NADREALIZM W EUROPIE ŚRODKOWO–WSCHODNIEJ

Bogusław Bakuła
[email protected]
NADREALIZM W EUROPIE
ŚRODKOWO–WSCHODNIEJ
Uniwersytet Adama
Mickiewicza w Poznaniu
(Szkic z dziejów ruchu poetyckiego w latach
20.-40. XX wieku)
Słowa klucze: surrealizm – surrealizm w Europie Środkowo-Wschodniej
– Grupa Surrealistów ČSR – surrealizm w Słowacji – surrealizm z poezji polskiej – ukraińska poezja surrealistyczna.
Abstrakt: Celem artykułu jest szkicowe i porównawcze przedstawienie
wydarzeń związanych z genezą i rozwojem ruchu nadrealistycznego, przede
wszystkim w dziedzinie poezji w Polsce, Ukrainie, Słowacji i Czechach w
latach 20.-40. XX wieku Wyodrębnia się fazę presurrealistyczną, poprzedzającą dwa pierwsze manifesty francuskich nadrealistów (1925,1929), w
trakcie której poeci, inspirowani przez ówczesne kierunki artystyczne, takie
jak futuryzm, dadaizm, ekspresjonizm, imażinizm, eksperymentowali z językiem poetyckim, formułując własne propozycje artystyczne, co działo w
latach 1919-1925. Należeli do nich poeci z Polski T. Czyżewski i A. Wat oraz
A. Ważyk, ukraińscy twórcy, zwłaszcza P. Tychyna w początkowym okresie
twórczości 1918-1925 oraz czescy uczestnicy ruchu znanego jako poetyzm
w latach 1920-1930. Czescy poetyści byli bezpośrednim zapleczem dla najsilniejszej formacji surrealistów w Europie Środkowo-Wschodniej, która się
rozwinęła w Pradze. Poeci bolszewickiej Ukrainy szybko zamilkli z przyczyn politycznych. Jedynym ukraińskim poetą, nawiązującym w swojej poetyce, ale nie w programie, do surrealizmu był B.-I. Antonycz, mieszkający
we Lwowie, mieście, które ówcześnie należało do Polski. W Polsce programowy, bretonowski nadrealizm, związany z ruchem lewicowym, nie znalazł
poparcia w środowiskach twórców. Był to między innymi skutek zaatakowania Polski przez bolszewików i antykomunistycznego nastawienia zdecydowanej większości społeczeństwa, nie tylko inteligencji (lewicowej, choć
zarazem antykomunistycznej), ale także klasy robotniczej, która poparła
niepodległościowy program antysowiecki. Nadrealizm, jako kierunek artystyczny i filozofia twórczości, w pełni powiódł się tylko w Czechosłowacji.
Jego wpływ był tak silny, że pozostał on kierunkiem żywym do dnia dzisiejszego. Należy podkreślić, że zarówno poetyzm, jak również późniejszy czeski oraz słowacki nadrealizm literacki były ściśle związane ze środowiskiem
nadrealistycznych malarzy, fotografów i teoretyków sztuki, w tym również
z wybitnym przedstawicielami czeskiego strukturalizmu (J. Mukařovský, R.
Jacobson). Poetyzm reprezentowali przede wszystkim V. Nezval, K. Biebl,
F. Halas, E. F. Burian, V. Vančura i wielu innych. W grupie „wizualistów”
przewodzili malarz i rysownik J. Štyrský, M. Čerminová, lepiej znana pod
pseudonimem Toyen, oraz K. Teige. Niemal wszyscy poetyści przyjęli następnie program surrealizmu, łącznie z postawą niekiedy skrajnej lewicowości politycznej. Wywodzący się z poetyzmu czeski surrealizm nabrał
rozmachu po wizycie przywódcy czeskiej Grupy Surrealistów V. Nezvala w
Paryżu. Wydawano nie tylko tomy wierszy, ale także czasopisma i biuletyny, uczestniczono w międzynarodowym ruchu surrealistycznym. Czescy
surrealiści dbali o ścisłe związki z doktryną A. Bretona i P. Eluarda, którzy
odwiedzili Pragę w roku 1935, ale także wprowadzali własne modyfikacje
związane z indywidualnym podejściem do języka, tematów, wśród których
przeważała Praga, jako miasto magiczne, realizowali własne podejście do
Библид 0350-6428, 48 (2016) 158, стр. 97-120. / прегледни рад
УДК 821.162.1.02НАДРЕАЛИЗАМ
821.161.2.02НАДРЕАЛИЗАМ
821.162.3.02НАДРЕАЛИЗАМ
821.162.4.02НАДРЕАЛИЗАМ
koncepcji asocjacjonizmu językowego i oniryzmu, akceptowali śmiały erotyzm, prowokacyjny, ale głównie do koncepcji écriture automatique, która
okazała się najtrudniejsza w praktyce. W roku 1935 powstała grupa słowackich surrealistów na czele z R. Fabrym i V. Reiselem. Oba środowiska
współpracowały z sobą, tworząc wyraźne instytucjonalne podstawy ruchu.
