Pobierz w wersji - Zakład Badań Wschodnich

Europa Wschodnia
dekada transformacji
Białoruś
pod redakcją
Bernarda J. Albina i Walentego Baluka
Wrocław 2004
Spis treści
Wstęp (Bernard J. Albin i Walenty Baluk)
Studia i artykuły:
1. Zdzisław J. Winnicki,
Ustrój polityczno - administracyjny Republiki Białoruś - zarys problematyki
2. Łarysa Leszczenko,
Osobiste i polityczne prawa i wolności człowieka w Konstytucji Republiki Białoruś
(zarys problemu)
3. Walenty Baluk,
Próby kształtowania się systemu partyjnego
4. Marek Wróblewski,
Przemiany gospodarcze
5. Helena Rojbuł i Witalis Marczyk,
Polityka społeczna
6. Anna Ossowska,
Stosunki gospodarcze Białorusi z krajami WNP
7. Tadeusz Kruczkowski,
Polityka narodowościowa
8. Zdzisław J. Winnicki,
Polska mniejszość narodowa w Republice Białoruś na tle struktury i statusu prawnego
mniejszości narodowych na Białorusi
9. Anna Bubko,
Polityka medialna
10. Walenty Baluk,
Polityka zagraniczna i bezpieczeństwa
11. Tomasz Kurek,
Polityka obronna
Materiały:
12. Aлександр Жучков
Проблемы и перспективы развития гражданского общества в Беларуси
Dokumenty:
1. „Nowa polityka ideologiczna” Białorusi – fragmenty wystąpienia Aleksandra Łukaszenki
z 27 III 2003 r.
2. Ustawa Republiki Białoruś o partiach politycznych z 5 X 1994 r. (tłum. Oleg Siwiec)
3. Koncepcja bezpieczeństwa narodowego Republiki Białoruś z 17 VII 2001 r.
(tłum. Tomasz Kurek)
4. Doktryna wojenna Republiki Białoruś z 3 I 2002 r. (tłum. Tomasz Kurek)
Autorzy:
Albin Bernard J. prof. dr hab. – kierownik Zakładu Badań nad Europą Wschodnią
Instytutu Studiów Międzynarodowych, Dziekan Wydziału Nauk Społecznych
Uniwersytetu Wrocławskiego.
Baluk Walenty dr - adiunkt w Zakładzie Badań nad Europą Wschodnią Instytutu
Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego
Bubko Anna mgr – doktorantka Katedry Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej na
Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Wrocławskiego
Kruczkowski Tadeusz dr – prezes Związku Polaków na Białorusi, pracownik
Uniwersytetu w Grodnie (Białoruś)
Kurek Tomasz mgr – doktorant w Zakładzie Badań nad Europą Wschodnią Instytutu
Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego
Leszczenko Łarysa dr - adiunkt w Zakładzie Badań nad Europą Wschodnią Instytutu
Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego
Marczyk Witalis mgr – doktorant w Instytucie Wschodnim Uniwersytetu im. Adama
Mickiewicza w Poznaniu
Ossowska Anna mgr – doktorantka na Akademii Ekonomicznej im. O. Langego we
Wrocławiu
Rojbuł Helena dr – absolwentka Akademii Ekonomicznej im. O. Langego we
Wrocławiu
Siwiec Oleg mgr - magistrant w Zakładzie Badań nad Europą Wschodnią Instytutu
Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego
Winnicki Zdzisław J. dr hab. - adiunkt w Zakładzie Badań nad Europą Wschodnią
Instytutu Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego
Wróblewski Marek dr – adiunkt w Zakładzie Międzynarodowych Stosunków
Gospodarczych oraz Integracji Europejskiej Instytutu Studiów Międzynarodowych
Uniwersytetu Wrocławskiego
Żuczkow Aleksander – prezes zarządu stowarzyszenia „Fundacja im. Lwa Sapiehy”
(Białoruś)
Wstęp
Niniejsze opracowanie, poświęcone przemianom polityczno-społecznym na Białorusi,
stanowi kontynuację serii wydawniczej Europa Wschodnia – dekada transformacji. Ze
względu na geopolityczne umiejscowienie Białorusi na mapie Europy kraj ten posiada
strategiczne znaczenie dla stosunków politycznych i gospodarczych na Starym Kontynencie.
Zatem przebieg procesów demokratyzacji i transformacji w państwie jest niezwykle ważny
dla stabilizacji w Europie Środkowo-Wschodniej. W tym kontekście niezmiernie istotnym jest
także wpływ czynników zewnętrznych na proces transformacji. Białoruś często jest określana
mianem ostatniego przyczółka autorytaryzmu w Europie. Czy słuszne są to stwierdzenia
postaramy się odpowiedzieć na kolejnych stronach niniejszego tomu.
