1 - KUL

GENOLOGIA
w szkole
RODZAJE LITERACKIE
1
LIRYKA
2
EPIKA
3
DRAMAT
LIRYKA
• obejmuje utwory, których domenę tematyczną stanowią przede
wszystkim wewnętrzne przeżycia, doznania, emocje i przekonania
jednostki,
przekazywane
za
pośrednictwem
wypowiedzi
monologicznej
o
silnym
nacechowaniu
subiektywnym
(f. ekspresywna)
• ośrodkiem utworu lirycznego bywa najczęściej podmiot liryczny,
którego uczucia lub myśli organizują całokształt przedstawienia
• za najbardziej swoistą sytuację liryczną uznaje się sytuację
wyznania, w której zindywidualizowane „ja” wypowiada swoje
uczucia/przeświadczenia
PODMIOT LIRYCZNY
• skonstruowana w utworze lirycznym fikcyjna
osoba wypowiadająca swoje przeżycia, doznania,
refleksje i poglądy
• nadawca
monologu
lirycznego
stanowiący
najczęściej ośrodek świata przedstawionego
i scalający wszystkie elementy treści utworu oraz
motywujący charakter i sposób rozwijania
wypowiedzi
SYTUACJA LIRYCZNA
• sytuacja nadawcza determinująca w utworze
sposób mówienia podmiotu lirycznego
• określa usytuowanie podmiotu wśród okoliczności
przedmiotowych, społecznych i psychologicznych
przedstawionych w utworze lirycznym
PODZIAŁ LIRYKI ZE WZGLĘDU NA SYTUACJĘ WYZNANIA
1
3
LIRYKA BEZPOŚREDNIA
• podmiot występuje w 1 os. i uobecnia
wprost świat swoich przeżyć i myśli
2
LIRYKA INWOKACJI
• manifestacyjna
jawność
podmiotu
lirycznego połączona z wyrazistym
nastawieniem wypowiedzi na adresata
4
5
LIRYKA MASKI
• twórca obiektywizuje własne uczucia,
nadając im kształt mowy wypowiadanej
przez fingowaną postać
6
LIRYKA POŚREDNIA
• podmiot oraz sytuacja liryczna są ukryte
(w mniejszym lub większym stopniu)
• występują
poza
układem
zjawisk
zewnętrznych lub w bezosobowej refleksji
 opisowa
 sytuacyjna
LIRYKA PODMIOTU ZBIOROWEGO
• podmiot liryczny występuje jako „my” –
grupa ludzi powiązana wspólnymi emocjami,
przekonaniami, dążeniami (korzenie: liryka
chóralna)
LIRYKA OSOBISTA
• mowa uczuć odsyłająca wprost do
doświadczeń duchowych poety (często
utożsamiana z liryką bezpośrednią)
PODZIAŁ LIRYKI ZE WZGLĘDU NA TYPY
WYRAŻANYCH UCZUĆ
1
3
5
MIŁOSNA
2
REFLEKSYJNO-FILOZOFICZNA
4
PATRIOTYCZNO-OBYWATELSKA
RELIGIJNA
AGITACYJNO-POLITYCZNA
GATUNKI LIRYCZNE
• BAJKA – jeden z podstawowych gatunków literatury dydaktycznej;
krótka powiastka wierszem lub prozą, której bohaterami są zwierzęta,
ludzie, rzadziej rośliny lub przedmioty;
 narracyjna:
krótka
wierszowana
nowela
zawierająca
nieskomplikowaną fabułę
 epigramatyczna: maksymalnie zwięzła, pozbawiona elementów
epickich
• FRASZKA
–
drobny
utwór
wierszowany,
najczęściej
o charakterze żartobliwym, tematem są zabawne przejawy ludzkich
zachowań
• PIEŚŃ – najstarszy gatunek poezji lirycznej o wyrazistej rytmizacji
i nieskomplikowanej składni; forma nierozłącznie związana z melodią
• TREN – gatunek poezji żałobnej, ukształtowany w starożytnej
Grecji, wyrażający żal z powodu czyjejś śmierci; rozpamiętuje
czyny i myśli zmarłego oraz zawiera pochwałę jego zalet
i zasług; w literaturze polskiej forma cyklu trenologicznego
wprowadzona została przez Kochanowskiego
• HYMN – uroczysta i podniosła pieśń pochwalna sławiąca
