Wartości Polaków a dziedzictwo Jana Pawła II

Transkrypt

Wartości Polaków
a dziedzictwo Jana Pawła II
raport z badań społecznych
Centrum Myśli Jana Pawła II w Warszawie
Warszawa, marzec 2008
Wartości Polaków a dziedzictwo Jana Pawła II – raport z badań społecznych Centrum Myśli Jana Pawła II
Spis treści
WSTĘP .......................................................................................................................................... 3
dr Mikołaj Jasiński
NOTA METODOLOGICZNA ................................................................................................................. 5
dr Barbara Fedyszak-Radziejowska
RODZINA, DZIECI, PRACA I PRZYJACIELE, CZYLI TO, CO JEST DLA NAS NAJWAśNIEJSZE .......................... 12
dr Barbara Fedyszak-Radziejowska
POLACY O WARTOŚCI LUDZKIEGO śYCIA........................................................................................... 26
prof. Krzysztof Koseła
SPOŁECZNE IDENTYFIKACJE POLAKÓW............................................................................................. 35
Paweł Gierech, Agnieszka Dobrzyńska
POLACY O KOŚCIELE...................................................................................................................... 45
prof. Krzysztof Koseła
OPINIE O PONTYFIKACIE JANA PAWŁA II ........................................................................................ 56
dr Tomasz śukowski
PRZEśYWANIE CZASU ODCHODZENIA JANA PAWŁA II. POLACY O DNIU 2.IV.2005 I JEGO ROCZNICACH. ........ 73
INFORMACJE O PROGRAMIE BADAŃ SPOŁECZNYCH CENTRUM MYŚLI JANA PAWŁA II ............................. 83
2
WSTĘP
Badanie, którego wyniki przedstawiamy w niniejszym opracowaniu, to kolejny etap programu
badań społecznych realizowanego przez Centrum Myśli Jana Pawła II. Szerszy opis badań Centrum
moŜna znaleźć w dodatku na końcu raportu.
Kwestionariusz badawczy przygotowany został w trakcie kilkumiesięcznych prac zespołu
badawczego Centrum. W części zawierał pytania zadawane w innych, wcześniejszych badaniach
międzynarodowych (głównie World Values Survey/European Values Survey) i polskich (badania CBOS,
OBOP oraz badania identyfikacji autorstwa prof. Koseły), powtórzone – w niektórych przypadkach
z zamierzonymi modyfikacjami – dla celów porównawczych. Znaczną część kwestionariusza stanowiły
pytania nowe, sformułowane przez zespół w celu weryfikacji nowych hipotez badawczych. Przy
formułowaniu pytań zespół wykorzystywał m.in. wyniki badań ilościowych i jakościowych prowadzonych
w przeszłości przez Centrum Myśli Jana Pawła II.
Realizację terenową przeprowadziła firma TNS OBOP w dniach 26.09–04.10.2007. Dane zbierano
drogą indywidualnych wywiadów kwestionariuszowych na tysiącosobowej próbie adresowo-losowej
random route Polaków w wieku co najmniej 15 lat.
Szczegółowe informacje na temat kwestionariusza, doboru próby i konstruowanych wskaźników
uŜywanych w większości tekstów raportu zawiera rozdział „Nota metodologiczna” przygotowany przez
dr. Mikołaja Jasińskiego.
Opracowanie niniejsze, efekt kilkumiesięcznej pracy zespołu badawczego po realizacji badań, to
dopiero pierwszy rzut oka na skomplikowaną tematykę wyłaniającą się z kilkusetzmiennowego
kwestionariusza. Dotyka jednak większości tematów, których zbadanie postawiliśmy sobie za cel.
Prof. Krzysztof Koseła zajmuje się toŜsamością Polaków, badając za pomocą procedury i-sort
hierarchię wyborów róŜnorodnych identyfikacji osobistych badanych.
Dr Barbara Fedyszak-Radziejowska przedstawia naszą hierarchię wartości Ŝyciowych, część
wyników zestawiając z porównywalnymi danymi zagranicznymi. Zajmuje się równieŜ stosunkiem do
Ŝycia jako kluczowej wartości w sytuacjach, w których wchodzi ona w konflikt z innymi wartościami,
szczególnie na (zawsze gorąco dyskutowanych) przykładach przerywania Ŝycia poczętego, eutanazji
i kary śmierci.
Dwoje autorów – Agnieszka Dobrzyńska i Paweł Gierech – opisuje poglądy Polaków na temat
Kościoła: jaki język mówienia o nim jest Polakom najbliŜszy, jak oceniają oni jego przekaz w róŜnych
dziedzinach Ŝycia oraz czego oczekują od Kościoła instytucjonalnego w najbliŜszej przyszłości.
Bardzo istotny w badaniu (aczkolwiek umieszczony na końcu kwestionariusza dla uniknięcia
wpływu na pozostałe odpowiedzi) był wątek związków Polaków z Janem Pawłem II – próba określenia,
na ile tak wybitna jednostka wpłynęła na poglądy społeczeństwa i decyzje Ŝyciowe jego członków.
Raport zawiera dwa teksty dotyczące tej tematyki. Prof. Krzysztof Koseła relacjonuje opinie badanych
3
na temat pontyfikatu PapieŜa Polaka i tego, kim PapieŜ dla nich był. Dr Tomasz śukowski analizuje
natomiast pamięć Polaków o wyjątkowym czasie odchodzenia Jana Pawła II, a takŜe poszukuje
odpowiedzi na pytania o charakter rocznicowego wspominania tych wydarzeń.
Jest jeszcze zbyt wcześnie na całościową syntezę wniosków płynących z badania. Potrzeba
dalszych, bardziej pogłębionych analiz. Co jednak juŜ obecnie daje się wyraźnie dostrzec, to silne
związki wielu zjawisk społecznych z religijnością Polaków. Co więcej, daje się dostrzec równieŜ realny
wpływ stosunku naszych rodaków do Jana Pawła II na ich poglądy i deklarowane zachowania.
Oddziaływania te są z reguły zbieŜne z wpływem religijności, ale czasami działają od niej niezaleŜnie.
To wyraźne świadectwo, Ŝe postać zmarłego PapieŜa miała dla nas nie tylko znaczenie czysto religijne,
ale Ŝe był on równieŜ – i w jakimś sensie pozostaje – duchowym przywódcą Polaków.
Warszawa, 19 marca 2008.
4
NOTA METODOLOGICZNA
MIKOŁAJ JASIŃSKI
1. Realizacja badania
Badanie, które przedstawiamy w tym opracowaniu, zostało przygotowane przez zespół badawczy
Centrum Myśli Jana Pawła II i zrealizowane przez firmę badawczą TNS OBOP w dniach
26.09. – 04.10.2006. Dane zostały zebrane drogą indywidualnych wywiadów kwestionariuszowych na
tysiącosobowej próbie adresowo-losowej „random route”1 obejmującej Polaków w wieku co najmniej
piętnastu lat.
Decyzja o wyborze nie w pełni losowego schematu doboru próby (warstwowy dobór jednostek
losowania pierwszego stopnia) podyktowana była spodziewanym wysokim odsetkiem odmów
odpowiedzi – zjawiskiem powszechnym w badaniach ilościowych zarówno w naszym kraju, jak i poza
nim. Znaczenie błędu systematycznego, wynikającego z odmów udziału w badaniach jest dobrze
omówione w polskiej literaturze przedmiotu2. Znane są teŜ metody minimalizowania tego zjawiska
i jego skutków (polegające na zmniejszeniu liczby jednostek niedostępnych bądź związane z technikami
umoŜliwiającymi oszacowanie błędu systematycznego). Ze względu na koszty takiego przedsięwzięcia
oraz małą skuteczność powszechnie stosowanych i umoŜliwiających zachowanie losowości próby metod
zwiększania response rate, zdecydowaliśmy się na wspomnianą, nie w pełni zgodną z załoŜeniami
konstrukcji prób losowych, metodę. „Aby zrealizować 1000 wywiadów ankieterzy podjęli 3354 próby
zrealizowania wywiadu zakończone niepowodzeniem, co znaczy, Ŝe przeciętnie jeden ankieter, by
zrealizować 1 wywiad zakończony sukcesem spotkał się z wcześniej z prawie z 4 (3,5) poraŜkami.”3
Potwierdziło to wcześniejsze obawy przed spodziewanym duŜym błędem systematycznym w przypadku
zastosowania czysto losowego schematu doboru próby.
Zbiór danych został starannie przewaŜony przy pomocy wag, których celem było po pierwsze
wyrównanie niejednakowego prawdopodobieństwa wejścia do próby na poziomie gospodarstwa, po
drugie uzgodnienie struktury próby ze względu na (łącznie) cechy społeczno-demograficzne: płeć, wiek
oraz miejsce zamieszkania ze strukturą populacji. W analizach zespół traktował dane tak, jak gdyby
były uzyskane w drodze prostego doboru losowego. Jest to formalnie kontrowersyjne i moŜe być
źródłem trudnych do oszacowania błędów systematycznych. Z drugiej jednakŜe strony jednakŜe
warstwowy charakter próby pozwala uzyskać dokładniejsze wyniki niŜ, przyjęty w pakietach
statystycznych, dobór prosty.
Zasadnicze wnioski formułowane były wyłącznie w sytuacjach uzyskania wyraźnej zaleŜności. Wszelkie
paradoksalne wyniki były wszechstronnie analizowane, np. pod kątem ewentualnych zaleŜności
pozornych oraz interakcji.
1
2
3
Szczegółowy opis realizacji badania dostępny jest w raporcie z realizacji przygotowanym przez OBOP – (OBOP, 2007).
(Lissowski, 1971)
(OBOP, 2007)
5
2. Kwestionariusz i analizy
Kwestionariusz w części zawiera powtórzone dla celów porównawczych pytania zadawane w innych,
wcześniejszych badaniach (WVS/EVS4, CBOS, OBOP, badania identyfikacji Krzysztofa Koseły)5. Niektóre
pytania zostały zmodyfikowane ze względu na słabości metodologiczne (słabe dopasowanie
sformułowań do polskich warunków, błędne tłumaczenia itp.). Znaczną część kwestionariusza stanowią
jednak pytania nowe, formułowane przez zespół w celu weryfikacji nowych hipotez badawczych.
Podczas przygotowania pytań zespół wykorzystywał m.in. wyniki badań ilościowych i jakościowych
prowadzonych w przeszłości przez Centrum Myśli Jana Pawła II6.
Problematyka poruszana w badaniu obejmuje wiele zagadnień niełatwych, złoŜonych, abstrakcyjnych,
takich jak toŜsamości, zagadnienia moralne, duchowość. Mogło to powodować niezrozumienie treści
pytań przez niektórych respondentów prowadzące do błędów pomiaru7. Dlatego w naszych analizach
zwracaliśmy uwagę, by prowadzić wnioskowanie dla duŜych liczebności, spodziewaliśmy się bowiem, Ŝe
w duŜych zbiorowościach błędy takie, znosząc się wzajemnie, będą miały mniejsze znaczenie.
Skale wykorzystywane w kwestionariuszu róŜniły się między sobą. Na ogół było to spowodowane chęcią
zachowania porównywalności naszych wniosków z wynikami badań, do których się odwołujemy
i z których pytań korzystaliśmy. Występują więc pytania ze skalami dziesięciopunktowymi,
siedmiopunktowymi, pięciopunktowymi oraz czteropunktowymi z moŜliwością podania odpowiedzi
„trudno powiedzieć”. W tekstach autorzy podają informacje o wykorzystywanej skali.
Osobnym problemem jest porządkowy charakter zdecydowanej większości wykorzystywanych
w badaniu skal. W naukach społecznych często zdarza się8, Ŝe takie skale wykorzystywane są mimo
wszystko w analizach statystycznych zakładających mocniejszy poziom pomiaru, np. co najmniej
interwałowy (wyznaczanie średniej, analiza regresji, analiza czynnikowa). W takich analizach albo
wykorzystuje się fakt znacznej odporności wyników na monotoniczne przekształcenia zmiennych (skale
porządkowe zachowują się wówczas podobnie jak skale interwałowe), albo teŜ analizy mają charakter
orientacyjny.
Odsetki przedstawiane w niektórych tabelach naszego opracowania nie sumują się do 100. Wynika to
albo z zaokrągleń, albo ze stosowania pytań wieloodpowiedziowych (jest to wówczas sygnalizowane
w tekście).
Znaczna część pytań badawczych formułowanych przez zespół odwoływała się do takich sformułowań
jak „religijność Polaków”, „stosunek do Jana Pawła II”, „ludzie JP2” itp. Skonstruowaliśmy syntetyczne
wskaźniki postaw związanych z tymi pojęciami. Utworzone zmienne nazwaliśmy wskaźnikami związków
z Janem Pawłem II (w przypadku zmiennych zdających sprawę z bliskości zmarłemu PapieŜowi) oraz
wskaźnikiem bliskości wierze katolickiej.
4
5
6
7
8
European and World Values Surveys, 1981–2004.
Szczegółowe informacje o pochodzeniu pytań znajdują się w tekstach niniejszego opracowania.
(CMJP2, 2006a); (CMJP2, 2006b); (śukowski i in., 2007); (OBOP, 2006).
O znaczeniu błędów tego rodzaju piszą często badacze, zob. np. (Przybysz, 2001)
op. cit.
6
3. Wskaźniki związków z Janem Pawłem II
Badanym zadano serię pytań dotyczących stosunku do osoby i poglądów Jana Pawła II, do jego
pontyfikatu oraz do wydarzeń związanych z pamięcią o PapieŜu. Tę grupę pytań celowo umieściliśmy na
końcu kwestionariusza, by uniknąć efektu ich wpływu na odpowiedzi dotyczące innych zagadnień
poruszanych w badaniu.
Na bazie tych zmiennych zdecydowaliśmy się skonstruować serię wskaźników, które pozwoliłyby na
oddzielenie osób „bliŜszych” i „dalszych” Janowi Pawłowi II zgodnie z określonymi kryteriami. Na
podstawie zmiennych oryginalnych skonstruowanych zostało pięć wskaźników zaleŜnych od postaw
zajmowanych wobec Jana Pawła II i jego nauczania, według następujących kryteriów:
1) Deklaracje.
Odpowiedzi na pytania:
„Czy zaliczył(a)by Pan(i) siebie do ludzi, którzy kierują się w Ŝyciu wskazaniami Jana Pawła II, czy
raczej nie?” (zmienna J1)
„Czy świadectwo Ŝycia i nauczanie Jana Pawła II w jakimś stopniu przyczyniły się do przemiany Pana(i)
Ŝycia, czy raczej nie?” (zmienna J2)
„Czy papieŜ Jan Paweł II jest dla Pana(i) waŜnym autorytetem moralnym?” (zmienna J3)
uznaliśmy za ogólne deklaracje związków z Janem Pawłem II.
2) Działania pod wpływem osoby Jana Pawła II.
Do tej grupy zaliczyliśmy odpowiedzi9 na wybrane pytania z bloku pytań „Czy kiedykolwiek…”:
„…uczestniczył(a) Pan(i) w mszach w trakcie pielgrzymek Jana Pawła II do Polski?”
„…słuchał(a) Pan(i) homilii Jana Pawła II w radiu lub telewizji lub czytał(a) je w prasie?”
„…czytał(a) Pan(i) jakąś ksiąŜkę napisaną przez Jana Pawła II?”
„…opowiadał(a) Pan(i) o Janie Pawle II rodzinie, znajomym?”
„…modlił(a) się Pan(i) do Jana Pawła II o wstawiennictwo do Boga w jakiejś sprawie?”
„…modlił(a) się Pan(i) o beatyfikację Jana Pawła II?”.
Odpowiedzi na pytania: „Czy kiedykolwiek uczył(a) się o Janie Pawle II w szkole?” i „Czy kiedykolwiek
słuchał(a) Pan(i) opowieści o Janie Pawle II od rodziny, znajomych?” odrzuciliśmy jako trudne do
zakwalifikowania wśród odpowiedzi związanych z osobistymi działaniami.
3) Poruszenie wydarzeniami czasu agonii Jana Pawła II i Ŝałoby po nim w 2005 roku.
Do tej grupy zaliczyliśmy odpowiedzi informujące, czy badany „na początku kwietnia 2005 r., w dniach
choroby Jana Pawła II i Ŝałoby po nim” „zapalił świecę”, „modlił się” lub „uczestniczył we mszy”.
4) Poruszenie w czasie obchodów drugiej rocznicy śmierci Jana Pawła II w 2007 roku.
9
Stosowana skala odpowiedzi: „Tak, wiele razy”, „Tak, przynajmniej raz”, „Nie, nigdy”.
7
Do tej grupy zaliczyliśmy odpowiedzi na pytania o te same czynności wykonane „2 kwietnia 2007 r., w
związku z drugą rocznicą śmierci Jana Pawła II”.
5) Poglądy specyficzne dla Jana Pawła II.
W pytaniu10 badani zostali skonfrontowani z zestawem „kwestii waŜnych w nauczaniu Jana Pawła II”.
Zapytano ich: „które elementy tego nauczania Pan(i) akceptuje, a których nie akceptuje?”. Wymienione
zagadnienia moŜna podzielić na dwie grupy: związane z mediacyjną postawą PapieŜa Polaka („dąŜenie
do ekumenizmu – porozumienia wszystkich wyznań chrześcijańskich”, „dąŜenie do porozumienia
chrześcijaństwa z judaizmem”, „dąŜenie do porozumienia chrześcijaństwa z islamem”), w niewielkim
stopniu róŜnicujące badanych, oraz związane z postawami Jana Pawła II, które wzbudzały kontrowersje
(„brak zgody na kapłaństwo kobiet”, „sprzeciw wobec przyznania związkom homoseksualnym takich
samych praw jak małŜeństwom”, „brak zgody na uŜywanie środków antykoncepcyjnych”, „sprzeciw
wobec eutanazji – skrócenia Ŝycia osób cięŜko chorych, starych”, „sprzeciw wobec przerywania ciąŜy”,
„potępienie kary śmierci”). Do konstrukcji wskaźnika związków z Janem Pawłem II w tej dziedzinie
wybraliśmy drugą, bardziej róŜnicującą badanych grupę zmiennych.
Następnie zmienne zostały zrekodowane na zmienne o wartościach 0 i 1 (zmienne J1, J2 i J3 na
zmienne trójwartościowe) w taki sposób, aby zmaksymalizować zróŜnicowanie zmiennych (by ich
rozkład był moŜliwie najbliŜszy rozkładowi 50%–50%11).
Posługując się zmiennymi z poszczególnych grup, poszukiwaliśmy par skupień badanych, które
charakteryzowałyby się maksymalną jednolitością odpowiedzi na wykorzystywane pytania, przy
równoczesnym postulacie maksymalnego odróŜniania się obu wyodrębnionych grup (metoda k-średnich
i k-median dla zmiennych J1, J2 i J3). W ten sposób powstało pięć dwuwartościowych zmiennych
przyjmujących róŜne wartości dla osób deklarujących bliŜszy związek z Janem Pawłem II i osób, które
takiego związku nie deklarowały. Zmienne te są ze sobą, jak widać poniŜej, skorelowane, jednak
wyraŜają róŜne aspekty bliskości wobec osoby Jana Pawła II.
Tab. 1. Macierz korelacji między wskaźnikami JP2
deklaracje
działania
deklaracje
działania
poruszenie '2005
poruszenie '2007
poglądy
1
0.42
0.31
0.32
0.24
1
0.50
0.45
0.33
1
0.52
0.27
1
0.21
poruszenie '2005
poruszenie '2007
poglądy
1
4. Wskaźnik bliskości wierze katolickiej12
Inną cechą badanych, którą naleŜy uwzględnić w analizie, jest religijność, deklarowana bliskość wierze
katolickiej. Do prezentacji tej postawy wykorzystaliśmy odpowiedzi badanych na trzy pytania:
10
11
12
Stosowana skala odpowiedzi: „Całkowicie akceptuję”, „Akceptuję w części”, „Całkowicie nie akceptuję”.
Zrekodowane zmienne J1, J2, J3 dzielone ze względów merytorycznych na trzy kategorie nie spełniały tego warunku.
W raporcie będzie on określany równieŜ jako „indeks bliskości wierze katolickiej” i „indeks religijności katolickiej”.
8
„Proszę powiedzieć, jak waŜne są w Pana(i) Ŝyciu następujące sprawy? – Religia?”;13
„Czy bierze Pan(i) udział w praktykach religijnych takich jak msze, naboŜeństwa lub spotkania
religijne?” 14;
„Które ze stwierdzeń najlepiej określa Pana(i) stosunek do wiary?” 15.
Zmienne zrekodowaliśmy tak, by wyodrębnić osoby, które uwaŜają swoją religię za „bardzo waŜną
w Ŝyciu”, często biorą udział w praktykach religijnych (odpowiedzi „tak, raz w tygodniu” lub „tak,
zazwyczaj kilka razy w tygodniu”) oraz uwaŜają się za „wierzących i stosujących się do wskazań mojego
kościoła/wyznania”. W tych przypadkach zrekodowane zmienne przyjmowały wartość 1, w przeciwnym
razie – 0. Syntetyczny indeks religijności katolickiej jest sumą tych trzech zmiennych. Przyjmuje cztery
wartości: od 0 do 3. Indeks został skonstruowany w istocie dla osób deklarujących wyznanie katolickie
(w wersji rzymskiej lub greckiej).
W tym miejscu niezbędna jest dodatkowa uwaga dotycząca wyznania osób uczestniczących w badaniu.
W próbie zdecydowanie dominowały osoby deklarujące wyznanie rzymskokatolickie (95,9%).
Tab. 2. Jakiego jest Pan(i) wyznania?
N
%
rzymskokatolickiego
959
95.9
greckokatolickiego
1
0.1
prawosławnego
2
0.2
ewangelicko-augsburskiego (luterańskiego)
6
0.6
innego chrześcijańskiego
3
0.3
mahometańskiego
1
0.1
innego
4
0.4
22
2.2
trudno powiedzieć
1
0.1
odmowa odpowiedzi
2
0.2
1000
100.0
nie jestem związany(a) z Ŝadnym kościołem
Ogółem
Wśród
osób
zakwalifikowanych
przez
indeks
religijności
jako
religijne
osoby
wyznania
rzymskokatolickiego lub greckokatolickiego stanowią od 98% do około 99%. Obecność pozostałych
(dziewięć osób, czyli mniej niŜ 1%) w gronie osób deklarujących większą religijność i związek ze swoim
wyznaniem nie ma Ŝadnego zauwaŜalnego znaczenia dla dalszych analiz. Ze względu na klarowność
wniosków osobom deklarującym wyznanie inne od katolickiego (obrządku rzymskiego i greckiego) nie
moŜna jednak przypisać większych wartości tej zmiennej. Zarazem trudno traktować te osoby jako
„nieaktywne, obojętne religijnie”. W związku z tym zostały one wyłączone ze zmiennej. W próbie jest
13
Stosowana skala odpowiedzi: „Bardzo waŜne”, „Raczej waŜne”, „Raczej niewaŜne”, „W ogóle niewaŜne”.
Stosowana skala odpowiedzi: „Tak, zazwyczaj kilka razy w tygodniu”, „Tak, raz w tygodniu”, „Tak, przeciętnie jeden lub dwa
razy w miesiącu”, „Tak, kilka razy w roku lub rzadziej”, „W ogóle nie uczestniczy”.
15
Stosowana skala odpowiedzi: „Jestem wierzący(a) i stosuję się do wskazań mojego kościoła/wyznania”, „Jestem wierzący(a),
ale na swój własny sposób”, „Jestem niewierzący(a)”.
14
9
ich łącznie szesnaście, dlatego liczebności podawane przy okazji wykorzystywania „indeksu bliskości
wierze katolickiej” będą sumowały się nie do 1000, lecz do 984.