Większość elit białoruskich była zaskoczona faktem uzyskania niepodległości w ostatniej
dekadzie XX w. Badacze tej problematyki wiedzą, że proces kształtowania się nowoczesnego
narodu białoruskiego przypadł na początek XX w., kiedy to pojawił się białoruski ruch
narodowy, niepotrafiący jednak zdobyć masowego poparcia ludności białoruskiej. Wobec
współczesnej tożsamości narodowej Białorusinów, polski badacz Ryszard Radzik - stosuje
określenie niepełnego unarodowienia, a przyczyn słabości procesu narodotwórczego upatruje
w: 1) treści kultury ludu białoruskiego, 2) strukturze społecznej i 3) polityce władz
państwowych wobec społeczności białoruskiej1. Można się zgodzić z wyżej wymienionym
badaczem, iż proces kształtowania się nowoczesnego narodu białoruskiego w minionym
stuleciu jest bardzo zawiły i złożony. Jeżeli będziemy posługiwać się definicją narodu
Józefa Stalina, to oczywiście Białorusinom należałoby odmówić prawa bycia narodem i
powinni oni wejść w łożysko większej kultury, w tym przypadku rosyjskiej. Zdaniem
redaktorów rację ma jednak Marek Waldenberg, mówiący o posługiwaniu się kategorią
modelu narodu, na który składają się następujące elementy: istnienie wspólnego języka,
terytorium uważanego za swą ziemię ojczystą, dziedzictwo kulturowe, partycypowanie w
kulturze narodowej, wspólna dość bogata symbolika, przeświadczenie o tożsamym
pochodzeniu etnicznym, poczucie solidarności między ludźmi różnych warstw i klas
społecznych, istnienie świadomości odrębności narodowej i poczucia bycia narodem, istnienie
w przeszłości lub obecnie państwa traktowanego jako swoje2.
Pomimo pewnych obiektywnych i subiektywnych czynników utrudniających zakończenie
procesu kształtowania się tożsamości narodowej Białorusinów nie można odmówić im prawa
1
R. Radzik, Kim są Białorusini?, Toruń 2002, s. 8.
M. Waldenberg, Narody zależne i mniejszości narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej. Dzieje konflikty i
idee, Warszawa 2000, s. 23.
2
do bycia narodem. Nie ulega wątpliwości, iż nie są oni w takim samym stopniu narodem, co
Polacy, Litwini, Łotysze, Ukraińcy, czy Rosjanie. Naród, w którym nigdy nie było silnego
dążenia do samodzielnego bytu politycznego, różni się pod tym względem od narodów
posiadających takie dążenia, powiada M. Waldenberg, lecz i Ukraińcy nie są w takim samym
stopniu narodem, co Polacy - a Litwini, co Łotysze. Istnienie narodu jest nieustannym
plebiscytem, jak twierdził Ernest Renan, sprzeciwiając się tezie, iż to względy etniczne
odegrały rolę w tworzeniu narodów. Według niektórych badaczy w Europie Zachodniej
narody powstawały w oparciu o polityczną wolę bycia narodem, a w Europie ŚrodkowoWschodniej w oparciu o czynniki kulturalno-etniczne3. Rozpatrując przypadek Białorusi
możemy powiedzieć, iż proces kształtowania się białoruskiej tożsamości narodowej w XX w.
najlepiej przedstawia sinusoida, czyli gradacja bycia narodem.
Podobnie jak inne narody w Europie Środkowo-Wschodniej Białorusini podjęli próbę
uzyskania statusu politycznego w okresie I wojny światowej. Po rewolucji lutowej w Rosji w
dniach 25-26 kwietnia 1917 r. rozpoczął się zjazd przedstawicieli organizacji i partii
białoruskich. Wzięło w nim udział około 150 delegatów, którzy powołali Białoruski Komitet
Narodowy (BKN) decydując, że będzie on pełnił w kraju rolę najwyższego forum
białoruskiego. Zjazd przygotował deklarację adresowaną do Rządu Tymczasowego,
zawierającą bardzo umiarkowane postulaty: otwarcie szkół białoruskich i nadanie Białorusi
autonomii. Białoruskie partie polityczne, zarówno lewicowe, jak i prawicowe próbowały
skupić się wokół BKN. Rosja mogła się nie obawiać ruchu białoruskiego, który wówczas był
bardzo słaby i dopiero zaczął przejawiać aspiracje polityczne. Konkurencyjnym ośrodkiem do
zdobycia władzy na Białorusi były rosyjskie siły polityczne, głównie eserzy, mienszewicy i
bolszewicy4.
W dniach 8-12 lipca 1917 r. w Mińsku odbył się II Zjazd Przedstawicieli Partii
Białoruskich. Delegaci z trudem osiągnęli kompromis w kwestii utworzenia jednolitego
frontu narodowego i wybrania, w miejsce BKN, Centralnej Rady Białoruskich Organizacji i
Partii. Ogłosiła ona, że jej celem jest przekazanie całej ziemi bez wykupu chłopom. Przede
wszystkim była to organizacja kulturalno-oświatowa. Radzie, pomimo deklarowania równości
wszystkich narodów, nie udało się przeciągnąć na swoją stronę mniejszości narodowych. Nie
poświęciła ona wystarczająco dużo uwagi również formowaniu armii białoruskiej,
ograniczając się do białorutenizacji jednostek, które miały walczyć w obronie rewolucji
3
Ibidem, s. 20.