bóstwo, bohaterskie czyny, wielkie idee i otoczone szacunkiem
wartości i instytucje; utwór o tematyce filozoficznej,
egzystencjalnej, etycznej, w którym występuje podmiot
zbiorowy „my”
• SIELANKA – utwór tematycznie związany z życiem pasterzy,
mający postać lirycznego monologu, najczęściej poprzedzonego
lub przeplecionego opisem albo dialogiem
EPIKA
Obejmuje utwory, w których:
1. świat przedstawiony ma charakter fabularny
(fabuła)
2. Podmiot literacki jest usytuowany na zewnątrz
świata przedstawionego (narrator)
3. Podstawową formę wypowiedzi stanowi narracja
FABUŁA
• Układ zdarzeń w świecie przedstawionym utworu
epickiego,
dramatycznego
i
filmowego,
składających się na koleje życiowe ukazanych
postaci
 FABUŁA EPIZODYCZNA
 FABUŁA JEDNOWĄTKOWA
 FABUŁA WIELOWĄTKOWA
NARRATOR
• skonstruowana przez autora fikcyjna osoba opowiadająca
w dziele epickim
• nadawca wypowiedzi,
przedstawiony utworu
w
której
rozwija
się
świat
• charakterystyka narratora obejmuje dwa istotne momenty
 pozycję, jaką zajmuje on wobec świata przedstawionego
 stopień jego widoczności w strukturze dzieła
• za wzorcowy typ uznaje się narratora wszechwiedzącego
ukształtowanego w XIX-wiecznej powieści
Narrator w powieści
1. Perspektywa narratora z góry
4. Narrator tożsamy z bohaterem
3. Perspektywa
narratora z boku –
blisko
5. Perspektywa
psa/dziecka/z dołu
2. Perspektywa narratora z boku
UNIWERSUM TEKSTOWE
NARRACJA
• wypowiedź monologowa prezentująca ciąg zdarzeń uszeregowanych
w porządku czasowym, powiązanych z postaciami oraz ze
środowiskiem, w którym występują
• w zależności od dynamizmu narrację dzielimy na:
 narrację-opowiadanie
 narrację-opis
• w zależności od językowego przejawiania się narratora wyróżniamy:
 narrację autorską (3 os.) – opowiadacz na zewnątrz świata przedstawionego
rozwija relację mniej lub bardziej zobiektyzowaną
 narrację pamiętnikarską (1 os.) – narrator uzewnętrznia się jako „ja”
wewnątrz zdarzeń (czasem jako uczestnik albo świadek)
GATUNKI EPICKIE
• BAŚŃ – opowieść o fikcyjnych osobach, które swobodnie przekraczają granice świata
rzeczywistego i nadnaturalnego (elementy fantastyki, magii i cudowności); często
występują elementy moralizatorskie
• MIT – opowieść wyrażająca i organizująca wierzenia danej społeczności, przede
wszystkim archaicznej; mit stanowi narrację o konkretnych wydarzeniach, tak
pomyślaną, by jej sens był zawsze ogólny, odnosił się do zasad wiary, porządku świata
lub ludzkiego postępowania
• NOWELA – utwór narracyjny niewielkich rozmiarów o zwartej przejrzystej akcji, zwykle
jednowątkowej, ma ograniczoną listę postaci i niewiele partii opisowych; posiada
wyraźny punkt kulminacyjny, finał i puentę
• PRZYPOWIEŚĆ – gatunek literatury moralistycznej; utwór narracyjny, w którym
przedstawione postacie i zdarzenia nie są ważne ze względu na swe cechy jednostkowe,
lecz jako przykłady uniwersalnych prawideł ludzkiej egzystencji, postaw wobec życia
i kolei losu; właściwa interpretacja polega na przejściu od znaczenia literalnego do
ukrytego znaczenia alegorycznego lub moralnego
• POWIEŚĆ – podstawowy gatunek prozy epickiej czasów nowożytnych,
o znacznej długości, w którym pierwszorzędną rolę pełni fabuła; narracji