PoniŜszy rysunek przedstawia rozkład indeksu religijności katolickiej.
Rys. 1. Indeks bliskości wierze katolickiej
30%
29%
27%
24%
20%
20%
10%
0%
0
1
2
3
Jak widać, 29% badanych to najbardziej gorliwi katolicy, którzy deklarują stosowanie się do wskazań
Kościoła katolickiego i biorą udział w praktykach religijnych co najmniej raz w tygodniu oraz w których
Ŝyciu religia jest bardzo waŜna. Okazuje się ponadto, Ŝe wyłącznie wśród osób zakwalifikowanych przez
nasz indeks do kategorii 2 lub 3 dominują osoby biorące udział w praktykach religijnych zgodnie z
zasadami obowiązującymi w Kościele.
MoŜna więc przyjąć, Ŝe indeks dzieli Polaków na dwie niemal równe części: osoby słabiej związane z
Kościołem (wartości indeksu 0 i 1 – łącznie 47% ogółu badanych) oraz związane z nim mocniej
(wartości indeksu 2 i 3 – łącznie 53% badanych).
Powstaje ponadto pytanie, czy deklaracja więzi ze zmarłym PapieŜem – głową Kościoła katolickiego –
nie jest równoznaczna z silnymi związkami z samym Kościołem.
Siłę tych związków pokazuje rys. 2. We wszystkich pięciu wyodrębnionych wymiarach bycie
„człowiekiem JP2” wyraźnie wiąŜe się z indeksem religijności katolickiej. Zebrane dane pokazują jednak,
Ŝe niemała liczba osób silniej związanych z Janem Pawłem II pojawia się takŜe wśród respondentów
„słabiej” religijnych (np. 42% osób deklarujących, Ŝe PapieŜ Polak jest dla nich waŜnym autorytetem
moralnym). WaŜne będzie zatem zbadanie przyczyn tego fenomenu.
Rys. 2. Udziały 'ludzi JP2" w grupach wyznaczonych ze względu na
wartości indeksu religijności
(n=984)
100
80
60
40
20
0
deklaracje
dzialania
poruszenie 05
0
1
10
poruszenie 07
2
3
poglady
Literatura
(CMJP2 2006a) CMJP2, Ogólnopolskie badanie sondaŜowe „Jan Paweł II w opinii Polaków” na próbie
losowej (random route) 1000 Polaków w wieku 15+, realizacja terenowa TNS OBOP, listopad 2006.
(CMJP2 2006b) CMJP2, Badanie jakościowe (FGI) „Percepcja osoby i nauczania Jana Pawła II w
kontekście wyznawanych wartości”, realizacja TNS OBOP, grudzień 2006.
(Lissowski, 1971) Grzegorz Lissowski, Problem jednostek niedostępnych w reprezentacyjnych
badaniach socjologicznych, w: K. Szaniawski (red.), Metody matematyczne a socjologia, Zakład
Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1971.
(OBOP, 2006) Anna BłaŜejczak, Percepcja osoby i nauczania Jana Pawła II w kontekście
wyznawanych wartości, TNS OBOP, grudzień 2006. (raport z badania fokusowego dla CMJP2)
(OBOP 2007) TNS OBOP, Polacy 2007. Raport z realizacji .
(Przybysz, 2001) Dariusz Przybysz, Nota metodologiczna, w: W. Wesołowski (red.), ObciąŜeni
polityką. Posłowie i partie, IFiS PAN, Warszawa 2001.
(śukowski i in., 2007) Tomasz śukowski, Agnieszka Dobrzyńska, Paweł Gierech, Jan Paweł II w
opinii Polaków. Raport z badań społecznych Centrum Myśli Jana Pawła II, Centrum Myśli Jana Pawła II,
Warszawa 2007.
11
RODZINA, DZIECI, PRACA I PRZYJACIELE, CZYLI TO, CO JEST DLA NAS NAJWAśNIEJSZE
BARBARA FEDYSZAK-RADZIEJOWSKA
Sprawy najwaŜniejsze w Ŝyciu Polaków tworzą oczekiwaną, zgodną z obiegową opinią i wynikami wielu
sondaŜy, ale mimo to bardzo interesującą hierarchię wartości. Rodzina i dzieci zajmują w niej najwyŜsze
pozycje, i to niezaleŜnie od spadającego wskaźnika dzietności polskich kobiet oraz rosnącej liczby
rozwodów. Tej supremacji rodzinnej wspólnoty towarzyszy wysoka pozycja „pracy”, bardzo waŜnej dla
prawie 60% badanych, oraz czwarte miejsce równie waŜnych dla blisko połowy badanych „przyjaciół
i znajomych”. Kolejne miejsca zajmują dwie wartości waŜne dla badanych w podobnym stopniu –
wykształcenie i religia. Na czele spraw niewaŜnych znajdują się polityka oraz – nieco waŜniejsze –
kariera i sukces.
Rys. 1. Jak waŜne są w Pan(i) Ŝyciu następujące sprawy?
100%
1
11
5
6
12
17
13
16
15
80%
35
28
48
41
60%
40%
8
17
40
52
70
56
49
88
45
74
58
47
20%
41
41
37
29
21
29
18
raczej waŜne
niewaŜne
sukces kariera
słuŜenie innym
dostatnie Ŝycie
czas wolny
religia
wykształcenie
przyjaciele,
znajomi
praca
dzieci,
potomstwo
rodzina
bardzo waŜne
polityka
7
0%
trudno powiedzieć
Dane w procentach; połączono kategorie „raczej” i „w ogóle niewaŜne”. Odpowiedzi „trudno powiedzieć” nie były odczytywane
respondentom.
To, jak silnie respondenci zdają się przywiązani do poszczególnych wartości (spraw waŜnych w ich
Ŝyciu), współtworzy spójny sposób widzenia świata. Ci, którzy wybierają przede wszystkim rodzinę
i dzieci, rzadziej skłaniają się ku karierze, sukcesom, dostatniemu Ŝyciu i polityce. Ci, dla których bardzo
waŜna jest religia, przywiązują takŜe duŜą wagę do słuŜenia innym. Rodzina, dzieci, religia
i słuŜenie innym łączą się w opiniach części badanych, podobnie jak wykształcenie, dostatnie Ŝycie,
12
kariera i sukces zbliŜają do siebie opinie innych. Wykształcenie jest sprawą bardzo waŜną dla tych, dla
których posiadanie dzieci i religia nie są aŜ tak waŜne. Przyjaciele i znajomi są bardzo waŜni dla
ceniących sobie wolny czas. Natomiast praca wydaje się wartością dość osamotnioną. Jeśli juŜ
współwystępuje w towarzystwie innych bardzo waŜnych spraw, to są nimi raczej rodzina, dzieci
i wykształcenie niŜ np. religia.
Kim są respondenci, dla których najwaŜniejsze są rodzina i dzieci, a kim ci, którym waŜniejsze wydają
się praca, wykształcenie oraz dostatnie Ŝycie? Jakie grupy społeczne uznają słuŜenie innym bądź religię
za najwaŜniejsze sprawy w Ŝyciu, a dla kogo waŜniejsze są czas wolny, przyjaciele, znajomi lub kariera
i sukces? Wydaje się, Ŝe kluczowe czynniki róŜnicujące wagę przykładaną przez badanych do
poszczególnych wartości to moment biografii (wiek), w którym nasze badania uchwyciły ich postawy,
oraz poziom wykształcenia. Najmłodsi badani (15–29 lat), będący w fazie Ŝycia, w której edukacja
jeszcze trwa lub właśnie się kończy, oceniają sprawy tego świata nieco inaczej niŜ ci, którzy swoją
edukację dawno zakończyli.
Pamiętajmy jednak, Ŝe zarówno posiadanie dzieci, jak rodzina są bardzo lub raczej waŜne dla
zdecydowanej większości (89% i 99%) badanych, podobnie jak czas wolny (89%) czy praca (86%).
Jedynie kariera, sukces i polityka są bardzo waŜne dla wyraźnej mniejszości badanych.
Rys. 2. Jak waŜne są w Pan(i) Ŝyciu następujące
sprawy? - porównanie z wiekiem
100
procent odpowiedzi 'bardzo waŜne'
84
84
83
82
80
60
50
40
46
45
41
35
35
24
21
20
14
8
5
0
15-29 lat
30-39
dzieci, potomstwo
40-49
50-59
kariera, sukces
czas wolny
Dane w procentach; na wykresie uwzględnione tylko odpowiedzi ‘bardzo waŜne’ .
13
60 i więcej
Rys. 3. Jak waŜne są w Pan(i) Ŝyciu następujące
sprawy? - porównanie z wykształceniem
100
80
76
80
75
63
60
47
43
40
33
32
24
20
18
16
12
0
podstawowe
zasadnicze
dzieci, potomstwo
średnie i
pomaturalne
kariera, sukces
wyŜsze i licencjat
czas wolny
Dzieci, podobnie jak rodzina, są waŜne dla prawie wszystkich Polaków poza najmłodszymi, którzy
zdecydowanie częściej niŜ starsi badani cenią sobie czas wolny, sukces i karierę. Podobnie najlepiej
wykształceni respondenci zdają się cenić wartości indywidualistyczne nieco częściej niŜ inni, chociaŜ
karierę i sukces traktują z wyraźnie mniejszym entuzjazmem niŜ młodzi. MoŜna odnieść wraŜenie, Ŝe
wyŜsze wykształcenie otwiera respondenta na wartość czasu wolnego, ale nie oznacza rezygnacji
z wartości wspólnotowych, takich jak rodzina i dzieci.
W tym, co waŜne i niewaŜne w Ŝyciu Polaków, moŜemy dostrzec pewne prawidłowości. Sprawy
najwaŜniejsze to te, w których wyraŜana jest potrzeba wspólnoty, zarówno tej tradycyjnej,
realizowanej w rodzinie i w posiadaniu dzieci, jak i tej będącej wynikiem wyboru – wspólnoty przyjaciół
i znajomych. „SłuŜenie innym”, waŜne dla 78% badanych, takŜe jest formą wyraŜania wspólnotowych
wartości.
Kolejne waŜne w Ŝyciu „sprawy” są formami aktywności w Ŝyciu społecznym; to praca, religia
i polityka. Spośród nich najwaŜniejsza jest dla nas praca, „bardzo waŜna” dla prawie 60% badanych.
Cenimy ją wyŜej niŜ religię, oznaki osobistego powodzenia oraz politykę, przez większość Polaków
(70%) uwaŜaną za niewaŜną.
Nieco mniej waŜne wydają się sprawy kojarzone raczej z jednostką niŜ ze wspólnotą, symbolizujące
indywidualizm i będące widocznym znakiem osobistego powodzenia, takie jak wykształcenie, czas
wolny, dostatnie Ŝycie, kariera i sukces. Niska pozycja kariery i sukcesu – podobnie jak polityki – wśród
spraw bardzo dla nas waŜnych potwierdza zdecydowaną przewagę wartości wspólnotowych nad
wartościami zawierającymi w sobie elementy rywalizacji i konkurencji. Zarówno polityka – aktywność w
14
sferze publicznej – jak kariera i sukces, waŜne w Ŝyciu osobistym, niejako „dzieją się” w sytuacji
rywalizacji i konkurencji; być moŜe dlatego są tak nisko cenione przez Polaków.
O ile wykształcenie, czas wolny, dostatnie Ŝycie, a nawet kariera, są waŜne częściej dla ludzi młodych
i dobrze wykształconych, o tyle wartości wspólnotowe, w tym takŜe „słuŜenie innym”, w większym
stopniu związane są z religijnością badanych, ich społeczną aktywnością oraz deklarowanym
przekonaniem, Ŝe w ich Ŝyciu dokonała się waŜna przemiana pod wpływem Jana Pawła II. To wśród
osób wierzących, praktykujących i stosujących się do wskazówek Kościoła spotykamy częściej tych,
którzy „słuŜenie innym” uznają za sprawę bardzo waŜną w swoim Ŝyciu.
Sprawy najwaŜniejsze – przykład rodziny
Czy wyniki sondaŜu z 2007 roku odkrywają nowe miejsce rodziny, dzieci, pracy i przyjaciół w naszym
systemie wartości, czy teŜ ten układ wartości jest stabilny i niezmienny? Czy lista spraw
najwaŜniejszych dla Polaków wyglądała tak samo dziesięć lub dwadzieścia lat temu?
Tab. 1. Znaczenie rodziny.
Proszę powiedzieć, w jakim stopniu uwaŜa Pan(i) następujące sprawy za waŜne w swoim Ŝyciu:
RODZINA
1989
1990
1997
1999
200416
2007
90
90
90
91
83
88
raczej waŜne
8
9
9
8
14
11
niezbyt waŜne
1
0,3
0,2
0,3
2
1
w ogóle niewaŜne
0,2
0,1
0,2
0,1
0
0
bardzo waŜne
Dane w procentach. Dane od 1989 do 1999 roku: European And World Values Surveys Four-Wave, 1981–2004.
Dane 2004: CBOS - komunikat nr BS/98/2004 („Wartości Ŝyciowe”)
Wyniki sondaŜy realizowanych w róŜnych latach pokazują stabilną, bardzo wysoką pozycję rodziny,
praktycznie niezmienną od przełomu 1989 roku. Prawie wszyscy Polacy przypisują rodzinie bardzo
waŜne znaczenie w swoim Ŝyciu (w 2004 roku w badaniach CBOS pytanie zadano nieco inaczej –
respondenci łącznie oceniali waŜność rodziny, dzieci i udanego Ŝycia rodzinnego). Rodzina jest
najwaŜniejsza, mimo Ŝe w latach 1989–2007 wzrosła liczba rozwodów, natomiast spadły liczby
zawieranych małŜeństw i rodzących się dzieci. Zgodnie z tezami licznych socjologów są to sygnały
zmian prowadzących do "defamilizacji" społeczeństwa, czyli zmniejszonego (G. Esping-Anderson17)
polegania jednostki na rodzinie i zwiększania się jej oczekiwań wobec państwa i rynku. ZauwaŜmy, Ŝe
w 1999 roku do polskiego prawodawstwa cywilnego wprowadzono separację. W roku 2000 sądownie
przeprowadzono 1,3 tysiąca separacji, w roku 2005 – 11,6 tysiąca, a w roku 2006 – 8 tysięcy. Czy
separacja takŜe jest dowodem „defamilizacji” (bo rozpada się małŜeństwo), czy raczej „familizacji”
16
W 2004 roku CBOS pytał o rodzinę i dzieci łącznie.
Por. omówienie socjologicznych koncepcji przemian współczesnej rodziny - W.Warzywoda-Kruszyńska, Rodzina
w procesie zmian [w:] red. W.Warzywoda–Kruszyńska, P.Szukalski, Rodzina w zmieniającym się społeczeństwie polskim,
Wyd. UŁ Łódź 2004, s13-21
17
15
polskiego społeczeństwa, trudno orzec, bowiem w sytuacji separacji instytucja małŜeństwa, mimo
realnego rozpadu związku, nadal formalnie istnieje.
Tab. 2. Sytuacja demograficzna w Polsce w latach 1989–2007
1989
1990
1997
1999
2004
2007
liczba małŜeństw (w tys.)
255,7
255,4
204,9
219,4
191,8
249,0
liczba rozwodów (w tys.)
47,2
42,4
42,6
42,0
67,5
65,0
współczynnik rozwodów
18,4
16,6
20,7
19,1
35,1
26,1
564,4
547,7
412,7
382,0
357,8
388,0
liczba urodzeń Ŝywych (w tys.)
Dane: Roczniki Demograficzne i Roczniki Statystyczne Demografii, dane GUS.
W 2007 roku doszło do pewnego przełomu – nieznacznie spadła liczba rozwodów, wzrosła liczba
urodzonych dzieci oraz (wyraźnie) liczba zawieranych małŜeństw. Trudno przewidzieć, na ile jest to
chwilowe zakłócenie trendu, na ile jego odwrócenie. Czy oznacza to, Ŝe Polacy przywiązują do rodziny
tak duŜe znaczenie, Ŝe nawet jej kryzys nie zmienia zasadniczo norm, wedle których starają się Ŝyć?
Odpowiedzi na pytanie o stosunek do rozwodów zdają się nieco przeczyć tej tezie. Nasze poglądy na
trwałość małŜeństwa uległy w ostatnich latach wyraźnej zmianie.
Tab. 3. Polacy o rozwodach.
UŜywając podanej skali, proszę powiedzieć, w jakim miejscu umieścił(a)by Pan(i) na niej swoją opinię
o rozwodach, przyjmując, Ŝe „1” oznacza, Ŝe dane zachowanie nie moŜe być nigdy usprawiedliwione,
a „10”, Ŝe zawsze moŜna je usprawiedliwić.
ROZWÓD
EVS 1989
EVS 1990
WVS 1997
EVS 1999
CMJP2 2007
31
30
25
25
7
2
8
4
6
5
5
3
9
9
7
5
7
4
10
7
5
8
4
5
20
23
20
23
20
6
7
5
10
6
10
7
3
5
8
5
12
8
4
6
8
8
14
9
2
4
7
3
5
10 – zawsze moŜe być usprawiedliwiony
5
6
3
9
13
trudno powiedzieć
0
2
2
4
3
1 – nigdy nie moŜe być usprawiedliwiony
Dane w procentach; odpowiedzi zapisane kursywą nie były odczytywane respondentom
Postawy Polaków wobec rozwodów zmieniły się w ostatnich latach. Dominujące jeszcze w latach
dziewięćdziesiątych przekonanie, Ŝe rozwód trudno jest usprawiedliwić, ustąpiło miejsca licznym
wątpliwościom, a nawet przyzwoleniu na rozpad małŜeństwa. Rodzina nadal jest w Ŝyciu Polaków
bardzo waŜną sprawą, ale nie dlatego, Ŝe wciąŜ tak samo wymagają od niej gwarancji stabilności,
trwałości i bezpieczeństwa. Jeszcze w 1999 roku 43% badanych (EVS) wybierało pogląd (1–4),
iŜ rozwód nigdy (i raczej nigdy) nie moŜe być usprawiedliwiony, zaś 25% (7–10) przyznawało, Ŝe
zawsze czy prawie zawsze moŜna go usprawiedliwić. W badaniach z 2007 roku rozkład odpowiedzi
16
niejako zmienił kierunek; teraz 44% Polaków rozwody usprawiedliwia (7–10), a tylko 23% trwa
w przekonaniu, Ŝe nie da się ich usprawiedliwić. Poglądy na temat rozwodów wiąŜą się z sytuacją
rodzinną oraz posiadaniem lub brakiem dzieci.
Tab. 4. Opinie o rozwodach a sytuacja rodzinna.
Czy ma lub miał(a) Pan(i) własne dzieci?
Opinia o rozwodach
Ogółem
nie
jedno
dwoje
troje
czworo i więcej
rozwód nie moŜe być
usprawiedliwiony (odp. 1–4)
18
16
24
35
37
23
5 + 6 + trudno powiedzieć
28
41
36
32
29
33
rozwód moŜe być
54
43
40
33
34
44
Ogółem
100
100
100
100
100
100
Brak dzieci sprawia, Ŝe łatwiej zaakceptować rozpad małŜeństwa; posiadanie trójki czy czwórki dzieci
skłania do większej powściągliwości w jego zaaprobowaniu (tab. 4). Jednak nawet w sytuacji
posiadania wielodzietnej rodziny akceptacja dla rozwodów jest wyŜsza niŜ w 1999 roku. Respondenci
róŜnią się poglądami na rozpad małŜeństwa nie tylko w związku z tym, czy mają, czy teŜ nie mają
dzieci, lecz takŜe w zaleŜności od kształtu związku, w jakim pozostają.
Tab. 5. Opinie o rozwodach a stan cywilny.
Czy Ŝyje Pan(i) z kimś w
związku nieformalnym?
Jaki jest Pana(i) stan cywilny?
Opinia o rozwodach
Ogółem
rozwiedziony,
w separacji
kawaler,
panna
Ŝonaty,
zamęŜna
wdowiec
tak
nie
rozwód
nie
moŜe
być
9
19
25
28
11
24
23
5 + 6 + trudno powiedzieć
25
28
37
35
25
34
33
rozwód
moŜe
być
66
53
38
37
65
42
44
Ogółem
100
100
100
100
100
100
100
Dane w procentach. Liczebność Ŝyjących w związku nieformalnym – 85 osób, rozwiedzionych i w separacji – 53 osoby.
Fakt, iŜ związki nieformalne czy osobiste doświadczenia rozpadu małŜeństwa, podobnie jak
pozostawanie w stanie wolnym, sprzyjają usprawiedliwianiu rozwodu (tab. 7), nie zaskakuje. Nie dziwi,
Ŝe najmłodsi respondenci – uczniowie, studenci – akceptują rozwody znacznie częściej (50%) niŜ osoby
liczące sobie 60 lat i więcej. Niechętni rozwodom są takŜe rolnicy (42% uwaŜa, Ŝe nie moŜna ich
usprawiedliwić) i mieszkańcy wsi (30%). Najbardziej konsekwentnie rozwody odrzucają osoby
praktykujące kilka razy w tygodniu (38%) oraz przekonane, Ŝe Ŝycie ludzkie trzeba chronić
od poczęcia do śmierci (36%). Wszyscy oni uznają jednak rozwód za usprawiedliwiony częściej niŜ
w 1999 roku Polacy średnio. Generalny wniosek jest więc wyraźny: w świetle badań Centrum
przyzwolenie dla rozwodów jest w Polsce 2007 roku dwukrotnie większe niŜ w roku 1989 i 1990.
17
Porównanie z sytuacją w innych krajach jest dość trudne, poniewaŜ najnowsze znane wyniki EVS
i WVS obejmują badania z 1999 lub 2000 roku. W ich świetle mieszkańcy większości krajów
europejskich takich jak Czechy, Wielka Brytania, zachodnie Niemcy, Austria, a takŜe mieszkańcy USA,
siedem lat temu akceptowali rozwody na mniej więcej podobnym poziomie jak Polacy w 2007 roku.
Bardziej niechętni rozwodom byli w roku 1999 mieszkańcy Węgier, Irlandii i Włoch, podobnie zresztą
jak w tamtym czasie Polacy.
Tab. 6. Opinie o rozwodach w Europie i na świecie. (średnia)
„1” oznaczało: „rozwód nigdy nie moŜe być usprawiedliwiony”,
a „10”: „ rozwód zawsze moŜe być usprawiedliwiony”
Malta 2000
2,61
Niemcy (część zachodnia) 1999
5,81
Filipiny 2001
3,19
Polska 2007 (CMJP2)
5,85
Węgry 1999
4,50
Austria 1999
5,88
Polska 1999
4,62
Czechy 1999
5,90
Irlandia 1999
4,76
USA 1999
5,93
Włochy 1999
5,14
Hiszpania 1999
6,10
Rosja 1999
5,19
Francja 1999
6,32
Portugalia 1999
5,46
Dania 1999
7,32
Wielka Brytania 1999
5,57
Szwecja 1999
7,80
Dane międzynarodowe i dla Polski 1999: European And World Values Surveys 1999/2000.
Brak wyników analogicznych badań zrealizowanych w 2007 roku uniemoŜliwia ustalenie, czy zmiany
w opiniach polskiego społeczeństwa na temat rozwodów dokonywały się równolegle z podobnymi
zmianami w innych krajach, czy teŜ proces ten miał charakter „modernizacyjny” i oznaczał
upodobnianie się Polaków do społeczeństw zamoŜniejszych, takich jak Wielka Brytania, Austria czy
Stany Zjednoczone. Jedno wydaje się jednak moŜliwe do ustalenia. NiezaleŜnie od zmieniających się
postaw pozycja rodziny nie uległa zmianie; rodzina nadal jest sprawą, którą zdecydowana większość
Polaków uwaŜa za bardzo waŜną w swoim Ŝyciu. Realny wzrost czy chwilowy (?) spadek liczby
rozwodów w ostatnich latach, podobnie jak wzrost lub spadek liczby urodzonych dzieci, nie zmieniają
wysokiej pozycji rodziny.