Krótki rys historyczny Białorusi został opracowany na podstawie: E. Mironowicz, Białoruś, Warszawa 1999;
Z. Szybieka, Historia Białorusi 1795-2000, Lublin 2002.
4
rosyjskiej. Centralna Rada znalazła się w rękach lewicy, która dystansowała się zarówno od
liberałów, jak i chadeków. Zatem kwestie klasowe podzieliły białoruski ruch narodowy, co
specjalnie nie wyróżniało Białorusinów na tle innych narodów regionu. Jednak stawianie ich
ponad interesami narodowymi oraz wiara w demokratyczną rewolucję w Rosji miała zaważyć
na próbach usamodzielnienia się Białorusinów, podobnie jak i Ukraińców.
Wkrótce Centralną Radę przekształcono w Wielką Radę Białoruską (WRB), która nie na
długo znowu połączyła wszystkie siły polityczne. Przyczyną kolejnego rozłamu w ruchu
białoruskim stał się po raz kolejny zbytni radykalizm partii lewicowych. Wkrótce wystąpili
oni z Komitetu Wykonawczego WRB. Po wybuchu rewolucji październikowej Wielka Rada
Białoruska ograniczyła się do wydania Hramaty biełaruskamu narodu (Odezwa do ludu
białoruskiego), gdzie rewolucję nazwano przewrotem i krokiem w kierunku chaosu.
Wszystkie białoruskie siły polityczne zostały wezwane do konsolidacji. Zatem na Białorusi z
jednej strony powstawała siła mogąca sięgnąć po władzę, zaś z drugiej brak zdecydowanych
działań w tym kierunku przemawiał na niekorzyść ruchu białoruskiego.
W połowie listopada 1917 r. Wielka Rada i Centralna Białoruska Rada Wojskowa wydały
odezwę Do całego ludu białoruskiego, w której wezwano rodaków do wzięcia sprawy
Białorusi w swoje ręce i zwołano Zjazd Wszechbiałoruski (konstytuantę). Zjazd rozpoczął
swoją pracę w grudniu 1917 r., gromadząc 1872 delegatów - w większości eserów i
bezpartyjnych. Kiedy bolszewikom nie udało się przejąć nad nimi kontroli, rozpędzili ich
przy użyciu wojska. Zanim to się stało delegaci zdołali jeszcze wybrać legalne władze
Białorusi – Wszechbiałoruską Radę Delegatów Żołnierskich, Chłopskich i Robotniczych,
aby kierowała krajem do czasu zwołania Białoruskiego Zgromadzenia Ustawodawczego.
Delegaci Zjazdu nie zerwali stosunków z bolszewicką Rosją, a jedynie sprzeciwili się
dyktatowi frontowych komisarzy.
Za kolejny etap białoruskich starań o własny byt państwowy można uznać powstanie
Białoruskiej Republiki Ludowej. W lutym 1918 r. niemieckie władze okupacyjne zezwoliły
na działalność Wszechbiałoruskiej Rady, której Komitet Wykonawczy wyłonił pierwszy rząd
białoruski - Ludowy Sekretariat Białorusi z J. Waronką na czele. Wydano wówczas pierwszą
Ustawodawczą Hramotę do Narodów Białorusi. W dokumencie tym nie wspomniano co
prawda o wcześniejszych autonomicznych aspiracjach Białorusinów, ale także nie
proklamowano niepodległości. Dopiero w marcu tegoż roku w trzeciej Hramocie Rada
ogłosiła wreszcie niepodległość. W dokumencie mówiło się min. o zrzuceniu jarzma caratu
rosyjskiego
i
powołaniu
przez
narody
zamieszkujące
Białoruś
własnego
Sejmu
Ustawodawczego. Traktat brzeski, dzielący kraj na dwie części, uznano za krzywdzący oraz
podpisany wbrew woli Białorusinów i bez ich udziału. Terytorium nowego państwa powinno
było obejmować wszystkie ziemie, gdzie ludność białoruska stanowiła większość. Zdaniem
przywódców białoruskich była to ziemia mohylewska, mińska, grodzieńska, wileńska,
witebska, smoleńska i czernihowska. Aspiracje te kolidowały z interesem niemal wszystkich
narodów ościennych. Nie biorąc tego pod uwagę Rada zaapelowała do nich o sprzyjanie
białoruskim
aspiracjom
niepodległościowym5.
