie Think tank, Centrum Akademickiego, co najmniej 12 spotkań, po 1 raz w miesiącu. ● Górnośląski Metropolitalny Związek Związek ● Inwestorzy Beneficjenci: ● ● ● ● ● Uczelnie, Jednostki Naukowo-Badawcze Naukowcy Instytucje Biznesowego Otoczenia Środowisko biznesowe Jednostki Samorządu Terytorialnego Podmiot koordynujący: ● Staże pracowników naukowych w przedsiębiorstwac h współfinansowane w ramach Projektów Unii Europejskiej realizowanych przez GZM Śląski klaster parków technologicznych Wstępne prace należy do realizacji działania powinny być rozpoczęte w 2015 r. Od 2016 r. 2020 r. w zależności od ilości edycji od maksymalnie 5–6 mln zł Liczba staży pracowników naukowych w przedsiębiorstwach 2016 – 25 2017 – 30 2018 – 30 2019 – 30 2020 – 30 Górnośląski Metropolitalny Podmiot finansujący: ● Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju Beneficjenci: ● ● ● ● ● VI. 2015 Od 2016 w pierwszej fazie 20.000 – 100.000 zł na Związek Uczelnie, Jednostki Naukowo-Badawcze Naukowcy Instytucje Biznesowego Otoczenia Środowisko biznesowe Jednostki Samorządu Terytorialnego Podmiot koordynujący: ● Park NaukowoTechnologiczny 144 podstawie składek członkowskich oraz POIR. Koszty uzależnione od przyjętej struktury klastra. Technopark ● Górnośląski Metropolitalny Podmiot finansujący: ● Związek Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju ● Członkowie klastra Beneficjenci: ● ● ● Uczelnie, Jednostki Naukowo-Badawcze Naukowcy Instytucje Biznesowego Otoczenia ● ● Środowisko biznesowe ● Śląski klaster parków technologicznych ● Związek Jednostki Samorządu Terytorialnego Podmiot koordynujący: Europejski Tydzień/Europejs kie Dni Innowacyjności Od 2016 Od 2016 w pierwszej fazie 30.000 – 50.000, zł, potem zmniejszenie kosztów wynikające z większego samofinansowa nia się konferencji Coroczna organizacja charakteryzować się powinna z r. na rok wzrostem liczby zainteresowanych uczestników Górnośląski Metropolitalny Podmiot finansujący: ● ● Unia Europejska Inwestorzy Beneficjenci: ● ● ● ● ● Uczelnie, Jednostki Naukowo-Badawcze Naukowcy Instytucje Biznesowego Otoczenia Środowisko biznesowe Jednostki Samorządu Terytorialnego Podmiot koordynujący: Klaster turystyki medycznej Promocja i rozwój turystyki miejskiej/ przemysłowej VI. 2015 2015 Od 2016 Od 2016 w pierwszej fazie 20.000 – 100.000 zł na podstawie składek członkowskich oraz POIR. Koszty uzależnione od przyjętej struktury klastra. W pierwszej fazie 50.000 – 100.000 zł na podstawie składek członkowskich oraz funduszy pozyskanych od Wskaźnik – powstanie w 2016 r. klastra. ● Górnośląski Metropolitalny Podmiot finansujący: ● Zdobycie niezależności finansowej i wzrost kategorii obsługiwanych turystów medycznych. Coroczny wzrost na poziomie min. 10%. Coroczny wzrost turystów w obszarze turystyki miejskiej i przemysłowej na poziomie min. 10%. Związek Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju ● Członkowie klastra Beneficjenci: ● ● ● ● ● Uczelnie, Jednostki Naukowo-Badawcze Naukowcy Instytucje Biznesowego Otoczenia Środowisko biznesowe Jednostki Samorządu Terytorialnego Podmiot koordynujący: ● Górnośląski Metropolitalny Podmiot finansujący: ● ● Związek Unia Europejska Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego 145 właścicieli atrakcji turystycznych. Rewitalizacja miejsc, to koszty rzędu kilkudziesięciu milionów złotych w zależności od obiektu Zwiększenie rozpoznawalności oferty weryfikowane badaniami. ● ● Polska Turystyki Organizacja Górnośląski Metropolitalny Związek ● Inwestorzy Beneficjenci: ● ● ● ● ● Uczelnie, Jednostki Naukowo-Badawcze Naukowcy Instytucje Biznesowego Otoczenia Środowisko biznesowe Jednostki Samorządu Terytorialnego Podmiot koordynujący: ● Górnośląski Metropolitalny Podmiot finansujący: ● ● Wydarzenia kulturalne Impreza flagowa – Metropolitalna Noc Teatrów – impreza flagowa X. 2015 Zwiększenie rozpoznawalności i zasięgu oferty imprezy Metropolitalna Noc Teatrów weryfikowane badaniami. Dalsza kontynuacj a od X. 2015 ● ● Związek Unia Europejska Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Polska Turystyki Górnośląski Metropolitalny Organizacja Związek ● Inwestorzy Beneficjenci: ● ● ● ● ● Uczelnie, Jednostki Naukowo-Badawcze Naukowcy Instytucje Biznesowego Otoczenia Środowisko biznesowe Jednostki Samorządu Terytorialnego NOWA PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ Rozszerzenie Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej Tworzenie Specjalnych Podstref Ekonomicznych na terenie Metropolii Podmiot koordynujący ● Górnośląski Metropolitalny Wstępne prace do realizacji działania powinny być rozpoczęte w 2015 r. Od 2015 r. Kilkadziesiąt milionów złotych Ha, wielkość nakładów inwestycyjnych, Liczba inwestorów – wzrost o 10 Związek ● Jednostki Samorządu Terytorialnego Podmiot finansujący: ● Ministerstwo Gospodarki ● ● Inwestorzy Środowisko biznesowe Beneficjenci: ● Środowisko biznesowe ● Jednostki Badawcze Naukowo- 146 Rozszerzenie zakresu działań GZM o pozyskiwanie inwestorów Od 2015 Od 2016 do 2025 Podmiot koordynujący: ● Górnośląski Związek Metropolitalny Podmiot finansujący: ● Członkowie GZM Beneficjenci: ● Jednostki NaukowoBadawcze Liczba pozyskanych inwestorów - 10 3 mln zł ● ● Rozbudowa systemu eadministracji (wprowadzenie idei „One Stop Shop”) Od 2015 Od 2015 do 2018 ok. milionów złotych 10 Docelowo – wszyscy członkowie GZM Środowisko biznesowe Jednostki Samorządu Terytorialnego Podmiot koordynujący: ● Górnośląski Związek Metropolitalny Podmiot finansujący: ● Unia Europejska ● Członkowie GZM Beneficjenci: ● Środowisko biznesowe ● Tworzenie tematycznych klastrów Od 2015 Od 2015 ok. 3 milionów złotych Utworzenie klastrów tematycznych 4 Urzędy/Instytucje Państwowe Podmiot koordynujący: ● Górnośląski Związek Metropolitalny Podmiot finansujący: ● Unia Europejska ● ● Członkowie GZM Środowisko biznesowe Beneficjenci: ● Środowisko biznesowe Podmiot koordynujący: ● Górnośląski Metropolitalny Związek ● Tworzenie inkubatorów przedsiębiorczości Od 2015 Od 2015 ok. 4 milionów złotych Utworzenie 5 inkubatorów przedsiębiorczości Jednostki naukowe/uczelnie Podmiot finansujący: ● Unia Europejska ● Członkowie GZM ● ● Środowisko akademickie Środowisko biznesowe Beneficjenci: ● Środowisko akademickie ● Stosowanie przywilejów finansowych wobec nowych przedsiębiorstw Inicjatywa utworzenia metropolitalnego banku Od 2015 Od 2016 Od 2015 Od 2015 ok. milionów złotych ok. milionów złotych 10 250 Udzielenie pomocy w postaci ulgi podatkowych, obniżeniu czynszów czy bezzwrotnych pożyczek dla 30 przedsiębiorstwo porozumienie pomiędzy członkami GZMu – 2015nt. kapitału banku – 2017 rok – powstanie banku – udzielenie 100 pożyczek na preferencyjnych Środowisko biznesowe Podmiot koordynujący: ● Górnośląski Związek Metropolitalny Podmiot finansujący: ● Członkowie GZM ● Środowisko biznesowe Beneficjenci: ● Środowisko biznesowe Podmiot koordynujący: ● Górnośląski Związek Metropolitalny Podmiot finansujący: ● Członkowie GZM ● ● Środowisko biznesowe Fundusze inwestycyjne Beneficjenci: 147 warunkach ● ● Środowisko biznesowe Środowisko akademickie NOWOCZESNA INFRASTRUKTURA Podmiot koordynujący: ● ● Kolejowe połączenie lotniska w Pyrzowicach z Katowicami. Rozpoczęcie budowy połączenia kolejowego VI 2015 Oddanie połączenia kolejowego do użytku VI 2018 1,2 – 1,5 mld zł Zakończenie do V 2018 r. budowy połączenia kolejowego łączącego lotnisko w Pyrzowicach z Katowicami Marszałek Woj. Śląskiego, Prezydent Katowice, Miasta ● Prezes PKP PLK Podmiot finansujący: ● Marszałek województwa w ramach Regionalnego Programu Operacyjny Woj. Śląskiego na lata 2014–2020 Beneficjenci: ● Mieszkańcy „Silesia” Metropolii ● Środowisko biznesowe Podmiot koordynujący: ● Górnośląski Metropolitalny Związek ● Kampania wizerunkowa Metropolii „Silesia” w Berlinie, Wiedniu, Bratysławie i Kijowie Uzgodnienie założeń do kampanii wizerunkowej – XII 2015. Opracowanie kampanii – VIII 2016. Uruchomienie kampanii w czterech miastach – IX 2016. Czas trwania kampanii: trzy miesiące: IX–XI 2016 3–6 mln zł Liczba emisji reklam wizerunkowych w różnych mediach (prasa, radio, telewizja, bilbordy) wyłoniona w drodze konkursu firma, która przygotuje kampanię wizerunkową Podmiot finansujący: ● Marszałek województwa Śląskiego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Woj. Śląskiego na lata 2014– 2020 Beneficjenci: ● Władze miasta-członków Metropolii „Silesia” ● Mieszkańcy „Silesia” Metropolii ● Środowisko biznesowe Podmiot koordynujący: Stworzenie kolejowej „pętli aglomeracyjnej Zintegrowany system biletowy Rozpoczęcie prac VI 2016 Wdrożenie systemu na Oddanie „pętli” do użytku VI 2021 Uruchomien ie systemu – Trudna do oszacowania. Należy przyjąć, że koszty tej inwestycji powiększyłyby koszty (1,2–1,4 mld zł) związane z budową połączenia kolejowego między lotniskiem w Pyrzowicach a Katowicami 17,2 mln zł ● ● Marszałek Woj. Śląskiego, Prezydenci członków „Silesia”, MiastMetropolii ● Prezes PKP PLK Podmiot finansujący: Zakończenie do V 2021 r. budowy kolejowej „pętli aglomeracyjnej” W pełni funkcjonalny ● Marszałek województwa Śląskiego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Woj. Śląskiego na lata 2014– 2020 Beneficjenci: ● Mieszkańcy „Silesia” ● ● Środowisko biznesowe ● Władze Metropolii Studenci Podmiot koordynujący: miast 148 terenie 14 miastczłonków Metropolii „Silesia” – do XII 2016 Testowanie systemu – do XII 2017. I 2018 system uruchomiony od I 2018 członkowskich ● Podmioty zajmujące się organizacją komunikacji publicznej na obszarze Metropolii „Sielsia”, ● Firmy opracowujące i wdrażająca system na obszarze Metropolii „Silesia”, ● Komunikacyjny Związek Komunalny Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego Podmiot finansujący: ● Marszałek województwa Śląskiego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Woj. Śląskiego na lata 2014– 2020 ● miast Władze członkowskich Beneficjenci: ● ● ● Mieszkańcy „Silesia” Metropolii Studenci Środowisko biznesowe Podmiot koordynujący: ● Marszałek śląskiego, ● spółka Drogowa Średnicowa, ● województwa Prezydenci Katowice, Jaworzno, Będzin i Górnicza, Trasa miast Mysłowice, Sosnowiec, Dąbrowa ● Dokończenie budowy Drogowej Trasy Średnicowej XII 2015 VI 2022 2–2,5 mld zł Oddana do użytku w VI 2022 ostatnia część DTŚ firmy biorące udział w przetargu na budowę kolejnych odcinków DTŚ. Podmiot finansujący: ● ● ● Regionalny Programu Operacyjny Woj. Śląskiego na lata 2014– 2020; Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko, Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, ● Środki budżetowe miast, przez które przebiega inwestycja Beneficjenci: ● Władze miast-członków 149 Metropolii „Silesia” ● ● ● Mieszkańcy „Silesia” Metropolii Studenci Sfera biznesu Podmiot koordynujący: ● Inwestycje parkingowe systemu P&G XII 2015 VI 2016 84–108 tys. zł rocznie 2–3 parkingi działające w systemie P&G oddawane do użytku co pół r. Prezydenci członków „Silesia”, miastMetropolii ● Biuro GZM Podmiot finansujący: ● Miasta „Sielsia” Beneficjenci: ● Mieszkańcy „Sielsia” ● ● ● Turyści Metropolii Metropolii Sfera biznesu Biuro GZM Podmiot koordynujący: ● Powołanie jednostki organizacyjnej w ramach biura GZM odpowiedzialnej za zarządzanie terenami poprzemysłowymi VI 2015 VI 2015 84–108 tys. zł rocznie Jednostka organizacyjna powołana do życia i rzeczywiście funkcjonująca od VI 2015 Prezydenci członków „Silesia”, miastMetropolii ● Biuro GZM Podmiot finansujący: ● Miasta „Sielsia” Beneficjenci: ● ● Metropolii Biuro GZM Miasta członkowskie Metropolii „Silesia” ● Sfera biznesu Podmiot koordynujący: ● Pozyskanie środków na realizację wariantu docelowego projektu System Wypożyczalni Rowerów Publicznych Metropolii „Silesia” Prezydenci członków „Silesia”, miastMetropolii ● Biuro GZM Podmiot finansujący: XII 2016 I 2019 ok. 37 mln zł Pozyskanie 37 mln zł do końca XII 2016 ● Miasta „Sielsia” Beneficjenci: ● ● ● ● Metropolii Biuro GZM Mieszkańcy „Silesia” Metropolii Sfera biznesu Turyści Źródło: opracowanie własne 150 10. Instrumenty finansowe i prawne konieczne do realizacji wyznaczonych działań Kolejnym etapem, po wybraniu kierunków działań mających na celu rozwój gospodarczy Metropolii „Silesia”, jest wyznaczenie instrumentów finansowych oraz prawnych, koniecznych do realizacji tych działań. 