Wyniki badań nie dostarczyły zbyt wielu szczegółowych informacji na temat polskiej rodziny
A.D. 2007. MoŜemy jednak opisać zarówno postulowany przez badanych model dzielenia się
obowiązkami i rolami społecznymi przez męŜa i Ŝonę, jak i realną sytuację, w której funkcjonują polskie
rodziny. Czy rzeczywiście jest tak, jak pisze Warzywoda-Kruszyńska – Ŝe mimo odkładania przez polskie
kobiety decyzji matrymonialnych i prokreacyjnych polska rodzina patriarchalna ma się dobrze,
„poniewaŜ odsuwaniu kobiet od pracy towarzyszy konserwatywna ideologia i oŜywienie ruchów
fundamentalistycznych. […] Droga do demokratyzacji relacji partnerskich w Polsce wydaje się zatem
18
dłuŜsza niŜ w krajach zachodnich, a zapewne takŜe bardziej dramatyczna, gdyŜ uwikłana w konflikty
ideologiczne”2.
Tab. 7. Która z wymienionych sytuacji najlepiej opisuje Pana(i) rodzinę?
CBOS 2006
CMJP2 2007
zarówno mąŜ, jak i Ŝona pracują zawodowo; mąŜ poświęca więcej czasu na pracę
zawodową, Ŝona zaś oprócz pracy zawodowej zajmuje się prowadzeniem domu,
wychowaniem dzieci itp. (model partnerski asymetryczny)
26
35
jedynie mąŜ pracuje, zarabiając na zaspokojenie potrzeb rodziny; Ŝona zajmuje się
prowadzeniem domu, wychowaniem dzieci itp. (model tradycyjny)
23
21
jedynie Ŝona pracuje, zarabiając na zaspokojenie potrzeb rodziny; mąŜ zajmuje się
prowadzeniem domu, wychowaniem dzieci itp. (model odwrócony)
6
2
mąŜ i Ŝona przeznaczają na pracę mniej więcej tyle samo czasu, oboje w równym stopniu
zajmują się domem i dziećmi (model partnerski)
19
20
ani Ŝona, ani mąŜ nie pracują zawodowo
21
16
inna sytuacja
4
5
trudno powiedzieć
1
1
Dane 2006: CBOS, komunikat nr BS/52/2006. W sondaŜu CBOS odpowiadały osoby pozostające w związkach małŜeńskich.
Porównano z nimi odpowiedzi badanych z badania CMJP2 2007 spełniających ten sam warunek (N=594).
Polskie rodziny najczęściej dzielą obowiązki między Ŝonę i męŜa w sposób partnerski, jednak to
partnerstwo jest asymetryczne (w badaniu Centrum deklaracje 30% ogółu badanych i 35%
małŜonków), co oznacza, Ŝe oboje małŜonkowie pracują, lecz Ŝona w większym stopniu prowadzi dom,
zaś mąŜ koncentruje się na pracy zawodowej. Partnerstwo polegające na równym podziale obowiązków
funkcjonuje realnie w rodzinach 17% badanych (i 20% małŜonków). Porównanie wyników z 2007
i 2006 roku zdaje się prowadzić do wniosku, Ŝe polskie małŜeństwa ewoluują w stronę modelu
partnerskiego z elementami tradycyjnego podziału ról.
Według deklaracji badanych symetryczny partnerski model rodziny wyraźnie częściej spotykamy wśród
osób z kadry kierowniczej i specjalistów (35%) oraz pracowników administracji i usług (27%). Rodziny
tradycyjne są bardziej typowe dla robotników (26%) i – oczywiście – gospodyń domowych, czyli kobiet
zajmujących się domem (67%). Najrzadziej spotykamy je w największych, liczących ponad 500 tys.
mieszkańców
miastach
(8%).
Układ
partnerski
asymetryczny
spotykany
jest
najczęściej
w rodzinach rolników (54%), prywatnych przedsiębiorców (50%), osób z wyŜszym wykształceniem oraz
wśród mieszkańców największych miast (37%). Ani wiara, ani praktyki religijne nie są w tej kwestii
znacząco róŜnicującą zmienną.
Respondentów zapytano takŜe o to, którą z tych sytuacji uwaŜają za najlepszą dla rodziny. Wśród ogółu
badanych największym poparciem cieszył się model partnerski – wybrało go 40% respondentów, a więc
dwukrotnie więcej, niŜ praktykuje go na co dzień. Model partnerski asymetryczny znalazł 30%
zwolenników, dokładnie tylu, ilu zna go z Ŝycia codziennego. Model tradycyjny wybrało 24% badanych
2
Rodzina w zmieniającym się świecie, red. W. Warzywoda-Kruszyńska i P. Szukalski, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2004, s. 20.
19
(w rzeczywistości praktykuje go 16%). Model odwrócony, z pracującą Ŝoną i niepracującym męŜem,
cieszy się dwuprocentowym poparciem. Ogólnie kobiety nieco częściej wybierają model partnerski
(46%), a męŜczyźni partnerski zarówno w wariancie równościowym (34%), jak asymetrycznym (34%).
Model tradycyjny podoba się nieco częściej męŜczyznom (26%) niŜ kobietom (22%), ale, jak widać,
róŜnice nie są duŜe. Większe róŜnice dostrzegamy wśród ludzi o róŜnych poziomach wykształcenia.
Model tradycyjny wolą osoby z wykształceniem podstawowym (31%) i zasadniczym (30%), model
partnerski – osoby z wykształceniem średnim (46%) i wyŜszym (49%). Okazuje się natomiast, Ŝe takŜe
w tej kwestii ani wiara, ani praktyki religijne nie są znacząco róŜnicującą zmienną.
Czy Polacy chcą takiego podziału obowiązków, jaki jest ich codziennym doświadczeniem, czy teŜ wolą
warianty odmienne od rzeczywiście praktykowanych?
MoŜna odnieść wraŜenie, Ŝe większość respondentów akceptuje swoją sytuację, a model tradycyjny –
będący najwyraźniej w odwrocie – ma wciąŜ swoich zwolenników. Model partnerski preferowany jest
częściej w wersji „równego podziału obowiązków”, ale niewielu mniej zwolenników i praktyków ma
wersja „nierównego podziału obowiązków”.
Wolno sądzić, Ŝe rodziny wybierają róŜne rozwiązania w zaleŜności od sytuacji Ŝyciowej (wykształcenie,
rodzaj pracy, zamoŜność) i chociaŜ model partnerski jest postulowany częściej niŜ praktykowany, to
pozostałe warianty są nie tylko praktykowane, lecz takŜe akceptowane przez badanych.
Tab. 8. Modele podziału obowiązków w rodzinie w latach 1997–2007.
Którą z podanych sytuacji uwaŜa Pan(i) za najlepszą dla rodziny?
1997
2000
2004
2006
2007
tradycyjny – tylko mąŜ pracuje
38
42
27
32
24
odwrócony – tylko Ŝona pracuje
1
0
1
1
2
model partnerski asymetryczny
23
19
23
24
30
model partnerski
37
38
47
41
40
1
1
1
2
4
trudno powiedzieć
Dane od 1997 do 2006: Komunikat CBOS 52/2006.
Porównanie modeli rodziny preferowanych przez Polaków w ostatnich dziesięciu latach pokazuje dosyć
konsekwentny, ale niejednoznaczny schyłek modelu tradycyjnego oraz ustabilizowaną pozycję modelu
partnerskiego w obu wersjach – równego i nierównego podziału obowiązków. Mam wraŜenie,
Ŝe twierdzenia Warzywody-Kruszyńskiej o patriarchalnej rodzinie, która ma się dobrze, „poniewaŜ
odsuwaniu kobiet od pracy towarzyszy konserwatywna ideologia”, oraz o „długiej drodze”
do demokratyzacji relacji partnerskich w Polsce z powodu „uwikłania ich w konflikty ideologiczne”,
w świetle wyników badań CMJP2 nie są wystarczająco przekonujące.
Pozostaje do rozwikłania jeszcze jedno pytanie: jak Polacy interpretują malejąca liczbę rodzących się
dzieci w sytuacji, gdy właśnie te dzieci, podobnie jak rodzinę, tak powszechnie uwaŜają za sprawę
bardzo waŜną w swoim Ŝyciu.
20
Tab. 9. Przyczyny mniejszej liczby urodzeń w Polsce w ostatnich latach.
Polska przeŜywa kryzys demograficzny, rodzi się mniej dzieci niŜ kiedyś.
Jakie Pana(i) zdaniem są główne przyczyny mniejszej liczby urodzeń w ostatnich latach?
bezrobocie i niskie płace w Polsce nie sprzyjają macierzyństwu
58
posiadanie i wychowanie dzieci jest zbyt kosztowne
41
państwo prowadzi złą politykę rodzinną
32
pracodawcy nie chcą zatrudniać kobiet w ciąŜy i matek małych dzieci
30
posiadanie dzieci ogranicza swobodę i moŜliwości samorealizacji zawodowej obojga rodziców
18
rodzice boją się obowiązków związanych z posiadaniem dzieci
16
posiadanie dzieci utrudnia karierę zawodową kobiet
13
rodzina przechodzi kryzys i kobiety obawiają się samotnego macierzyństwa
10
nie szanuje się kobiet wychowujących dzieci i pozostających na utrzymaniu męŜa
8
inne przyczyny
3
trudno powiedzieć
7
Dane nie sumują się do 100%, gdyŜ respondenci mogli wybrać do trzech powodów.
Rozkład odpowiedzi dość wyraźnie pokazuje przewagę przyczyn ekonomicznych nad tymi, które
wynikają ze zmian w systemie wartości i obyczajach. WaŜniejszą przyczyną wydaje się „sytuacja
w kraju” (bezrobocie i niskie płace) oraz związane z taką oceną przekonanie, Ŝe dzieci są dziś
przedsięwzięciem
zbyt
„kosztownym”.
Kolejne
często
wymieniane
przyczyny
mają
charakter
„zewnętrzny” wobec rodziny i postaw rodziców: państwo prowadzi złą politykę rodzinną, a pracodawcy
– złą politykę zatrudnienia, niekorzystną wobec kobiet w ciąŜy i matek małych dzieci. Te odpowiedzi
stanowią w sumie dwie trzecie ogółu wskazań.
Związek między sytuacją materialną respondentów a ich opiniami sprawia, Ŝe ekonomiczny aspekt
wydaje się odgrywać waŜną rolę w decyzjach prokreacyjnych Polaków.
Tab. 10. Postrzeganie własnej sytuacji materialnej a decyzje prokreacyjne.
Jakie są główne przyczyny mniejszej liczby urodzeń w ostatnich latach?
Ocena sytuacji
materialnej
i niskie płace
zła polityka rodzinna
państwa
dzieci ograniczają
samorealizację
zawodową rodziców
dzieci utrudniają
karierę kobiet
dobra
49
24
30
16
średnia
60
36
15
12
zła
60
31
11
14
58
32
18
13
Ogółem
bezrobocie
Dane w procentach – odsetki wskazania wybranych powodów
Dobra sytuacja materialna sprzyja opiniom upatrującym w potomstwie przyczynę ograniczeń
w karierze kobiet i w zawodowej samorealizacji obojga rodziców. Zła sytuacja materialna zdaje się
skłaniać do bagatelizowania tych przyczyn, chociaŜ w przypadku kariery (pracy?) kobiet róŜnice
są minimalne. Natomiast bezrobocie, niskie płace i polityka rodzinna państwa to przyczyny rezygnacji
z posiadania dzieci częściej wymieniane przez tych respondentów, którzy swoją sytuację materialną
21
postrzegają jako średnią lub złą. Dodajmy, Ŝe kadra kierownicza, specjaliści, prywatni przedsiębiorcy
i – co szczególnie interesujące – rolnicy dwukrotnie częściej niŜ inni szukają przyczyn spadku dzietności
w postrzeganiu dzieci jako ograniczenia kariery zawodowej kobiet. Trudno zrozumieć, dlaczego najlepiej
wykształcona i najbardziej zamoŜna „kadra kierownicza” ma w tej sprawie identyczny pogląd jak
najbiedniejsza, najgorzej wykształcona i w powszechnej opinii najbardziej tradycyjna grupa społecznozawodowa, którą są rolnicy.
Uzyskane wyniki moŜna zinterpretować nieco inaczej, łącząc wszystkie odpowiedzi, które zawierają
elementy wskazujące na rezygnację z rodzicielstwa z powodu systemu wartości wyznawanego przez
rodziców (w tym takŜe kobiety). Postawy egocentryczne, czyli uznanie, Ŝe dzieci ograniczają
samorealizację zawodową rodziców i stanowią zbyt kosztowny wydatek bądź zbyt trudny pakiet
obowiązków, sumują się do jednej trzeciej wszystkich wskazań. Jeśli potraktujemy złą politykę
pracodawców wobec kobiet w ciąŜy i matek małych dzieci oraz karierę zawodową kobiet jako problemy
nie tyle ekonomiczne, co dotyczące kwestii dyskryminacji kobiet, to otrzymana łącznie liczba wskazań
(nieco
ponad
jedna
szósta
ogółu)
zmieni
nieco
proporcje
między
ekonomicznymi
a pozaekonomicznymi barierami dzietności.
Kwestia zmiany obyczajów traktowana jest jako najmniej waŜny powód rezygnacji z posiadania dzieci –
łącznie 18% wskazań na kryzys rodziny i malejący szacunek dla macierzyństwa. To tłumaczy, dlaczego
mimo „postępującej modernizacji” prawie wszyscy Polacy bez większych zmian i fluktuacji wciąŜ
traktują rodzinę jako sprawę bardzo waŜną w swoim Ŝyciu. Najwyraźniej nie dostrzegają
w społeczeństwie Ŝadnych zasadniczych zmian w traktowaniu rodziny, macierzyństwa i rodzicielstwa,
a przynajmniej nie sądzą, by takie zmiany miały decydujący wpływ na decyzje o posiadaniu lub
rezygnacji z posiadania dzieci.
Porównanie wyników podobnych badań CBOS z lat 1996, 2000, 2004 i 20063 pozwala dostrzec kierunek
zmian w postrzeganiu barier decyzji prokreacyjnych. Jakkolwiek pytania zadane w sondaŜach CBOS nie
są ze sobą w pełni porównywalne, ocena zmian jest moŜliwa. W ostatnich latach spadło znaczenie
czynników ekonomicznych – bezrobocia, niskich płac i warunków materialnych – oraz zmniejszyła się
skala obaw kobiet o utratę pracy z powodu posiadania dzieci. Być moŜe jest to wynik spadku
bezrobocia i poprawy nastrojów oraz sytuacji materialnej polskiego społeczeństwa w ostatnich kilku
latach.
Sprawy waŜne – praca, religia, czas wolny i przyjaciele
Sprawami waŜnymi dla Polaków są, obok rodziny i dzieci, takŜe praca, przyjaciele, wykształcenie, religia
i czas wolny. Wiemy juŜ, Ŝe pozycja rodziny nie uległa zmianom w ostatnich latach. Pozostałe wartości
zmieniły swoje miejsce w hierarchii spraw waŜnych i mniej waŜnych w większym stopniu.
3
Komunikat CBOS 2006 Polityka państwa wobec rodziny oraz dyskryminacja w miejscu pracy kobiet w ciąŜy i matek małych
dzieci, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2006/K_038_06.PDF.
22
Najbardziej interesująca wydaje się zmiana naszego stosunku do przyjaciół i do czasu wolnego,
cenionych dziś bardziej niŜ w przeszłości. Religia zajmuje w naszym systemie wartości miejsce
podobne, natomiast praca – jakkolwiek bardzo waŜna – nieco straciła w ostatnich latach na waŜności.
Rys. 4. Proszę powiedzieć, w jakim stopniu uwaŜa
Pan(i) następujące sprawy za waŜne w swoim Ŝyciu?
- praca, rodzina
78
80
68
66
40
63
58
60
50
46
44
41
33
20
0
1989
1990
1997
praca
1999
2007
religia
Jakkolwiek praca zajmuje nadal stabilną, wysoką pozycję (drugą lub trzecią, jeśli wśród ocenianych
spraw są takŜe zdrowie bądź potomstwo), w 2007 roku straciła nieco na waŜności. MoŜna sądzić,
Ŝe jest to konsekwencja wyraźnej poprawy sytuacji na rynku pracy. Jeszcze w 2004 roku w sondaŜu
CBOS praca (a dokładniej praca rozumiana jako posiadanie stałego zatrudnienia) była bardzo waŜna dla
71% Polaków (waŜna dla kolejnych 17%). W 2007 roku praca jest bardzo waŜna przede wszystkim dla
osób w wieku 30–49 lat (73%), ze średnim i wyŜszym wykształceniem (65%), pracujących zawodowo
(73%), częściej dla męŜczyzn (63%) niŜ kobiet (52%), a takŜe dla prywatnych przedsiębiorców (78%),
robotników (74%), kadry kierowniczej, specjalistów i pracowników administracji (72%). Innymi słowy,
trudno mówić o zmniejszającym się znaczeniu pracy – dla tych, którzy pracują, jest wciąŜ bardzo
waŜna. Dla najmłodszych i najstarszych, emerytów, uczniów oraz – co ciekawe – dla bezrobotnych i
niepracujących praca częściej jest waŜna „raczej” niŜ „bardzo”.
Religia w 2007 roku jest „bardzo waŜna” nieco rzadziej niŜ dawniej. Gdy w 2004 roku w sondaŜu CBOS
uŜyto sformułowania „wiara w Boga i Ŝycie zgodne z wiarą”, za bardzo waŜną uznało ją
50% badanych (za waŜną dalsze 40%). Natomiast gdy w 2006 roku CBOS prosił o wskazanie pięciu
wartości najwaŜniejszych w Ŝyciu codziennym, „wiara religijna” zajęła siódme miejsce ze wskazaniem
28%. W tym samym sondaŜu CBOS w innym pytaniu 44% Polaków uznało religię za „bardzo waŜną” w
Ŝyciu (za waŜną kolejne 33%). Tak więc religia, wiara religijna, wiara w Boga w zaleŜności
od uŜytego sformułowania są bardzo waŜne dla 40%–50% Polaków (waŜne dla kolejnych 40–30%); ta
pozycja nie podlega większym fluktuacjom, wydaje się stabilna. W 2007 roku religia częściej była
23
bardzo waŜna dla kobiet (48%) niŜ męŜczyzn (34%), osób najstarszych (59%) niŜ najmłodszych
(27%), a takŜe dla rolników (57%), emerytów (55%) i – rzecz jasna – osób wierzących
i praktykujących kilka razy w tygodniu (75%).
O ile w ostatnich latach praca i religia ani wyraźnie nie straciły, ani nie zyskały, o tyle czas wolny oraz
znajomi i przyjaciele stały się dla Polaków wyraźnie waŜniejsze.
Rys. 5. Proszę powiedzieć, w jakim stopniu uwaŜa Pan(i)
następujące sprawy za waŜne w swoim Ŝyciu?
- czas wolny, przyjaciele i znajomi
47
50
40
30
38
34
26
27
24
19
20
27
26
23
10
0
1989
1990
czas wolny
1997
1999
2007
przyjaciele i znajomi
Zarówno czas wolny, jak znajomi i przyjaciele to wartości uwaŜane za charakterystyczne
dla społeczeństw o mniej tradycyjnym systemie wartości. MoŜna więc sądzić, Ŝe wzrost liczby Polaków
uwaŜających za bardzo waŜne w swoim Ŝyciu czas wolny oraz wspólnotę „z wyboru”, czyli przyjaciół
i znajomych, sygnalizuje istotną zmianę. Nie jest zaskoczeniem, Ŝe znajomi i przyjaciele są częściej
bardzo waŜni dla najmłodszych respondentów (59%), uczniów i studentów (65%), a takŜe rolników
(57%) oraz osób będących w dobrej sytuacji materialnej (55%). Podobnie jest z czasem wolnym, tyle
Ŝe ów jest „bardzo” waŜny nie dla rolników, a dla robotników (48%), a ponadto osób z wyŜszym
wykształceniem (47%) oraz przedstawicieli kadry kierowniczej i specjalistów (48%). Nie jest jednak
prawdą, Ŝe osoby doceniające w swoim Ŝyciu czas wolny czy przyjaciół i znajomych są równocześnie
zdystansowane od tak tradycyjnej wartości, jak religia. Okazuje się, Ŝe obie „nietradycyjne” wartości są
bardzo waŜne zarówno dla praktykujących kilka razy w tygodniu, jak dla tych, którzy przyznają,
Ŝe pod wpływem Jana Pawła II dokonała się w ich Ŝyciu przemiana.
Warto wreszcie zauwaŜyć, Ŝe najbardziej stabilne miejsce na dole hierarchii wartości zajmuje polityka, i
jest tak w całym okresie po transformacji ustrojowej. NaleŜy jednak dodać, Ŝe gdy w 1989 roku polityka
była waŜna lub bardzo waŜna dla 39% Polaków (w 1990 – dla 34%4), to w 2007 juŜ tylko dla 28%. W
4
Dane z badania EVS/WVS.
24
badaniu EVS/WVS nie dysponujemy niestety porównywalnymi danymi pozwalającymi ustalić zmiany w
ocenie wykształcenia, dostatniego Ŝycia, kariery czy „słuŜenia innym”5.
Podsumowując, moŜna odnieść wraŜenie, Ŝe ani stabilność, ani zmiany w wartościach uwaŜanych przez
Polaków za bardzo waŜne w Ŝyciu nie wpisują się jednoznacznie w teorie głoszące, iŜ to,
co tradycyjne, wraz z modernizacją ustępuje miejsca temu, co ponowoczesne. Podobnie nie wydaje się,
by po osiemnastu latach transformacji relacje między państwem, rynkiem i rodziną podlegały
w Polsce zmianom w kierunku defamilizacji.
5
W badaniu CMJP2 z 2007 r. wymienione kwestie zostały dodane do zestawu kwestii zadawanych juŜ wcześniej w badaniach
EVS/WVS (1989, 1990, 1997 i 1999).
25
POLACY O WARTOŚCI LUDZKIEGO śYCIA
BARBARA FEDYSZAK-RADZIEJOWSKA
Stosunek do Ŝycia traktowanego jako wartość, a takŜe opinie o dopuszczalnych i niedopuszczalnych
odstępstwach od zasady mówiącej, Ŝe „Ŝycie ludzkie winno być chronione od poczęcia do naturalnej
śmierci”, są waŜnym fragmentem wiedzy o polskim społeczeństwie. Nic dziwnego, obowiązująca
w Polsce ustawa o ochronie płodu ludzkiego jest w Europie jedną z najbardziej konsekwentnych
i – z polskiego punktu widzenia – nowatorskich propozycji rozwiązania problemu prawnych reguł
zmierzających do chronienia Ŝycia poczętego przed aborcją. Jej nowatorstwo wiąŜe się z upadkiem
poprzedniego systemu, w którym obowiązywała ustawa dopuszczająca aborcję na kaŜde Ŝyczenie
kobiety. Jakkolwiek dla światowych ruchów feministycznych obecne regulacje III RP wydają się
rozwiązaniem „tradycjonalistycznym”, dla wielu Polaków mają one charakter cywilizacyjnej zdobyczy
symbolizującej niedawno odzyskaną wolność. Właśnie demokracja i system szanujący prawa i wolności
obywatelskie umoŜliwiły bowiem przeprowadzenie przez Sejm obowiązujących dzisiaj rozwiązań.