W
odpowiedzi
na
proklamowanie
niepodległości wojska niemieckie po prostu rozpędziły białoruskie władze, nie pomógł nawet
wysłany w tej sprawie list do Wilhelma II. Dopiero z czasem władza okupacyjna zmieniła
swój stosunek do Białoruskiej Republiki Ludowej. Uznanie państwa białoruskiego pozwoliło
cesarskim Niemcom zlikwidować klin, jakim według postanowień pokoju brzeskiego była
Białoruś. Klin ten wbijał się pomiędzy dwa nowe państwa Litwę i Ukrainę. W Berlinie
rozumiano także, jaką korzyść może przynieść istnienie państwowości białoruskiej i
ukraińskiej dla niemieckiej polityki wobec Polski i Rosji. Po uzyskaniu ze strony Niemiec
pozwolenia na prowadzenie polityki zagranicznej Białoruś nawiązała stosunki najpierw z
Ukrainą i Litwą, a potem z Łotwą, Estonią, Finlandią i Czechosłowacją. Przedstawicielstwa
BRL powstały w Rosji, Niemczech, Polsce, Danii i Turcji.
Granice BRL na zachodzie wyznaczała linia graniczna z czasów pierwszej okupacji
niemieckiej, na południu granica Ukrainy, na wschodzie linia frontu niemieckobolszewickiego. Był to obszar znacznie mniejszy od białoruskich aspiracji terytorialnych.
Pod kontrolą Niemiec białoruscy działacze zajmowali się działalnością państwową we
wszystkich dziedzinach oprócz wojska i milicji. Niemieckie dowództwo nie zezwoliło na
przyjazd do Białorusi jednostek wojskowych z Frontu Rumuńskiego, które zostały poddane
białorutenizacji i mogły stanowić zalążek armii narodowej. Brak własnych sił zbrojnych,
powstanie których skutecznie blokowały wojska niemieckie, zaważył później na upadku
Białoruskiej Republiki Ludowej.
Jednak w tym okresie następuje też początek odrodzenia narodowego. Ludowy Sekretariat
przyjął postanowienie o ogłoszeniu języka białoruskiego językiem państwowym, a życie
kulturalne i oświatowe uległo znacznemu ożywieniu.
W listopadzie 1918 r. Białorusini przeprowadzili rozmowę z bolszewikami w celu uznania
państwowości białoruskiej, lecz ostatni kategorycznie odmówili uznania BRL. Delegacja
Rady bezskutecznie zabiegała w Berlinie o przekazanie jej władzy na Białorusi po wycofaniu
się wojsk niemieckich. W tym okresie Białoruś utrzymywała stosunki jedynie z Litwą. Wśród
5
III Ustaunaja hramata Rady Biełaruskaje Narodnaje Riespubliki z 25 III 1918 r., [w:] Istorija Biełarusi w
dokumientach i matieriałach, Minsk 2000, s. 303.
elit białoruskich odżyły idee powołania pod protektoratem Niemiec Księstwa LitewskoBiałoruskiego. Po wypowiedzeniu układu brzeskiego bolszewicy ruszyli w kierunku Mińska
opanowawszy go 10 grudnia 1918 r., a władze białoruskie były zmuszone udać się na
emigrację do Wilna. W rządzie litewskim powstało ministerstwo do spraw białoruskich, na
czele którego stał Józef Waronka. Zgadzał się on na autonomię narodowo-kulturalną w
ramach państwa litewskiego.
W dniach 30-31 grudnia 1918 r. na konferencji bolszewików obwodu zachodniego w
Smoleńsku zdecydowano o utworzeniu Białorusi radzieckiej, uzasadniając to warunkami
wynikającymi z sytuacji międzynarodowej (w granicach guberni smoleńskiej, witebskiej,
mohylewskiej, mińskiej, grodzieńskiej i częściowo wileńskiej i czernihowskiej). Już na
początku stycznia 1919 r. Tymczasowy Rząd Robotniczo-Chłopski przyjął manifest o
utworzeniu Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (BSRR). Miesiąc później
została uchwalona Konstytucja BSRR, wprowadzająca w kraju system władzy radzieckiej6. O
intencjach nowego białoruskiego rządu radzieckiego może świadczyć fakt, że sprawa z
wyasygnowaniem środków na wydanie gazety w języku białoruskim spotkała się z
dezaprobatą, a przekazanie Rosji guberni smoleńskiej, witebskiej i mohylewskiej odbyło się
bez żadnego sprzeciwu ze strony nowych władz. Niedługo potem bolszewicy na krótko
powołają Litewsko-Białoruską SRR ze stolicą w Wilnie bez udziału w jej rządzie żadnego
Białorusina. Świadczy to o instrumentalnym traktowaniu przez bolszewików tzw. karty
białoruskiej. Po nieudanych próbach zachowania kontroli nad Litwą bolszewicy uchwalili
Deklarację o proklamowaniu niepodległości Radzieckiej Socjalistycznej Republiki Białoruś7.
Pół roku później BSRR podpisała układ o sojuszu wojskowym i gospodarczym z Rosyjską
Federacyjną Republiką Radziecką (16 I 1921), a w grudniu 1922 r. znajdowała się wśród
założycieli ZSRR8.
