Polskie dinozaury

Polskie dinozaury
Od dawna krążyły na Kielecczyźnie ludowe legendy o "czarcich stopach" odciśniętych w
kamieniu - zwykle diabły pilnowały skarbów w podziemnych sztolniach, albo porzucały z
porannym pianiem koguta głaz niesiony na budowę zamku dla kogoś, kto w zamian zapisał
im w cyrografie duszę.
Diabelskie ślady (w rzeczywistości tropy wielkiego ornitopoda)
Diabelskie odciski były łudząco podobne do wielkich śladów ptasich, może dlatego na
starych sztychach diabeł często miewał ptasie stopy. Obok rysunek Kostrzewskiego ze
starego wydania "Pani Twardowskiej" Adama Mickiewicza.
W 1959 roku geolog Władysław Karaszewski, pracownik Państwowego Instytutu Geologicznego, rozpoznał w
tych odciskach tropy mezozoicznych gadów. Rewelację przyjęto z niedowierzaniem. Dziś wiemy, że były to
pierwsze, odkryte na ziemiach polskich ślady dinozaurów.
Tropy Moyenisuropus karaszevskii, nazwane na cześć odkrywcy świętokrzyskich dinozaurów, pozostawiał
zapewne pra-stegozaur (rys. K. Sabath).
Ostatnie kilkanaście lat przyniosły ogromny postęp w naszej wiedzy o polskich dinozaurach. Kluczowe znaczenie
miały rekonstrukcje paleośrodowisk jurajskich, wykonywane od lat 80-tych, przez Grzegorza Pieńkowskiego z
Państwowego Instytutu Geologicznego. Według badacza, tropy dinozaurów i innych zwierząt lądowych,
stanowiły naturalny i częsty element zapisu geologicznego wielu formacji dolnej jury Gór Świętokrzyskich.
Dzięki badaniom prowadzonym głównie przez Gerarda Gierlińskiego z Państwowego Instytutu Geologicznego,
zidentyfikowano w skałach wieku jurajskiego z Gór Świętokrzyskich, wiele form tropów dinozaurów.
W osadach wczesnojurajskich, sprzed ok. 200 milionów lat, zachowały się odciski łap wczesnych zauropodów
(długoszyich roślinożerców, które w późnej jurze stały się największymi zwierzętami lądowymi w dziejach
Ziemi), tyreoforów (opancerzonych dinozaurów ptasiomiednicznych) oraz teropodów (dinozaurów drapieżnych).
Długo sądzono, że w późnej jurze cały obszar Polski pokrywało morze i nie ma szans na znalezienie,
pozostałości ówczesnych dinozaurów. Ostatnio jednak również w osadach późnojurajskich odnaleziono tropy
stegozaurów (zaawansowanych tyreoforów z kolcami na ogonie), ornitopodów (przeważnie dwunożnych
dinozaurów ptasiomiednicznych) i teropodów. Można się o tym było dowiedzieć podczas VI Festiwalu Nauki, z
referatu Karola Sabatha, który wraz z Gerardem Gierlińskim opublikował opis tropu stegozaura z Bałtowa, w
specjalistycznym czasopiśmie Acta Paleontologica Polonica.
Miłośnicy dinozaurów powinni odwiedzić rezerwat Gagaty Sołtykowskie (Nadleśnictwo Stąporków), położony na
wschód od Skarżyska-Kamiennej. Została tam zabezpieczona i udostępniona zwiedzającym powierzchnia z
tropami dinozaurów, udokumentowana we wspólnej pracy Gerarda Gierlińskiego i Grzegorza Pieńkowskiego.
Widoczny na niej jest m.in. najstarszy znany zapis stadnego życia zauropodów.
Szlaki tropów dwóch dorosłych zauropodów, stada czterech młodych
zauropodów oraz dwóch teropodów z utworów najniższej jury z Sołtykowa.