To jeden z dwu powodów, dla których w kwestionariuszu znalazło się aŜ dziewięć rozbudowanych pytań
sprawdzających, na ile jesteśmy skłonni akceptować ochronę ludzkiego Ŝycia zawsze i w kaŜdych
okolicznościach. Drugim powodem jest nauczanie Jana Pawła II, a dokładniej waga, jaką przywiązywał
on we współczesnej kulturze do postawy chroniącej ludzkie Ŝycie.
Blok pytań „o Ŝyciu” otwiera pytanie dotyczące ochrony Ŝycia od poczęcia do naturalnej śmierci.
Tab. 1. Stosunek do zasady ochrony ludzkiego Ŝycia
Czy według Pana(i) opinii mają rację ludzie, którzy mówią, Ŝe zawsze i niezaleŜnie od
okoliczności ludzkie Ŝycie powinno być chronione od poczęcia do naturalnej śmierci?
zdecydowanie tak
33
raczej tak
37
raczej nie
14
zdecydowanie nie
5
trudno powiedzieć
10
Opinię o konieczności chronienia Ŝycia „niezaleŜnie od okoliczności” zdecydowanie poparła jedna trzecia
badanych. Nieco częściej niŜ inni chcą je chronić ludzie najmłodsi (36%) i najstarsi, w wieku
sześćdziesięciu i więcej lat (38%). Wśród najbardziej zdecydowanych zwolenników opinii o konieczności
chronienia ludzkiego Ŝycia są rolnicy (43%), renciści (39%), gospodynie domowe (37%), robotnicy
(36%), ale takŜe kierownicy i specjaliści (34%). Najrzadziej zgadzają się z tą opinia prywatni
przedsiębiorcy (23%), pracownicy administracji oraz bezrobotni (27%). Najbardziej istotny dla wyboru
między stanowiskami „raczej chronić” i „raczej nie chronić” wydaje się poziom wykształcenia oraz
stosunek badanych do wiary.
26
RóŜnice związane z poziomem wykształcenia mają wpływ na nasze opinie (tab. 2), jednak najwyraźniej
większą rolę odgrywa w tych wyborach deklaracja wiary zgodnej ze wskazówkami Kościoła katolickiego.
Osoby, które deklarują, Ŝe „wierzą na swój własny sposób”, są nieco mniej zdecydowanymi
zwolennikami ochrony Ŝycia od poczęcia do naturalnej śmierci. Istotne znaczenie ma nauczanie
i osobisty wpływ Jana Pawła II. Ci, którzy wyraŜają przekonanie, Ŝe pod wpływem Ojca Świętego
dokonała się w ich Ŝyciu waŜna przemiana, wyraźnie częściej niŜ inni akceptują opinię o konieczności
chronienia ludzkiego Ŝycia niezaleŜnie od okoliczności.
Tab. 2. Wykształcenie i wiara a opinia o konieczności chronienia ludzkiego Ŝycia
Czy według Pana(i) opinii mają rację ludzie, którzy mówią, Ŝe zawsze i niezaleŜnie od okoliczności
ludzkie Ŝycie powinno być chronione od poczęcia do naturalnej śmierci?
wykształcenie
wiara
podstawowe
77
zasadnicze zawodowe
75
średnie i pomaturalne
66
wyŜsze i licencjat
63
wierzący zgodnie ze wskazaniami Kościoła
80
wierzący na swój własny sposób
59
niewierzący
35
trudno powiedzieć
51
Dane w procentach; przedstawiono sumę odsetków odpowiedzi „zdecydowanie tak” i „raczej tak”.
odpowiedzi zapisane kursywą nie były odczytywane respondentom
Przekonanie o Ŝyciu jako wartości bezwzględnej jest weryfikowane opiniami o dopuszczalności aborcji,
eutanazji i kary śmierci. Kolejne pytania kwestionariusza poświęcono właśnie tym kwestiom. Badanych
zapytano o szczególne okoliczności, w których ludzkie Ŝycie mogłoby zostać przerwane. Przypomnijmy,
Ŝe akceptację dla opinii o konieczności chronienia ludzkiego Ŝycia niezaleŜnie od okoliczności wyraziło
70% respondentów („tak” i „raczej tak”).
Czy respondenci mówią Ŝyciu „tak” równieŜ wtedy, gdy pytamy o przerwanie Ŝycia w sytuacji
wyjątkowej, czasami dramatycznej – na przykład gdy Ŝycie jest wegetacją bez czucia, świadomości
i szans na powrót do zdrowia?
Odpowiedzi na pytania o dopuszczalność aborcji w sytuacjach szczególnie trudnych dla kobiety
i eutanazji pokazały, Ŝe zdecydowani zwolennicy zasady ochrony Ŝycia są grupą realnie istniejącą.
Prawie połowa spośród nich (44%) nie popiera opinii o dopuszczalności odłączenia szpitalnej aparatury
ani nie akceptuje „pomagania w umieraniu” osobom cierpiącym i nieuleczalnie chorym, zaś jedna
czwarta nie zgadza się z opinią o dopuszczalności aborcji takŜe w przypadkach, na które zezwala polskie
prawo (ciąŜa wynikiem gwałtu lub powaŜne wady płodu).
Bardzo zbliŜony rozkład odpowiedzi uzyskujemy wśród respondentów uznających, Ŝe pod wpływem
nauczania Jana Pawła II w ich Ŝyciu dokonała się waŜna przemiana.
27
Interesujące wydaje się sprawdzenie, czy takŜe w kwestii kary śmierci grupa „pro-life” zachowuje się
inaczej niŜ pozostali badani. Wiadomo, Ŝe zwolenników kary śmierci jest w Polsce więcej niŜ jej
przeciwników, a Jan Paweł II zajmował stanowisko sprzyjające moratorium na jej wykonywanie.
Interesujący zestaw tworzą opinie o powodach, dla których kara śmierci moŜe być wykonywana.
Badanym najbardziej przekonujący wydaje się argument, zgodnie z którym wielokrotni mordercy są
niewarci tego, by dalej Ŝyć – z taką opinią zgadza się 56% badanych. Kolejnymi przekonującymi dla
respondentów powodami są zagroŜenie, jakie mordercy stanowią dla współwięźniów (49%) oraz
ekonomiczne koszty trzymania ludzi w więzieniach (48%). Najmniej przekonującym argumentem
okazała się opinia, Ŝe wyrok śmierci dla zabójcy zmniejsza ból tych, którzy opłakują ofiary jego zbrodni
– zgadza się z nią 41% badanych, gdy 46% jest przeciwnego zdania.
Warto zauwaŜyć interesującą prawidłowość: mniej radykalne w popieraniu kary śmierci są osoby
z najniŜszym – podstawowym – i najwyŜszym wykształceniem. MoŜna przyjąć, Ŝe brak akceptacji dla
kary śmierci wiąŜe się z jednej strony z wiedzą i wykształceniem elit, z drugiej – z wiarą i praktykami
osób gorzej wykształconych. Przykładowo, to nie mieszkańcy wsi są skłonni zdecydowanie popierać
opinie o zasadności kary śmierci; nieco częściej takie opinie deklarują mieszkańcy miast.
WaŜniejszy od poziomu wykształcenia wydaje się jednak sposób przeŜywania wiary, a dokładniej
poczucie, Ŝe pod wpływem Jana Pawła II dokonała się w badanym waŜna przemiana. Ci, którzy tak
o sobie myślą, wydają się uczniami PapieŜa Polaka takŜe w trudnej sprawie kary śmierci – połowa lub
więcej niŜ połowa z nich nie zgadza się z opinią o zasadności wykonywania kary śmierci z powodu
zagroŜenia, jakie mordercy stanowią dla innych, oraz z powodu kosztów trzymania ich w więzieniach.
Natomiast ci, którym Jan Paweł II nie dał impulsu do „wielkiej przemiany”, w większości (53%–59%)
akceptują karę śmierci we wszystkich wymienionych sytuacjach.
Tab. 3. Opinie o uzasadnieniach kary śmierci a rola Jana Pawła II w Ŝyciu respondentów
przemiana pod
wpływem Jana
Pawła II
Czy według Pana(i) mają rację ludzie, którzy mówią, Ŝe lepiej wykonywać wyroki
śmierci niŜ opłacać wieloletnie więzienie morderców?
tak
nie
trudno powiedzieć
zdecydowanie tak
36
52
13
raczej tak
48
41
11
nie
53
37
9
trudno powiedzieć
43
37
20
48
41
11
Ogółem
Wydaje się więc, Ŝe spójny i konsekwentny stosunek do Ŝycia jako wartości w duŜej mierze został
w polskim społeczeństwie ukształtowany w związku z nauczaniem Jana Pawła II.
Dla weryfikacji postaw osób skłonnych chronić Ŝycie w kaŜdych okolicznościach uŜyto czterech róŜnych
rodzajów argumentacji przemawiającej przeciw Ŝyciu. Pierwszą, o charakterze ekonomicznym, moŜna
streścić mniej więcej tak: gdy Ŝycie ludzi cięŜko i nieuleczalnie chorych, nienarodzonych dzieci lub
28
wielokrotnych morderców staje się zbyt kosztowne, społeczeństwo ma prawo ograniczyć koszty, a więc
zrezygnować z przedłuŜania takiego Ŝycia. Drugą, wyceniającą „pełnowartościowość” ludzkiego Ŝycia,
moŜna opisać następująco: są sytuacje, gdy ludzkie Ŝycie do tego stopnia jest „nie w pełni
wartościowe”, Ŝe nie ma powodu go chronić. Trzeci rodzaj argumentacji jest zbudowany na współczuciu
i porównuje zagroŜenia, jakie dla jednego Ŝycia stanowi Ŝycie (lub zdrowie) innych ludzi; w takich
sytuacjach moŜna by zrezygnować z jego ochrony. Argumenty czwartego rodzaju wiąŜą się z wygodą
i jakością naszego Ŝycia. W tym sposobie myślenia przyjmujemy, Ŝe nie musimy chronić ludzkiego Ŝycia,
gdy staje się ono powaŜnym utrudnieniem dla innych, nie moŜemy bowiem wymagać, by jedni brali na
siebie cięŜar Ŝycia drugich, potrzebujących stałej pomocy.
Tab. 4a. „śycie” jako wartość a koszty ekonomiczne tych, od których zaleŜy jego
podtrzymanie
Czy według Pana(i) mają
rację ludzie, którzy mówią,
Ŝe…
…ciąŜę moŜna usunąć, gdy
urodzenie dziecka
przeszkodzi kobiecie w
karierze zawodowej?
…moŜna przyśpieszyć zgon
nieuleczalnie chorej osoby,
gdy jej leczenie jest zbyt
kosztowne?
…naleŜy raczej wykonywać
wyroki śmierci niŜ opłacać
wieloletnie więzienie
morderców?
zdecydowanie tak
1
3
25
raczej tak
3
5
23
raczej nie
18
24
22
zdecydowanie nie
70
60
19
trudno powiedzieć
7
8
11
Tab. 4b. „śycie” jako wartość a wygoda tych, od których zaleŜy jego podtrzymanie
Ŝe…
widać, Ŝe matka nie poradzi
sobie z wychowaniem
dziecka?
…moŜna przyśpieszyć zgon
nieuleczalnie chorej osoby,
gdy opieka nad nią utrudnia
Ŝycie jej bliskich?
…naleŜy raczej wykonywać
wyroki śmierci niŜ zamykać
morderców w więzieniach,
gdzie mogą zagraŜać innym?
zdecydowanie tak
6
2
22
raczej tak
9
6
27
raczej nie
29
23
21
zdecydowanie nie
46
61
18
trudno powiedzieć
11
8
11
Badani mają dość sprecyzowane poglądy. W przypadku Ŝycia poczętego oraz Ŝycia ludzi dotkniętych
nieuleczalną chorobą ani koszty ekonomiczne, ani wygoda opiekujących się nimi ludzi nie są
wystarczającą przesłanką do „przyśpieszenia zgonu” i usunięcia ciąŜy. Zdecydowana większość jest
temu przeciwna (tab. 5). Kwestia kary śmierci dla morderców jest czymś jakościowo odmiennym;
zarówno koszty utrzymywania skazanych na długoletnie wyroki, jak i konieczność pilnowania ich, by nie
krzywdzili innych, są dla badanych znacznie bardziej przekonujące jako uzasadnienie kary śmierci. Za
taką argumentacją opowiada się prawie połowa, ale nie większość badanych.
29
Dodajmy, Ŝe we wszystkich omówionych przypadkach działa ta sama zasada – wiara, wykształcenie
wyŜsze bądź podstawowe, przemiana pod wpływem Jana Pawła II oraz przekonanie, Ŝe Ŝycie trzeba
chronić, to czynniki, za sprawą których respondenci raczej bronią Ŝycia, niŜ skłonni są sprzyjać
„przyśpieszaniu śmierci”.
Kolejna tabela pokazuje reakcje na opinie o sytuacjach, w których zgoda na śmierć wynika ze
współczucia lub z przekonania, Ŝe dane Ŝycie nie jest na tyle wartościowe, by go bronić.
Tab. 5a. Ludzkie Ŝycie w konfrontacji ze współczuciem
Ŝe…
…moŜna pomóc umrzeć
osobie nieuleczalnie chorej,
gdy nie da się ulŜyć jej
cierpieniom?
jest wynikiem brutalnego
gwałtu?
…wyrok śmierci dla zabójcy
zmniejsza ból tych, którzy
opłakują jego ofiary?
zdecydowanie tak
29
14
15
raczej tak
32
30
26
raczej nie
15
20
25
zdecydowanie nie
9
24
21
trudno powiedzieć
15
13
13
Tab. 5b. Ludzkie Ŝycie w konfrontacji z „niepełnowartościową” jakością zagroŜonego
Ŝycia
Ŝe…
lekarz stwierdzi, Ŝe dziecko
urodzi się z powaŜnymi
wadami?
…moŜna odłączyć aparaturę
szpitalną, gdy nieuleczalnie
chory trwale nie ma czucia
ani świadomości?
…wielokrotni mordercy są
niewarci tego, by dłuŜej Ŝyć?
zdecydowanie tak
27
16
28
raczej tak
31
27
28
raczej nie
14
21
17
zdecydowanie nie
12
24
14
trudno powiedzieć
16
12
13
Odpowiedzi pokazują, Ŝe współczucie i przekonanie o niepełnej wartości konkretnego Ŝycia są dla
respondentów bardziej przekonujące niŜ względy ekonomiczne czy nasze „wygodnictwo”. RóŜnice są
wyraźne, ale nie w kaŜdej sytuacji rozłoŜone tak samo. W przypadku aborcji widać przede wszystkim
akceptację dla obowiązujących w Polsce rozwiązań prawnych – gwałt i diagnoza lekarza o wadach
płodu są dla większości (odpowiednio 61% i 58%) uzasadnieniem dla aborcji. W przypadku eutanazji
opinie Polaków są jednak bardziej podzielone; odłączenie aparatury i udzielenie pomocy w umieraniu
z powodu współczucia lub przekonania, Ŝe stan utraty świadomości chorego jest trwały, akceptuje
prawie identyczna liczba badanych, co nie akceptuje.
Podobnie podzieleni są respondenci zapytani o karanie śmiercią morderców w celu zmniejszenia bólu
odczuwanego przez bliskich ofiar. To nie ten argument okazał się w przypadku kary śmierci znaczący.
Spośród uzasadnień wykonywania wyroków śmierci na wielokrotnych mordercach największą
akceptacją (łącznie 56%) cieszy się przekonanie, Ŝe nie zasługują oni na dalsze Ŝycie.
30
Hipoteza o czytelnych i jednoznacznych motywacjach akceptacji dla Ŝycia w świetle naszych badań nie
znalazła potwierdzenia. MoŜna przyjąć, Ŝe sposób myślenia o ludzkim Ŝyciu w kontekście kary śmierci,
pomocy w umieraniu nieuleczalnie chorym i cierpiącym oraz ochrony Ŝycia poczętego jest złoŜony
i zaleŜy od wielu czynników, które trudno jednoznacznie uchwycić w badaniach socjologicznych
o charakterze ilościowym.
Opinie a postulaty prawne
Kolejny problem to pytanie, czy deklarowane przez badanych opinie są zgodne z postulowanymi przez
nich rozwiązaniami prawnymi dopuszczającymi w określonych przypadkach odejście od zasady
chronienia Ŝycia od poczęcia do naturalnej śmierci. Wydaje się, Ŝe taka zbieŜność istnieje w bardzo
duŜym stopniu. Oczekiwanie, Ŝe prawo powinno dopuścić karę śmierci, wyraŜa 58% badanych; opinię,
Ŝe wielokrotni mordercy są niewarci tego, by Ŝyć – 56% respondentów. Prawie pełna zgodność
zachodzi między oczekiwaniem 47% badanych, Ŝe prawo pozwoli lekarzowi skrócić Ŝycie nieuleczalnie
chorego na Ŝyczenie jego i jego rodziny, a opinią 43%–44% respondentów, Ŝe moŜna odłączyć
aparaturę nieuleczalnie chorego (bez czucia i świadomości) lub pomóc mu umrzeć.
Wyraźna większość badanych akceptuje prawo dopuszczające przerywanie ciąŜy, gdy zagroŜone jest
Ŝycie lub zdrowie matki oraz gdy ciąŜa jest wynikiem gwałtu, ale zdecydowana mniejszość dopuszcza
przerywanie ciąŜy z powodu trudności materialnych matki (tab. 6). Oczekiwania badanych wobec prawa
regulującego dopuszczalność aborcji są zbieŜne ze sposobem myślenia, który ujawnili, odpowiadając na
pytania o szczegółowe opinie w omawianych kwestiach.
Tab. 6. Rozwiązania
okolicznościach
prawne
dopuszczające
skracanie
Ŝycia
w
szczególnych
zdecydowanie
tak i raczej tak
zdecydowanie
nie i raczej nie
trudno
powiedzieć
…dopuszczać przerywanie ciąŜy, gdy zagroŜone jest Ŝycie matki?
77
11
12
…dopuszczać przerywanie ciąŜy, gdy ciąŜa jest wynikiem gwałtu?
65
20
15
…dopuszczać przerywanie ciąŜy, gdy zagroŜone jest zdrowie matki?
62
23
15
…dopuszczać karę śmierci za najcięŜsze przestępstwa?
58
31
11
…dopuszczać przerywanie ciąŜy, gdy dziecko urodzi się upośledzone?
52
31
17
…zezwalać lekarzowi na skrócenie Ŝycia nieuleczalnie chorego pacjenta, którego
cierpieniom nie moŜna ulŜyć, gdy sam pacjent i jego rodzina o to proszą?
47
38
15
…dopuszczać przerywanie ciąŜy, gdy kobieta jest w cięŜkiej sytuacji materialnej?
10
79
11
Czy prawo powinno…
Wyniki zdają się potwierdzać przekonanie wielu środowisk opiniotwórczych, Ŝe w kwestii ochrony Ŝycia
w Polsce istnieje „pokój społeczny” polegający na zbieŜności dominujących opinii z obowiązującym
prawem. Co ciekawe, respondenci deklarują, Ŝe ich poglądy w najbardziej, zdawałoby się,
kontrowersyjnej sprawie – w kwestii ochrony Ŝycia poczętego – od wielu lat są stabilne i autonomiczne.
Na pytanie: „Czy Pana(i) stosunek do przerywania ciąŜy zmienił się w ostatnich latach?” 73% badanych
wybrało odpowiedź: „Nie, w ostatnich latach moje poglądy w tej sprawie nie zmieniły się”. Pozostałe
31
27% podzieliło się na trzy grupy – 5% badanych bardziej niŜ dawniej popiera prawo do aborcji, 7%
bardziej popiera prawną ochronę Ŝycia, a pozostali nie mają w tej kwestii ustalonej opinii.
Na kolejne pytanie dotyczące tego, co zdaniem respondenta ukształtowało jego stosunek do
przerywania ciąŜy18, zdecydowana większość (68%) wybrała odpowiedź: „własne przemyślenia, wiedza
i doświadczenie”. 27% badanych rozmawiało na ten temat z innymi; wśród nich 17% z najbliŜszą
rodziną, a 10% z przyjaciółmi i znajomymi. Kolejna, równie liczna grupa przypisała udział w formowaniu
poglądów na ten temat Kościołowi (20%) i nauczaniu Jana Pawła II (6%)19. Sferę publiczną, czyli
informacje i dyskusje w mediach, ulotki, wystawy i manifestacje, łącznie wybrało tylko 9% badanych,
a obowiązujące prawo jeszcze mniej, bo 4%. MoŜna więc przyjąć, Ŝe swoisty pokój społeczny w kwestii
ochrony Ŝycia poczętego umocowany jest w zinternalizowanych postawach polskiego społeczeństwa,
a przynajmniej, w świetle deklarowanych opinii, Ŝe ich źródło ma charakter autonomiczny.
Ewolucja stosunku Polaków do kwestii Ŝycia w przeszłości.
Zasada mówiąca, Ŝe „Ŝycie powinno być chronione od poczęcia do naturalnej śmierci”, zdaje się być
akceptowana przez Polaków w stopniu większym niŜ w wielu państwach europejskich. Polskie
społeczeństwo zdaje się być przekonane, Ŝe dopuszczalność aborcji i eutanazji nie moŜe być
nieograniczona.
SondaŜe realizowane w Polsce po 1989 roku20 pozwalają nieco zmodyfikować przekonanie Polaków
o stabilności ich postaw; w ostatnich latach zaszły tu jednak pewne zmiany. Po pierwsze, stosunek do
kary śmierci, która – przypomnijmy – została w Polsce zniesiona 1 września 1998 roku (zmiana kodeksu
karnego), zmieniał się w kierunku większej ochrony Ŝycia. Co prawda w sondaŜu CBOS z 1989 roku
karę śmierci popierało zaledwie 52% Polaków, ale naleŜy pamiętać, Ŝe wtedy kara śmierci kojarzyła się
z państwem, które właśnie zostało odrzucone i odchodziło w przeszłość (PRL). W latach
dziewięćdziesiątych poglądy w tej kwestii stawały się bardziej radykalne. W 1991 roku karę śmierci
popierało 62% badanych przez CBOS Polaków, a w latach 1999, 2000 i 2004 – juŜ 77% respondentów.
Począwszy od 2007 roku liczba zwolenników kary śmierci zaczęła maleć – w marcu 2007 roku
w sondaŜu CBOS zmniejszyła się do 63%, zaś w październikowych badaniach CMJP2/OBOP do 58%
badanych.
18
Badani mogli wybrać co najwyŜej dwie odpowiedzi.
Warto przypomnieć, Ŝe Jan Paweł II w swoim nauczaniu wspierał tych, którzy karze śmierci byli przeciwni, jakkolwiek
obowiązująca doktryna Kościoła katolickiego nie jest w tej kwestii jednoznaczna
20
Komunikaty CBOS: Postawy wobec aborcji, BS 173/2006; Poparcie dla eutanazji a przyzwolenie na określone działania w tym
zakresie, BS 101/2005; Opinie o karze śmierci, BS 51/2007.
19
32
W kwestii aborcji zmiany miały bardziej złoŜony charakter.