O zamiarach bolszewików wobec Białorusi może świadczyć fakt, że podpisując 18 marca
1921 r. traktat w Rydze kończący wojnę polsko-bolszewicką nie uczynili oni prawie nic, żeby
BSRR była stroną owego układu, w odróżnieniu od USRR. Wojna zaczęła się 14 lutego
1919 r. pod Berezą Kartuską na Białorusi. Nacierające wojska polskie zdobyły najpierw
Wilno, a w sierpniu tegoż roku Mińsk. Wojna trwała ze zmiennymi kolejami, a państwa
zachodnie podjęły nawet inicjatywę pokojową z propozycją rządu brytyjskiego wytyczenia
6
Konstitucyja Socyalisticzieskoj Riespubliki Biełorussii z 3 III 1919 r.(fragmenty), [w:] Istorija Biełarusi ...,
s. 347.
7
Diekłaracyja o prowozgłaszenii niezawisimosti Sowietskoj Socyalisticzieskoj Riespubliki Biełaruś z 31 VII
1920 r. (fragment), [w:] Ibidem, s. 392-395.
linii granicznej – tzw. „Linii Curzona”. Propozycja ta została odrzucona zarówno przez
Polaków, jak i przez bolszewików. „Cud nad Wisłą” sprawił, że bolszewicy zgodzili się na
daleko idące ustępstwa i to właśnie kosztem „bratnich narodów”. Norman Davies opisuje ten
historyczny targ w następujący sposób: „Polakom zaoferowano tyle terenów przygranicznych,
na ile tylko mieli ochotę, pod warunkiem, że w ciągu dziesięciu dni ustaną działania
zbrojne”9. Zatem część ziem dzisiejszej Białorusi znalazła się w granicach II
Rzeczypospolitej Polskiej, a w drugiej części przystąpiono do budowania radzieckiej
państwowości. Linia ustalona w ramach traktatu ryskiego pozostawała oficjalną granicą
polsko-radziecką w latach 1921-1939.
W składzie ZSRR Białoruś pozostawała do jego rozpadu w grudniu 1991 r. W tym czasie
w latach 20. kraj przeżył politykę korenizacji (autochtonizacji), która w republice przybrała
charakter białorutenizacji i częściowo przyczyniła się do unarodowienia Białorusinów. Jednak
dalsze lata eksperymentu radzieckiego przyniosły wyłącznie cierpienia spowodowane
wdrażaniem programów pięcioletnich, kolektywizacją i terrorem politycznym. Zatem
możemy powiedzieć, iż ludność białoruska zamieszkująca w okresie międzywojennym
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej znajdowała się w korzystniejszej sytuacji od narodu
tytularnego, znajdującego się w składzie federacji radzieckiej.
Należy podkreślić, iż de facto Białorusini nadal pozostawali narodem zależnym, ale de
iure można było ich uważać za naród państwowy, co wydaje się potwierdzać fakt, iż BSRR
została członkiem założycielem ONZ. Owa zależność od Moskwy przysłużyła się także
sprawie białoruskiej, ponieważ podczas II wojny światowej w wyniku agresji na Polskę
ZSRR doprowadził do przyłączenia zachodniej Białorusi do BSRR. Układ z 1945 r., który
N. Davies nazywa kolosalnym osiągnięciem w dziedzinie inżynierii politycznej, umożliwił
wytyczenie zachodniej granicy BSRR według tzw. „Linii Curzona”. W ten sposób doszło do
ukształtowania się narodowego terytorium, którego granice sięgały po Dźwinę i Prypeć i od
Brześcia nad Bugiem po Witebsk, Mohylew i Homel10. Jednak tożsamość etniczna
Białorusinów w okresie budowania państwa socjalistycznego zaczęła zanikać na korzyść
„starszego brata”. Moskwa, prowadząc politykę asymilacji nie tylko wobec mniejszości
narodowych, ale także wobec narodów tytularnych, dążyła do włączenia ostatnich w łożysko
większej kultury, czyli kultury rosyjskiej. Białorusini z nieukończonym procesem
kształtowania się nowoczesnego narodu świetnie pasowali do kolejnego radzieckiego
8
Dogowor ob obrazowanii Sojuza Sowieckich Socyalisticzieskich Riespublik z 30 XII 1922 r., [w:] Pocziemu
SSSR nie otpraznował swojego 70-letija, pod ried. A. Nienarokowa, Moskwa 1992, s. 20-22.
9
N. Davies, Boże igrzysko. Historia Polski, t II, Kraków 1994, s. 496-501.
eksperymentu – tworzenia narodu radzieckiego. Ustrój radziecki odcisnął piętno nie tylko na
stosunkach społeczno-gospodarczych, ale sprzyjał także procesowi wynaradawiania
Białorusinów i innych grup etnicznych zamieszkujących ten kraj. W jednym z artykułów M.