Odkrycie to ma doniosłe znaczenie, gdyż zachowania socjalne stanowią istotny argument za ścisłymi związkami,
łączącymi dinozaury z ptakami a nie z gadami, z którymi bywają do tej pory tradycyjnie utożsamiane. Równie
nowatorskie znaczenie miało, powiązanie przez wspomnianych autorów konkretnych zespołów dinozaurów
(dokładniej ich tropów) z określonymi paleośrodowiskami. Jest to nowy kierunek badań nad dinozaurami - tak
jak wszystkie zwierzęta były one ściśle związane z otaczającą je przyrodą, ale wykazanie tych powiązań
wymaga konkretnych dowodów.
W rezerwacie Gagaty Sołtykowskie stanęła wiata chroniąca odsłonięcie z tropami stadka młodych zauropodów
(fot. G.Gierliński).
Inne stanowiska z tropami, np. Gromadzice koło Ostrowca Świętokrzyskiego, w rejonie Mniowa na północny
zachód od Kielc, oraz odkryte w ostatnich dwóch latach, w okolicach Opatowa, koło Iłży, w Przysusze i Bałtowie
są nieco trudniej dostępne. Od lipca 2003 r. dzięki staraniom Stowarzyszenia Przyjaciół Bałtowa, można tam
spacerować ścieżkami dydaktycznymi, prowadzącymi do tropów dinozaurów, a także podziwiać naturalnej
wielkości rekonstrukcję allozaura, wykonaną przez Krzysztofa Kuchnio.
W Muzeum Oddziału Świętokrzyskiego Państwowego Instytutu Geologicznego w Kielcach, znajduje się niewielka
ekspozycja tropów dinozaurów z rejonu Mniowa i Ostrowca Świętokrzyskiego (a także starszych o 50 milionów
lat płazów i gadów z pobliskich odsłonięć pstrego piaskowca).
Muzeum Przyrody i Techniki w Starachowicach, mieszczące się w zabytkowej hucie, eksponuje tropy
dinozaurów z wczesnej i późnej jury oraz wielki zbiór tropów kręgowców z Wiór koło Ostrowca
Świętokrzyskiego, pochodzących z samego początku ery mezozoicznej, tuż po największym w dziejach Ziemi
wymieraniu, które utorowało drogę ewolucji dinozaurów.
Aby zobaczyć ślady polskich dinozaurów, nie trzeba jechać w Góry Świętokrzyskie. W zbiorach Muzeum
Geologicznego Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, znajduje się jedna z większych w Europie,
kolekcja tropów dinozaurów. Na wystawie stałej można zobaczyć ślady dinozaurów ptasiomiednicznych (tropy
zwane Anomoepus i Moyenisauropus), zauropodów (Parabrontopodus) i dinozaurów drapieżnych (Kayentapus,
Anchisauripus), w tym największego drapieżnika jaki żył na ziemiach polskich, 10-metrowego allozauroida
(Megalosauripus), odkrytego przez Grzegorza Niedźwiedzkiego, który swymi badaniami zasłużył na zwycięstwo
w Konkursie Młodych Naukowców Unii Europejskiej w Amsterdamie.
Olbrzymi trop allozauroida z Sołtykowa razem z tonowym blokiem skalnym przetransportowano do Muzeum
Geologicznego. Allozauroid był największym drapieżnikiem o jakim wiadomo, że chodził po ziemiach polskich
(fot. G. Gierliński, rys. K. Sabath)
Największe emocje zwiedzających Muzeum Geologiczne, przy ul. Wiśniowej, budzi naturalnej wielkości
rekonstrukcja opierzonego dilofozaura - Dyzia - stworzona przez Martę Szubert.
Rekonstrukcja dilofozaura, wykonana przez Martę Szubert dla Muzeum Geologicznego, ukazuje sprawcę tropów
Kayentapus. To rzeźbiarskie wyobrażenie pierzastego dinozaura zyskało sobie przydomek Dyzia (fot. M.
Krzyżanowski).