Tab. 7. Zmiany opinii o prawnej dopuszczalności przerywania ciąŜy
Jak Pan(i) sądzi, czy przerywanie ciąŜy powinno być dopuszczalne przez prawo, gdy…
III 1992
VI 1999
X 2002
I 2005
XI 2006
IX 2007
tak
nie
tak
nie
tak
nie
tak
nie
tak
nie
tak
nie
zagroŜone jest Ŝycie matki
88
6
86
6
85
8
88
8
86
8
77
11
zagroŜone jest zdrowie matki
82
11
77
14
77
14
80
14
77
15
62
23
ciąŜa to wynik gwałtu, kazirodztwa
80
10
72
16
73
15
77
15
73
16
65
20
dziecko urodzi się upośledzone
71
15
61
24
65
21
66
22
62
24
52
31
kobieta w cięŜkiej sytuacji materialnej
47
39
38
47
44
44
42
46
27
59
10
79
kobieta w trudnej sytuacji osobistej
-
-
-
-
38
47
36
51
21
64
-
-
kobieta po prostu nie chce dziecka
-
-
27
58
28
58
28
60
16
72
-
-
Dane 1992-2006 pochodzą z badań CBOS. Zsumowano odsetki odpowiedzi twierdzących („zdecydowanie tak” i „tak”) oraz
przeczących („zdecydowanie nie” i „nie”), pominięto „trudno powiedzieć”.
Podobnie jak w przypadku kary śmierci, kierunek zmian opinii jest wyraźny (tab. 7) – po pierwsze ku
większej ochronie Ŝycia, po drugie ku większej zgodności z obowiązującym prawem. Zmiany na rzecz
opinii chroniących Ŝycie płodu działają z pewnym „opóźnieniem” – pojawiają się po kilku latach
obowiązywania ustawy likwidującej aborcję „na Ŝyczenie”. Wyraźna większość Polaków zaczyna jednak
odrzucać aborcję z powodów „materialnych” w 2006 roku – po śmierci Jana Pawła II. Trudno
lekcewaŜyć opinie Polaków, którzy w 2007 roku deklarowali, Ŝe swoje poglądy w tej kwestii
wypracowali sami, a nauczanie Kościoła i Jana Pawła II nie odegrało decydującej roli. JednakŜe
nauczanie, a moŜe bardziej jeszcze śmierć Ojca Świętego nie wydają się pozbawione znaczenia. Być
moŜe proces internalizacji postaw ochrony Ŝycia był autonomiczny, jak sądzą respondenci, ale nie
całkowicie niezaleŜny od nauczania Jana Pawła II.
W kwestii eutanazji obowiązują w Polsce regulacje niedające lekarzom prawnych podstaw do „skrócenia
Ŝycia” nieuleczalnie chorego pacjenta na prośbę jego samego i jego rodziny.
Tab. 8. Zmiany opinii o prawnej dopuszczalności „skracania Ŝycia” nieuleczalnie chorych
Czy w przypadku nieuleczalnie chorego, którego cierpieniom nie moŜna ulŜyć,
prawo powinno zezwalać na to, aby na prośbę jego i jego rodziny lekarz mógł
skrócić Ŝycie pacjenta za pomocą bezbolesnych środków, czy teŜ nie powinno?
VII
IV
XII
V
XI
1999
2001
2001
2005
2007
zdecydowanie powinno
19
22
21
23
18
raczej powinno
32
28
27
25
29
raczej nie powinno
17
14
15
17
17
zdecydowanie nie powinno
19
24
24
20
21
trudno powiedzieć
13
12
13
15
15
Dane w procentach; odpowiedzi zapisane kursywą nie były odczytywane respondentom. Dane z lat 1999-2005 pochodzą z badań
CBOS. W sondaŜu CMJP2 z 2007r. pytanie sformułowano minimalnie inaczej, lecz dotyczyło tej samej sytuacji.
Jak widać, poparcie dla prawnej moŜliwości „skrócenia Ŝycia” cierpiącego pacjenta na jego prośbę jest
stabilne, jakkolwiek minimalnie zmniejszyło się między 1999 a 2007 rokiem, spadając z (łącznie) 51%
33
do 47%. Poziom sprzeciwu pozostał prawie na tym samym poziomie. W tej kwestii – o której nie
debatowano tak intensywnie, jak o ochronie Ŝycia poczętego – mamy do czynienia ze stabilizacją, jeŜeli
moŜna tak powiedzieć, „niezdecydowanie większościowego” przyzwolenia.
Próba podsumowania kwestii stosunku do „Ŝycia” jako wartości jest i prosta, i trudna. Z jednej strony
mamy do czynienia z pewnym pokojem społecznym w kwestii prawnej ochrony Ŝycia poczętego,
zmniejszającym się poparciem większości dla kary śmierci i stabilizacją niejednoznacznej (relatywnie
popierającej) postawy wobec eutanazji. Opinie Polaków wobec skomplikowanych sytuacji, o których
ocenę ich poproszono, pokazują, Ŝe godzimy się na przerwanie Ŝycia, gdy wchodzi ono w konflikt
z Ŝyciem innej osoby (matki), gdy jest realnym zagroŜeniem dla jej zdrowia, przedłuŜaniem
nieuchronnego cierpienia lub, w końcu, Ŝyciem „wielokrotnego mordercy”. Jak jednak pokazują wyniki,
ani przesłanki ekonomiczne, ani te związane z komfortem naszego Ŝycia nie są wystarczającym
argumentem „przeciwko Ŝyciu”. Wiemy teŜ, Ŝe badani są przekonani o autonomiczności własnych
poglądów, chociaŜ zmiany z ostatnich lat pokazują, Ŝe ewoluują one zgodnie z nauczaniem Kościoła
katolickiego i Jana Pawła II.
Co więcej, postawy Polaków wobec „Ŝycia” są spójne; przynajmniej dla jednej trzeciej badanych pogląd
o „konieczności chronienia Ŝycia od poczęcia do naturalnej śmierci” ma znaczenie i przekłada się na
konkretne sytuacje. Podobnie wiara zgodna z wskazówkami Kościoła, praktyki religijne i – co wydaje się
najwaŜniejsze – przekonanie, Ŝe w Ŝyciu respondenta nastąpiła przemiana pod wpływem Jana Pawła II,
mają dla tej postawy znaczenie.
Z drugiej strony widoczne jest takŜe normotwórcze znaczenie prawa; zarówno w kwestii aborcji, jak
i kary śmierci przyjęte rozwiązania prawne owocują zmianą postaw. Ostateczna ocena jest jednak, jak
pisałam, trudna. To, czy kształt naszej cywilizacji jest zaleŜny od ludzkich postaw, czy teŜ postawy
wobec Ŝycia są tylko prostą konsekwencja przyjętych przez państwo rozwiązań prawnych, w świetle
badań jest bowiem sprawą niejednoznaczną. Czy „Ŝycie” jest w polskim społeczeństwie wartością
rozumianą jako zjawisko o znaczeniu aksjologicznym? Czy jest wartością centralną, odczuwaną
i realizowaną, czy ledwie „odświętną” i uznawaną? I czy kierunek zmian ma charakter trwały?
Badania CMJP2/OBOP pokazują, Ŝe nauczanie Jana Pawła II, zgodnie z którym postawa wobec „Ŝycia
jako wartości ” ma kluczowe znaczenie dla przyszłości naszej cywilizacji, pozostawiło w polskim
społeczeństwie wyraźne ślady. Na ile trwałe i o realnych konsekwencjach dla Ŝycia społecznego?
34
SPOŁECZNE IDENTYFIKACJE POLAKÓW
KRZYSZTOF KOSEŁA
1. Wstęp
Ilościowy pomiar identyfikacji społecznych znalazł się w badaniu z końca września i początku
października 2007 roku, poniewaŜ badacze Ŝywią przekonanie, Ŝe koło historii przyspieszyło, Ŝe nasze
czasy są okresem przełomu i zmian. pytają, jakie wspólnoty zyskują, a jakie tracą na znaczeniu.
Przełom polityczny 1989 roku stanowił koniec rozpoczętego w 1939 roku okresu opresji. Wstąpienie
Polski do NATO i przyłączenie się do Unii Europejskiej oznaczało, Ŝe społeczeństwo polskie przeniosło
się do demokratycznej, nowoczesnej, zamoŜnej części świata. Tak doniosłe wydarzenia zmieniają
społeczeństwa. Zmiany zachodzące w ludzkich ‘światach przeŜywanych’ być moŜe nadadzą nowy kształt
kompozycji wspólnot tworzących polskie społeczeństwo. Regularny pomiar kolektywnych identyfikacji
rozpoczęto w 1995 roku w przekonaniu, Ŝe uda się zarejestrować subiektywną stronę procesu
społecznej transformacji.
2. Związek identyfikacji i wspólnot
PrzynaleŜność do grup i wspólnot jest potwierdzana na podstawie rozmaitych oznak. MoŜna ją
zdefiniować przy pomocy obiektywnych cech, ale posiadanie tych cech nie musi tworzyć z posiadaczy
wspólnoty. śeby istniała wspólnota, niezbędne jest poczucie przynaleŜności, czyli musi być odpowiednia
samokategoryzacja i identyfikacja21. Ludzie myślą o sobie – jestem Polakiem, katolikiem, zwolennikiem
danej partii lub danego polityka; rodzaj samokategoryzacji ma konsekwencje w postaci działań,
poglądów, przestrzeganych norm. Te subiektywne procesy są interesujące dla badaczy społeczeństw
poniewaŜ mają związek z doświadczeniami wielkich grup ludzi. Zagregowane identyfikacje mówią o
stanie społeczeństwa i o jego przemianach - np. tezę o sekularyzacji polskiego społeczeństwa moŜna
poddać pod dyskusję, sprawdzając, czy rośnie, czy teŜ maleje odsetek osób odpowiadających: „Moją
waŜną cechą jest, Ŝe jestem osobą wierzącą”.
2.1. Procedura ilościowego pomiaru identyfikacji społecznych22
Prezentację wyników ilościowego pomiaru społecznych identyfikacji23 musi poprzedzić pokazanie
procedury badawczej; bez tego wyniki pozostaną niezrozumiane. W kwestionariuszu wśród pytań
rozpoczynających wywiad znalazło się i takie: Chciał(a)bym zapytać, jak Pan(i) myśli o sobie. Na
21
Taki sposób definiowania grup nawiązuje do dorobku psychologii społecznej określanego jako social identity theory (SIT) oraz
self-categorization theory (H. Tajfel, J.C. Turner).
22
I-sort od identifications sorted, albo sortowanie identyfikacji.
23
Analizę własności procedury moŜna znaleźć w opracowaniach: K. Koseła, 1998, śycie publiczne a toŜsamości społeczne
Polaków, w: Śląsk-Polska-Europa, Zmieniające się społeczeństwo w perspektywie lokalnej i globalnej, Xięga X Ogólnopolskiego
Zjazdu Socjologicznego. Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, str. 333-353; K. Koseła, 2000, Procedura I-sort – jej
własności na podstawie badań toŜsamości społecznych w Polsce i w Rosji. ASK, nr. 9, str. 7-38; K. Koseła 2003, Polak i katolik.
Splątana toŜsamość. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, r. 2. str. 43-68.
35
kartkach jest wiele róŜnych określeń. Proszę wybrać tylko te określenia, które Pan(i) uwaŜa za waŜne
dla siebie. Kim Pan(i) jest? Resztę kartek proszę odrzucić.24 Kolejne zadanie polegało na
uporządkowaniu wybranych określeń: A teraz proszę uporządkować wybrane przez Pana(ią) określenia
tak, by te najwaŜniejsze były na początku listy, a te mniej waŜne na dalszych miejscach25.
W 2007 roku zaproponowano wybór spośród czterdziestu pięciu określeń. Badane osoby mogły się
określić, wskazując cechy narodowe, płciowe, religijno-wyznaniowe, rodzinne, polityczne, a ponadto
związane z wiekiem, sytuacją materialną i zawodową, przynaleŜnością warstwowo-klasową i miejscem
w społeczeństwie obywatelskim.
Procedurę tę zastosowano wcześniej w badaniach zrealizowanych na ogólnokrajowych próbach
dorosłych mieszkańców Polski w latach 1995, 1998, 2002, 2006 i 2007; w badaniu na losowej próbie
osób w wieku 15-24 lata w Polsce i w Republice Federalnej Niemiec 2001/2002 roku, oraz na losowej
próbie dorosłych mieszkańców Federacji Rosyjskiej w latach 1998 i 2002. Procedura była
wykorzystywana do pomiaru:
1. powszechności identyfikacji w róŜnych latach i miejscach. Za identyfikacjami ujawnianymi przez
badanie stoją psychiczne dyspozycje wydobywane przez warunki i sytuacje społeczne. Badaczowi
jedne z takich samookreśleń jest łatwiej, inne trudniej wydobyć. Celem było sprawdzenie, które
identyfikacje są utrzymywane przez społeczne warunki w stanie mobilizacji - w takiej gotowości, Ŝe
do ich ujawnienia wystarczy pytanie ankietera. Pomiar powszechności identyfikacji polega na
zliczeniu w próbie odsetka osób, które wybrały dla siebie dane określenia, jako trafne autocharakterystyki.
2. doniosłości identyfikacji dla osób. Jedne identyfikacje są mniej, inne bardziej centralne dla
osób. Doniosłość moŜna rozpoznać z wyników sortowania auto-charakterystyk juŜ wybranych,
tj. uznanych za trafne. Liczony jest indeks26, w którym wagi wskazujące na miejsce w
indywidualnym sortowaniu są przemnaŜane przez odsetek respondentów, które umieściły dane
określenie na danym miejscu w rankingu. Im wyŜsza wartość indeksu, tym bardziej centralna
identyfikacja dla członków danej zbiorowości, poniewaŜ tym wyŜsze miejsce, na którym
respondenci umieszczali dane określenie podczas porządkowania wybranych określeń ze względu
na osobistą doniosłość.
3. wiąŜącej mocy identyfikacji – wiąŜąca wobec respondenta, jego zachowań. Z uznawaniem
własnej przynaleŜności wiąŜą się rozmaite zobowiązania dla osoby. Identyfikacje róŜnią się między
sobą ze względu na liczbę związanych z nimi norm i oczekiwań. Ludzie róŜnią się stopniem
24
Ankieter wręczał respondentowi zestaw kartek z koperty.
Polecenie dla ankietera brzmiało: Jeśli respondent określi uporządkowanie 16 określeń – za dalszą kolejność podziękować
mówiąc, Ŝe to juŜ wystarczy.
26
Przejście od indywidualnego rangowania do indeksu grupowego polegało na przypisaniu identyfikacji wskazanej jako
najwaŜniejsza 16 punktów, drugiej w porządku rangowym - 15 punktów, trzeciej 14 i tak dalej, aŜ do ostatniej, tj. szesnastej
identyfikacji w indywidualnym porządku kaŜdej osoby. Identyfikacji ostatniej w szesnasto-elementowym szeregu przypisywano
jeden punkt. Punkty za zajęcie pierwszego, drugiego i dalszych miejsc w indywidualnych rangowaniach naleŜało jeszcze
przemnoŜyć przez częstość (wyraŜoną w procentach) pojawienia się danego utoŜsamienia na pierwszym, na drugim, na trzecim i
kolejnych miejscach. Suma waŜonej punktacji danej identyfikacji za zajęcie pierwszego i następnych miejsc w sortowaniu
podzielona przez 16 dawała wartość indeksu doniosłości danego utoŜsamienia.
25
36
znajomości zobowiązań związanych z identyfikacją. Bogaty kwestionariusz badania z wrześniapaździernika 2007 roku w połączeniu z procedurą ilościowego pomiaru społecznych identyfikacji
pozwala sprawdzić, jak są uświadamiane zobowiązania dołączone do poszczególnych identyfikacji.
Przede wszystkim będzie badane współwystępowanie religijnych identyfikacji i odpowiedzi na
pytania dotyczące wiary, Kościoła, ocen moralnych i spraw publicznych.
W niniejszym opracowaniu zostaną pokazane powszechność i osobista doniosłość identyfikacji.
NajwaŜniejsze będzie pokazanie trendów. Porównane zostaną takŜe identyfikacje osób róŜniących się
poziomem religijności oraz stosunkiem do Jana Pawła II. Pogłębiona analiza więzotwórczego potencjału
identyfikacji, tj. zdolności utoŜsamień do porządkowania i prostowania zachowań to temat na dłuŜszy,
późniejszy tekst, który znajdzie się w przygotowanej przez Centrum ksiąŜce omawiającej szeroko wyniki
badania z 2007 roku.
2.2. Powszechność identyfikacji
Od pierwszych pomiarów do ostatnich z 2007 roku najpowszechniej wybieraną w Polsce identyfikacją
jest identyfikacja narodowa – „jestem Polakiem’”. Bardzo powszechna jest identyfikacja z własną grupą
płciową. Na uwagę zasługuje łatwość, z jaką ujawnia się w badaniach identyfikacja – „jestem osobą
wierzącą”. Gdy socjologowie mówią o polskim społeczeństwie, Ŝe jest religijne, mogą wskazywać na to,
Ŝe ośmiu na kaŜdych dziesięciu mieszkańców naszego kraju uznaje identyfikację „osoba wierząca” za
waŜną dla siebie.
Na górze tabeli 1, czyli wśród identyfikacji najbardziej powszechnych znajdują się utoŜsamienia
narodowe, płciowe, państwowe, religijno-wyznaniowe i rodzinne. W polskim społeczeństwie mało
powszechne są identyfikacje związane z uczestnictwem w społeczeństwie obywatelskim oraz
identyfikacje warstwowo-klasowe. Na podkreślenie zasługuje znaczna stabilność powszechności
identyfikacji. Jedynym wyjątkiem jest pomiar z 2002 roku, kiedy nastąpił spadek odsetków wyboru
większości deklaracji.
Szczególnemu znaczeniu polityki i klimatowi debaty w 2007 roku moŜna przypisać wzrost
powszechności identyfikacji: „jestem zwolennikiem demokracji”. Zmianom w dyskursie publicznym
towarzyszył wzrost częstości wyborów „jestem antyfaszystą”, oraz spadek powszechności identyfikacji:
„jestem przeciwnikiem komunizmu / antykomunistą”. Z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej
moŜna skojarzyć wzrost powszechności identyfikacji europejskiej i regionalnej, choć – co ciekawe - nie
odbyło się to kosztem powszechności identyfikacji państwowo-narodowych.
37
Tab. 1. Społeczne identyfikacje uporządkowane ze względu na powszechność
występowania w zbiorowości dorosłych mieszkańców Polski27
1995
1998
2002
2006
2007
Jestem:
POWSZECHNOŚĆ - %
N=1585
N=1107
N=1070
N=1076
N=937
Polakiem
85
87
83
86
94
męŜczyzną / kobietą
84
83
78
84
85
osobą wierzącą
74
83
77
81
79
-
80
72
81
82
68
71
66
67
73
mieszkańcem regionu / miasta / miejscowości
-
64
51
60
69
Europejczykiem
-
59
45
57
65
59
58
53
56
62
typowym człowiekiem
-
57
45
56
64
osobą przywiązaną do polskiej tradycji narodowej
-
62
53
56
65
kowalem swojego losu
-
60
48
55
68
osobą przywiązaną do wartości katolickich
-
59
48
55
58
przedstawicielem pokolenia Jana Pawła II
-
-
-
54
52
osobą, która cierpliwie znosi przeciwności losu
-
57
48
51
55
45
48
44
46
42
-
43
27
34
40
31
42
37
34
41
Słowianinem
-
36
26
33
37
człowiekiem z przyszłością
-
40
27
33
-
emerytem lub rencistą
29
31
28
32
34
demokratą / zwolennikiem demokracji
24
38
27
30
54
starszą osobą
22
28
23
26
26
osobą wykonującą zawód
26
33
22
26
29
-
29
24
25
21
19
33
26
24
36
zwolennikiem rządów silnej ręki
-
30
23
22
20
pracownikiem przedsiębiorstwa, zakładu, instytucji
-
27
20
22
25
antyfaszystą
-
-
-
19
25
przeciwnikiem komunizmu / antykomunistą
34
-
-
-
22
robotnikiem
19
22
19
16
17
bezrobotnym
11
13
16
14
9
-
19
16
14
13
10
14
7
13
11
-
11
12
11
12
obywatelem Polski
matką / ojcem
Ŝoną / męŜem
osobą niezamoŜną
obywatelem kraju waŜnego w świecie
młodym człowiekiem
człowiekiem Polski Ludowej
inteligentem
ofiarą przemian dokonywanych po 1989 roku
zwolennikiem polityka lub partii
obywatelem kraju bez znaczenia w świecie
27
W tabeli 1 pokazano powszechność tylko tych określeń, których uŜyto co najmniej dwa razy w badaniach realizowanych od
1995 roku. W 2007 roku dodano do listy określenia: Jestem „osobą kierującą się własnym sumieniem” (78%), „osobą kierującą
się zasadami” (71%), „osobą kierującą się potrzebą chwili” (30%), „człowiekiem Solidarności” (16%), oraz „człowiekiem, który
odniósł korzyści dzięki przemianom po 1989 roku” (12%).
38
człowiekiem bez przyszłości
-
14
13
11
13
rolnikiem
13
15
14
10
14
uczniem / studentem
6
10
11
9
14
osobą zamoŜną
3
8
6
5
11
członkiem towarzystw / stowarzyszeń
3
6
2
4
9
prywatnym przedsiębiorcą
6
7
6
4
9
nie-Europejczykiem
-
4
2
3
-
osobą niewierzącą
1
3
3
3
7
przedstawicielem mniejszości narodowej
3
-
1
1
-
2.3. Osobista doniosłość społecznych identyfikacji
Jeszcze więcej mówiącym sposobem badania zmian w czasie, niŜ zestawiania powszechności
identyfikacji,
jest
porównywanie
wahań
osobistej
doniosłości
identyfikacji.
Wybrane
przez
respondentów określenia siebie mogły być przez nich uznane jako najwaŜniejsze, jako drugie
w porządku osobistej doniosłości, trzecie, czwarte itd. Wyniki pomiaru osobistej doniosłości informują
o tym, które miejsce zajęła dana identyfikacja w porządkowaniach dokonanych przez respondentów28.
W tabeli 2 pokazano m.in. osobistą doniosłość identyfikacji: ‘jestem przedstawicielem pokolenia Jana
Pawła II’. Określenie to znalazło się na liście identyfikacji tylko w 2006 i 2007 roku. Wcześniej badacze
nie przypuszczali, Ŝe taka samo-kategoryzacja moŜe być znaczącą autocharakterystyką wielu osób.
Porównanie rang z drugiej i trzeciej kolumny tabeli 2 pokazuje, Ŝe w ciągu roku trzy określenia siebie,
tj. autocharakterystyka przez związek z tradycją katolicką, tradycją narodową i osobą Jana Pawła II
stały się nieco mniej doniosłe dla respondentów. Miejsce określeń: „jestem osobą przywiązaną do
wartości katolickich”, „przedstawicielem pokolenia Jana Pawła II’”, „osobą przywiązaną do polskiej
tradycji narodowej’” ze względu na osobistą doniosłość przesunęło się w dół o cztery, pięć pozycji29.
Z drugiej strony czwarte miejsce utrzymała jednak identyfikacja „osoba wierząca”, a dodatkowo na
pierwszej pozycji umocniła się identyfikacja „jestem Polakiem”.
Tab. 2. Piętnaście społecznych identyfikacji uporządkowanych ze względu
na osobistą doniosłość. Rangi ze względu na wartości indeksu doniosłości,
wartości indeksu doniosłości i sposób ich interpretacji
OSOBISTA DONIOSŁOŚĆ
ranga
indeks
Jestem:
2006
2007
2006
2007
Polakiem
1
1
62,54
70,37
2
2
57,97
54,44
matką / ojcem
3
3
56,16
53,26
osobą wierzącą
4
4
54,83
50,11
obywatelem Polski
5
5
47,27
46,72
28
NajwyŜsza wartość indeksu doniosłości (100) odpowiada sytuacji, gdy wszyscy respondenci umieszczają określenie na pierwszej
pozycji, czyli jako najwaŜniejszą własną charakterystykę. Wartość 0 odpowiada sytuacji, gdy nikt z respondentów nie umieścił
określenia na którejś z pierwszych 16 pozycji.