Śliwiński i W. Czekman piszą, że „Białoruś stanowiła bezsprzecznie tę część byłego Związku
Sowieckiego, w której „sowietyzacja się udała”, co nie było przypadkiem regionu krajów
bałtyckich i Kaukazu”11. Opinia ta wydaje się potwierdzać powrót w 1995 r. do symboliki
radzieckiej oraz nadanie językowi rosyjskiemu statusu języka oficjalnego. W drodze
referendum za takim rozwiązaniem w pierwszym przypadku opowiedziało się 75%
mieszkańców Białorusi, a w drugim 83% biorących udział w głosowaniu12. Pocieszającym
jest fakt, iż realizując jednowymiarowo interes narodowy, polegający na wielopłaszczyznowej
integracji z Rosją, Białoruś dąży do zachowania swojej odrębności oraz przeciwstawia się
próbom całkowitego wchłonięcia przez Moskwę.
Zatem możemy sądzić, iż na przełomie wieków XX i XXI historia zatoczyła koło i znowu
stworzyła Białorusinom szansę zbudowania niepodległego państwa oraz ukształtowania
wreszcie nowoczesnego narodu. Tym razem muszą oni podołać dwom wyzwaniom
ukształtowania narodu politycznego i etnicznego. Powinni zintegrować w łonie państwa
wszystkich obywateli, niezależnie od pochodzenia etnicznego, a także ukształtować białoruski
naród etniczny, który będzie żył w zgodzie ze wszystkimi grupami etnicznymi w państwie, bo
jak na razie dominuje tylko liczebnie. Wyżej wymienieni badacze podkreślają, że stałe
używanie języka rosyjskiego przybliża Białorusinów do Rosji i Rosjan, natomiast używanie
białoruskiego, a zwłaszcza jego „prostych” dialektów, przychylnie nastawia ostatnich do
Polski i Polaków, oraz do innych grup mniejszości narodowych i etnicznych. Z tej
mniejszościowej solidarności wyciągają oni wniosek, że białorusko – i „prosto-języczni”
Białorusini uważają się za mniejszość we własnym kraju. Nie ulega wątpliwości, iż z wielkim
trudem rozpoczęte procesy białorusyzacji (kształtowania narodu politycznego – przyp.
redaktorów) i białorutenizacji zostały w połowie lat 90. wyhamowane13.
Współczesny historyk białoruski Zachar Szybieka uważa, że w obecnej sytuacji na
Białorusi nie należy dążyć do kulturowego modelu narodu (etniczno-językowego,
substancjalnego), ale do modelu funkcjonalnego (państwowo-politycznego)14. Wrocławski
badacz problematyki białoruskiej Zdzisław J. Winnicki twierdzi, iż jest to zabieg nie naukowy
10
Ibidem, s. 642.
M. Śliwiński, W. Czekman, Białoruś: ziemia niczyja?, „Obóz” 1996, nr 30, s. 21.
12
P Foligowski, Białoruś. Trudna niepodległość, Wrocław 1999, s. 178.
13
M. Śliwiński, W. Czekman, op. cit., s. 20, 27.
14
Z. Szybieka, op. cit., s. 505.
11
a polityczny, dążący w sposób sztuczny do konstruowania państwowego etnosu15. Można się
zgodzić z obydwoma badaczami, ponieważ, jak zostało nadmienione wyżej, na Białorusi
równolegle przebiegają procesy kształtowania się białoruskiego narodu politycznego i
etnicznego. Zarówno pierwszy jak i drugi proces jest niezmiernie ważny dla dzisiejszej
Białorusi, a obydwie kategorie nawzajem nie wykluczają się a wręcz uzupełniają. Wydaje się,
iż Białorusini, podobnie jak inne narody Europy Środkowo-Wschodniej, muszą przejść przez
proces kulturowego modelu narodu (etnicznego), a proces asymilacji politycznej zawsze
będzie miał charakter bardziej subiektywny, aniżeli obiektywny. Sprawa tutaj bynajmniej nie
tyczy się tylko obywatelstwa, a bardziej lojalności wobec państwa, w którym się mieszka i
subiektywnych kryteriów identyfikacji z nim.
Ogłaszając dnia 27 lipca 1990 r. Deklarację o suwerenności, a rok później proklamując
niepodległość, Białoruś wstąpiła na drogę demokratycznych przeobrażeń16. Czeka ją zatem
żmudna droga budowania demokratycznego państwa prawa, mechanizmów gospodarki
rynkowej oraz podstaw społeczeństwa obywatelskiego. Wiąże się to ze zmianą typu
panowania, który Max Weber określił jako przejście od społeczeństwa stanowego do
nowoczesnego. Stanowym nazywa on państwo, w którym rzeczowe środki administracyjne
znajdują się w całości lub części w samoistnej władzy zależnego sztabu administracyjnego. W
nowoczesnym państwie należy doprowadzić do całkowitego „oddzielenia” sztabu
administracyjnego, urzędników i pracowników administracji, od rzeczowych środków
działalności. Panowanie powinno odbywać się na mocy „legalności”, a więc wiary w
obowiązywanie legalnego ustanowienia i uzasadnianej przez racjonalnie stworzone reguły,
rzeczowej „kompetencji”, zaś nowoczesny sługa państwa powinien nastawiać się na
posłuszne spełnienie ustawowych obowiązków. Istotne znaczenie - wg M. Webera - ma to,
jak sprawujący władzę utwierdzają swe polityczne panowanie, polegające na ciągłym
administrowaniu. Sztab administracyjny, stanowiący zewnętrzny przejaw sprawowania
politycznego panowania, zobowiązany jest do posłuszeństwa wobec dzierżyciela władzy za
sprawą prawomocności, materialnego wynagrodzenia i honoru społecznego17.