10.1. Instrumenty finansowe Działania mogą być finansowane z 5 źródeł: ● Budżet GZM – w skład Związku wchodzą przedstawiciele 14 miast. Członkowie, poprzez składki, tworzą oddzielny budżet, który zarządzany jest przez GZM. Budżet ten realizuje cele i zadania Metropolii „Silesia”, dlatego też jego część powinno się przeznaczyć na realizację PRG M”S” 2025; ● Dotacje Unijne – GZM lub poszczególne miasta mogą ubiegać się o dofinansowanie z Unii Europejskiej. Znając działania, można aplikować do konkretnych Programów Unijnych o dofinansowanie działań Metropolii „Silesia” w ramach PRG M”S” 2025; ● Budżet poszczególnych miast – działania, które są realizowane na terenie danej gminy, powinny być przynajmniej częściowo finansowane z budżetu tej gminy. Mimo że działanie będzie oddziaływało na rozwój gospodarczy całej Metropolii „Silesia”, to jednak głównym beneficjentem jest dana gmina, a co za tym idzie, powinna wymiernie partycypować w kosztach danego działania; ● Dofinansowanie z Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju (MIR) – jednym z głównych zadań Ministerstwa jest podejmowanie i realizowanie działań, które mają zapewnić: trwały i zrównoważony rozwój kraju, spójność społeczno-gospodarczą, regionalną i przestrzenną, podnoszenie konkurencyjności gospodarki oraz tworzenie nowych miejsc pracy w skali krajowej, regionalnej i lokalnej. W przypadku, kiedy skieruje się do MIR opracowany projekt, można liczyć na przychylną decyzję i uzyskanie częściowego dofinansowania projektu. ● Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko ● Regionalny Program Operacyjny Województwa Śląskiego na lata 2014–2020 ● Narodowy Program Rewitalizacji Miast 151 10.2. Aspekty prawne PRG M”S” 2025 jest jedynie podstawą do wdrożenia działań wpływających na rozwój gospodarczy regionu. Po zaakceptowaniu Programu powinna zostać przygotowana ustawa metropolitalna, która zobowiązywałaby członków Metropolii „Silesia” do realizowania założeń Programu. Ustawa może zawierać takie zachęty prawne, jak ulgi podatkowe stosowane dla nowych inwestorów lub już funkcjonujących przedsiębiorstw, czy zwolnienia ze składek ZUS. Ma na celu zobligowanie miast członkowskich do wdrażania zagadnień w życie, ale także wprowadzać zachęty, które wspomogą rozwój Metropolii „Silesia”. 11. Wariantowe scenariusze rozwoju gospodarczego Metropolii „Silesia” Głównym celem GZM jest utworzenie dynamicznie rozwijającego się wielkomiejskiego ośrodka, zdolnego do skutecznej konkurencji z innymi ośrodkami metropolitalnymi w kraju i w Europie.72 Determinantą na drodze do osiągnięcia tego celu jest realizacja wspólnych interesów przez miasta członkowskie Metropolii „Silesia”, przy czym korzyści zbiorowe powinny być postrzegane bardziej priorytetowo niż korzyści indywidualne. PRG M”S” 2025 wskazuje kierunki działań, które powinny zostać podjęte przez Metropolię „Silesia”, określa instrumenty finansowe oraz aspekty prawne, jednak to od samych miast zależy, czy Program ten będzie skutecznie wdrażany i czy przyniesie zakładane efekty. Istnieją różne scenariusze rozwoju gospodarczego Metropolii „Silesia”, które tak naprawdę uzależnione są od podjętych działań przez poszczególne miasta. Należy przyjrzeć się, jak realizacja bądź zaniechanie realizacji poszczególnych działań, zaproponowanych w prezentowanym Programie, może wpłynąć na rozwój Metropolii „Silesia” do 2025 r. 11.1 Scenariusz pozytywny Scenariusz ten zakłada, że miasta należące w skład Metropolii „Silesia” zaakceptowały stan, w którym priorytetowy charakter mają zadania Metropolii „Silesia”, natomiast interesy poszczególnych miast znajdują się na drugim miejscu. Przedstawiciele miast aktywnie włączają się w realizację PRG M”S” 2025 i wdrażają zadania zaproponowane w tabeli 12. Podmiotom koordynującym udaje się pozyskać finansowanie, a co za tym idzie, proponowane projekty realizowane są zgodnie z zaproponowanym harmonogramem. 72 Dane za: http://www.gzm.org.pl/s,9.htm 152 Dzięki połączeniu sił wszystkich miast Metropolii „Silesia” widoczny jest efekt synergii, ponieważ grupa 14 miast ma zdecydowanie większe możliwości rozwojowe oraz negocjacyjne niż każde z nich z osobna, dzięki czemu udaje się skutecznie zachęcić inwestorów do ulokowania inwestycji na terenie Metropolii „Silesia”. Powstają nowe miejsca pracy dla wykwalifikowanej siły roboczej, a dzięki usprawnionej infrastrukturze mobilność mieszkańców na terenie Metropolii „Silesia” nie stanowi bariery. Nowe przedsiębiorstwa oraz unowocześnione wcześniej funkcjonujące firmy wpływają na ciągły wzrost budżetu Metropolii „Silesia”. Dzięki rozsądnemu gospodarowaniu budżetem zmniejszają się dysproporcje między miastami członkowskimi: najsilniejsze miasta, takie jak Katowice czy Gliwice, nadal się rozwijają, jednak wspomagają także rozwój miast, które miały problemy, jak np. Bytom. Dzięki zmniejszonym dysproporcjom oraz zwiększonej przedsiębiorczości na terenie Metropolii „Silesia” wzrasta jej konkurencyjność. W perspektywie do 2025 r. Metropolia „Silesia” jest prężnie rozwijającym się, wielkomiejskim ośrodkiem, konkurencyjnym dla ośrodków w Polsce oraz w całej Europie. Poniżej przedstawiono wizję scenariusza pozytywnego w każdym z czterech zaproponowanych priorytetów gospodarczych Metropolii „Silesia”. Edukacja dla biznesu Do 2025 r. wszystkie działania zostały wdrożone, dzięki czemu na terenie Metropolii „Silesia” można zauważyć silną podaż odpowiednio wykwalifikowanej siły roboczej oraz kadry zarządzającej. Firmy funkcjonujące w Metropolii „Silesia” z łatwością mogą rekrutować nowych pracowników wśród mieszkańców okolicznych terenów, mając gwarancję, że są oni na tyle dobrze przygotowani do podjęcia pracy, że nie będą potrzebować czasochłonnych i kosztownych szkoleń wdrażających. Tego typu gwarancja przyciąga nowych inwestorów, którzy chętnie przenoszą swoją działalność lub otwierają dodatkowe placówki na terenie Metropolii „Silesia”. Nowo powstały kierunek studiów ukierunkowany na branżę motoryzacyjną staje się jednym z bardziej wyróżniających się kierunków w całej Polsce, dzięki zapewnieniu najwyższej jakości oferty edukacyjnej, jak również za sprawą perspektywy znalezienia odpowiedniej pracy po zakończeniu studiów. Wiąże się to z napływem nowych studentów na Politechnikę Śląską, 153 którzy po zakończonych studiach pozostaną w Metropolii „Silesia”. Skutkować to będzie ograniczeniem ujemnej migracji na terenie Metropolii „Silesia”. Dzięki powstałym szkołom dla obcokrajowców, od szkoły podstawowej, przez szkoły ponadgimnazjalne, kończąc na specjalnym kierunku studiów, Metropolia „Silesia” staje się atrakcyjnym miejscem dla zagranicznych inwestorów, dla których życie rodzinne jest równie ważne jak sukces w biznesie. Rozpoczynając biznes w Polsce, otrzymują oni możliwość przeprowadzenia się z całą rodziną do Metropolii „Silesia”. Ważne jest to, że ich dzieci nie odczują barier edukacyjnych. Nowe inwestycje, które powstają w wyniku skutecznych działań w ramach Edukacji dla biznesu, wpływają na ciągły wzrost budżetu Metropolii „Silesia”. Dzięki rozsądnemu gospodarowaniu budżetem zmniejszają się dysproporcje między miastami członkowskimi: najsilniejsze miasta, takie jak Katowice czy Gliwice nadal się rozwijają, jednak wspomagają także rozwój miast, które miały problemy, jak np. Bytom. Dzięki zmniejszonym dysproporcjom oraz zwiększonej przedsiębiorczości na terenie Metropolii „Silesia” wzrasta jej konkurencyjność. W perspektywie do 2025 r. Metropolia „Silesia” jest prężnie rozwijającym się wielkomiejskim ośrodkiem, konkurencyjnym dla ośrodków w Polsce oraz w całej Europie. Nowa przedsiębiorczość W Metropolii „Silesia” funkcjonuje ok. 260 tys. przedsiębiorstw, generując łącznie 10% PKB kraju. Metropolia „Silesia” jest nadal obszarem o największej atrakcyjności inwestycyjnej. Na jej terenie pojawiło się dużo nowych inwestorów z branż wskazanych jako kluczowe dla rozwoju Metropolii. Rozwija się (a także powiększa swoje tereny inwestycyjne) Specjalna Strefa Ekonomiczna, która tworzy nowe miejsca pracy w innych miastach Metropolii, tworząc nowe podstrefy. Działa w niej 240 firm. Oprócz kapitału amerykańskiego, niemieckiego, włoskiego, japońskiego i hiszpańskiego, pojawia się nowy kapitał z kontynentu azjatyckiego i innych krajów europejskich. Górnośląski Związek Metropolitalny zwiększa prestiż Metropolii „Silesia”, która postrzegana jest jako jeden duży ośrodek o istotnej pozycji, sam stając się jednocześnie centrum decyzyjnym. GZM przy współpracy z KSSE pozyskuje nowych inwestorów. 154 Nowoczesny system e-administracji umożliwił wprowadzenie w życie ideę „One Stop Shop”, czyli zaoferował mieszkańcom możliwość załatwiania wszelkich spraw urzędowych, które wymagają obecności osobistej, w tzw. jednym okienku. Na terenie Metropolii działa 30 klastrów. Klastry te zapewniają synergię pomiędzy poszczególnymi partnerami otoczenia specjalistycznego biznesu: przedsiębiorstwami, nauką (uczelniami wyższymi) i władzami publicznymi, i przeistaczają się w swoistego rodzaju przedsiębiorstwa rynkowe, dysponujące wspólnym budżetem na działania marketingowe. Na terenie GZM rozwijają się Inkubatory Przedsiębiorczości (zarówno te nowe, jak i te już istniejące), przeznaczone dla firm, które dopiero rozpoczynają działalność, jak również dla osób bezrobotnych mających pomysł na swój biznes, które otrzymały dotację na rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej. Każde miasto należące do Metropolii „Silesia” zacieśniło współpracę (w szczególności poprzez umożliwienie przepływu technologii i wiedzy, zaoferowanie preferencyjnych warunków przy inwestowaniu w region, czy praktyk i stażów dla uczniów i studentów uczelni miast Metropolii) z miastami partnerskimi, z którymi współpracują na różnych polach działalności. Stymulowanie współpracy partnerów z poszczególnych miast działających na rynku usług turystycznych doprowadzi do stworzenia nowej oferty turystycznej (pojawią się nowe produkty turystyczne). Przywileje finansowe na obszarze Metropolii „Silesia” są stosowane w formie ulg podatkowych, obniżania czynszów czy bezzwrotnych pożyczek. Niska, preferencyjna stawka czynszu w budynkach należących do miast GZM, która obowiązuje przez 2 lata, jest dostępna dla osób, które po raz pierwszy zakładają własną działalność gospodarczą, Dodatkowo, przywileje finansowe w postaci ulg w podatkach miejskich oraz obniżek stawek czynszów w przypadku udokumentowanego spadku obrotów zapewniają nowym przedsiębiorcom poczucie bezpieczeństwa finansowego. W 2018 r. powstaje Bank Metropolitalny, którego udziałowcami są miasta wchodzące w skład Metropolii „Silesia”. Bank wspomaga młodych przedsiębiorców za pomocą niskooprocentowanych lub wydłużonych w terminie kredytów/pożyczek. Bank udziela również kredytów/pożyczek dla mieszkańców miast należących do Metropolii – zachęcając ich do pozostania na terenie Metropolii. 