29
Odpowiednio z pozycji 7 na 11, z 8 na 13, z 9 na 14.
39
Ŝoną / męŜem
6
6
43,54
40,54
7
11
30,83
25,98
8
13
28,66
21,57
9
14
28,13
25,34
10
7,5
27,54
28,19
Europejczykiem
11
7,5
24,79
28,19
12
10
23,94
26,33
13
12
23,83
21,84
15
9
19,94
27,48
Zmniejszenie wartości indeksu nie jest duŜe, zaś róŜnice rang wyolbrzymiają wielkość zmian. Następne
badanie moŜe pokazać, Ŝe między wiosną 2006 i jesienią 2007 roku wystąpiło nieznaczące,
przypadkowe wahnięcie lojalności Polaków. NaleŜy jednakŜe brać pod uwagę moŜliwość, Ŝe
zarejestrowano trend słaby, ale trwały. Warto zatem wydłuŜyć perspektywę, porównać doniosłość
identyfikacji w czterech pomiarach, nawet jeŜeli na liście nie znajdzie się juŜ określenie z pokoleniem
Jana Pawła II.
Tab. 3. Społeczne identyfikacje z czterech pomiarów uporządkowane ze względu na
osobistą doniosłość – rangi ze względu na wartości indeksu doniosłości, bez wartości
indeksu doniosłości
1998
2002
2006
2007
Jestem:
OSOBISTA DONIOSŁOŚĆ
ranga
ranga
ranga
ranga
Polakiem
1
1
1
1
3
2
2
2
matką / ojcem
2
3
3
3
osobą wierzącą
4
4
4
4
obywatelem Polski
5
5
5
5
Ŝoną / męŜem
6
6
6
6
8
8,5
7
11
7
7
8
12
9
8,5
9
7,5
Europejczykiem
11
13
10
7,5
13
14
11
10
10
10
12
13
młodym człowiekiem
12
12
13
14
14
11
14
9
osobą niezamoŜną
15
15
15
17
emerytem lub rencistą
18
16
16
16
starszą osobą
22
19
17
21
16
23
18
18
17
18
19
15
Słowianinem
20
21
20
23
40
osobą wykonującą zawód
21
20
21
20
inteligentem
19
17
22
19
pracownikiem przedsiębiorstwa, zakładu, instytucji
25
25
23
22
człowiekiem Polski Ludowej
23
22
24
25
bezrobotnym
30
27
25
31
zwolennikiem rządów silnej ręki
24
24
26
27
Robotnikiem
26
26
27
28
uczniem / studentem
29
30
28
24
ofiarą przemian dokonywanych po 1989 roku
27
28
29
32
rolnikiem
28
29
30
26
człowiekiem bez przyszłości
31
31
31
34
32,5
35
32
35
35
32
33
30
osobą zamoŜną
34
34
34
29
32,5
33
35
33
członkiem towarzystw / stowarzyszeń
37
37
36
37
osobą niewierzącą
36
36
37
36
zwolennikiem polityka lub partii
prywatnym przedsiębiorcą
3. Zmiany widoczne w 2007 roku
Badanie z 2006 i 2007 roku dzieli zaledwie półtora roku, nic więc dziwnego, Ŝe w tym czasie nie zaszły
większe zmiany doniosłości identyfikacji. W tym niedługim okresie na wyŜszą pozycję przesunęła się
identyfikacja narodowa („jestem Polakiem”), identyfikacja regionalna/lokalna, oraz identyfikacja
polityczna („jestem zwolennikiem demokracji”)30. Straciły na doniosłości identyfikacja pokoleniowa oraz
identyfikacja przez wskazanie na złą pozycję materialną. Trudno w tych zmianach dostrzec ogólną
tendencję, jakiś generalny trend.
WydłuŜenie perspektywy badawczej do niepełnej dekady, czyli od badania z wiosny 1998 roku do
badania z jesieni 2007 roku, daje nadzieję dostrzeŜenia bardziej stabilnych i długotrwałych tendencji31.
Łatwiej zinterpretować te identyfikacje, których doniosłość malała. Są to określenia wskazujące na
trudną sytuację badanej osoby (bezrobocie, starszy wiek), oraz określenia pokazujące związek
z tradycją narodowo-religijną. MoŜna by uogólnić spostrzeŜenie mówiąc, Ŝe tracą doniosłość niektóre
identyfikacje ‘tradycyjne’, utoŜsamienia ludzi biednych i starszych. Obraz nie jest jednak klarowny,
poniewaŜ zmniejszeniu doniosłości identyfikacji wskazującej związek osoby z tradycją narodową nie
towarzyszy zmniejszenie
doniosłości identyfikacji
narodowej – „jestem Polakiem”. Podobnie,
zmniejszeniu doniosłości identyfikacji wskazującej związek osoby z wartościami katolickimi nie
30
Do 2006 roku uŜywane w badaniu sformułowanie tej identyfikacji brzmiało „jestem demokratą”.
Porównanie miejsca identyfikacji w porządku rangowym utworzonym ze względu na wartości indeksu doniosłości ujawnia
zmiany nawet tam, gdzie wahnięcia indeksu nie były duŜe.
31
41
towarzyszy zmniejszenie doniosłości identyfikacji – „jestem osobą wierzącą’”. Zmiana moŜe mieć
charakter krótkotrwałego wahnięcia, poniewaŜ wystąpiła dopiero po roku 2006.
Równie trudne jest znalezienie wspólnego mianownika w grupie identyfikacji, które stały się bardziej
doniosłe. Są tam określenia wybierane przez ludzi nowoczesnych, wykształconych i sytych. TuŜ obok
znalazły się jednak identyfikacje niezgodne z takim profilem.
W zmianach doniosłości identyfikacji widać, Ŝe polskie społeczeństwo bogaci się i europeizuje.
Jednocześnie nie widać, Ŝeby odtrącało tradycyjne lojalności i przynaleŜności. Kierunek zmian nie jest
wyraźny. Przeprowadzka z obozu realnego socjalizmu do Europy i demokracji nie przyniosła widocznych
zmian identyfikacji. Widać jedynie drobne przesunięcia.
Zestawienie. Największe zmiany doniosłości identyfikacji między 1998 i 2007 rokiem
O przynajmniej cztery rangi zmalała osobista doniosłość identyfikacji:
Jestem…
starszą osobą
od 2006
bezrobotnym
od 2006
od 2006
od 2006
od 2006 (por. tab. 2)
O przynajmniej cztery rangi wzrosła osobista doniosłość identyfikacji:
Jestem…
Europejczykiem
od 2002
osobą zamoŜną
od 2006
od 2006
od 2002
uczniem / studentem
od 2002
od 2006
od 2002
od 1998
Społeczne identyfikacje a stosunek do religii i Jana Pawła II
Ciekawe zróŜnicowanie społeczeństwa widać we współwystępowaniu społecznych identyfikacji
mieszkańców Polski z takimi cechami, jak:
religijność,
deklarowanie wpływu na własne Ŝycie osoby Jana Pawła II i jego nauczania,
liczba działań podejmowanych w związku z tym nauczaniem
i deklaracje emocjonalnego poruszenia w kwietniu 2005 roku i w drugą rocznicę śmierci PapieŜa
(2007).
42
Niektóre korelacje nie są zaskoczeniem dla badaczy, np. to, Ŝe większa religijność zwiększa gotowość
respondentów do deklarowania, Ŝe czują się przedstawicielami pokolenia Jana Pawła II. Ciekawsze jest,
Ŝe większa religijność idzie w parze ze stwierdzeniami: jestem „starszą osobą”, „osobą przywiązaną do
polskiej tradycji narodowej”, „rolnikiem”, „emerytem/rencistą”, „matką/ojcem”, „osobą niezamoŜną”.
Niezbyt silne korelacje wykrawają zbiorowość osób starszych, kultywujących wartości narodowe
i rodzinne, mających poczucie materialnego niedostatku. Czyli silniejsza wiara wiąŜe się ze starszym
wiekiem i mniejszą zamoŜnością. Słabsza wiara współwystępuje z przyznawaniem: jestem „młodą
osobą”, „obywatelem kraju bez znaczenia w świecie”, „osobą kierującą się potrzebą chwili”,
„Europejczykiem’ „uczniem/studentem”, „bezrobotnym”, „osobą wykonującą zawód...”, „zwolennikiem
demokracji”, „Słowianinem”, „inteligentem”, „antyfaszystą”, „kowalem swojego losu”, „robotnikiem”.
Czyli słabsze deklaracje religijności idą w parze z młodszym wiekiem, częstszym myśleniem o sobie
w kategoriach aktywności zawodowej, z dystansowaniem się od wartości narodowych. Korelacje są
słabe, zaś cechy dzielące osoby według stosunku do religii nie nakładają się w wyraźny sposób na inne
podziały społeczne. Widać tendencje i skłonności, nie zaś społeczne pęknięcia i nakładanie się cech.
Podobne zaleŜności znajdujemy w stosunku do osoby i nauczania Jana Pawła II oraz w deklaracjach
działań podejmowanych w związku z osobą i nauczaniem Jana Pawła II. Więcej lektur, słuchania kazań,
wznoszenia modlitw o beatyfikację i wstawiennictwo deklarują ludzie ujawniający w identyfikacjach
swoją wiarę, katolickość i dumę ze znaczenia polskiego państwa; takŜe osoby starsze i nieaktywne
zawodowo. Rzadziej do takich działań przyznają się osoby mówiące: jestem „Europejczykiem”,
„zwolennikiem demokracji”, „młodą osobą”, „osobą niewierzącą”. Młody wiek, odŜegnywanie się od
wartości narodowych i religii studziły takŜe gotowość uczestniczenia w wydarzeniach kwietnia 2005
i 2007 roku. Korelacje nie są silne, ale ujawniają oddanie religii przeciwstawione oddaniu ziemskim
sprawom codziennej krzątaniny.
Z jednej strony stoją ludzie starsi, biedniejsi, przywiązani do treści narodowych i silniej związani
z religią, z drugiej zaś młodsi, dystansujący się wobec treści religijnych i narodowych, ludzie
podkreślający znaczenie demokracji i europejskość. Jedni są bardziej przejęci spuścizną Jana Pawła II,
drudzy okazują mniejsze zainteresowanie tym dziedzictwem.
PoniewaŜ młody wiek wiąŜe się ze słabszym zapałem do deklarowania związków z nauczaniem i osobą
PapieŜa, nie ma powodów, Ŝeby określenie ‘pokolenia JP2’ adresować do polskich nastolatków
i młodych dorosłych.
4. Zakończenie
Trudne technicznie mierzenie powszechności i doniosłości społecznych identyfikacji doprowadziło do
trzech ogólnych ustaleń:
1. W 2007 roku w zbiorowości dorosłych mieszkańców Polski najbardziej powszechne są identyfikacje
tradycyjne: narodowe, płciowe, rodzinne i religijno-wyznaniowe.
43
2. Zestawienie wyników badań począwszy od 1998 roku nie pokazało, Ŝe jedne identyfikacje stają się
dla osób bardziej centralne, inne zaś stają się bardziej marginalne. MoŜna pokazać drobne zmiany
doniosłości, ale zmiany te mają płytką perspektywę czasową i są chaotyczne; nie układają się
w jakikolwiek wyrazisty wzór.
3. Z wiarą i treściami pontyfikatu Jana Pawła II bardziej związane są osoby starsze, mniej zamoŜne,
nieaktywne zawodowo, akcentujące znaczenie wartości narodowych i rodzinnych. Po drugiej stronie
stoją osoby młodsze, podkreślające swoją aktywność zawodową, waŜność demokracji i dystans
wobec
i
wartości
skłonności,
nie
narodowych.
zaś
Jednak
przeciwstawione
sobie
widać
społeczności
zaledwie
róŜniące
słabe
się
tendencje
postawą
wobec
Jana Pawła II.
Pomiar tak waŜnych własności ludzkich jak identyfikacje, czyli pomiar przynaleŜności i co za tym idzie
pokazanie wspólnot, w jakich Ŝyją mieszkańcy naszego kraju, nie ujawnił znacznych przesunięć.
Niektórzy obserwatorzy społeczeństwa wyczekują zmian, tymczasem kilkukrotne badania pokazują
trwanie i kontynuację. Schyłku wartości religijnych, rodzinnych i narodowych spodziewano się juŜ w
pierwszej połowie dekady lat dziewięćdziesiątych minionego stulecia. Wstąpienie Polski do Unii
Europejskiej, śmierć powszechnie szanowanego przywódcy religijnego, migracje i masowe rozłąki
rodzin dostarczają kolejnych bodźców i podsycają u jednych nadzieje, u innych obawy dotyczące zmian.
Tymczasem mieszkańcy naszego kraju nie chcą zmieniać drogich sobie wspólnot. Czy nie jest to
wyzwanie dla interpretacji i wyjaśnień socjologicznych?
44
POLACY O KOŚCIELE
PAWEŁ GIERECH, AGNIESZKA DOBRZYŃSKA
1. Wstęp
W niniejszym artykule autorzy chcieliby przedstawić te fragmenty badania Centrum Myśli Jana
Pawła II z jesieni 2007 roku, które mówią o stosunku Polaków do Kościoła katolickiego.
Wyznanie katolickie stale deklaruje wyraźnie ponad 90% Polaków. Kościół katolicki odgrywa jednak
w Polsce ogromną rolę nie tylko w sferze wiary i duchowości, ale równieŜ – w stopniu znacznie
większym niŜ w wielu innych duŜych krajach europejskich, które w przeciwieństwie do Polski przeŜyły
w czasach nowoŜytnych okres silnych związków tronu i ołtarza – w sferze publicznej. Kościół, który
w skomplikowanej historii Polski ostatnich trzech wieków niezmiennie i mimo prześladowań opowiadał
się po stronie narodu przeciw narzucanym władzom zaborczym, przynajmniej w oczach części
społeczeństwa pozostaje straŜnikiem wolności, godności ludzkiej i narodowej toŜsamości.
WaŜne wydaje się zatem zbadanie, jak Polacy myślą o Kościele, na ile są skłonni okazywać akceptację
dla zalecanych przezeń rozwiązań w róŜnych dziedzinach Ŝycia publicznego i prywatnego, jak silny jest
zdaniem Polaków wpływ Kościoła na te sfery, a takŜe jakich działań oczekują od ludzi Kościoła.
2. Jak Polacy myślą o Kościele?
Sytuacja Kościoła katolickiego w Polsce nasuwa róŜnorakie skojarzenia związane z poszczególnymi
aspektami tej samej wielowarstwowej rzeczywistości. Obecność Kościoła w Polsce ma charakter tak
powszechny, Ŝe choć polskość nie sprowadza się do katolicyzmu, to przecieŜ jest w nim głęboko
zanurzona. Z tego powodu posiadanie własnego poglądu na to, czym jest Kościół, jest właściwe nie
tylko jego zaangaŜowanym członkom, ale teŜ osobom związanym z Kościołem znacznie słabiej lub
pozostającym w ogóle poza jego obrębem. W niniejszym badaniu podjęto próbę zmierzenia się
z pytaniem, które z aspektów Kościoła są dla Polaków najwaŜniejsze – jaki język mówienia o Kościele
jest Polakom najbliŜszy. Definicje Kościoła przedstawione respondentom do wyboru przypisano
następującym trzem aspektom: instytucjonalnemu, mistycznemu i wspólnotowemu.
Aspekt
instytucjonalny
(I)
dotyczy
Kościoła
postrzeganego
jako
zwyczajna
organizacja,
ze swoistymi procedurami i hierarchią. Ten sposób myślenia o Kościele, w skrajnej formie
utoŜsamiający wręcz Kościół z przedstawicielami najwyŜszych szczebli jego hierarchii, bywa najczęstszy
w świeckiej przestrzeni publicznej, na przykład w przekazie medialnym. Z drugiej strony, hierarchia nie
jest kwestią pomijaną przez sam Kościół, który wierzy, Ŝe ustanowił ją Chrystus.
Temu aspektowi przypisane zostały następujące definicje:
– „instytucja zaspokajająca potrzeby religijne ludzi”;
– „regularnie praktykujący, bo tak nakazują księŜa, tradycja”;
– „hierarchia i dostojnicy”.
45
Aspekt mistyczny (M) koncentruje się w osobistym kontakcie ludzi z Bogiem poprzez wiarę, praktyki
religijne i uczynki. Ten aspekt rzadko pojawia się w dyskursie świeckim, ale bez wątpienia jest
niezbędny w badaniu świadomości eklezjalnej społeczeństwa o tak duŜych związkach z katolicyzmem,
jak polskie.
Definicje odwołujące się do tego aspektu to:
– „ludzie wierzący w boskość Jezusa Chrystusa”;
– „szukający Boga w modlitwie, mszy i sakramentach”;
– „ludzie, którzy Ŝyją zgodnie z nauką Jezusa Chrystusa”32.
Aspekt wspólnotowy (W) dotyczy Kościoła rozumianego jako wspólnota wiernych – konkretnych
ludzi połączonych wspólnym celem wiary, bez eksponowania obecnej w tej wspólnocie struktury
hierarchicznej. Aspekt ten obejmuje równieŜ postrzeganie Kościoła przez pryzmat małych Kościołów
lokalnych – parafii oraz ruchów i wspólnot kościelnych33. Taki obraz Kościoła jest równieŜ wyraźnie
obecny w jego własnym nauczaniu34.
Z tym aspektem związane są następujące definicje:
– „członkowie ruchów i wspólnot katolickich”;
– „parafianie i ich duszpasterze”;
– „wspólnota wiernych, księŜy i biskupów”.
Przedstawione definicje nie wyczerpują rzecz jasna całego spektrum moŜliwych obrazów Kościoła.
Celowo pominięte zostały zwłaszcza obecne zarówno w dyskursie prywatnym, jak i publicznym poglądy
definiujące Kościół przez jego misję czy teŜ rolę w społeczeństwie, czasem mające charakter bardzo
emocjonalny, np. gdy określa się Kościół mianem „jedynego depozytariusza tego, co najlepsze
w polskiej tradycji” lub przeciwnie - „szkodnika opóźniającego konieczny postęp i utrwalającego zestaw
wartości
nieprzystających
do
aktualnych
procesów
ewolucji
etyki”.
Wydaje
się
jednak,
Ŝe analizowane tu aspekty wyczerpują neutralny emocjonalnie obraz Kościoła rozumianego per se, bez
odwoływania się do jego relacji z bytami zewnętrznymi.
Badanie w tej części jest realizowane po raz pierwszy; niewykluczone, Ŝe sformułowania
poszczególnych definicji wymagają dalszych prac przy przyszłym stosowaniu.
Badani mogli wybrać nie więcej niŜ trzy definicje. Pełnego wyboru trzech definicji dokonało
45% badanych. Średnio wybierano 2,10 definicji. Wyborowi większej ilości definicji najsilniej sprzyjały
32
Niniejsze definicje równie dobrze co do Kościoła katolickiego mogłyby być zastosowane do Kościołów chrześcijańskich w ogóle;
świadomi tego autorzy mimo wszystko przyjęli je, wychodząc z załoŜenia, Ŝe w sytuacji polskiej, gdzie obecność innych Kościołów
jest marginalna, takie definicje będą dla badanych naturalne.
33
Warto zauwaŜyć, Ŝe niektóre wspólnoty kościelne, np. neokatechumenat, widzą w sobie obraz Kościoła realizowanego
w sposób pełniejszy, niejako bardziej właściwy.
34
Sam Kościół podkreśla znaczenie tego aspektu, np. w Katechizmie Kościoła Katolickiego § 752 czytamy: „W języku
chrześcijańskim pojęcie «Kościół» oznacza (…) takŜe wspólnotę lokalną i całą powszechną wspólnotę wierzących.
Te (…) znaczenia są nierozłączne”.
46
bliŜsze więzi z Kościołem – deklarowanie wiary zgodnie z doktryną Kościoła, częstsze praktyki religijne
(np. średnio 2,42 definicji w grupie najczęściej praktykujących) czy teŜ zaufanie do Kościoła. Więcej
definicji wybierały takŜe osoby deklarujące przemianę Ŝycia pod wpływem Jana Pawła II (2,31)
i bliskość jego poglądom (2,33).
Rys. 1. Które z poniŜszych określeń nasuwają się Panu(i) na myśl,
kiedy mówi Pan(i) o Kościele w Polsce?
(M) ludzie, którzy Ŝyją zgodnie z nauką Jezusa Chrystusa
33
szukający Boga w modlitwie, mszy i sakramentach
43
ludzie wierzący w boskość Jezusa Chrystusa
(I)
32
hierarchia i dostojnicy
11
regularnie praktykujący, bo tak nakazują księŜa, tradycja
17
instytucja zaspokajająca potrzeby religijne ludzi
(W)
26
wspólnota wiernych, księŜy i biskupów
18
parafianie i ich duszpasterze
26
członkowie ruchów i wspólnot katolickich
5
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
Częstość wyboru poszczególnych definicji jako procent liczby respondentów; wyniki nie sumują się do 100%, gdyŜ badani mogli
wybrać do trzech definicji.
Przynajmniej jedną definicję dotyczącą mistycznego aspektu Kościoła wybrało 70% badanych, aspektu
instytucjonalnego – 46%, aspektu wspólnotowego – 40%.
Definicje odwołujące się tylko do jednego z przyjętych aspektów Kościoła wybrało 43% Polaków.
Pozostali wybierali definicje odpowiadające więcej niŜ jednemu aspektowi.
Interesujące jest, jak poszczególne aspekty Kościoła współwystępują w poglądach badanych.
Rys. 2. Typologia społecznych obrazów Kościoła
47
Czynniki, których wpływ zaznacza się tu najsilniej, to religijność oraz osobiste związki z Kościołem przez
wyznawanie wiary i praktyki religijne.
Tab. 1. Rozkład łączny zmiennej „preferowany model obrazu Kościoła” względem
uczestnictwa w praktykach religijnych
uczestnictwo
w praktykach religijnych
Liczba
osób
zazwyczaj kilka razy w tygodniu
Ø
I
M
IM
C
IC
MC
IMC
Ogółem
58
1
3
26
28
3
4
31
4
100
raz w tygodniu
515
3
7
30
19
4
7
23
7
100
rzadziej niŜ raz w tygodniu
361
6
14
21
15
7
12
14
10
100
66
15
40
16
10
4
9
2
5
100
1000
5
12
25
18
5
9
19
8
100
w ogóle nie uczestniczy
Total
Dane w procentach; połączono poszczególne kategorie uczestnictwa w praktykach religijnych rzadziej niŜ raz w tygodniu.
Częstsze praktyki religijne sprzyjają wyborowi obrazu Kościoła definiowanego przede wszystkim przez
aspekt mistyczny oraz przez połączenie aspektu mistycznego i wspólnotowego. Osoby praktykujące
rzadziej lub niepraktykujące w ogóle zdecydowanie częściej wybierają definicje Kościoła spójnie
składające się na aspekt instytucjonalny. Brak praktyk sprzyjał teŜ trudnościom z wyborem
którejkolwiek z proponowanych definicji, a w konsekwencji i aspektów Kościoła. Interesujące jest, Ŝe
młody wiek, lepsze wykształcenie i zamieszkanie w duŜych miastach w sytuacji osób wierzących sprzyja
wyborowi obok aspektu mistycznego takŜe aspektu wspólnotowego (typ MW).
3. Zaufanie do Kościoła w Polsce
Kościół katolicki jest darzony przez Polaków duŜym zaufaniem. W 2007 roku dwie na trzy osoby
deklarowały, Ŝe ufają Kościołowi w bardzo duŜym lub raczej duŜym stopniu. Zaledwie co dwunasty
z badanych Polaków nie ufa Kościołowi.