Ruch nadrealistyczny nie zanikł w podzielonej przez nazistów Czechosłowacji. Przetrwał w podziemiu zarówno w rządzonej przez narodowych klero-faszystów Słowacji, jak też w rządzonym przez nazistów Protektoracie
Czech i Moraw, gdzie wyłoniła się kolejna generacja surrealistów na czele
z młodymi, wybitnymi pisarzami jak L. Kundera czy K. Hynek i teoretykami jak V. Effenberger. Powstały ówcześnie dwie frakcje. Pierwsza probretonowska pod przewodnictwem K. Teigego (akceptująca écriture automatique
i freudyzm) oraz antybretonowska pod przewodnictwem L. Kundery (głosząca przewagę świadomych wyborów poetyckich i kontroli procesu twórczego). Surrealistyczny ruch w powojennej Czechosłowacji, z wyjątkiem lat
1945-1948 oraz 1968-1970, aż do roku 1989 istniał jako ruch undergroundowy (E. Bondy i inni). Do dziś jednak pozostał żywy, w odróżnieniu od
Słowacji, gdzie zamarł w końcu lat 40. XX wieku. Surrealizm w Polsce nie
posiadał zorganizowanej grupy zwolenników, ani wśród poetów, ani w środowisku plastycznym. Jedynym programowo działającym nadrealistą był J.
Brzękowski, który na początku lat 30. w Paryżu opublikował swoje najlepsze
nadrealistyczne wiersze, zarówno w języku polskim, jak też francuskim. Jan
Brzękowski sformułował bliską teorii nadrealizmu koncepcje metarealizmu
(elipsa, oniryzm, kontrolowany proces łączenia abstrakcji z realnością). Nieformalny charakter nadrealizmu w Polsce skutkował wpływami w sferze
poetyki wybitnego twórcy K. I. Gałczyńskiego. Twórczość Gałczyńskiego,
odwołująca się zarówno do kultury klasycznej, jak też kultury popularnej,
do humoru, absurdu, satyry i groteski została określona jako próba stworzenia „pop-nadrealizmu”. Odniosła też ogromny sukces wśród polskich odbiorców wszystkich pokoleń. Ostatnim, wybitnym poetą, nawiązującym w
swojej poetyce do nadrealizmu był T. Gajcy, poeta pokolenia, które walczyło
i ginęło w okresie II wojny światowej oraz w czasie Powstania Warszawskiego (1944). Wizyjność, asocjacjonizm, niezwykła śmiałość w budowaniu odkrywczych metafor, styl przypominający momentami écriture automatique,
umiejętność zaskakującego łączenia konkretu ze sferą pojęciową, wiersz
wolny, pozwalały krytykom wskazywać na poezję Gajcego, jako na przykład
stosowanie elementów poetyki nadrealistycznej w ramach szerszej koncepcji
katastrofizmu i poezji „apokalipsy spełnionej”. Losy nadrealizmu w Europie
Środkowo-Wschodniej były zróżnicowane. Jego politycznie lewicowa geneza nie ułatwiała działalności w prawicowo zorientowanej Polsce, ale przede
wszystkim w krajach po roku 1939 podbitych przez III Rzeszę oraz w Związku Sowieckim, szczególnie po tym, gdy francuscy przywódcy ruchu potępili
zbrodnie stalinizmu. To było też powodem prześladowania członków ruchu
po komunistycznym przewrocie w roku 1948 w Europie Środkowo-Wschodniej. W Polsce, jak i w innych krajach regionu rozwój nadrealizmu nastąpił
dopiero po roku 1956, za sprawą młodych generacji twórców. W badanym
okresie nie istniała regionalna współpraca lansowana przez „surrealistyczną
„międzynarodówkę”, z wyjątkiem umiarkowanie bliskich relacji czesko-słowackich. Można mówić o czeskim i słowackim modelu twórczości nadrealistycznej, podlegającym pewnej ewolucji wraz z biegiem lat, oraz o funkcjonowaniu w Polsce, na Ukrainie, mniej lub bardziej świadomie realizowanej
poetyki nadrealistycznej w poezji lat 20.-30. XX wieku. Była mona wykorzystywana w ramach indywidualnych rozwiązań twórczych (Antonycz,
Brzękowski, Gałczyński, Gajcy) programowo niezwiązanych z francuskim
źródłem kierunku.
Bogusław Bakuła