przeważnie towarzyszy dialog; cechy charakterystyczne to: wielowątkowość,
bogactwo szczegółów i bohaterów, elastyczna struktura oraz brak ograniczeń
tematycznych;
• powieść historyczna: powieść, w której świat przedstawiony umieszczony został
w epoce traktowanej przez twórcę i jego odbiorców nie jako epoka współczesna, ale
jako w zasadzie zamknięty okres dziejów
• powieść przygodowa: dominuje wartka, zwarta akcja osnuta wokół przygód
bohatera; o specyfice odmiany decyduje sceneria, w której toczy się akcja; opisy służą
zapoznaniu czytelnika z realiami środowiska
• powieść fantasy: z pietyzmem kreuje światy alternatywne, akcja toczy się na
odległych
planetach
lub
w
mitycznej
przeszłości;
łączy
realizm
i fantastykę naukową ze światem baśni i mitu; niemal zawsze występuje motyw walki
dobra ze złem
• powieść fantastycznonaukowa: akcja toczy się w bliższej lub dalszej przyszłości;
dominuje fantazja techniczna, a stan nauki i techniki decyduje
o losach bohaterów
DRAMAT
• obejmuje utwory przeznaczone zasadniczo do realizacji
scenicznej, ma najczęściej charakter fabularny i odznacza się
przeważającą dominacją dialogu
• świat przedstawiony
zarysowanej akcji
koncentruje
się
wokół
wyraziście
• w tradycyjnych gatunkach ma ustalone fazy przebiegu:
ekspozycja, rozwinięcie akcji, punkt kulminacyjny, perypetia
i rozwiązanie
• posiada zewnętrzną segmentację strumienia zdarzeń: akty,
sceny i odsłony
• składa się z tekstu głównego (dialogi) i tekstu pobocznego
(didaskalia)
GATUNKI DRAMATYCZNE
• TRAGEDIA - utwór dramatyczny, w którym ośrodkiem akcji jest
nieprzezwyciężalny i kończący się nieuchronną klęską konflikt
wybitnej jednostki z siłami wyższymi: losem, fatum, prawami historii,
prawami moralnymi, prawami społecznymi itp. Konflikt ten określa się
jako konflikt tragiczny
 tragedia grecka (zasada trzech jedności, decorum, nieprzeciętni
bohaterowie, tematem wątki mityczne, dialogi, monologi i pieśni
śpiewane przez chór)
 tragedia renesansowa (wzory antyczne, aktualna tematyka)
 tragedia szekspirowska (zerwanie z zasadą trzech jedności, brak
chóru, wielu aktorów, okoliczności społeczne i obyczajowe, luźna
kompozycja, elementy komiczne i groteskowe)
 tragedia klasycystyczna (zachowana zostaje zasada trzech
jedności oraz zasada decorum , brak chóru)
• KOMEDIA – gatunek obejmujący utwory o pogodnej tematyce i żywej
akcji, zamkniętej rozwiązaniem pomyślnym dla bohaterów
 komedia staroattycka (zasada trzech jedności, chór, charakter satyry
politycznej, łączy elementy baśniowo-fantastyczne, groteskowe
i parodystyczne z realistycznymi, aluzje lub bezpośrednie ataki
odnoszące się do współczesnego życia publicznego)
 komedia obyczajowa (odrzucenie reguł klasycznych, przedmiotem
ośmieszania jest obyczajowość określonego środowiska społecznego,
treść stanowią miłostki, zazdrość i pojedynki, komizm splata się
z liryzmem, a realizm z fantastyką)
 komedia charakterów (na plan pierwszy wysuwają się cechy moralne
i psychologiczne bohaterów, zindywidualizowane i stypizowane portrety
charakterologiczne)
 komedia sytuacji (na plan pierwszy wysuwa się dynamiczna akacja,