Rys. 3. W jakim stopniu darzy Pan(i)
zaufaniem Kościół katolicki?
8%
3%
26%
24%
39%
w bardzo duŜym stopniu
raczej w duŜym stopniu
w niezbyt duŜym stopniu
zupełnie nie darzę zaufaniem
trudno powiedzieć
48
Częściej ufają Kościołowi ludzie silniej wierzący niŜ słabiej wierzący, starsi bardziej niŜ młodsi. Kościół
jest darzony większym zaufaniem przez ludzi bliŜszych Janowi Pawłowi II, czyli tych, którzy akceptują
jego nauczanie oraz deklarują, Ŝe PapieŜ Polak miał wpływ na ich Ŝycie.
Jesienią 2007 roku zaufanie do Kościoła katolickiego (65%) było zdecydowanie wyŜsze niŜ zaufanie do
Unii Europejskiej (47%) i rządu RP (15%).
4. Ocena nauczania Kościoła
Zobaczmy, jak oceniane są główne elementy nauczania Kościoła katolickiego w Polsce.
Rys. 4. Czy Kościół katolicki w Polsce daje właściwe odpowiedzi
na pytania dotyczące ...
0%
20%
40%
duchowych potrzeb człowieka
60%
80%
72
moralnych problemów i
potrzeb jednostki
52
problemów Ŝycia rodzinnego
53
sprawowania władzy w
państwie
37
tak
61
nie
11
8
40
55
22
7
21
31
problemów społecznych kraju
100%
14
17
trudno powiedzieć
Prawie trzy czwarte Polaków uwaŜa, Ŝe Kościół katolicki daje właściwe odpowiedzi na pytania dotyczące
problemów duchowych; 21% respondentów nie zgadza się z tym stwierdzeniem. Co drugi Polak uwaŜa,
Ŝe Kościół katolicki daje właściwe odpowiedzi na pytania dotyczące moralnych problemów i potrzeb
jednostki. Pozytywnie oceniane jest równieŜ nauczanie Kościoła dotyczące Ŝycia rodzinnego.
W dwóch kwestiach dotyczących sfery publicznej negatywne oceny przewaŜają jednak nad ocenami
pozytywnymi. Co drugi Polak uwaŜa, Ŝe Kościół nie daje właściwych odpowiedzi na pytania dotyczące
problemów społecznych kraju. Prawie dwie trzecie Polaków nie zgadza się, Ŝe Kościół daje właściwe
odpowiedzi na pytania dotyczące sprawowania władzy w państwie.
49
Ocena treści przekazywanych przez Kościół jest związana z wiarą katolicką35.
procent odpowiedzi twierdzących
Rys. 5. Czy uwaŜa Pan(i), Ŝe Kościół katolicki w Polsce daje
właściwe odpowiedzi na pytania dotyczące...
100
88
79
81
80
71
76
62
60
51
54
50
57
40
24
19
12
8
20
0
46
37
30
33
26
23
0
1
2
3
indeks bliskości wierze katolickiej
sprawowania władzy w państwie
moralnych problemów i potrzeb jednostki
Dane w procentach.
Osoby o silniejszej wierze częściej uwaŜają, Ŝe Kościół katolicki daje właściwe odpowiedzi na pytania
dotyczące problemów w róŜnych sferach Ŝycia. Osoby słabiej i mocniej wierzące najbardziej róŜnią się
od siebie w ocenie nauczania Kościoła dotyczącego moralnych problemów i potrzeb jednostki oraz
duchowych potrzeb człowieka, zaś najmniej w ocenie nauczania Kościoła na temat sprawowania władzy
w państwie.
Tab. 2. Ogólnie biorąc, czy uwaŜa Pan(i), Ŝe Kościół katolicki w Polsce daje właściwe
odpowiedzi na pytania dotyczące:
korelacja
Pearsona
duchowych
potrzeb człowieka
indeks bliskości
wierze katolickiej
problemów Ŝycia
rodzinnego
problemów
społecznych kraju
sprawowania władzy
w państwie
,305**
,429**
,437**
,309**
,244**
(N=914)
(N=880)
(N=908)
(N=850)
(N=818)
indeks bliskości
Janowi Pawłowi II
moralnych problemów
i potrzeb jednostki
,184**
,326**
,394**
,298**
,275**
(N=927)
(N=898)
(N=921)
(N=860)
(N=836)
** Korelacja jest istotna na poziomie 0.01 (dwustronnie).
Liczebności są mniejsze niŜ 1000, co wynika z konstrukcji indeksów i wyłączenia odpowiedzi „trudno powiedzieć”.
Najsilniejszy związek między akceptacją nauczania Jana Pawła II a oceną nauczania Kościoła występuje
w
sferach
rodzinnej
i
moralnej,
słabszy
w
sferach
społecznej
w sferze duchowej.
35
Opis indeksu bliskości wierze katolickiej znajduje się we wstępie metodologicznym.
50
i
politycznej,
najsłabszy
Na przestrzeni ostatnich lat zmieniała się ocena Polaków odnośnie nauki Kościoła w opisanych wyŜej
kwestiach.
procent odpowiedzi twierdzących
Rys. 6. Czy uwaŜa Pan(i), Ŝe Kościół katolicki w Polsce
daje właściwe odpowiedzi na pytania dotyczące...
100
80
80
74
71
60
67
55
52
52
54
40
72
38
31
20
Polska 1990
Polska 1999
Polska 2007
problemów społecznych i politycznych waŜnych obecnie dla naszego kraju
Dane dla Polski z 1990 i 1999 roku: European And World Values Surveys Four-Wave, 1981–2004. Dane dla Polski 2007: sondaŜ
OBOP dla CMJP2 z 26.09–04.10.2007. W 2007 roku nie zadano porównywalnego pytania o problemy społeczne i polityczne kraju,
dlatego na wykresie jedna wartość nie występuje.
Między 1990 a 1999 rokiem spadła pozytywna ocena treści przekazywanych przez Kościół. Zmniejszył
się odsetek osób, które uwaŜają, Ŝe Kościół daje właściwe odpowiedzi na pytania dotyczące problemów
Ŝycia rodzinnego. Zmniejszył się równieŜ odsetek tych, którzy uwaŜają, Ŝe Kościół daje właściwe
odpowiedzi na pytania dotyczące moralnych problemów i potrzeb jednostek. Mniejszy spadek
obserwujemy w zakresie problemów społecznych oraz potrzeb duchowych człowieka.
Od 1999 roku nie obserwujemy juŜ tak silnego spadku ocen pozytywnych. Zwiększa się odsetek osób
wyraŜających opinie negatywne. Pozytywna ocena treści przekazywanych przez Kościół nadal pozostaje
jednak na wysokim poziomie.
5. Ocena wpływu Kościoła w Polsce
Według oceny Polaków Kościół katolicki w Polsce najsilniej zaspokaja potrzeby duchowe ludzi (na skali
pięciopunktowej 60% Polaków zaznacza najwyŜszą wartość). Słabiej oceniany jest wpływ Kościoła
na rozwiązywanie problemów Ŝycia rodzinnego (38%), moralnych problemów i potrzeb jednostki (37%)
oraz problemów sprawowania władzy w państwie (34%). Najmniejszy wpływ Kościoła obserwują Polacy
w sferze rozwiązywania problemów społecznych kraju (23%).
51
Rys. 7. Jaki jest wpływ Kościoła katolickiego w Polsce
na poniŜsze kwestie?
0%
20%
zaspokajanie duchowych potrzeb człowieka
40%
60%
80%
21
60
100%
3
15
rozwiązywanie moralnych problemów i potrzeb jednostki
37
29
30
5
rozwiązywanie problemów Ŝycia rodzinnego
38
27
33
3
sposób sprawowania władzy w państwie
rozwiązywanie problemów społecznych kraju
duŜy
średni
23
34
27
23
mały
6
37
5
45
trudno powiedzieć
Dane w procentach; odpowiedzi zapisane kursywą nie były odczytywane respondentom UŜyto skali pięciopunktowej, przy czym
na wykresie odpowiedzi zagregowano w następujący sposób: 1,2-duŜy, 3 średni, 4,5-mały.
Ocena wpływu Kościoła we wszystkich aspektach związana jest z siłą wiary katolickiej, a takŜe
z bliskością Janowi Pawłowi II. Zarówno siła wiary, jak i akceptacja nauczania Jana Pawła II róŜnicują
ludzi pod względem oceny wpływu Kościoła. Silniej wierzący i bardziej akceptujący nauczanie Kościoła
częściej uwaŜają, Ŝe Kościół ma wpływ na rozmaite aspekty Ŝycia.
Ocena wpływu Kościoła na poszczególne aspekty Ŝycia zaleŜy w duŜym stopniu od tego,
jak postrzegany jest Kościół i jego nauczanie. W odpowiadających sobie aspektach Ŝycia prywatnego,
społecznego i politycznego obserwujemy pozytywną zaleŜność między dokonywaną przez respondentów
oceną nauczania Kościoła a oceną jego wpływu.
Tab. 3. Ocena nauczania Kościoła a ocena wpływu Kościoła
Czy Kościół katolicki w Polsce daje właściwe
odpowiedzi na pytania dotyczące…
Jaki jest wpływ Kościoła katolickiego na zaspokajanie36…
duŜy
średni
mały
tak
58
14
7
N=919
nie
5
7
10
tak
33
19
8
N=881
nie
8
10
23
tak
33
16
7
N=915
nie
6
11
27
tak
15
13
9
N=853
nie
10
14
39
sprawowania władzy w państwie
tak
12
9
6
N=818
nie
27
13
33
suma
100
100
100
100
100
Dane w procentach; wyłączono odpowiedzi „trudno powiedzieć”.
36
Zmienna została zrekodowana z pięciowartościowej (1–5) na trójwartościową; połączone zostały wartości skrajne 1 z 2 („duŜy”)
oraz 4 z 5 („mały”); wartość 3 została opisana jako „średni”.
52
Mimo duŜej zgodności oceny treści przekazywanych przez Kościół z oceną wpływu Kościoła,
w przypadku niektórych aspektów Ŝycia występują mniejsze lub większe rozbieŜności. Stosunkowo
niewiele (5-10%) jest osób, które uwaŜają, Ŝe Kościół nie daje właściwych odpowiedzi, a zarazem ma
duŜy lub bardzo duŜy wpływ w obszarze duchowym, moralnym, Ŝycia rodzinnego i Ŝycia społecznego.
Osób, które uwaŜają, Ŝe w obszarze władzy politycznej Kościół nie daje właściwych odpowiedzi,
a ma duŜy lub bardzo duŜy wpływ, jest jednak znacznie więcej (27%). Warto zwrócić uwagę na ten
wysoki odsetek. PrzewyŜsza on ponad dwukrotnie procent osób, które obserwują silny wpływ Kościoła
na sprawowanie władzy w państwie, a równocześnie pozytywnie oceniają odpowiedzi Kościoła w tej
sferze (12%).
6. Oczekiwania Polaków wobec Kościoła
W kwestionariuszu badania znalazły się równieŜ pytania odwołujące się do kwestii waŜnych dla
Kościoła. Autorzy chcieli sprawdzić, na ile postulaty kierowane z róŜnych stron (tak z wewnątrz,
jak i z zewnątrz) wobec Kościoła znajdują poparcie wśród Polaków.
Tab. 4. Czy, Pana(i) zdaniem, obecnie i w nadchodzących latach waŜne jest, Ŝeby:
zdecydowanie
tak
TAK
raczej tak
raczej nie
NIE
zdecydowanie
nie
trudno
powiedzieć
papieŜ podjął starania na rzecz
pojednania z innymi kościołami
chrześcijańskimi
43
89
46
3
4
1
7
papieŜ włączył się w rozwiązanie
konfliktów na świecie,
np. na Bliskim Wschodzie, w Afryce
34
79
45
9
12
3
9
papieŜ podjął starania
na rzecz pojednania z islamem
32
77
45
7
10
2
13
papieŜ zmienił stanowisko Kościoła
w sprawie dopuszczenia kobiet
do kapłaństwa
11
36
25
25
47
22
17
W grupie postulatów wobec Kościoła powszechnego, a w szczególności papiestwa, wyraźne poparcie
zyskuje oczekiwanie, Ŝe papieŜ Benedykt XVI będzie kontynuował duŜą aktywność Watykanu
charakterystyczną dla pontyfikatu jego poprzednika. Jest tak zarówno w kwestii szukania porozumienia
w dialogu ekumenicznym oraz międzyreligijnym (w tym przypadku w dialogu z islamem),
jak i uczestnictwa w procesach przywracania pokoju w ogniskach zapalnych globu. Z danych wynika, Ŝe
w zasadzie w całym społeczeństwie istnieje zgoda na taką działalność Kościoła. Szczególnie silnie
skłonni są ją postulować ludzie bliscy Kościołowi37, deklarujący zaufanie do niego, a takŜe bliscy Janowi
Pawłowi II tak w deklaracjach, jak w wyznawanych poglądach38. Jednak równieŜ osoby od Kościoła
dalekie, choć wśród nich częściej występują odpowiedzi przeczące albo brak zdania, dostrzegają
37
38
wg indeksu bliskości wierze katolickiej.
Pomiar według indeksów bliskości względem Jana Pawła II opisanych w nocie metodologicznej.
53
w PapieŜu autorytet zdolny poszerzać w świecie obszar pokoju i porozumienia, i tego od niego
oczekują.
Jeśli chodzi natomiast o jedyny wśród przedstawionych badanym postulat z zakresu kontrowersyjnych
propozycji modernizacji Kościoła katolickiego, dotyczący zmiany stanowiska w kwestii kapłaństwa kobiet
– przewaŜa odrzucenie tego postulatu (47%), ale aŜ co trzeci Polak jest skłonny go poprzeć. Znamienne
jest jednak, Ŝe ten postulat dotyczący wewnętrznej sprawy Kościoła uzyskuje większe poparcie wśród
osób związanych z Kościołem luźniej lub wcale. Wśród ludzi związanych z Kościołem najsilniej
propozycja kapłaństwa kobiet jest odrzucana bardzo wyraźnie. Ciekawe spojrzenie niesie zestawienie
odpowiedzi na to pytanie z indeksami bliskości wobec Jana Pawła II. Wśród osób zgadzających się
z nauczaniem Jana Pawła II odrzucenie moŜliwości kapłaństwa kobiet jest wyraźne, wśród osób
deklarujących tylko przywiązanie do jego osoby zaleŜności takiej brak.
Tab. 5. Czy, Pana(i) zdaniem, obecnie i w nadchodzących latach waŜne jest, Ŝeby:
zdecydowanie
tak
TAK
raczej tak
raczej nie
NIE
zdecydowanie
nie
trudno
powiedzieć
księŜa starali się być bardziej ludźmi
świętymi niŜ administratorami
38
81
43
8
10
2
9
biskupi polscy energicznie wyjaśniali
przypadki
skandali
obyczajowych
dotyczących księŜy katolickich
36
76
41
9
14
5
10
biskupi polscy regularnie informowali
o finansowej sytuacji swoich diecezji
31
74
43
11
16
5
10
biskupi polscy energicznie wyjaśniali
sprawy współpracy księŜy i biskupów
ze SłuŜbą Bezpieczeństwa PRL
26
64
38
15
22
8
13
Kolejne pytania dotyczyły kwestii szczególnie istotnych dla Kościoła w Polsce.
Badani wyraźnie popierają wizję Kościoła dąŜącego przede wszystkim do świętości, uczciwego,
zgodnego z wyznawaną moralnością, zdolnego do samooczyszczenia przez nazwanie przypadków zła,
które się w nim zdarzają. Deklaracje badanych wskazują, Ŝe cechy te cenią oni wśród ludzi Kościoła
wyŜej niŜ zdolności organizacyjne lub dbanie o nieskazitelny wizerunek Kościoła kosztem prawdy.
Osoby deklarujące zaufanie do Kościoła, bliskie mu, nieco silniej akcentują potrzebę wyjaśniania
współpracy ludzi Kościoła z PRL-owską bezpieką, natomiast osoby od Kościoła bardziej odległe i mniej
mu ufające – potrzeby wyjaśniania przypadków skandali obyczajowych wśród księŜy oraz regularnej
sprawozdawczości finansowej diecezji. Ciekawe jest jednak, Ŝe zazwyczaj silniej popierają te postulaty
osoby Kościołowi najbliŜsze i najdalsze (zarówno według deklaracji, jak i praktyk), podczas gdy osoby
Kościołowi raczej bliskie i raczej dalsze częściej mają wątpliwości. MoŜna się domyślać, Ŝe decydują tu
róŜne motywacje – z jednej strony, przy silnej identyfikacji z Kościołem, rzeczywista chęć jego
uświęcenia, z drugiej, przy większym dystansie, dostrzeganie potrzeby silniejszej kontroli i naprawy
instytucji, której niezbyt się ufa.
54
Interesujące jest równieŜ, Ŝe poparcie dla wszystkich czterech postulatów częściej występuje wśród
osób, w których obrazie Kościoła wystąpił aspekt instytucjonalny. Jak dotąd nie znaleziono jednak
hipotezy dobrze interpretującej ten wynik.
7. Podsumowanie
Większość Polaków w swym myśleniu o Kościele nie skupia się na jednym jego aspekcie. Bardziej
jednowymiarowo (najczęściej poprzez aspekt mistyczny) postrzegają Kościół ok. dwie piąte badanych.
Wyraźnie najsilniej – mimo słabej obecności w codziennym dyskursie publicznym (np. mediów) –
zaznacza się w odpowiedziach badanych aspekt mistyczny Kościoła. Dostrzeganiu tego aspektu silnie
sprzyjają osobiste związki z Kościołem. Młody wiek, lepsze wykształcenie i zamieszkanie w duŜych
miastach w sytuacji osób wierzących sprzyja wyborowi obok aspektu mistycznego takŜe aspektu
wspólnotowego. Instytucjonalny wymiar Kościoła szczególnie często dostrzegały osoby związane
z Kościołem luźniej niŜ większość lub wcale.
W ocenie Polaków Kościół dobrze odpowiada na oczekiwania ludzi w sferze duchowej, rodzinnej
i moralnej, gorzej na te związane ze sferą społeczną, a zwłaszcza polityczną. Osoby słabiej wierzące
ograniczają się do akceptowania nauki Kościoła w kwestiach duchowych. Silna wiara otwiera ludzi
na akceptację nauki Kościoła równieŜ w sferach moralności i rodziny, a w dalszej kolejności w sferze
społecznej i politycznej. Na ocenę nauczania Kościoła ma równieŜ wpływ stosunek do Jana Pawła II.
Osoby bliŜsze PapieŜowi Polakowi częściej akceptują nauczanie Kościoła.
Ocena wpływu Kościoła jest silnie pozytywnie skorelowana z oceną jego nauczania. Zgodność oceny
nauczania Kościoła katolickiego i jego wpływu występuje najsilniej w sferze prywatnej (duchowej,
rodzinnej i moralnej), słabiej w sferze społecznej, najsłabiej w sferze politycznej. Wyjątek stanowi
obszar sprawowania władzy w państwie, gdzie zaleŜność jest słaba.
Polacy w znacznej większości, zwłaszcza ci silnie identyfikujący się z Kościołem, oczekują od Watykanu
kontynuacji silnego zaangaŜowania w poszerzanie przestrzeni pokoju i zrozumienia między ludźmi na
świecie poprzez dialog ekumeniczny i międzyreligijny oraz bezpośrednie włączanie się w rozwiązywanie
konfliktów w punktach zapalnych globu.
Od Kościoła w Polsce wyraźnie oczekują przede wszystkim dąŜenia do świętości i prawdy, nawet
kosztem sprawności organizacyjnej i utrzymywania nieskazitelnego wizerunku Kościoła. Szczególnie
silnie deklarują takie oczekiwania z jednej strony osoby najsilniej identyfikujące się z Kościołem,
z drugiej zaś, te od niego najdalsze.
55
OPINIE O PONTYFIKACIE JANA PAWŁA II
KRZYSZTOF KOSEŁA
1. Wstęp
W kwestionariuszu znalazło się wiele pytań o pontyfikat Jana Pawła II. Badacze podjęli mimochodem
równieŜ zagadnienie roli odgrywanej przez wybitne jednostki w historii społeczeństw i zwykłych ludzi.
Ogólne pytanie brzmi: czy jeden człowiek, choćby nieprzeciętny, moŜe wpłynąć na dzieje społeczeństw
i Ŝycie poszczególnych jednostek? Kwestia to raczej dla historyków niŜ dla tzw. ludzi z ulicy. W sondaŜu
z przełomu września i października 2007 roku próbowano tylko ustalić, czy współcześni Polacy mają
poczucie, Ŝe Jan Paweł II odcisnął ślad, zmienił respondentów i osoby im bliskie, wpłynął na polskie
sprawy i na bieg rzeczy w skali całego globu. Socjolog zbiera i analizuje ludzkie opinie kształtowane
w rodzinie i w miejscu pracy, a takŜe sądy powtarzane za medialnymi ekspertami. Interesuje go
„krótkie trwanie”. Historycy w analizach trendów rozciągniętych w czasie pokaŜą, na czym polegał zwrot
dokonany podczas pontyfikatu Jana Pawła II. W poniŜszych analizach chcemy pokazać, co zauwaŜyli
zwykli mieszkańcy naszego kraju, którzy nad dziełem Jana Pawła II zastanawiali się zarówno za jego
Ŝycia, jak ponad dwa lata po jego śmierci. Podobnie jak badacze „długiego trwania” będziemy dociekać,
czy i na co Jan Paweł II wpłynął, czy i co zmienił, czy przestawił na nowe tory ludzi, społeczności
i świat. Zamiast perspektywy stuleci mamy jednak zaledwie dystans kilkudziesięciu miesięcy, a zamiast
metody historycznej – analizowanie ludzkich przekonań, domysłów i ocen.
Kwestionariuszowe pytania w części dotyczącej Jana Pawła II i jego pontyfikatu dotyczyły
następujących zagadnień:
sposobów poznania nauczania Jana Pawła II i gotowości do działań na rzecz jego kultu wraz
z pokazaniem uwarunkowań tych zjawisk;
określenia własnego stosunku badanych do Jana Pawła II – czyli uznawania przez nich autorytetu
PapieŜa, dostrzeŜenia jego wpływu na własne postępowanie, oceny papieskiego dzieła;
gotowości respondentów do zaaprobowania rozmaitych fragmentów papieskiego nauczania;
dostrzegania konsekwencji papieskiego oddziaływania w skali mikro i makro;
opinii o realizowaniu przez rodaków wskazań Jana Pawła II (percepcja trwałości papieskiego
oddziaływania);
opinii o aktualnej uŜyteczności nauk Jana Pawła II w róŜnych sferach Ŝycia.
Rozdział o pontyfikacie Jana Pawła II zawiera najbardziej podstawowe wnioski ze statystycznych analiz
odpowiedzi. Daje obraz społeczności, która nie wątpi, Ŝe bez Jana Pawła II byłaby inna zarówno
w planie grupowym, jak jednostkowym. Jest to społeczność tworzona przez ludzi chętnie odnoszących
się do osoby PapieŜa, jakby ten ciągle czekał na rodaków w watykańskim oknie. Odpowiedzi na pytania
socjologów mogą wydać się niespójne, ale teŜ nietrudno zauwaŜyć brak dystansu do osoby i nauczania
Jana Pawła II. Od jego śmierci minęło niewiele czasu; PapieŜ jest bliski rodakom, choć jednocześnie
wymagający. Jest waŜny jako nauczyciel i religijny przywódca, ale teŜ wprawia w zakłopotanie,
56
przypominając, jak naleŜy Ŝyć. Po dwóch latach od zamknięcia pontyfikatu moŜna odnieść wraŜenie, Ŝe
Jan Paweł II ciągle przemawia do rodaków, ci zaś mniej lub bardziej uwaŜnie słuchają. Argumenty na
rzecz tych tez czytelnik znajdzie na stronach niniejszego opracowania.