155 Innowacyjność przedsiębiorstw Do 2025 r. wszystkie założone do realizacji działania w obszarze innowacyjności, m.in. współpraca nauki i przemysłu oraz budowa klastrów, zostały wdrożone, dzięki czemu na terenie Metropolii „Silesia” można zauważyć powstawanie silnych więzi pomiędzy nauką a przemysłem oraz odejście od tradycyjnych form produkcji i przejście do wdrażania coraz to nowych i innowacyjnych technologii, generowanych w ośrodkach naukowo-badawczych. Firmy działające w Metropolii „Silesia” z łatwością mogą współpracować z pracownikami naukowymi wywodzącymi się z różnych instytucji naukowo-badawczych. Zatrzymana zostaje emigracja osób młodych, poprzez zaoferowanie im atrakcyjnych miejsc pracy i interesujących perspektyw dla dalszego rozwoju. Tego typu gwarancja stabilizacji i wysoko wykształconych, rozumiejących potrzeby przedsiębiorców naukowców, wraz z dobrą infrastrukturą badawczą przyciąga nowych inwestorów, którzy chętnie przenoszą swoją działalność lub otwierają dodatkowe placówki na terenie Metropolii „Silesia”. Prowadzone prace badawcze, mające na celu ustalenie i zdefiniowanie krótko- i długofalowych efektów, znacząco wpływają na dopasowanie prac naukowo-badawczych do potrzeb przemysłu. Następuje odejście od modelu „pchania” wykonanych badań, technologii na rynek, a przechodzi się i coraz bardziej upowszechnia model „ciągnięcia”. Zwrotność inwestycji w tym zakresie następuje zdecydowanie szybciej, jak również samo ich ryzyko jest zdecydowanie niższe. W ramach zacieśniania współpracy pomiędzy nauką a przemysłem, Górnośląski Związek Metropolitalny oferuje bądź zarządza za pośrednictwem właściwej jednostki/rady programami przyczyniającymi się do rozwoju innowacyjności przedsiębiorstw. Te programy to Voucher badawczy/Paszport do uczelni, (Voucher badawczy indywidualny, Voucher badawczy kooperacyjny). Przyczyniają się w znacznym stopniu do zainicjowania lub kontynuacji współpracy z jednostką naukową, poprzez zakup usługi badawczo-rozwojowej przez przedsiębiorstwa. Utworzony i sprawnie działający think tank zapewnia coraz większą synergię i spójność między realizowaną misją edukacyjną a potrzebami lokalnych, regionalnych społeczności oraz przemysłu. Nadzoruje też pracę Centrum Akademickiego, które pośrednio i bezpośrednio wpływa na głębsze zaangażowanie i lepsze wykorzystanie potencjału uczelni na rzecz rozwoju Metropolii. Dla uczelni z kolei Centrum Akademickie jest wsparciem w 156 nowych obszarach wspólnych działań. Integruje środowiska akademickie oraz efektywnie wspiera tworzenie warunków sprzyjających rozwojowi „kultury innowacji”. Niewątpliwy wpływ na podnoszenie innowacyjności regionu mają też staże pracowników naukowych w przedsiębiorstwach, współfinansowane w ramach Projektów Unii Europejskiej realizowanych przez GZM. Również partnerstwo sektora gospodarczego i środowisk naukowych przynosi wymierne korzyści zarówno dla sektora gospodarczego (wzrost potencjału innowacyjnego), jak i uczelni wyższych. Przyczynia się do aktywizacji lokalnego rynku pracy, w szczególności wśród absolwentów uczelni wyższych. Transfer doświadczeń praktycznych przekłada się na lepsze przygotowanie absolwentów do podjęcia pracy, a możliwość praktycznego zaangażowania studentów i absolwentów w praktyczne problemy przedsiębiorców stwarza tym grupom szanse na lepsze zrozumienie oczekiwań rynku pracy i poszczególnych potencjalnych pracodawców. Rezultatem realizowanych działań jest lepsza mobilność lokalnego rynku pracy i zmniejszenie bezrobocia. Program partnerstwa i zaangażowania pracowników naukowych w praktyczne rozwiązywanie problemów sektora gospodarczego poprawia konkurencyjność przedsiębiorstw lokalnych, wzmacniając ich pozycję finansową, pozwala to przedsiębiorstwom skuteczniej konkurować i rozwijać się, a tym samym tworzyć nowe miejsca pracy. Funkcjonujące na terenie Metropolii „Silesia” parki technologiczne, wraz z najprężniej działającym Parkiem Naukowo-Technologicznym „Technopark” w Gliwicach, budują sieci wzajemnych powiązań, oferując bogatą ofertę zaawansowanych badań. W ramach sieci parków technologicznych i naukowo-technologicznych utworzone zostaje m.in. Regionalne Centrum Wspierania Innowacji i Transferu Technologii, oferujące usługi informacyjno-doradcze w zakresie pozyskiwania partnerów do współpracy technologicznej, pozyskiwania finansowania wdrożeń nowych technologii i innowacji oraz ochrony własności intelektualnej i koordynacji działań w obszarze potencjalnych klientów. Wraz z budową Centrum Akademickiego utworzony zostaje mechanizm wspierający rozwój innowacyjnych pomysłów wywodzących się z uczelni wyższych. Połączenie środowisk naukowych ze środowiskiem biznesowym jest niezmiernie istotnym elementem rozwoju regionalnego. Śląski klaster parków technologicznych i naukowo157 technologicznych łączy właśnie te dwa środowiska, a jednym z jego podstawowych zadań jest przepływ wiedzy i technologii między nimi. Postępujący rozwój innowacyjności gospodarki wpływa na poszerzenie obszaru działań Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, który aktywnie zachęca podmioty do tworzenia klastrów zlokalizowanych na obszarze Metropolii „Silesia”, poprzez prowadzoną politykę informacyjną oraz koordynację działań i pozyskiwanie funduszy z nowej perspektywy finansowej, zwracając ich uwagę na: rozwój ilościowy i jakościowy infrastruktury i usług medycznych, rozwój ilościowy i jakościowy oferty w zakresie turystyki miejskiej/przemysłowej, rozwój ilościowy i jakościowy infrastruktury kultury o znaczeniu metropolitalnym. Nowe inwestycje, które powstają w wyniku skutecznych działań w ramach budowanej innowacyjności przemysłu, wpływają na ciągły wzrost budżetu Metropolii „Silesia”. Dzięki rozsądnemu gospodarowaniu budżetem zmniejszają się dysproporcje między miastami członkowskimi: najsilniejsze miasta nadal się rozwijają, równocześnie wspomagając rozwój miast o mniejszym potencjale. Dzięki zmniejszonym dysproporcjom oraz zwiększonej innowacyjności na terenie Metropolii „Silesia” wzrasta jej konkurencyjność oraz budowany jest pozytywny wizerunek regionu w oczach potencjalnych inwestorów. W perspektywie do 2025 r. Metropolia „Silesia” jest prężnie rozwijającym się wielkomiejskim ośrodkiem, konkurencyjnym dla ośrodków w Polsce oraz w całej Europie. Nowoczesna infrastruktura Miasta-członkowie Metropolii „Silesia” podejmują wspólne wysiłki, mające na celu realizację następujących zadań: 1. Poprawa dostępności Metropolii „Silesia”, 2. Rozwój wewnętrznej komunikacji miejskiej Metropolii „Silesia”, 3. Budowa parkingów z wykorzystaniem terenów poprzemysłowych, 158 4. Rewitalizacja obszarów zdegradowanych oraz obszarów poprzemysłowych na terenie Metropolii, 5. Dalszy rozwój infrastruktury dającej możliwość organizowania międzynarodowych spotkań i imprez, 6. Rozwój infrastruktury wypoczynkowej i turystycznej. Poprawiając dostępność Metropolii „Silesia” poprzez stworzenie szybkiego połącznia kolejowego łączącego miasta Metropolii „Silesia” z Międzynarodowym Portem Lotniczym Katowice w Pyrzowicach obszar ten zyska biznesowo i turystycznie. Warto przypomnieć, że przepustowość lotniska, która obecnie wynosi 3,6 mln pasażerów rocznie, w najbliższych latach wzrośnie za sprawą ukończenia trwających prac nad trzecim terminalem pasażerskim. Dostrzegając zatem rosnący potencjał lotniska w Pyrzowicach i chcąc go wykorzystać dla celów rozwojowych Metropolii „Silesia”, podjęto działania, które pozwoliły w czerwcu 2018 r. oddać do użytku połączenie kolejowe między lotniskiem a Metropolią „Silesia”. Dzięki temu możliwe jest szybkie i tanie przemieszczanie się z lotniska do ważnych dla rozwoju Metropolii „Sielsia” miast, takich jak: Katowice, Gliwice, Sosnowiec, Zabrze i Tychy. Nowe połączenie kolejowe umożliwia przemieszczenie się z lotniska do Katowic w 30 minut i jest konkurencyjne czasowo w porównaniu z połączeniem autobusowym – czas dojazdu to 50 minut. Z tego szybkiego połączenia korzystają m.in. zagraniczni turyści i biznesmeni, którzy, zachęceni kampanią wizerunkową Metropolii „Silesia”, przeprowadzoną w takich miastach jak Berlin, Wiedeń, Bratysława i Kijów, postanowili odwiedzić ten region Polski. Od czasu uruchomienia kampanii (tj. wrzesień 2016) liczba podróżujących turystów i biznesmenów w kierunku miast-członków Metropolii „Silesia” zaczęła wzrastać, ponieważ obszar ten zaczął być postrzegany jako atrakcyjne miejsce do lokowania działalności gospodarczej, posiadające unikatowe zabytki ery industrialnej. To rosnące zainteresowanie Metropolią „Silesia” spowodowało, że wzrosło zapotrzebowanie na bezpośrednie połączenia autokarowe, kolejowe i lotnicze nie tylko z miastami, do których kierowana była kampania wizerunkowa, ale również innymi, do których dotarł pozytywny komunikat o Metropolii „Silesia”. Dzięki powiązaniu Metropolii siecią połączeń komunikacyjnych z najważniejszymi punktami gospodarczymi w Europie oraz na świecie, obszar ten stał się konkurencyjny na arenie międzynarodowej. 159 Rozwój dostępności zewnętrznej Metropolii „Silesia” idzie w parze z rozwojem wewnętrznej komunikacji na tym obszarze. Władze Metropolii „Silesia”, mając świadomość rosnącej roli miejskiego transportu zbiorowego w długofalowym procesie zmian, zrealizowały inwestycje, które ów transport zbiorowy usprawniły. Pierwszą z nich było stworzenie kolejowej „pętli aglomeracyjnej”. W czerwcu 2021 r. oddano do użytku nową linię kolejową, która skomunikowała lepiej niż dotychczas (pod względem czasu i kosztu przejazdu) wzajemnie ze sobą następujące miasta: Katowice, Sosnowiec, Dąbrowę Górniczą, Zawiercie, Tarnowskie Góry, Bytom i Chorzów. W przyszłości planuje się dołączanie kolejnych miast Metropolii „Silesia” do „pętli” tak, aby wszyscy mieszkańcy Metropolii „Silesia” mogli korzystać z szybkiego i taniego połączenia kolejowego. Dzięki powstaniu „pętli” na obszarze Metropolii „Silesia” praktycznie nie występuje problem dyslokacji wykwalifikowanej siły roboczej. A zrealizowana wcześniej druga inwestycja – oddany do użytku w styczniu 2018 r. zintegrowany system biletowy – pozwala na przemieszczanie się środkami komunikacji miejskiej po obszarze Metropolii „Silesia” na jednym bilecie. System biletowy składa się z 80 automatów do sprzedaży biletów, które są rozmieszczone w kluczowych punktach Metropolii „Silesia” (stacje P&R, główne przystanki autobusowe, ważne obiekty użyteczności publicznej). Bilety można także nabywać w licznych punktach sprzedaży, rozproszonych na całym obszarze Metropolii „Silesia”, przez internet lub za pośrednictwem telefonu komórkowego. „Pętla” i zintegrowany system biletowy przyczyniły się do zwiększenia zakresu korzystania z komunikacji zbiorowej. To z kolei spowodowało zmniejszenie liczby samochodów osobowych poruszających się po drogach Metropolii „Silesia”, co przyniosło