W latach 1991-1994 Białoruś faktycznie próbowała kroczyć ścieżką budowania państwa
nowoczesnego. Jednak wyniki pierwszych wyborów prezydenckich przyczyniły się nie tylko
do zachwiana równowagi poszczególnych gałęzi władzy w tym kraju, ale także do
15
Z. J. Winnicki, Współczesna doktryna i historiografia białoruska (po roku 1989) wobec Polski i polskości,
Wrocław 2003, s. 57.
16
Patrz Diekłaracyja Wierchownogo Sowieta Riespibliki Biełaruś o gosudarstwiennom suwierienitietie
Riespubliki Biełaruś z 27 VII 1990 r., [w:] Istorija Biełarusi ..., s. 636 i n.
17
M. Weber, Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, Warszawa 2002, s. 1023-1026.
wyhamowania procesu przemian demokratycznych. Utrwalenie władzy prezydenckiej, w
wydaniu białoruskim, spowodowało konserwację radzieckich mechanizmów i metod
zarządzania nie tylko procesem politycznym i gospodarczym, ale także społecznym i
kulturowym. Zatem na Białorusi odbywa się obecnie proces umocnienia państwa stanowego,
a na zmiany przyjdzie jeszcze poczekać. W nowoczesnej historii Białorusi tzw. okres
republiki prezydenckiej (1994-2004) przyczynił się do odwlekania istotnych dla kraju decyzji
związanych z modernizacją stosunków ekonomicznych i społecznych. Na Białorusi trudno
uważać okres postkomunistycznych przeobrażeń za zakończony, tak jak to robi
Jadwiga Staniszkis w przypadku Rosji. Twierdzi ona, że wraz z odejściem Borysa Jelcyna
nastąpił koniec pierwszej fazy transformacji, podczas której z instytucjonalnego i
„układowego” dziedzictwa poprzedniego systemu stopniowo wyłoniły się instytucje rynkowe
i zaczyn „politycznego kapitalizmu”18. W przypadku Białorusi tego zaczynu jeszcze nie
widać.
Niniejsza inicjatywa Zakładu Badań nad Europą Wschodnią Instytutu Studiów
Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego polegająca na analizie okresu transformacji
na Białorusi ma służyć przybliżeniu polskiemu czytelnikowi procesu przemian zachodzących
u naszych wschodnich sąsiadów. Intencją redaktorów było przedstawienie procesów
zachodzących podczas dekady transformacji, przy czym dekada nie jest tu zamkniętym
okresem, lecz stadium trwających jeszcze przemian w różnych dziedzinach życia politycznospołecznego, gospodarczego i kulturowego. Oddanie do rąk Czytelnika niniejszego tomu ma
ukazać wysiłek polskich naukowców na polu badań problematyki białoruskiej.
W ciągu ostatnich lat polska literatura na ten temat wzbogaciła się co prawda o kilka
wartościowych pozycji, lecz nadal stan wiedzy w Polsce na temat współczesnej Białorusi
pozostawia wiele do życzenia. Wśród pozycji godnych uwagi możemy znaleźć prace
autorstwa P. Eberhardta (1994), Przemiany narodowościowe na Białorusi; P. Foligowskiego
(1999), Białoruś. Trudna niepodległość; E. Mironowicza (1999), Białoruś; R. Radzika
(2002), Kim są Białorusini?; Z. J. Winnickiego (2003), Współczesna doktryna i historiografia
białoruska (po roku 1989) wobec Polski i polskości; O. Łatyszonka i E. Mironowicza (b. d.
w.), Historia Białorusi. Warto także odnotować wydaną przez Instytut Europy ŚrodkowoWschodniej w Lublinie Historię Białorusi 1795-2000 białoruskiego autora Z. Szybieki oraz
pracę zbiorową wydaną w 2003 r. przez Fundację Stefana Batorego pt. Białoruś scenariusze
reform. W 2000 r. staraniem Podlaskiego Instytutu Wydawniczego ukazał się bardzo
18
J. Staniszkis, Postkomunizm. Próba opisu, Gdańsk 2001, s. 249.
interesujący informator: Kto jest kim w Białorusi, a rok wcześniej Centrum Stosunków
Międzynarodowych wydało pracę zbiorową pt. Inna Białoruś. Historia - polityka gospodarka. Interesujące artykuły o tematyce białoruskiej powstają także na łamach pism
„Polityka Wschodnia”, „Obóz” oraz stronach internetowych Ośrodka Studiów Wschodnich.