Pierwszym badaczem na świecie, który na podstawie, dobrze zachowanego odcisku brzucha siedzącego
północnoamerykańskiego teropoda, udowodnił fakt upierzenia dinozaurów- był Gerard Gierliński. Okrycie to
miało doniosłe znaczenie, w kontekście dyskusji o stałocieplności dinozaurów i pochodzeniu ptaków.
Wyprzedziło one w czasie słynne odkrycia upierzonych dinozaurów z Chin, dokonane ostatnio przez zespół
chińsko-amerykański.
W Muzeum Geologicznym można zobaczyć ślady młodego zauropoda towarzyszącego dorosłemu (fot.
M.Krzyżanowski, rys. K. Sabath)
Maria Szubert zrekonstruowała również jedyne dinozaury, których szkielety znaleziono w Polsce - silezaury,
odkryte w Krasiejowie na Opolszczyźnie przez zespół pod kierunkiem prof. Jerzego Dzika z Instytutu
Paleobiologii PAN im. Kozłowskiego. Triasowe zwierzęta z Krasiejowa, starsze od świętokrzyskich dinozaurów o
co najmniej dwadzieścia milionów lat, można zobaczyć na wystawie w Muzeum Ewolucji PAN, w warszawskim
Pałacu Kultury i Nauki, obok innych trofeów polskich paleontologów - szkieletów dinozaurów z pustyni Gobi w
Mongolii, reprezentujących z kolei jedne z ostatnich dinozaurów, żyjące w późnej kredzie, około 70 mln lat
temu. Rekonstrukcje tych olbrzymów stoją w Skalnej Kotlinie Dinozaurów, w Śląskim Ogrodzie Zoologicznym.
Zostały one pomalowane według projektu Karola Sabatha z Muzeum Geologicznego PIG.
Autorzy: Grzegorz Pieńkowski i Karol Sabath
Wielka wystawa dinozaurów w warszawskim centrum handlowym:
Od 20 maja do 30 czerwca w Blue City będzie można podziwiać zaginiony świat dinozaurów! Naturalnej
wielkości (największy ma 13 metrów wysokości i 5 metrów długości) olbrzymie modele prehistorycznych
zwierząt, zostaną zlokalizowane na 1,5 tys. metrów kwadratowych, specjalnie przygotowanej powierzchni, gdzie
stworzono aurę prehistorycznego świata.
Więcej >>> http://www.dinozaury.com.pl
Możesz przeczytać więcej o polskich dinozaurach:
Klub tropicieli dinozaurów
http://dino.opm.pl/paleo/story.asp?id_story=3
VI Festiwal Nauki
http://www.pgi.waw.pl/muzeum_geologiczne
A probable stegosaurian track from the Late Jurassic of Poland - Gerard Gierliński and Karol Sabath - Acta
Palentologica Polonica 47(3) 2003
http://app.pan.pl/acta47/app47-561.pdf
Dinozaury opolskie i świętokrzyskie - Stanisław Abramczyk - Przyroda Polska 2 (2003)
http://www.przyrodapolska.pl/luty03/dinozaury.html
Dobre wady - Jacek Podsiadło - Tygodnik Powszechny 28 (2003)
http://www2.tygodnik.com.pl/tp/2818/felpodsiadlo.php
Dinozaury pod Radomiem - Wiadomości TVP 1, 29.05.2003 r.
http://wiadomosci.tvp.pl/wiadomosci/9,2003052937085.strona
Ślady czarcich pazurów - National Geographic 05/2003
http://www.national-geographic.pl
Silesaurus I, dinozaur polski - Wojciech Mikuszko - gazeta.pl (23.10.2002 r.)
http://www2.gazeta.pl/edukacja/1,28383,1079221.html
Muzeum Geologiczne PIG
http://www.pgi.waw.pl/muzeum_geologiczne
Muzeum Ewolucji PAN
http://www.paleo.pan.pl/museum/museumpl.htm