pozytywne efekty w postaci mniejszej liczby korków, skrócenia czasu stania w korku oraz mniejszej emisji spalin. Te pozytywne efekty wzmacnia także trzecia zrealizowana inwestycja, a mianowicie ukończona w czerwcu 2022 r. rozbudowa Drogowej Trasy Średnicowej (DTŚ) w kierunku wschodnim, do Zagłębia Dąbrowskiego, i południowym, do Jaworzna. Dzięki tej inwestycji obszar Metropolii „Silesia” zyskał dodatkowe szybkie połączenie drogowe między Katowicami, Mysłowicami, Jaworznem, Sosnowcem, Będzinem i Dąbrową Górniczą. Inwestycje poczynione w rozwój komunikacji zbiorowej przyczyniły się także do ograniczenia wpływu czynnika, który przed przystąpieniem do realizacji PRG M”S” 2025 hamował mobilność mieszkańców Metropolii „Silesia”, jak i osób przyjezdnych, a mianowicie braku miejsc parkingowych, głównie w centrach miast. Władze Metropolii „Silesia” wprowadziły ponadto politykę polegającą na odchodzeniu od parkowania 160 przyulicznego, zastępując je parkowaniem na wydzielonych parkingach podziemnych lub kubaturowych. Do budowy tego tupu parkingów, które stały się elementem systemu P&R (Park&Ride), wykorzystano tereny poprzemysłowe. Wdrożenie systemu P&R na całym obszarze Metropolii „Silesia” przyczyniło się do: przeciwdziałania zjawiskom i skutkom rosnącego zatłoczenia motoryzacyjnego, zmiany nawyków komunikacyjnych oraz nakłoniło znaczną część użytkowników samochodów osobowych do pozostawienia swoich pojazdów na specjalnie przygotowanych parkingach i do korzystania z komunikacji publicznej. Większa liczba osób decydujących się na korzystanie z systemu P&R przyczyniła się do zwiększenia płynności ruchu oraz obniżenia czasu dojazdu do centrów miast Metropolii „Silesia”. Dodatkowo zmniejszenie liczby osób przemieszczających się po obszarze Metropolii „Silesia” własnymi samochodami wpłynęło pozytywnie na jakość życia mieszkańców: zmniejszyło się natężenie hałasu, obniżono poziom emisji spalin, ograniczono niedogodności związane zatłoczeniem, poprawiono bezpieczeństwo ruchu. Ponadto wykorzystanie do budowy systemu P&R terenów poprzemysłowych przyniosło kolejną korzyść: obiekty i tereny, które utraciły swoje funkcje przemysłowe i ulegały postępującym procesom degradacji, zostały zmodernizowane i przystosowane do pełnienia funkcji parkingów. Odnosząc się do problemu terenów poprzemysłowych i zdegradowanych, władze miast wchodzących w skład Metropolii „Silesia” doszły do wniosku, że konieczne jest utworzenie platformy internetowej, która służyłaby wszystkim miastom do kompleksowego zarządzania brownfieldsami. W tym celu powołano jednostkę organizacyjną wydzieloną ze struktur GZM, która dokonała ewidencji brownfieldsów i stworzyła bazę zwierającą podział obszarów poprzemysłowych i zdegradowanych na dwie grupy: obszary zrewitalizowane oraz obszary wymagające rewitalizacji. Ponadto każdą z działek kompleksowo opisano pod kątem funkcji (funkcje techniczne, usługowe, produkcyjne), jakie może pełnić, posiadanego uzbrojenia infrastrukturalnego, wymaganego poziomu środków finansowych koniecznych do zainwestowania celem rewitalizacji (w sytuacji, gdy działka znajduje się w grupie terenów wymagających rewitalizacji), typu jej połączenia (drogowego, kolejowego, powietrznego) z ważnymi szlakami komunikacyjnymi oraz możliwej pomocy publicznej, na jaką może liczyć potencjalny inwestor. Dzięki zastosowaniu takiego rozwiązania informacje na temat brownfieldsów, do tej pory rozproszone, zostały umieszczone w jednej bazie. Ponadto, dzięki wydzieleniu w czerwcu 2015 r. ze struktur GZM jednostki organizacyjnej odpowiedzialnej za dokonanie ewidencji wszystkich brownfieldsów na obszarze Metropolii „Silesia”, ocenę poziomu ich fizycznego zniszczenia, przedstawienie planów działań rewitalizacyjnych oraz 161 pozyskiwanie funduszy na działania rewitalizacyjne, udało się zgromadzić wszystkie funkcje związane z zarządzaniem brownfieldsami w jednej jednostce, co pozwala na zastosowanie spójnej polityki dotyczącej tych gruntów na obszarze całej Metropolii „Silesia” i przyciąganie inwestorów dokładnie do tych miejsc, które są przez nich poszukiwane. Myśląc o rozwoju gospodarczym Metropolii „Silesia” w perspektywie 2025 r. nie można zapomnieć o inwestowaniu w infrastrukturę dającą możliwość organizowania międzynarodowych spotkań i imprez, które przyczynią się do rozwoju funkcji metropolitalnych na tym obszarze. Władze Metropolii „Silesia” postanowiły w pierwszej kolejności podjąć wspólne wysiłki mające na celu optymalne wykorzystanie już istniejących obiektów, w tym w szczególności: katowickiego „Spodka”, gliwickiej hali „Podium”, chorzowskiego Stadionu Śląskiego oraz katowickiego Międzynarodowego Centrum Kongresowego. Ponadto uzgodniono, że kolejne obiekty o charakterze sportowym, kulturowym, wystawienniczym czy konferencyjnym będą powstawać w tych miastach, które mają szansę stać się ośrodkami rozwijającymi funkcje metropolitalne (chodzi tu głównie o Katowice, Gliwice i Sosnowiec) oraz w których popyt na międzynarodowe spotkania i imprezy będzie uzasadniał potrzebę zrealizowania tego typu inwestycji. Władze poszczególnych miast-członków Metropolii „Silesia” doszły do wniosku, że lepszym rozwiązaniem jest wspólna praca na rzecz optymalnego wykorzystania istniejących już obiektów, niż wzajemne konkurowanie miast w przyciąganiu międzynarodowych i krajowych imprez o charakterze metropolitalnym. Mowa tu o realizowaniu kolejnych inwestycji, które dublowałyby swoje funkcje i zamiast generować zyski dla Metropolii „Silesia”, przynosiłyby koszty związane z ich utrzymaniem. Umiejętnemu wykorzystaniu infrastruktury, dającej możliwość organizowania imprez o charakterze metropolitalnym, towarzyszy rozwój infrastruktury wypoczynkowej i turystycznej, który pozytywnie wpływa na wzrost zarówno atrakcyjności inwestycyjnej, jak i osadniczej Metropolii „Silesia”. Władze Metropolii postawiły w szczególności na realizację dwóch zadań w obszarze infrastruktury wypoczynkowej i turystycznej. Pierwszym z nich było wdrożenie Systemu Wypożyczalni Rowerów Publicznych – projektu, który zapoczątkował GZM. Wszystkie miasta Metropolii „Silesia” zdecydowały się włączyć w jego realizację. Udało się z budżetów miast wygospodarować kwotę ok. 40 mln zł, która pozwoliła na wdrożenie wariantu docelowego Systemu. Dzięki temu na obszarze Metropolii „Silesia” rozlokowano 1525 stacji rowerowych i ponad 10,5 tys. rowerów, które tworzą największy 162 system wypożyczalni rowerów publicznych w Polsce. Drugim zrealizowanym zadaniem było wydzielenie z puli terenów poprzemysłowych posiadanych przez miasta-członków Metropolii „Silesia” takich, które zostały przeznaczone stricte pod działalność na rzecz podnoszenia jakości życia mieszkańców metropolii, w tym rozwój obiektów dedykowanych turystyce miejskiej i spędzaniu czasu wolnego. Terenami tymi na poziomie metropolitalnym zarządza jednostka organizacyjna wydzielona w ramach struktury GZM. Podejmowane przez nią działania powodują, że na wydzielonych terenach realizowane są inwestycje zwiększające na obszarze Metropolii „Silesia” liczbę ośrodków kultury, obiektów sportowych, centrów hotelowo-konferencyjnych, muzeów, centrów handlowych itp. i przyczyniają się znacząco do podnoszenia jakości życia mieszkańców. 11.2. Scenariusz negatywny Scenariusz ten zakłada, że miasta przedkładają własny interes nad interes ogółu, nie myśląc o rozwoju gospodarczym całej Metropolii „Silesia”. Priorytety przedstawicieli miast zawężone są jedynie do działań związanych z miastem/gminą. Brak współpracy pomiędzy miastami uniemożliwia wdrożenie PRG M”S” 2025, działania podejmowane są w sposób indywidualny, bez uwzględnienia dobra ogółu. Brak wspólnego budżetu powoduje, że najsilniejsze miasta na terenie Metropolii „Silesia”, czyli Katowice, Gliwice czy Tychy, inwestują w rozwój gospodarczy, stają się coraz silniejsze, natomiast miasta o słabszej kondycji, takie jak Bytom, popadają w jeszcze większy marazm. Dysproporcje pomiędzy członkami Metropolii „Silesia” pogłębiają się do tego stopnia, że funkcjonowanie GZM traci na znaczeniu, aż w końcu rozpada się. Poniżej przedstawiono wizję scenariusza negatywnego w każdym z czterech zaproponowanych priorytetów gospodarczych Metropolii „Silesia”. Edukacja dla biznesu Brak poprawy kwalifikacji mieszkańców Metropolii „Silesia” skutkuje tym, że firmy chętniej zatrudniają pracowników spoza Metropolii, którzy są odpowiednio przygotowani do podjęcia 163 pracy. Dalszą konsekwencją może być odpływ inwestycji z Metropolii „Silesia”: przedsiębiorstwa przenoszą swoją działalność na tereny, które mogą zapewnić wykwalifikowanych pracowników, dzięki czemu zaoszczędzą pieniądze oraz czas potrzebny do odpowiedniego wyszkolenia nowych pracowników. Konsekwencją jest brak możliwości zdobycia odpowiedniej pracy przez mieszkańców Metropolii „Silesia”, co skutkować będzie dalszą migracją z terenu Metropolii „Silesia”. Odpływ kapitału ludzkiego, jak i kapitału inwestycyjnego wywiera wpływ na rozwój gospodarczy Metropolii „Silesia”. Władze miast dochodzą do wniosku, że wspólne działania w ramach Metropolii nie przynoszą oczekiwanych efektów, dlatego dalsza współpraca okazuje się niepotrzebna. Miasta zaczynają realizować własne zadania, które mają wpływ na poszczególne miasta, nie zaś na całą Metropolię „Silesia”. Miastom silniejszym, które mają lepsze perspektywy, udaje się uzyskać pewien progres, jednak miasta o słabszych perspektywach zmagają się z coraz większymi problemami. Skutkuje to coraz większymi dysproporcjami między miastami. Jednak nawet jeśli część miast rozwinie się we własnym zakresie, nie będą one i tak na tyle konkurencyjne, w Polsce oraz za granicą, jak mogłyby być, gdyby stanowiły część Metropolii. Nowa przedsiębiorczość Biznes nie angażuje się w sprawy społeczne i lokalne. Przedsiębiorców traktuje się w sposób przedmiotowy. Metropolii Silesia nie udaje się ściągnąć zakładanej ilości nowych inwestorów (na terenie Metropolii inwestuje tylko 5 firm). Miasta-członowie GZMu nie widzą potrzeby wspierania lokalnych przedsiębiorców. Przedsiębiorcy nie chcą się angażować w kwestie związane z edukacją, gdyż nie dostrzegają z tego żadnych korzyści. Strefa gospodarcza przeżywa zastój. Szczególnie dotkliwy jest brak wykwalifikowanej kadry. Lokalna marka produktów nie istnieje. Nie udało się wszędzie wdrożyć nowoczesny system e-administracji, a tym samym nie wszędzie funkcjonuje idea „One Stop Shop”, czyli możliwość załatwiania wszelkich spraw urzędowych, które wymagają obecności osobistej w tzw. jednym okienku. Rozwijają się tylko istniejące Inkubatory Przedsiębiorczości, a nowe powstają wolniej niż zakładano. Nie każde miasto należące do Metropolii „Silesia” angażuje się we współpracę z miastami partnerskimi. Miasta-członkowie GZM nie chcą również współpracować ze sobą – bardziej konkurują, niż podejmują wspólne inicjatywy. 