Niniejszą pracę zbiorową poświęconą dekadzie transformacji na Białorusi otwiera artykuł
Ustrój polityczno - administracyjny Republiki Białoruś - zarys problematyki autorstwa
Zdzisława J. Winnickiego,
wrocławskiego
badacza
problematyki
białoruskiej.
We
współczesnym świecie niezwykle aktualnym problemem staje się kwestia praw człowieka,
szczególnie w krajach tzw. młodej demokracji, bądź znajdujących się na drodze przemian. Z
tego powodu cennym jest artykuł pt. Osobiste i polityczne prawa i wolności człowieka w
Konstytucji Republiki Białoruś (zarys problemu) pióra Łarysy Leszczenko, zajmującej się
problematyką praw człowieka na obszarze Wspólnoty Niepodległych Państw. Niezwykle
ważną rolę w procesie przemian odgrywają partie polityczne jako kreatorzy koncepcji
różnego rodzaju polityk realizowanych niekiedy przez państwo. Próbę przedstawienia tego
zagadnienia podjął Walenty Baluk w artykule Próby kształtowania się systemu partyjnego.
Blok poświęcony polityce wewnętrznej państwa, w tym sprawom gospodarczym otwiera
artykuł Przemiany gospodarcze Marka Wróblewskiego, badacza procesów transformacji
ekonomicznej za wschodnią granicą Polski. O skutkach społecznych przemian na Białorusi
traktuje artykuł Polityka społeczna (Helena Rojbuł i Witalis Marczyk), a uzupełnieniem
studiów ekonomicznych jest artykuł poświęcony Stosunkom gospodarczym Białorusi z
krajami WNP (Anna Ossowska). Stosunki interetniczne zawsze wywołują spore kontrowersje,
tym bardziej w Polsce, zainteresowanej wszechstronnym rozwojem polskiej mniejszości
narodowej w krajach ościennych. Z tego powodu szczególnie interesującym jest artykuł
Polityka narodowościowa pióra Tadeusza Kruczkowskiego, przewodniczącego Związku
Polaków na Białorusi. Stosunkom interetnicznym poświęcony jest także artykuł Polska
mniejszość narodowa w Republice Białoruś na tle struktury i statusu prawnego mniejszości
narodowych na Białorusi autorstwa Zdzisława J. Winnickiego. W procesie przemian bardzo
ważną rolę odgrywają środki masowego przekazu, a wolność słowa jest miernikiem
demokratyzacji kraju. Jak w tej materii wyglądają sprawy na Białorusi, próbuje przedstawić
młoda badaczka w zakresie mediów Anna Bubko w swoim artykule Polityka medialna.
Kolejny artykuł poświęcony jest kwestiom Polityki zagranicznej i bezpieczeństwa (Walenty
Baluk), zagadnieniom niezwykle ważnym w wymiarze bezpieczeństwa w regionie Europy
Środkowo-Wschodniej. Za kontynuację tematu można uważać artykuł Polityka obronna
autorstwa Tomasz Kurka, młodego badacza.
W procesie demokratyzacji doniosłą rolę odgrywa także proces kształtowania się
społeczeństwa obywatelskiego. Pozyskanie do niniejszego tomu artykułu Проблемы и
перспективы
развития
гражданского
общества
в
Беларуси
autorstwa
Aleksandra Żuczkowa, białoruskiego działacza organizacji pozarządowych, jest niezwykle
cennym nabytkiem. Konstrukcja pracy przemawiała za umieszczeniem go w rozdziale
zatytułowanym „Materiały”. W celu wzbogacenia zawartości niniejszego tomu redaktorzy
zdecydowali się na umieszczenie kilku ciekawych dokumentów źródłowych, tłumaczonych
przez młodych badaczy Tomasza Kurka i Olega Siwca, co pozwoli zgłębić wiedzę na temat
funkcjonowania partii politycznych oraz polityki bezpieczeństwa i obrony Białorusi.
Zawartość niniejszego tomu nieco odbiega od dwóch poprzednich prac poświęconych
Ukrainie i Rosji, ale zasadniczy trzon zagadnień został utrzymany. Oddając tom do rąk
Czytelnika autorzy mają nadzieję, iż przyczyni się on do pogłębienia studiów nad
współczesną problematyką państw Europy Wschodniej oraz zwiększy zainteresowanie
współpracą i nawiązaniem relacji ze wschodnimi sąsiadami Polski.
Redaktorzy pragną serdecznie podziękować dr. hab. Z. J. Winnickiemu za cenne
wskazówki oraz pomoc przy kompletowaniu niniejszego tomu.
Redaktorzy
B. J. Albin i W. Baluk