obfitująca w konflikty, powikłania, zbiegi okoliczności i nagłe zmiany
kierunku akcji)
GATUNKI MIESZANE
• BALLADA – gatunek obejmujący pieśni o charakterze epicko-lirycznym,
nasycone elementami dramatycznymi, opowiadający o niezwykłych
wydarzeniach legendarnych lub historycznych; nastrojowość posępna,
tajemnicza
 ballada ludowa: ukształtowana w średniowieczu w literaturze
ustnej
 ballada artystyczna: najczęściej imitacja wzorów ballady ludowej;
rozkwit w okresie romantyzmu
• DRAMAT ROMANTYCZNY – gatunek ukształtowany w opozycji do reguł
dramaturgii klasycystycznej, o synkretycznej budowie (występują
fragmenty liryczne i epickie, sceny jednostkowe i zbiorowe, wątki
realistyczne i fantastyczne); wprowadzenie bohatera romantycznego;
otwarta kompozycja; dramaty trudne do wystawienia (niesceniczne)
ODBIORCA
•
konkretny czytelnik dzieła literackiego, reprezentujący
określoną społecznie i historycznie publiczność literacką
•
wirtualny adresat, będący integralnym elementem
utworu, założonym partnerem podmiotu literackiego
w procesie komunikacji wpisanym w dzieło
•
•
w sensie węższym: jego rola wynika z użycia zaimków „ty” ,
„wy” i form czasownikowych, które wyznaczają typy
odbiorców
w sensie szerszym: ten, którego z konieczności zakłada
każdy utwór literacki
SYTUACJE ODBIORU
• czytelnik musi znać konwencję, w jakiej powstał dany utwór;
w przypadku jej nieznajomości mamy do czynienia
z odczytywaniem tzw. pustych znaków lub z adaptacją
konwencji, czyli narzucaniem konwencji własnej
• bardzo ważnym elementem konwencji jest gatunek
• dzieło odbierać można na dwa sposoby:
•
•
czytanie bierne – następuje wtedy, gdy sens dzieła wyrażony
został dosłownie i czytelnik ma go tylko przyjąć
czytanie czynne – czytelnik sam musi zrekonstruować sens dzieła
INTERTEKSTUALNOŚĆ
• sfera powiązań i odniesień międzytekstowych, w której uczestniczy dane dzieło;
obszar wypowiedzi i sposobów mówienia, wobec których dzieło określa swoją
formę i znaczenie
• zjawiska intertekstualności występują w licznych postaciach, z których
najważniejsze to:
• relacje między rozmaitymi cząstkami lub poziomami tekstowymi wewnątrz
dzieła
• wszelkie przywołania w obrębie danego dzieła innych konkretnych wypowiedzi,
które je poprzedzają (cytaty, aluzyjne napomknięcia, nawiązania kontynuacyjne
lub parodystyczne, różnego rodzaju parafrazy, polemiki i odwołania)
• naśladowanie w dziele lub jego fragmentach form czy stylów wypowiedzi
o wyraźnie rozpoznawalnym charakterze (socjolekty, dialekty, maniery
literackie, stylizacje itp.)
• położenie utworu w pewnej klasie utworów realizujących ten sam wzorzec
morfologiczny
• relacje między danym utworem a wszelkimi utworami, które do niego nawiązują
• relacje intersemiotyczne między tekstami słownymi a tekstami reprezentującymi
inne systemy znakowe (np. literackie ujęcia tematów malarskich i muzycznych)
BIBLIOGRAFIA:
1. M. Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. OkopieńSławińska , J. Sławiński, Słownik terminów
literackich, Wrocław 2002.
2. J. A. Malik, Realizm, w: Pozytywizm, red.
A. Skoczek, Bochnia 2006, s. 29-32.

(wiedza wyniesiona z kursu poetyki i teorii literatury)