164 Powstaje Bank Metropolitalny, ale, z uwagi na niski kapitał, wspomaga co roku tylko 20 przedsiębiorców z największym wkładem własnym na planowaną inwestycję. Innowacyjność przedsiębiorstw Brak działań lub niewłaściwy ich dobór w obszarze innowacyjności, m.in. niska współpraca nauki i przemysłu oraz brak klastrów, przyczyniają się do osłabienia więzi pomiędzy nauką a przemysłem oraz dalszym „złym” doinwestowywaniem tradycyjnych form produkcji, brakiem wdrożeń nowych i innowacyjnych technologii, generowanych w ośrodkach naukowo-badawczych. Firmy działające w Metropolii „Silesia” nie podejmują współpracy z pracownikami naukowymi wywodzącymi się z różnych instytucji naukowo-badawczych, a rozwiązania importują z innych jednostek, firm, tym samym nie generując własnego know how. Coraz więcej młodych osób emigruje do innych regionów z lepszymi perspektywami, tam zakładając rodziny i płacąc podatki. Odpływ dobrze wykształconych, kreatywnych ludzi rzutuje na postrzeganie regionu przez potencjalnych, nowych inwestorów, którzy lokują swoją działalność lub otwierają dodatkowe placówki poza terenami Metropolii „Silesia”. Następstwa niepodejmowanych działań doprowadzają do rozwarstwienia gospodarczego na terenie Metropoli „Silesia” i jeszcze bardziej dezintegrują miasta. Wspólne działania w ramach Metropolii „Silesia” nie przynoszą oczekiwanych efektów, dlatego władze miast dochodzą do wniosku, że dalsza współpraca jest nieskuteczna, a tym samym niepotrzebna. Miasta zaczynają rywalizować między sobą poprzez realizacje własnych zadań, które mają wpływ tylko na poszczególne miasta, a nie na całą Metropolię „Silesia”. Nowoczesna infrastruktura Miastom-członkom Metropolii „Silesia” nie udaje się podjąć wspólnych wysiłków mających na celu realizację następujących zadań: 1. Poprawa dostępności Metropolii „Silesia”, 2. Rozwój wewnętrznej komunikacji miejskiej Metropolii „Silesia”, 3. Budowa parkingów z wykorzystaniem terenów poprzemysłowych, 4. Rewitalizacja obszarów zdegradowanych oraz obszarów poprzemysłowych na terenie Metropolii, 5. Dalszy rozwój infrastruktury międzynarodowych spotkań i imprez, dającej możliwość organizowania 165 6. Rozwój infrastruktury wypoczynkowej i turystycznej. Poprawa dostępności Metropolii „Silesia” poprzez stworzenie szybkiego połączenia kolejowego łączącego miasta Metropolii „Silesia” z Międzynarodowym Portem Lotniczym Katowice w Pyrzowicach nie udała się i obszar ten stracił zarówno biznesowo, jak i turystycznie. Rosnącego potencjału lotniska w Pyrzowicach nie wykorzystano, ponieważ władzom województwa śląskiego, miast-członków Metropolii „Silesia” oraz PKP nie udało się wybrać takiego wariantu połączenia, które z jednej strony maksymalnie skróciłoby czas dojazdu do lotniska a z drugiej uwzględniło kluczowe dla rozwoju Metropolii „Silesia” miasta. W efekcie do lotniska w Pyrzowicach można dostać się jedynie samochodem lub autobusem, co znacznie wydłuża czas podróży dla osób odwiedzających Metropolię „Silesia”. Liczba osób z zagranicy odwiedzających metropolię w celach turystycznych i biznesowych niestety nie wzrasta na tyle istotnie, aby Metropolia „Silesia” stała się ważnym punktem na gospodarczej mapie Europy. Stało się tak m.in. dlatego, że miastom-członkom Metropolii „Silesia” nie udało się wypracować wspólnej koncepcji wizerunku tego obszaru, który miał być promowany za granicą. Nadal zatem, tak w kraju, jak i za granicą, pokutuje obraz Metropolii „Silesia” jako „krainy węgla i stali”, z dymiącymi kominami i zniszczonym środowiskiem naturalnym. Jest więc postrzegana jako mało atrakcyjne miejsce do lokowania działalności gospodarczej. Słabnące zainteresowanie Metropolią „Silesia” spowodowało, że spadło zapotrzebowanie na bezpośrednie połączenia autokarowe, kolejowe i lotnicze z większymi miastami w Europie, a brak tego typu udogodnień doprowadził do marginalizacji Metropolii „Silesia” na arenie międzynarodowej. Słabej dostępności zewnętrznej Metropolii „Silesia” towarzyszy zapaść wewnętrznej komunikacji na tym obszarze. Władze miast Metropolii „Silesia” nie zrealizowały żadnej inwestycji, która przyczyniłaby się do usprawnienia transportu zbiorowego. Animozje między władzami poszczególnych miast-członków Metropolii „Silesia” doprowadziły do tego, że nie udało się stworzyć kolejowej „pętli aglomeracyjnej”, która w pierwszej kolejności miała skomunikować ze sobą następujące miasta: Katowice, Sosnowiec, Dąbrowę Górniczą, Zawiercie, Tarnowskie Góry, Bytom i Chorzów. Brak tego szybkiego i taniego połączenia kolejowego powoduje problemy w dyslokacji wykwalifikowanej siły roboczej. Być może udałoby się go ograniczyć poprzez wdrożenie zintegrowanego systemu biletowego, ale okazało się, że słabszych finansowo miast-członków Metropolii „Silesia” (takich jak Bytom, Siemianowice Śląskie, Ruda Śląska czy Mysłowice) nie było stać na udział w tym projekcie, 166 a pozostałe miasta nie wykazały się solidarną postawą i nie wsparły ich finansowo. W związku z powyższym prace nad zintegrowanym systemem biletowym zostały zaniechane. Brak „pętli aglomeracyjnej” i zintegrowanego systemu biletowego przyczynił się do zmniejszenia zakresu korzystania z komunikacji zbiorowej. To z kolei spowodowało pojawienie się większej liczby samochodów osobowych poruszających się po drogach Metropolii „Silesia”, co przyniosło negatywne efekty, w postaci większej liczby korków, wydłużenia czasu stania w korku oraz większej emisji spalin. Dodatkowy negatywny wpływ na poziom komunikacji wewnętrznej ma nieukończona Drogowa Trasa Średnicowa (DTŚ) w kierunku wschodnim, do Zagłębia Dąbrowskiego, i południowym, do Jaworzna. Brakujące 22 km trasy powodują, że brakuje szybkiego połączenia drogowego między Katowicami, Mysłowicami, Jaworznem, Sosnowcem, Będzinem i Dąbrową Górniczą. Negatywne skutki braku inwestycji usprawniających komunikację zbiorową na obszarze Metropolii „Silesia” potęguje narastający problem braku miejsc parkingowych, głównie w centrach miast, który hamuje mobilność mieszkańców Metropolii „Silesia” oraz osób przyjezdnych. Rozwiązaniem problemu miało być odejście na całym obszarze Metropolii „Silesia” od koncepcji parkowania przyulicznego na rzecz parkowania na wydzielonych parkingach, wchodzących w skład systemu P&R (Park&Ride), gdzie kierowcy mogliby pozostawić swoje pojazdy, przesiąść się do komunikacji zbiorowej i w ten sposób kontynuować podróż do centrów miast Metropolii „Silesia”. Niestety władze poszczególnych miast-członków Metropolii „Silesia” nie podjęły wspólnych działań, które miały doprowadzić do powstania systemu P&R (Park&Ride). Nie udało się dojść do porozumienia odnośnie udostępniania terenów (w tym poprzemysłowych) pod inwestycje parkingowe, co przyczyniło się do wzrostu liczby samochodów poruszających się po obszarze Metropolii „Silesia”, głównie w obrębie centrów miast. W efekcie na obszarze Metropolii „Silesia” doszło do pogłębienia negatywnych zjawisk i skutków rosnącego zatłoczenia motoryzacyjnego: płynność ruchu uległa zmniejszeniu, a czas dojazdu do centrów miast Metropolii „Silesia” uległ wydłużeniu. Ponadto zwiększenie liczby osób przemieszczających się po obszarze Metropolii „Silesia” własnymi samochodami wpłynęło negatywnie na jakość życia mieszkańców: zwiększyły się natężenie hałasu i niedogodności związane z zatłoczeniem, wzrosła emisja spalin, pogorszyło się bezpieczeństwo ruchu. Ponadto obiekty i tereny poprzemysłowe, które miały zostać włączone w strukturę systemu P&R, ze względu na fiasko projektu, ulegają postępującym procesom degradacji. 167 Co więcej, miasta wchodzące w skład Metropolii „Silesia” nie zdecydowały się na utworzenie wspólnej platformy internetowej, która służyłaby do kompleksowego zarządzania brownfieldsami na poziomie metropolitalnym. Nadal więc każde miasto z osobna stara się własnymi siłami zarządzać terenami poprzemysłowymi i zdegradowanymi, rewitalizować te tereny i pozyskiwać dla nich nwestorów. Zamiast postawić na rozwiązanie, w ramach którego wydzielona ze struktur GZM jednostka organizacyjna zajęłaby się kompleksową obsługą brownfieldsami na obszarze całej Metropolii „Silesia”, każde miasto tworzy indywidualne rozwiązania w tym zakresie, co powoduje, że informacje są rozproszone i trudno dostępne dla potencjalnych inwestorów. Ponadto różnice w rozwiązaniach przyjętych przez poszczególne miasta powodują, że na poziomie metropolitalnym brakuje pełnej informacji na temat: obszarów zrewitalizowanych oraz obszarów wymagających rewitalizacji i funkcji (funkcje techniczne, usługowe, produkcyjne), jakie mogą pełnić poszczególne działki, posiadanego przez poszczególne działki uzbrojenia infrastrukturalnego, wymaganego poziomu środków finansowych koniecznych do zainwestowania celem rewitalizacji (gdy działka znajduje się w grupie terenów wymagających rewitalizacji), typu połączenia (drogowego, kolejowego, powietrznego) działek z ważnymi szlakami komunikacyjnymi oraz możliwej pomocy publicznej, na jaką może liczyć potencjalny inwestor. Powyższe braki w systemie informującym potencjalnych inwestorów o terenach poprzemysłowych i zdegradowanych na obszarze Metropolii „Silesia” powodują, że część inwestorów, zniechęcona koniecznością poszukiwania informacji niezbędnych do podjęcia decyzji o ewentualnej inwestycji na obszarze Metropolii „Silesia”, wybiera inną lokalizację dla planowanego przedsięwzięcia biznesowego. Ponadto negatywny wpływ na rozwój gospodarczy Metropolii „Silesia” ma brak inwestycji w infrastrukturę, dającą możliwość organizowania międzynarodowych spotkań i imprez, które mogłyby przyczynić się do rozwoju funkcji metropolitalnych na tym obszarze. Władze poszczególnych miast Metropolii „Silesia” postanowiły w pierwszej kolejności zadbać o własne interesy i optymalnie wykorzystać istniejące już na ich obszarze obiekty. Istotną rywalizację w przyciąganiu imprez o charakterze metropolitalnym widać w szczególności pomiędzy dwoma miastami: Katowicami i Gliwicami. Katowicki „Spodek” i gliwicka hala „Podium” rywalizują ze sobą o każdą niemal imprezę krajową i międzynarodową. Ponadto pozostałe miasta Metropolii „Silesia” rozpoczęły proces inwestowania we własne obiekty o charakterze sportowym, kulturowym, wystawienniczym czy konferencyjnym, nie bacząc na to, że imprezy, które mogłyby się ulokować w tych obiektach, i tak najprawdopodobniej 168 zostaną wchłonięte przez hale zlokalizowane w Katowicach, Gliwicach czy Chorzowie. Biorąc pod uwagę fakt, iż powstałe w kilku miastach inwestycje dublują swoje funkcje, a popyt na międzynarodowe spotkania i imprezy nie jest tak znaczący, aby zapewnić odpowiednie „obłożenie” każdego z obiektów, pojawił się problem rosnących kosztów ich utrzymania, które to koszty w coraz większym stopniu obciążają budżety poszczególnych miast Metropolii „Silesia”. Nieumiejętnemu wykorzystaniu infrastruktury dającej możliwość organizowania imprez o charakterze metropolitalnym towarzyszy brak inwestycji w infrastrukturę wypoczynkową i turystyczną, która mogłaby pozytywnie wpłynąć na wzrost zarówno atrakcyjności inwestycyjnej, jak i osadniczej Metropolii „Silesia”. W PRG M”S” 2025 proponowano realizację dwóch zadań w obszarze infrastruktury turystycznej i wypoczynkowej. Pierwszym z nich było wdrożenie Systemu Wypożyczalni Rowerów Publicznych – projektu, w którym prace koncepcyjne osiągnęłyby zaawansowany poziom już pod koniec 2014 r. Niestety, nie wszystkie miasta Metropolii „Silesia” zdecydowały się włączyć w realizację projektu. Ponadto z budżetów pozostałych miast wygospodarowano kwotę, która okazała się niewystarczająca do wdrożenia wariantu pośredniego systemu, zakładającego rozlokowanie na obszarze Metropolii „Silesia” 1300 stacji rowerowych i ponad 7 tys. rowerów. W efekcie, zamiast systemu obejmującego swym zasięgiem cały obszar Metropolii „Silesia”, powstały pojedyncze „wyspy”, zlokalizowane w najbogatszych miastach. Drugim rekomendowanym do realizacji zadaniem było wydzielenie z puli terenów poprzemysłowych, posiadanych przez miasta-członków Metropolii „Silesia”, takich, które mogłyby zostać przeznaczone pod inwestycje, przyczyniające się do podnoszenia jakości życia mieszkańców Metropolii. Terenami tymi na poziomie metropolitalnym miała zarządzać jednostka organizacyjna wydzielona w ramach struktury GZM. Niestety, podobnie jak w przypadku wspólnej platformy internetowej, która służyłaby do kompleksowego zarządzania brownfieldsami na poziomie metropolitalnym, zabrakło również zgody na wydzielenie z puli terenów poprzemysłowych takich, które mogłyby zostać przeznaczone pod inwestycje z obszaru turystyki i organizacji czasu wolnego. Władze poszczególnych miast zdecydowały, że będą same decydować o przeznaczeniu zlokalizowanych na ich obszarze terenów poprzemysłowych i własnymi siłami będą pozyskiwać inwestorów dla tych terenów. 169 12. Monitoring i ewaluacja Programu Rozwoju Gospodarczego Metropolii „Silesia” do 2025 r. Skuteczność realizacji Programu Rozwoju Gospodarczego Metropolii „Silesia” do 2025 r. i jej celów zapewnić może sprawny system oceny skuteczności realizacji Programu, obejmujący: • monitoring, czyli podsystem zbierania i selekcjonowania informacji, • ewaluację, czyli podsystem oceny i interpretacji zgromadzonego materiału. 12.1 Monitoring Monitoring procesu wdrażania Programu i jego efektów jest odpowiedzialnym i ważnym zadaniem, warunkującym skuteczne zarządzanie procesem wdrażania Programu. Rolę podmiotu monitorującego Program Rozwoju Gospodarczego Metropolii „Silesia” do 2025 r. powinien pełnić Górnośląski Związek Metropolitalny w ramach oddelegowanych do tych zadań jednostek. Dopuszczalny jest wariant dzielenia się odpowiedzialnością i, co za tym idzie, monitorowaniem postępów realizacji Programu. Rolę taką każdorazowo pełniłby lider danego przedsięwzięcia. Głównym obszarem monitorowania i ewaluacji Programu są programy działań zawarte w dokumencie oraz stan ich wdrażania i realizacji. Proces monitorowania polegał będzie na systematycznym obserwowaniu zmian zachodzących w ramach poszczególnych programów oraz celów wytyczonych w dokumencie. Zaleca się, aby monitoring prowadzony był jednocześnie na kilku płaszczyznach. Powinien dostarczać informacji na temat postępów w osiąganiu przyjętych celów i działań strategicznych oraz umożliwić kwantyfikację efektów zrealizowanych projektów (zarówno efektów ekonomicznych, jak i społecznych). Monitoring Strategii będzie odbywał się w dwóch etapach: 1 etap Roczne sprawozdania z realizacji programów działań, zawierające podstawowe informacje na temat podejmowanych działań, stopnia realizacji projektów, ewentualnych efektów końcowych tych projektów. 170 2 etap Analiza wskaźnikowa, służąca odpowiedzi na pytanie o zbieżność podejmowanych działań z osiąganymi wynikami społeczno-gospodarczymi dla wszystkich gmin, wg wskaźników zaproponowanych dla poszczególnych działań, uszczegóławianych w konkretnych programach. Szczegółowe etapy monitoringu Programu: ● zbieranie danych i informacji, ● analiza danych i informacji, ● przygotowywanie raportów – zestawienie otrzymanych danych w raporty roczne, ● ocena wyników – ocena porównawcza osiągniętych wyników z założeniami – określenie stopnia wykonania przyjętych zapisów strategii, ● identyfikacja odchyleń – ocena rozbieżności pomiędzy założeniami a rezultatami, ● analiza przyczyn odchyleń – poszukiwanie i określenie przyczyn zaistniałej sytuacji, ● planowanie korekty. Podstawowym celem monitoringu jest uzyskanie mierzalnych wyników progresji osiągnięcia celów Programu. Wymusza to opracowanie szeregu wskaźników agregujących na poziomie strategicznym wyniki działań, podejmowanych na rzecz rozwoju Górnośląskiego Związku Metropolitalnego w ramach opracowanego Programu Rozwoju Gospodarczego Metropolii „Silesia” do 2025 r. Wskaźniki te powinny być konkretyzowane przy uszczegółowianiu/ aktualizowaniu programów operacyjnych (poszczególnych projektów) realizacji Programu. 12.2. Ewaluacja W szerokim aspekcie ewaluacja dotyczy realizacji Programu Rozwoju Gospodarczego Metropolii „Silesia” do 2025 r. oraz jej wpływu na wszelkie dziedziny życia gospodarczego. Ewaluacja musi także odpowiadać na pytanie, w jakim stopniu Program rozwiązuje realne problemy Górnośląskiego Związku Metropolitalnego i jego społeczności. W wąskim aspekcie ewaluacja koncentruje się na realizacji poszczególnych elementów Programu, przy czym kryteriami oceny zapisów są: ● wskaźniki realizacji celów i zadań Programu (wskaźniki przedstawiono w tabeli nr 12. Harmonogram, kosztorys, wskaźniki pomiaru oraz interesariusze działań w ramach PRG M”S” 2025) 171 ● rozwiązywanie problemów (wyzwań przyjętych w Programie), ● realizacja wizji rozwoju (wg przyjętych składników wizji). Ewaluacja działań wynikających ze Strategii będzie się opierała na trzech rodzajach ocen: ● ocena przed realizacją działań – czy i w jaki sposób Program wpłynie na grupy docelowe, przyczyni się do poprawy sytuacji na terenie Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, ● ocena w trakcie realizacji działań – odpowiada na pytanie, czy przyjęte cele i podjęte w następstwie działania zmierzają w dobrym kierunku, ● ocena po realizacji działań – ocena długoterminowego wpływu Programu na grupy docelowe, czy efekty wynikłe z zastosowania Programu są trwałe. Program Rozwoju Gospodarczego Metropolii „Silesia” do 2025 r. będzie podlegał ewaluacji ex-post w 2020 r. Jego założenia oraz realizacja zostaną przygotowane przez Zespół Koordynujący. 172 LITERATURA Analiza powiązań funkcjonalnych na obszarze województwa śląskiego, 2012, analizy RCAS, z 1/2012, Wydział PSiP, Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego, Katowice. Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów polski, Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową, 2013. Banerski G., Gryzik B., Matusiak K.B., Marzewska M., Stawasz E., Przedsiębiorczość akademicka. Raport z badania, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2009. Biernacka J., Analiza innowacyjności turystyki medycznej w regionie zachodniopomorskim, „Studia Oeconomica Posnaniensia”, 2014, vol. 2, no. 2 (263), s. 63–64. Bird J., 1983: Gateways: Slow Recognition but Irresistible Rise, Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie, vol.74, nr 3, 193–202. Blotevogel H., 2004: Metropolregionen, [in:] Akademie für Raumforschung und Landesplanung (ed.), Handwörterbuch der Raumordnung, Hannover, s. 642–647. BPOland Investors’ Guide. Poland 2013, PAIiIZ, CBRE, HAYS, 2013. Chmielewska M., 2010: Tourism as a way of revitalization of post-industrial landscape: the Industrial Heritage Trail in Ruhr Area (Germany), [w:] Rahmonov O., (red.), Anthropogenic aspects of landscape transformations, 6, Sosnowiec–Będzin, s. 11–15. Chmielewska M., Lamparska M., 2012: Post-industrial tourism as a chance to develop cities in traditional industrial regions in Europe Revista, „Sociologie Românească”, vol. X, s. 67–75. Chmielewska M., Szajnowska-Wysocka A., 2011: Upper Silesia as a Historical Region of Cultural Borderland, [w:] Region and Regionalism, nr 10, vol. 2, s. 59–66. Chmielewska M., Szajnowska-Wysocka A., 2010: Metropolia „Silesia” – aspiracje konurbacji górnośląskiej, „Acta Geographica Silesiana”, 7, Sosnowiec: WNoZ UŚ, s. 5–10. Dematteis, G., 1997: Répresentation spatiale de l'urbanisation européenne In Villes en Europe, La Découverte Paris. Domański B., 2000: The impact of spatial and social qualities on the reproduction of local economic success: the case of the path dependent development of Glowice, „Prace Geograficzne”, IG UJ, S.35–53. Domański B., 2001: Kapitał zagraniczny w przemyśle Polski. Prawidłowości rozmieszczenia, uwarunkowania i skutki, Kraków: IGiGP UJ. Duś E., Kłosowski F., Krzysztofik R., Pukowska-Mitka M., Soczówka A., Tkocz M., 2008, Województwo śląskie. Zarys geograficzno-ekonomiczny, Tkocz M. (red.). Wydział Nauk o Ziemi, Sosnowiec, ss.175. Dwucet K., Pytel S., Tkocz M., 2008: Funkcje turystyczne miast przemysłowych na przykładzie zespołu miejskiego konurbacji katowickiej. Konwersatorium wiedzy o mieście, [w:] Funkcja turystyczna miast, red I. Jażdżewska, XXI Konwersatorium Wiedzy o Mieście, WUŁ, Łódź, s. 57–68. Dzierżanowski M., Kierunki i założenia polityki klastrowej w Polsce do 2020 r. Rekomendacje Grupy roboczej ds. polityki klastrowej, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2012 173 Ekspertyza globalnych trendów gospodarczych w kontekście potrzeb rozwojowych Metropolii „Silesia”, Deloitte, Maj 2014 ESPON project 1.1.1 (2004) The role, specific situation and potentials of Urban areas as nodes in a polycentric development. Final Report. The ESPON Programme: www.espon.lu ESPON project 1.4.3. (2006) Study on Urban Functions. Draft Final Report. The ESPON Programme: www.espon.lu Gawryszewski, A., Korcelli P., Nowosielska E., 1998, Funkcje metropolitalne Warszawy. Zeszyty IGiPZ PAN. 53 (pp. 146). Warszawa, s. 103. Gierszewska G., Romanowska M., Analiza strategiczna przedsiębiorstwa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2009. Gwosdz K., 2012: Baza ekonomiczna i specjalizacja funkcjonalna miast konurbacji katowickiej po dwu dekadach n transformacji, „Acta Geograhica Silesiana”, 11, s. 15–29. Gwosdz K., 2014: Pomiędzy starą i nową ścieżką rozwojową. Mechanizmy ewolucji struktury gospodarczej i przestrzennej regionu tradycyjnego przemysłu na przykładzie konurbacji katowickiej po 1989 r. , IGiGP UJ, Kraków. Hall P., Pain K., 2006: The polycentric metropolis: learning from mega-city regions in Europe, London, Earthscan. Heder A., Tkocz M., 2011: zmiany demograficzne i funkcjonalne małych miast górniczych na przykładzie Bierunia i Lędzin, „Acta Geographica Silesiana”, nr 10, UŚ WNoZ, Sosnowiec-Będzin, s. 11–20. Hibszer A., Petryszyn J., Runge J., 2008: Położenie, obszar i zadania Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, w: R. Dulias, A. Hibszer (red.), Górnośląski Związek Metropolitalny. Zarys geograficzny Sosnowiec: PTG Oddział Katowicki, s.9–15. Ilnicki D., 2009: Przestrzenne zróżnicowanie poziomu rozwoju usług w Polsce. Teoretyczne i praktyczne uwarunkowania badań, Rozprawy Naukowe IGiRR Uniwersytetu Wrocławskiego, 11, Wrocław, s. 92–94. Jałowiecki B., Szczepański M., 2002, 2006: Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Warszawa: Scholar. Jałowiecki B., 1999: Metropolie, Białystok: Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania. Jałowiecki B., 2000: Społeczna przestrzeń metropolii, Wyd. Scholar, Warszawa. Kierunek: Katowice. Międzynarodowe Centrum Kongresowe, Śląskie. Pozytywna energia. Klasik A. (red.), 2008: Aktywność przedsiębiorcza i konkurencyjność ekonomiczna miast w procesie restrukturyzacji aglomeracji miejskich, Akademia Ekonomiczna w Katowicach. Klasik A., Kuźnik F., 2008: Aglomeracja górnośląska wobec wyzwań przyszłości, [w:] T. Marszał (red.), Rola polskich aglomeracji wobec wyzwań Strategii Lizbońskiej, Studia KPZKPAN, 120, s. 152–179. Kłosowski F., 2006a: Tendencje zmian w sektorze usług konurbacji katowickiej w latach 1991–2002, [w:] J. Słodczyk, E. Szafranek (red.), Kierunki przekształceń struktury gospodarczej i społeczno-demograficznej miast, Uniwersytet Opolski, Opole, s. 85– 97. Kłosowski F., 2006b: Sektor usług w gospodarce regionu tradycyjnego w warunkach transformacji i restrukturyzacji. Przykład konurbacji katowickiej. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, ss. 255. Kłosowski F., 2008: Specjalne strefy ekonomiczne [w:] M. Tkocz (red.) Województwo śląskie. Zarys geograficzno-ekonomiczny, Wydział Nauk o Ziemi US, Sosnowiec, s. 149–157. 174 Kłosowski F., Runge J., 2000: Przekształcenia przestrzeni miasta socjalistycznego na przykładzie Tychów, [w:] I.Jażdżewska (red.) Miasto postsocjalistyczne. Organizacja przestrzeni miejskiej i jej przemiany, XIII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Łodź, s. 161–164. Kłosowski F., Pytel S., Runge A., Sitek S., Zuzańska-Żyśko E., 2013: Rynek pracy w subregionie centralnym województwa śląskiego, Prace Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, Sosnowiec, s. 220. Korcelli-Olejniczak E., 2008: Research on Metropolitan Functions: Identification and Definitions According to the ESPON and Alternative Approaches, [in:] EUROPA XXI, 18, (2008), 47–57. http://www.lboro.ac.uk/gawc/rb/rb248.html Korcelli-Olejniczak, E.,2004: Funkcje metropolitalne Berlina i Warszawy w latach 1990– 2002. Wspólzależność pozycji w systemie miast Europy Środkowej. Prace Geograficzne Nr 198. PAN. IGiPZ. Warszawa. Kotileinen H., Powiązanie nauki z gospodarką – sukces Finlandii, [w:] „Niebieskie Księgi 2006: Przedsiębiorczość akademicka w Polsce”, Polskie Forum Strategii Lizbońskiej Kunzmann, K., Wegener, M., 1991: The pattern of urbanisation in Western Europe 1960– 1990. Berichte aus dem Institut für Raumplanung. 28. Fakultät Raumplanung. Institut für Raumplanung. Universität Dortmund. Dortmund. Lamparska M., 2013: Uwarunkowania turystyki postindustrialnej w przestrzeni Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, UŚ Katowice. Lamparska-Wieland M.,2007: Turystyka na terenach postindustrialnych Górnego Śląska i Zagłębia Ruhry [w:] Studia nad turystyką, W. Kurek, R. Faracik (red.), IGiGP UJ, Kraków 2007. Liszewski S., 2008, Formy i struktury przestrzenne wielkich skupisk miejskich”, w: S.Liszewski (red.), Geografia urbanistyczna, Łódź: UŁ, s.187–233. Małe i średnie przedsiębiorstwa w Unii Europejskiej, Rzeszowska Szkoła Menadżerów. Maik W., 2003: Pojęcie metropolii a problem badania funkcji metropolitalnych, w: I.Jażdżewska (red.), Funkcje metropolitalne i ich rola w organizacji przestrzeni, XVI Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Łódź: UŁ, s. 9–17. Markowski, T., Marszal, T., 2006: Metropolie. Obszary Metropolitalne. Metropolizacja. Problemy i pojęcia podstawowe. PAN. KPZK. Warszawa. Parysek J., 2000: Polskie metropolie jako ogniwa procesu transformacji i przemian przestrzenno-strukturalnych (na tle metropolii europejskich), [w:] Z. Mikołajewicz (red.) Uwarunkowania i strategie rozwoju regionalnego w procesach integracji europejskiej, PTE, Uniw. Opolski, KZKPAN, Opole, s.361–379. Parysek J., 2003: Metropolie: metropolitalne funkcje i struktury przestrzenne, w: I.Jażdżewska, Funkcje metropolitalne i ich rola w organizacji przestrzeni, XVI Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Łódź: UŁ, s.19–40. Petryszyn J., 2005: Instytucyjne podstawy ośrodków centralnych poziomu powiatowego w Polsce, Prace Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, 38, Sosnowiec, ss.114. Petryszyn J., 2007: Gliwice jako ośrodek powiatowy i rozwijające się centrum regionalne, „Geographia. Studia et Dissertationes”, nr 29, Katowice, s. 87–97. Petryszyn J., 2008: Przemiany funkcjonalno-przestrzenne w miastach Śląsko-Dąbrowskiego Obszaru Metropolitalnego, [w:] J. Słodczyk, M. Śmigielska (red.), Współczesne kierunki i wymiary procesów urbanizacji, UO, Opole, s. 249–260. Petryszyn J., 2011: Główne centra metropolii „Silesia”, „Acta Geographica Silesiana”, nr 10, Sosnowiec: WNoZ UŚ, s.36–44. 175 Petryszyn J.,.Zuzańska-Żyśko E., 2008: Osadnictwo miejskie GZM, [w:] R. Dulias, A. Hibszer (red.), Górnośląski Związek Metropolitalny. Zarys geograficzny, PTG Oddział Katowicki, Sosnowiec, s.180–189. Projekt Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2014–2020 (wersja 5.1.), Katowice, kwiecień 2014 r Pytel S., 2008: Walory turystyczne GZM [w:] Górnośląski Związek Metropolitalny. Zarys geograficzny, R. Dulias, A. Hibszer (red.), PTG, Sosnowiec, s. 265–271. Pytel S., 2010: Rola turystyki kulturowej w rozwoju gmin województwa śląskiego, [w:] Krajobraz a turystyka, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, nr 14 s. 273–282. Pytel S., Zuzańska-Żyśko E., 2010: Rola turystyki w rozwoju miast poprzemysłowych. „Studia Miejskie”, z. 2, Opole, s. 117–126. Riley R., Tkocz M., 1998: Coal mining In Upper Silesia under communism and capitalism, „Europen Urban and Regional Studies”, v.5, nr 3, s.217–235. Rozenblat C., Pumain D., 2007: Firm linkages, innovation and the evolution of urban systems, [in:] Taylor P. J., Derudder B., Saey P., Witlox F. (eds.), Cities in globalization: practices, policies and theories, Oxon, Routdledge. Runge A., Sitek S., 2011: Czynnik ekonomiczny w procesie suburbanizacji na wybranych przykładach miast średniej wielkości, [w:] Procesy suburbanizacji w wybranych miastach Polski, Studia Miejskie 3, red. J. Słodczyk, Opole, s. 139–146. Runge J., 2004: Rynek pracy w miastach województwa śląskiego, [w:] Red. J. Słodczyk, Rozwój miast i zarządzanie gospodarką miejską, Uniwersytet Opolski, Opole, s. 281– 297. Runge J., 2006: Social transformations in Katowice region, Bulletin of Geography. Socioeconomic series, „Nicolaus Copernicus University”, Toruń, no 6, 131–144. Runge J., 2010: Rynek pracy województwa śląskiego, [w:] J. Runge, I. Żurek (red.), Procesy i struktury demograficzno-społeczne na obszarze województwa śląskiego w latach 1988–2008, US w Katowicsch, s.111–165. Sitek S., Runge J., Kłosowski F., Runge A., Petryszyn J., Pytel S., Spórna T., Kurpanik M., Zuzańska-Żyśko E., 2013: Społeczno-gospodarcze i przestrzenne kierunki zmian regionalnego oraz lokalnych rynków pracy województwa śląskiego – SGP WSL, „Prace WNoZ UŚ”, Sosnowiec. Sitek S., Zuzańska-Żyśko E., 2013a: Uwarunkowania i konsekwencje przemian społecznogospodarczych Czeladzi, „Geographia Studia et Dissertationes”, Katowice, T. 35, s. 91–108. Sitek S., Zuzańska-Żyśko E., 2013b: Lokalne rynki pracy w Górnośląskim Obszarze Metropolitalnym na przykładzie małych miast, „Studia Ekonomiczne”, Zeszyty Naukowe Wydziałowe, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, nr 144, s.189–202. Sitek S., Zuzańska-Żyśko E., 2014: The small towns in Metropolitan Silesia Region in the context of commuting to work, [in:] H. Mainet, J.Ch. Edouard (ed.), The attractiveness of small and medium towns: criteria, issues and strategies, Université Blaise-Pascal Clermont-Ferrand & CERAMAC (Centre for Research on Massif Central, Mountains and Fragiles Territories), Amazon, France. Smętkowski M., Jałowiecki B., Gorzelak G., 2009, Obszary metropolitalne w Polsce – diagnoza i rekomendacje, „Studia Regionalne i Lokalne”, nr 1, s. 52–73. Sobala-Gwosdz A. (red.), 2010, Badanie trendów rozwojowych w województwie śląskim poprzez wyznaczenie ośrodków wzrostu i obszarów stagnacji, Projekt zlecony przez WUS Katowice, Bielsko-Biała. Soczówka A., 2008: Transport, w: M. Tkocz (red.), Województwo śląskie. Zarys geograficzno-ekonomiczny, Sosnowiec: Wydział Nauk o Ziemi UŚ, s. 108–124. 176 Soczówka A., 2012: Zróżnicowanie struktury przestrzennej komunikacji miejskiej w konurbacji katowickiej, WNoZ uś, Katowice. Specjalne Strefy Ekonomiczne. Edycja 2012, KPMG w Polsce. Strategia Rozwoju Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii „Silesia” do 2025 r., Górnośląski Związek Metropolitalny, styczeń 2010. Strategia Rozwoju Kraju 2020, Warszawa, wrzesień 2012. Strategia Rozwoju Województwa Śląskiego „Śląskie 2020”, Katowice, luty 2010. Strategia Rozwoju Subregionu Centralnego Województwa Śląskiego na lata 2014–2020 z Perspektywą do 2030 r. ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień rozwoju transportu miejskiego, wraz ze strategią dla Zintegrowanych Inwestycji Terytorialnych (ZIT)”, Katowice, styczeń 2014. Stryjakiewicz T., 1999: Adaptacja przestrzenna przemysłu w Polsce w warunkach transformacji, Poznań: UAM. Szajnowska-Wysocka A., 2009: Technopolia w konurbacji górnośląskiej (Technopark Gliwice),„Kształtowanie Środowiska Geograficznego i Ochrona Przyrody na Obszarach Uprzemysłowionych i Zurbanizowanych”, 40, s. 180–187. Szajnowska-Wysocka A., 2011: Od konurbacji górnośląskiej do metropolii „Silesia”, w: Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno–przestrzennych. Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego. Szajnowska-Wysocka A., Zuzańska-Żyśko E., 2013a: The Upper-Silesian conurbation on the path towards the „Silesia” metropolis, „Bulletin of Geography. Socio–economic Series”, No 21, s.111–124. Szajnowska-Wysocka A., Zuzańska-Żyśko E., 2013b: Metropolizacja w konurbacji górnośląskiej, „Geographia Studia et Dissertationes”, Wyd. Nauk. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, T. 35, s.69–90.Szajnowska-Wysocka A., Zuzańska-Żyśko E., 2013a: The Upper-Silesian conurbation. Szajnowska-Wysocka A., Zuzańska-Żyśko E., 2013b: Metropolizacja w konurbacji górnośląskiej, „Geographia Studia et Dissertationes”, Wyd. Nauk. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, T. 35, s.69–90. Szubert-Zarzeczny U., Turystyka miejska w koncepcji rozwoju metropolitalnego w Polsce, [w:] Turystyka na obszarach miejskich, Uwarunkowania rozwoju, Narzędzia promocji, red. T. Żabińska, „Studia Ekonomiczne”, Zeszyty Naukowe Wydziałowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2012. Szymańska D., 2007: Urbanizacja na świecie, Warszawa: PWN. Śleszynski, P., 2002: Struktura i rozmieszczenie osrodków zarzadzania w polskiej gospodarce w 2000 r. „Przeglad Geograficzny”, 74, 2 (pp. 199–228) IGiPZ PAN, Warszawa. Śleszyński P., 2003: Funkcje metropolitalne Warszawy – zarys problematyki, [w:] I.Jażdżewska (red.), Funkcje metropolitalne i ich rola w organizacji przestrzeni, XVI Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Łódź: UŁ, s.119–133. Śleszyński P., 2007: Gospodarcze funkcje kontrolne w przestrzeni Polski, IGiPZPAN, Warszawa. Śleszyński P., 2008: Duże przedsiębiorstwa w strukturze przestrzennej największych polskich miast, Warszawa: IGiPZ PAN. Tarkowski M., 2005: Dzienny system miejski jako metropolitalny obszar statystyczny – propozycja delimitacji, w: T.Markowski (red.), „Biuletyn KPZK PAN”, z. 221, s.95– 104. Krzysztofik R., Runge J., 2012: Bariery współzarządzania regionalnego w rdzeniu konurbacji miejskiej na przykładzie miasta Sosnowca, [w:] Miasto w dobie neoliberalnego 177 urbanizmu, Sagan I., Szmytkowska M. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s. 222–239. Krzysztofik R., Runge J., Kantor-Pietraga I., 2011: Paths of Shrinkage in the Katowice Conurbation. Case Studies of Bytom and Sosnowiec Cities, WNoZ Uniwersytet Śląski, Sosnowiec, ss. 117. Tkocz M., 1995: Tendencje zmian w strukturze przemysłu województwa katowickiego w okresie kształtowania się gospodarki rynkowej (1990–1993), „Czasopismo Geograficzne”, 2, s. 191–201. Tkocz M., 1998: Funkcje miast strefy węzłowej aglomeracji górnośląskiej, Czasopismo Geograficzne, 69, s. 309–321. Tkocz M., 2006: Przemiany funkcjonalne miast konurbacji katowickiej w latach 1989–2003, [w:] J.Słodczyk, E.Szafranek (red.), Kierunki przekształceń struktury gospodarczej i społeczno-demograficznej miast,Uniwersytet Opolski, Opole. Tkocz M., 2001: Restrukturyzacja przemysłu regionu tradycyjnego, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, nr. 1998, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, ss. 280. Tkocz M., Sobala P., 2006: Kapitał zagraniczny w przemianach gospodarczych tradycyjnego ośrodka przemysłowego na przykładzie Chorzowa, [w:] Z. Zioło, T. Rachwał. (red.), „Międzynarodowe uwarunkowania rozwoju przemysłu Prace Komisji Geografii Przemysłu”, nr 8, s.74–80. Tkocz M., 2007: Zmiany funkcjonowania górnictwa węgla kamiennego w Polsce po roku 1989. „Acta Geographia Silesiana”, WnoZ UŚ, Sosnowiec, T. 2. Tkocz M., Dwucet K., Pytel S., 2008: Funkcja turystyczna miast przemysłowych na przykładzie miast konurbacji katowickiej, [w:] XXIII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Wyd. UŁs. 51–58 Tkocz M., Zuzańska-Żyśko E., Pytel S. , 2009: Wisła – jeden z ośrodków turystycznych w zapleczu Katowickiego Obszaru Metropolitalnego, w: T. Marszał (red.) Funkcja usługowa małych miast, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 89–107. Zöpel Ch., 2011: Zagłębie Ruhry i Górny Śląsk w sieci metropolii europejskich. Aglomeracje przemysłowe jako metropolitalne obszary miejskie, Dom Współpracy Polskoniemieckiej, Fundacja im. Friedricha Eberta, Gliwice–Opole. Zuzańska-Żyśko E., 2005: Economic Transformation of Small Silesian Towns in the Year 1990–1999, [w:] E.Nowosielska, J. Parysek (red.), Cities in the transfoming postcommunist countries: ten years of economic, social and spatial experience, „Geographia Polonica”, Polish Academy of Sciences, Institute of Geography and Spatial Organization, Vol. 78, No 1, Warszawa, Poland, s.137–149. Zuzańska-Żyśko E., 2006: Małe miasta w okresie transformacji. Studium w regionie śląskim, Wydawnictwo Śląsk, Katowice. Zuzańska-Żyśko E., 2010: Targowisko miejskie w Będzinie. Historia i współczesność, Prace Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, Sosnowiec. Zuzańska-Żyśko E., 2011: Aire Métropolitaine de la Haute-Silésie – essai de délimitation en approche strcturelle, [in:] Entre la coopération et la concurrence. La gouvernance et le développement équilibré des espaces métropolitains francais – conclusions pour la Pologne (sous la direction de R.Pyka), RSS Metropolii „Silesia”NP UŚ, GZM – “Metropolia Silesia”, Katowice, s.185–205. Zuzańska-Żyśko E., 2012: Funkcje metropolitalne Górnośląskiego Obszaru Metropolitalnego, „Studia Regionalne i Lokalne”, nr 2 (48), 39–61. 178 Czasopisma: „Fabryka Silesia”, nr 1 (3) 2013, s. 51. „Nasze Katowice”, nr 1 (63), styczeń 2014, s. 6. „Puls Biznesu”, 16 września 2014, s. 11. Strony internetowe: www.dealerzy.maxiauto.pl www.gddkia.gov.pl www.katowice-airport.com www.spodek.eu www.stat.gov.pl www.gzm.org.pl/ www.katowice-airport.com www.perspektywy.pl/portal/index.php?option=com_content&view=article&id=724:uczelnieakademickie&catid=87&Itemid=231 http://ksse.com.pl/o-nas,31 http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/raport_z_wynikow_nsp_ludnosci_i_mieszkan_2002.pdf; http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/lud_raport_z_wynikow_NSP2011.pdf http://old.stat.gov.pl/gus/5840_1630_PLK_HTML.htm http://static.presspublica.pl/red/sklep-rp/pdf/Lista_2000_2012_demo.pdf http://www.gzm.org.pl/s,58.htm http://biznesdlaedukacji.parp.gov.pl/sytuacja-na-rynku-pracy http://inwestycje.pl http://kuznia4.ue.wroc.pl/index.php http://www.um.zabrze.pl/mieszkancy/projekty-unijne/europejski-osrodek-kultury-techniczneji-turystyki-przemyslowej http://www.ulc.gov.pl/_download/statystyki/2014/wg_portow_lotniczych_faktyczne.pdf https://www.katowice-airport.com/pl/lotnisko/historia-portu http://katowice.gazeta.pl/katowice/1,72739,15715853,Nie_bedzie__szybkiej__kolei_do_Pyrz owic__Trasa_przez.html http://tvn24bis.pl/informacje,187/umowa-na-pociag-na-lotnisko-w-pyrzowicach-zerwana-alei-tak-powstanie-polaczenie-kolejowe,413574.html http://katowice.gazeta.pl/katowice/1,72739,15715853,Nie_bedzie__szybkiej__kolei_do_Pyrz owic__Trasa_przez.html http://ksse.com.pl/o-nas,31 http://samorzad.infor.pl/temat_dnia/411930,2,Miasta-zadowolone-z-efektow-zagranicznychkampanii-promocyjnych.html http://www.rynek-kolejowy.pl/51596/znakomita_decyzja_w_sprawie_kolei_do_pyrzowic.htm http://www.civitas.eu/sites/default/files/civitas_ii_policy_advice_notes_10_ticketing_pl.pdf, s. 2-3. http://www.gzm.org.pl/dokumentystrategiczne/Raport%20o%20stanie%20GZM.pdf#page=50&zoom=auto,-107,26, s. 51-52 http://www.kartaskup.pl/strony/p-1-skup.html http://www.pie.pl/materialy/_upload/konf_oir/UM_WS_Nawara-Slomska.pdf http://www.biznes.newseria.pl/news/ponad_25_mld_zl_z_ue_na,p50300522 http://www.orsip.pl/web/opitpp/aktualnosci; http://www.eslask.pl/files/zalaczniki/2013/12/17/1387286507/1387286747.pdf 179 http://www.orsip.pl/start http://www.orsip.pl/web/opitpp/aktywnosc-gmin http://www3.paiz.gov.pl/brownfields/ http://www3.paiz.gov.pl/brownfields/?id=5 http://www.stadionslaski.pl/stadion/najnowsza_historia.html http://www.slaskie.pl/slaski2012/strona.php?jezyk=pl&grupa=4 http://www.icc-katowice.eu/o-projekcie/podstawowe-informacje-o-projekcie http://www.gzm.org.pl/s,72.htm http://www.gzm.org.pl/s,9.htm 180 SPIS RYSUNKÓW Rysunek 1 Górnośląski Związek Metropolitarny wraz z otoczeniem Rysunek 2 Struktura demograficzna w GZM i otoczeniu w 2002 i 2012 r. Rysunek 3 Liczba pracujących na 1000 mieszkańców w GZM na tle wybranych metropolii w Polsce w 2012 r. . Rysunek 4 Struktura bezrobotnych w GZM według wieku w latach 2002-2012 Rysunek 5 Struktura bezrobotnych w GZM według wykształcenia w latach 2004-2012 Rysunek 6 Liczba podmiotów gospodarczych na 10 tys. ludności w GZM i otoczeniu na tle wybranych metropolii w Polsce w latach 2002-2012 Rysunek 7 Stopa przedsiębiorczości w GZM na tle wybranych metropolii w Polsce w 2012 r. Rysunek 8 Wskaźniki rentowności średnich i dużych podmiotów gospodarczych w GZM i otoczeniu w latach 2006– 2012 Rysunek 9 Dochody własne JST na 1 mieszkańca w GZM i otoczeniu na tle wybranych metropolii w Polsce (w zł) w 2002 i 2012 r. Rysunek 10 Synergie pomiędzy analizowanymi branżami Rysunek 11 Priorytety rozwoju Metropolii „Silesia” Rysunek 12 Kluczowe priorytety miast członkowskich Metropolii „Silesia”, a jej misja Rysunek 13 Priorytety gospodarcze Metropolii „Silesia” 181 SPIS TABEL Tabela 1 Problemy ważne i pilne do rozwiązania, które mogą negatywnie wpływać na przyszły rozwój Metropolii „Silesia” oraz zaproponowane rozwiązania Tabela 2 Odsetek osób według poziomu wykształcenia w populacji 20+ w GZM na tle wybranych metropolii w Polsce w 2011 r. Tabela 3 Analiza liczby silnych stron (S) do słabych stron (W) oraz szans (O) do zagrożeń (T) w branżach prorozwojowych Tabela 4 Priorytetu rozwojowe miast wchodzących w skład Metropolii „Silesia” Tabela 5 Proponowana dyslokacja branż prorozwojowych i funkcji metropolitalnych w obrębie 14 miast Metropolii „Silesia” Tabela 6 Podział GOM w ujęciu strukturalnym w 2010 r. Tabela 7 Miasta GZM według klas wielkościowych rynku pracy na podstawie liczby pracujących w 2010 r. Tabela 8 Analiza SWOT dla Metropolii „Silesia” Tabela 9 Kluczowe słabości Metropolii „Silesia” oraz proponowane rozwiązania Tabela 10 Kierunki rozwojowe Metropolii „Silesia” Tabela 11 Potencjalne obszary wsparcia inicjatyw klastrowych w kolejnych latach Tabela 12 Harmonogram, kosztorys, wskaźniki pomiaru oraz interesariusze działań w ramach PRG M”S” 2025 182 Załącznik nr 1 Finansowanie stażu mogłoby stanowić pomoc de minimis, o której mowa w Rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1998/2006 z dnia 15 grudnia 2006r. w sprawie stosowania art. 87 i 88 Traktatu do pomocy de minimis14, Rozporządzenia Komisji (WE) nr 1535/2007 z dnia 20 grudnia 2007 r. w sprawie zastosowania art. 87 i 88 Traktatu WE w odniesieniu do pomocy de minimis w sektorze produkcji rolnej15 oraz Rozporządzenia Komisji (WE) nr 875/2007 z dnia 24 lipca 2007r w sprawie stosowania art. 87 i 88 Traktatu WE w odniesieniu do pomocy w ramach zasady de minimis dla sektora rybołówstwa i zmieniające rozporządzenia (WE) nr 1860/200416. Z tego względu staż mógłby być przyznany tylko przedsiębiorcy, który wraz ze zgłoszeniem złoży: 1) oświadczenie o niezaleganiu ze zobowiązaniami podatkowymi wobec Urzędu Skarbowego oraz o niezaleganiu ze składkami na ubezpieczenie społeczne lub o innym sposobie uregulowania zaległości; 2) oświadczenie o niezaleganiu z płatnościami wobec miasta z tytułu danin publicznoprawnych i cywilnoprawnych; 3) oświadczenie, że w stosunku do przedsiębiorcy nie wszczęto postępowania upadłościowego, naprawczego lub likwidacyjnego; 4) oświadczenie o niefigurowaniu jako dłużnik w biurach informacji gospodarczej oraz, w przypadku osób fizycznych, upoważnienie do wystąpienia do biur informacji gospodarczej o ujawnienie informacji gospodarczych jej dotyczących. Przedsiębiorca byłby zobowiązany do złożenia wraz z powyższymi oświadczeniami wszystkich zaświadczeń, oświadczeń oraz informacji o których mowa w §37 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 30 kwietnia 2004 r. – o postępowaniu w sprawach dotyczących pomocy publicznej. Uzyskanie pomocy na mocy uchwały nie może mieć zastosowania w stosunku do przedsiębiorców znajdujących się w trudnej sytuacji ekonomicznej w rozumieniu 183 „Wytycznych wspólnotowych dotyczących pomocy państwa w celu ratowania i restrukturyzacji zagrożonych przedsiębiorstw” (Dz. Urz. UE C 244 z 1.10.2004). Łączna wartość pomocy de minimis uzyskana przez przedsiębiorcę w rożnych formach i z różnych źródeł, w r. w którym ubiega się o pomoc oraz w ciągu dwóch poprzedzających go latach podatkowych nie mogłaby przekroczyć limitów o których mowa w Rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1998/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. w sprawie stosowania art. 87 i 88 Traktatu do pomocy de minimis, Rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1535/2007 z dnia 20 grudnia 2007 r. w sprawie zastosowania art. 87 i 88 Traktatu WE w odniesieniu do pomocy de minimis w sektorze produkcji rolnej oraz Rozporządzeniu Komisji (WE) nr 875/2007 z dnia 24 lipca 2007 r. w sprawie stosowania art. 87 i 88 Traktatu WE w odniesieniu do pomocy w ramach zasady de minimis dla sektora rybołówstwa i zmieniające rozporządzenia (WE) nr 1860/2004. 14 Dz. Urz. UE L z dnia 28 grudnia 2006 r. Nr 379/5. 15 Dz. Urz. UE L z dnia 21 grudnia 2007 r. Nr 337/35. 16 Dz. Urz. UE L z dnia 25 lipca 2007 r. Nr 193/6. Zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 20 marca 2007 r. w sprawie zaświadczeń o pomocy de minimis i pomocy de minimis w rolnictwie i rybołówstwie, organ finansujący staż jest zobowiązany do wydania zaświadczenia o udzieleniu pomocy de minimis. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1998/2006 obowiązuje do dnia 31 grudnia 2013 r. Niniejszy program będzie musiał zatem zostać znowelizowany i dostosowany do przepisów rozporządzenia zastępującego rozporządzenie Komisji (WE) nr 1998/2006 oraz ponownie przedstawiony do zaopiniowania właściwym organom. 184