2. Jak badane osoby poznawały papieskie nauczanie i czy próbowały nieść je dalej?
Nauczanie PapieŜa Polacy poznawali przede wszystkich za pośrednictwem mediów – telewizji, radia
i prasy. Prawie połowa respondentów stwierdziła ponadto, Ŝe uczestniczyła w mszach św. podczas
papieskich pielgrzymek do kraju. Młodzi rozmówcy zetknęli się z nim podczas nauki szkolnej. Lektura
ksiąŜek napisanych przez PapieŜa była najmniej powszechną formą kontaktu z jego nauczaniem.
Tab. 1. Sposób, w jaki respondenci zapoznawali się z nauczaniem PapieŜa
tak,
wiele razy
tak,
przynajmniej raz
nie,
nigdy
nie pamiętam,
trudno powiedzieć
słuchał(a) Pan(i) homilii Jana Pawła II w radiu lub
telewizji lub czytał(a) je w prasie?
68
23
9
0
słuchał(a) Pan(i) opowieści o Janie Pawle II od rodziny,
znajomych?
44
27
26
3
uczestniczył(a) Pan(i) w mszach w trakcie pielgrzymek
Jana Pawła II do Polski?
22
24
53
1
czytał(a) Pan(i) jakąś ksiąŜkę napisaną przez Jana
Pawła II?
17
21
61
2
uczył(a) się Pan(i) o Janie Pawle II w szkole?
23
9
62
6
Czy kiedykolwiek ...
Badani mówili nie tylko o tym, jak poznawali nauczanie PapieŜa. Mogli teŜ powiedzieć, czy aktywnie
angaŜowali się w propagowanie jego postaci i dzieła. Zapytano ich, czy kiedykolwiek opowiadali
najbliŜszym o pontyfikacie oraz czy modlili się za Jana Pawła II i do Jana Pawła II. Nieco więcej niŜ
jeden na trzech rozmówców odpowiedział, Ŝe nie podejmował Ŝadnej z tych form aktywności. Pozostali
stwierdzili, Ŝe modlili się i opowiadali o PapieŜu rodzinie lub znajomym. Sześciu na dziesięciu
respondentów potraktowało hasło ludu rzymskiego „Santo subito” nie jako suplikę, lecz jako
stwierdzenie realnej świętości zmarłego PapieŜa. Przyznali, Ŝe w modlitwach prosili Jana Pawła II
o wstawiennictwo do Boga.
Tab. 2. Sposób, w jaki respondenci odnosili się do postaci Jana Pawła II
tak,
nie, nigdy
nie pamiętam,
trudno powiedzieć
23
34
3
36
25
36
3
35
25
37
3
tak, wiele
razy
przynajmniej raz
modlił(a) się Pan(i) o beatyfikację Jana Pawła II?
40
opowiadał(a) Pan(i) o Janie Pawle II rodzinie,
znajomym?
modlił(a) się Pan(i) do Jana Pawła
wstawiennictwo do Boga w jakiejś sprawie?
Czy kiedykolwiek ...
II
o
57
Kierowanie modlitw do Sługi BoŜego Jana Pawła II samo w sobie zasługuje na uwagę badaczy. Widać
tu Ŝywość wiary w katechizmową prawdę o świętych obcowaniu. Z kaŜdych dziesięciu osób sześć
stwierdziło, Ŝe modliły się do Jana Pawła II o wstawiennictwo do Boga w jakiejś sprawie.
Na rys. 1 moŜna zobaczyć, jak wiele osób uwaŜa, Ŝe dzięki modlitwom do Jana Pawła II doszło do
pomyślnego rozwiązania trudnego problemu. Powszechność tych odczuć zaleŜy od tego, czy i jak często
badani prosili PapieŜa o wstawiennictwo do Boga. Rozwiązanie trudnego problemu najczęściej zauwaŜyli
respondenci, którzy parokrotnie podejmowali próby wyproszenia BoŜej łaski przez Jana Pawła II.
deklarowana częstość modlitw
Rys. 1. Czy respondent zauwaŜył pomyślne rozwiązanie trudnego
problemu, który w modlitwie powierzył Janowi Pawłowi II
- w zaleŜności od częstości modlitwy o wstawiennictwo
ogółem
nie pamiętam, trudno powiedzieć 0
nie, nigdy
34
66
8
tak, przynajmniej raz
8
84
30
15
54
52
tak, wiele razy
0%
11
60
29
10
38
20%
40%
60%
80%
100%
poczucie stuteczności modlitwy
tak, zauwaŜyłe(a)m
nie, nie zauwaŜyłe(a)m
trudno powiedzieć
3. Uwarunkowania otwartości na nauczanie Jana Pawła II oraz gotowości zaangaŜowania
na jego postaci i rozpowszechniania jego dzieła
Na postawy wobec postaci PapieŜa wpływa nie bliŜsza lub dalsza od kościelnego credo treść religijnych
przekonań, lecz regularność praktyk. Znaczenie ma nie tyle to, w co ludzie wierzą, ile to, co są gotowi
robić, poniewaŜ są religijni. Postawy wobec nauczania, pontyfikatu i kultu PapieŜa nie wiąŜą się
z czystością wiary, lecz z zachowaniami potwierdzającymi przynaleŜność do kościelnej wspólnoty.
58
Tab. 3. Związek praktyk religijnych z otwartością na nauczanie Jana Pawła II oraz
zaangaŜowaniem na rzecz jego postaci i dzieła
Czy bierze Pan(i) udział w praktykach
religijnych takich jak msze,
naboŜeństwa lub spotkania religijne?
Średnia wartość indeksu otwartości na
nauczanie Jana Pawła II
(zmienność indeksu: 0–4)
Średnia wartość indeksu zaangaŜowania
na rzecz kultu i nauczania Jana Pawła II
tak, zazwyczaj kilka razy w tygodniu
3,14
2,46
tak, raz w tygodniu
2,66
2,20
tak, przeciętnie jeden lub dwa razy w
miesiącu
2,39
1,71
tak, kilka razy w roku lub rzadziej
2,12
1,23
w ogóle Pan(i) w nich nie uczestniczy
1,20
0,47
Ogółem
2,45
1,84
p<0,0001
p<0,0001
0,143
0,214
Istotność związku
2
39
η (eta kwadrat )
Tab. 4. Związek deklaracji wiary w osobowego Boga z otwartością na nauczanie oraz
zaangaŜowaniem na rzecz kultu i nauczania Jana Pawła II
Czy wierzy Pan(i) w Boga
osobowego?
Średnia wartość indeksu
nauczanie Jana Pawła II
otwartości
na
Średnia wartość indeksu zaangaŜowania na
rzecz kultu i nauczania Jana Pawła II
tak
2,55
1,99
nie
2,14
1,33
trudno powiedzieć
1,89
1,17
Ogółem
2,45
1,84
p<0,0001
p<0,0001
0,036
0,064
2
η
Inne analizy pozwalają jeszcze wyraźniej wypowiedzieć tę samą konkluzję. Z czym nie wiąŜą się
deklaracje otwartości na papieskie nauczanie ani deklaracje zaangaŜowania w szerzenie kultu
i nauczania Jana Pawła II? Brak zaleŜności z sytuacją materialną respondentów lub z pozostawaniem
w związku nieformalnym (niezaleŜnie od stanu cywilnego badanych osób). Słaby jest pozytywny
związek z liczbą posiadanych dzieci, płcią i określeniami własnych poglądów politycznych mierzonymi
w skali „lewica – prawica”40. Zgodnie z oczekiwaniem kobiety są bardziej niŜ męŜczyźni otwarte na
nauczanie Jana Pawła II, gotowe działać na rzecz jego kultu i opowiadać o jego osobie; podobnie osoby
o poglądach prawicowych bardziej niŜ ludzie lewicy.
39
Miara Eta kwadrat (η2) informuje, jaki procent zmienności obu indeksów został wyjaśniony przez odpowiedzi na prezentowane
pytania.
40 2
η w przypadku liczby posiadanych dzieci wynosi odpowiednio dla pierwszego indeksu 2,2%, dla drugiego 3,6%. W przypadku
płci respondenta– odpowiednio: 3,5% i 4,8%; w przypadku deklaracji poglądów politycznych mierzonymi w skali „lewica –
prawica” – odpowiednio 3,5% i 6,4%.
59
We współczesnej Polsce wiara religijna i siła związku z Kościołem są dość równomiernie rozlane
w róŜnych segmentach społeczeństwa. Okazuje się więc, Ŝe zainteresowanie nauczaniem i osobą Jana
Pawła II wyjaśnia siła związku ze wspólnotą wyznaniową wyraŜająca się m.in. w częstości praktyk
religijnych, a nie demograficzne i społeczne charakterystyki respondentów takie jak typ rodziny lub
przekonania polityczno-gospodarcze.
Badanie, od czego zaleŜy otwartość na nauczanie oraz gotowość upowszechniania nauczania i kultu
Jana Pawła II, pokazało istnienie wiązki poglądów dotyczących jego osoby i pontyfikatu. Teraz naleŜy
pokazać, jakie przekonania i deklaracje składają się na tę wiązkę. Jej rdzeń stanowi odniesienie własnej
osoby do polskiego PapieŜa.
4. Samookreślenie wobec Jana Pawła II
Na przełomie września i października 2007 roku losowo dobrani mieszkańcy naszego kraju usłyszeli
pytania nader osobiste. Zapytano ich między innymi, czy we własnym Ŝyciu kierują się wskazaniami
Jana Pawła II. Wcześniej trzykrotnie stawiano to pytanie losowo dobranym mieszkańcom Polski.
Robiono to w momentach przywodzących na myśl sprawy minionego pontyfikatu. Badanie z 2005 roku
zrealizowano wkrótce po okresie narodowej Ŝałoby; badanie z 2006 roku przeprowadzono w kwietniu,
czyli w pierwszą rocznicę śmierci PapieŜa. Ostatni sondaŜ odbył się podczas kampanii przedwyborczej,
gdy uwagę respondentów zajmowała rywalizacja polityków, nie zaś sprawy religii i niedawno
zamkniętego pontyfikatu, ale zarazem na dwa tygodnie przed rocznicą wyniesienia kardynała Wojtyły
na urząd następcy św. Piotra.
Wyjątkowe były wyniki uzyskane w 2005 roku. Odsetek osób przyznających, Ŝe zdecydowanie lub
raczej kierują się w Ŝyciu wskazaniami Jana Pawła II, sięgnął wówczas poziomu 84%. W kwietniu 2006
roku osoby takie stanowiły 78% populacji, zaś w 2007 roku 79%. Zmianie uległa proporcja liczby
respondentów udzielających odpowiedzi „zdecydowanie tak” do liczby osób odpowiadających „raczej
tak”. NaleŜało oczekiwać, Ŝe wraz z upływem miesięcy i lat mniej osób odpowie, iŜ zdecydowanie
kierują się wskazaniami zmarłego PapieŜa. Wynik z jesieni 2007 roku nie potwierdził oczekiwań.41
Uprawniony jest wniosek, Ŝe po przeszło dwóch latach od końca pontyfikatu nie zmniejszył się odsetek
osób deklarujących, iŜ w swoim Ŝyciu uwzględniają wskazania udzielane przez Jana Pawła II. Wynik ten
zasługuje na zapamiętanie.
41
Chwilowo nie ma dobrego wyjaśnienia wzrostu liczby zdecydowanie pozytywnych odpowiedzi; kolejny pomiar pokaŜe, czy nie
jest on aby wywołany przez skupienie uwagi respondentów na problematyce religii i moralności. Efekt w postaci większej liczby
odpowiedzi zdecydowanie pozytywnych moŜe być skutkiem swoistego promieniowania wcześniejszych pytań kwestionariusza.
60
Tab. 5. Czy zaliczył(a)by Pan(i) siebie do ludzi, którzy kierują się w Ŝyciu wskazaniami papieŜa
Jana Pawła II?
VIII 2002
V 2005
IV 2006
IX 2007
zdecydowanie tak
17
27
18
28
raczej tak
60
57
60
51
raczej nie
11
10
15
12
zdecydowanie nie
3
1
3
3
trudno powiedzieć
9
5
4
5
Dane w procentach; odpowiedzi zapisane kursywą nie były odczytywane respondentom.
Kolejne osobiste pytanie takŜe dotyczyło oceny wpływu Jana Pawła II na Ŝycie badanych. Tym razem
badaczom zaleŜało na sprawdzeniu, czy badane osoby dostrzegły w swoim Ŝyciu przemianę dokonaną
pod wpływem Jana Pawła II. Pytanie kieruje uwagę respondentów na moment przełomu Ŝyciowego,
ewentualnego nawrócenia. Pierwszy raz zapytano o to w 2005 roku, wkrótce po zakończeniu narodowej
Ŝałoby, później dwukrotnie w 2006 roku i wreszcie w opisywanym badaniu z przełomu września
i października 2007 roku.
Zmiana w dostrzeganiu przemiany we własnym Ŝyciu pod wpływem świadectwa Ŝycia i nauczania Jana
Pawła II staje się bardziej widoczna po zsumowaniu odpowiedzi. Maleje odsetek osób dostrzegających
w swoim Ŝyciu taki moment przełomu, poprawy, moŜe nawet nawrócenia; nieznacznie, ale stale
powiększa się frakcja respondentów, którzy nie deklarują przemiany. Trzeba jednak zauwaŜyć, jak
powszechne są nadal deklaracje, Ŝe „świadectwo Ŝycia i nauczanie Jana Pawła II odmieniło moje Ŝycie”.
Badania kwestionariuszowe nie odkryją, na czym polegała owa przemiana, niemniej temat
zasługuje na uwagę badaczy.
Rys. 2. Jak Pan(i) uwaŜa, czy świadectwo Ŝycia
i nauczanie Jana Pawła II w jakimś stopniu przyczyniły
się do przemiany Pana(i) Ŝycia, czy raczej nie?
IX 2007
XI 2006
IV 2006
V 2005
10%
zdecydowanie tak
22
48
22
0%
23
51
16
20%
30%
raczej tak
40%
50%
raczej nie
60%
70%
zdecydowanie nie
80%
5
5
2 6
90%
100%
trudno powiedzieć
61
9
5
22
50
14
8
5
24
45
18
Najłatwiej składane są zapewnienia, Ŝe Jan Paweł II był dla respondenta waŜnym autorytetem
moralnym, czyli osobą, której warto posłuchać, gdy wypowiedź dotyczy moralności. W uznawaniu tego
autorytetu rozmówcy byli bez mała jednomyślni. Zaledwie 6% badanych odparło, Ŝe zmarły PapieŜ nie
jest dla nich autorytetem moralnym. Zadaniem autorytetu nie jest przymuszanie, lecz wskazywanie
drogi. Powszechność odpowiedzi twierdzących pozwala sądzić, Ŝe po dwóch latach od zamknięcia
poprzedniego pontyfikatu rodacy polskiego PapieŜa nie skarŜą się na brak głosu mówiącego, jak
powinni Ŝyć. MoŜe dolega im brak autorytetów gospodarczych, naukowych, estetycznych, jednakŜe
prawie jednym głosem odpowiedzieli, Ŝe mają drogowskaz w osobie Jana Pawła II.
Tab. 6. Czy papieŜ Jan Paweł II jest dla Pana(i) waŜnym autorytetem moralnym?
zdecydowanie tak
64
raczej tak
30
raczej nie
3
zdecydowanie nie
1
trudno powiedzieć
2
Ogółem (N = 1000)
100
WaŜnym elementem samookreślenia wobec Jana Pawła II była ogólna ocena tego, co zmarły PapieŜ
zrobił dla świata w czasie swojego pontyfikatu. Zaledwie 4% rozmówców nie oceniło pozytywnie
działań papieŜa Jana Pawła II. W polskim społeczeństwie, podzielonym, jak głosi wielu, rozlicznymi
konfliktami, niemal powszechny jest pogląd, Ŝe Jan Paweł II przeszedł przez świat, dobrze czyniąc.
Blisko dwie na trzy osoby zdecydowanie pozytywnie oceniły to, co PapieŜ zrobił dla świata.
Odpowiadano tak mimo informacji, Ŝe ludzie róŜnie oceniają owoce papieskiej misji wobec świata.
Przewaga ocen pozytywnych nad negatywnymi jest tak duŜa, Ŝe w zasadzie wyklucza wykorzystanie
odpowiedzi na to pytanie do analiz statystycznych pokazujących współwystępowanie opinii.
Tab. 7. Ludzie róŜnie oceniają działania papieŜa Jana Pawła II mające na celu
rozwiązanie problemów współczesnego świata. Jak ocenia Pan(i) to, co Jan Paweł II
zrobił dla współczesnego świata w czasie swojego pontyfikatu?
zdecydowanie pozytywnie
63
raczej pozytywnie
33
raczej negatywnie
1
zdecydowanie negatywnie
0
trudno powiedzieć
3
Ogółem (N = 1000)
100
Statystyczne analizy ujawniły silne związki między odpowiedziami na pytania, czy respondent zaliczyłby
siebie do ludzi, którzy kierują się w Ŝyciu wskazaniami papieŜa Jana Pawła II, czy uwaŜa, Ŝe świadectwo
Ŝycia i nauczanie Jana Pawła II w jakimś stopniu przyczyniły się do przemiany jego Ŝycia, oraz czy
papieŜ Jan Paweł II jest dlań waŜnym autorytetem moralnym. Odpowiedzi te tworzą ściśle powiązaną
62
„papieską wiązkę postaw”. Po podzieleniu respondentów na grupy osób ochoczo podkreślających wpływ
i autorytet zmarłego PapieŜa oraz osób, które powściągliwie wypowiadają się o swoich relacjach
z Janem Pawłem II, okazało się, Ŝe otwartość na papieskie nauczanie oraz gotowość szerzenia kultu
i nauczania Jana Pawła II róŜnią się w obu zbiorowościach.
Tab. 8. Związek gotowości deklarowania przez respondentów wpływu PapieŜa na własne
Ŝycie z otwartością na nauczanie oraz zaangaŜowaniem na rzecz kultu i nauczania Jana
Pawła II
Podział respondentów ze względu na ocenę
wpływu Jana Pawła II na ich Ŝycie
Średnia
wartość
indeksu
otwartości na nauczanie Jana
Pawła II
Średnia
wartość
indeksu
zaangaŜowania na rzecz kultu
i nauczania Jana Pawła II
N
Respondenci powściągliwie mówiący o wpływie
1,93
1,18
370
Respondenci ochoczo mówiący o wpływie
2,75
2,23
630
Ogółem
2,45
1,84
1000
p<0,0001
p<0,0001
0,129
0,195
2
η
Pokazane do tego miejsca wyniki analiz przekonują, Ŝe badane osoby chętnie przyznawały się do
otwartości na nauczanie Jana Pawła II oraz skwapliwie deklarowały, Ŝe przez modlitwy i rozmowy dąŜą
do szerzenia się papieskiego kultu i nauczania. Ogólnie rzecz biorąc, badane osoby chętnie przyznawały
się do pozostawania pod wpływem poprzedniego pontyfikatu. Respondenci prawie jednomyślnie głosili,
Ŝe zmarły PapieŜ pozostaje autorytetem moralnym, Ŝe był osobą, która korzystnie oddziałała na sprawy
świata. Wszystkie te odpowiedzi są ze sobą powiązane, tworząc spójną „papieską wiązkę postaw”.
Omawiane wyniki ujawniają stan, który moŜna by nazwać oddziaływaniem zza grobu – depozyt
pozostawiony Ŝywym jest przez nich doceniany i uŜywany. Kwestionariuszowe odpowiedzi dają obraz
społeczności, która Ŝywi się słowami wielkiego przywódcy. Czy nie ma jednak innych barw na tym
jasnym obrazie?
5. Treści nauczania łatwiejsze i trudniejsze do zaakceptowania
W jesiennym badaniu zebrano wiele odpowiedzi dotyczących pontyfikatu Jana Pawła II. Dzięki temu
moŜna pytać, czy nauczanie PapieŜa wydaje się rodakom równie łatwe do przyjęcia we wszystkich
fragmentach. Pytamy, co współczesnych Polaków odpycha lub draŜni w nauczaniu Jana Pawła II.
W pytaniach jedne elementy tego nauczania przedstawiono w sformułowaniu pozytywnym, np. jako
dąŜenie do rozwijania dialogu między religiami, inne zaś wyraŜono jako sprzeciw, opór, brak zgody,
potępienie propozycji podsuwanych przez współczesny świat. Respondenci, jak zawsze w takich
sytuacjach, dystansowali się wobec ostrych sformułowań; pokazali, Ŝe przedkładają dąŜenie do zgody
nad zakazy i potępianie. Najpowszechniej akceptowane są pojednawcze wysiłki Jana Pawła II w dialogu
ekumenicznym i międzyreligijnym. PoniewaŜ osobno zapytano o podzielone chrześcijaństwo, judaizm
i islam, z odpowiedzi moŜna wyczytać zróŜnicowany dystans do rozmaitych religii. Największą
akceptację zyskały pojednawcze działania wobec oddzielonych sporami chrześcijan. Nieco dalej są
63
wyznawcy judaizmu, najdalej wyznawcy islamu. DąŜenie do porozumienia chrześcijaństwa z islamem
budzi nieco mniejszą aprobatę niŜ porozumienie z judaizmem.
Bezwarunkową akceptację większości respondentów zyskał papieski sprzeciw wobec przyznania
związkom homoseksualnym praw takich samych jak małŜeństwom, natomiast niezgoda Watykanu na
kapłaństwo kobiet w większości nie była akceptowana bezwarunkowo. Wątpliwości większej grupy
respondentów budzi stanowisko PapieŜa wobec eutanazji; jeszcze mniej powszechnie akceptowane jest
papieskie stanowisko wobec przerywania ciąŜy i kary śmierci. Przekonanie, Ŝe Ŝycia nie moŜna
przerywać ani gdy jest młode, stare lub chore, ani wtedy, gdy jest zbrodnicze, nie spotyka się
z powszechnym uznaniem Polaków. Zdecydowanie najmniejszą akceptację zyskuje głos Jana Pawła II
w sporze dotyczącym antykoncepcji. Współcześni Polacy zdają się mówić, Ŝe nawet jeśli moŜna uznać
zdanie PapieŜa w sprawie Ŝycia i śmierci, to w kwestii zapobiegania poczęciu nowego Ŝycia nie miał on
racji. Jan Paweł II przekonał ludzi do pojednania religii i dialogu ekumenicznego. Nie zyskał
powszechnej aprobaty rodaków dla swojego programu ochrony wszelkiego Ŝycia od poczęcia do
naturalnej śmierci. Okazuje się takŜe, Ŝe przegrałby, gdyby doszło do głosowania w sprawie
akceptowalności antykoncepcji. Nauczaniem o seksualności człowieka nie zjednał polskich słuchaczy.
Tab. 9. Odpowiedzi pokazujące akceptację i odrzucenie rozmaitych fragmentów
nauczania Jana Pawła II
całkowicie
akceptuję
akceptuję w
części
całkowicie nie
akceptuję
trudno
powiedzieć
Brak zgody na uŜywanie środków antykoncepcyjnych
15
27
49
9
Potępienie kary śmierci
34
34
23
9
Sprzeciw wobec przerywania ciąŜy
26
42
22
10
Sprzeciw wobec eutanazji – skrócenia Ŝycia osób cięŜko
chorych, starych
36
35
19
10
Brak zgody na kapłaństwo kobiet
47
22
18
13
Sprzeciw wobec przyznania związkom homoseksualnym
takich samych praw jak małŜeństwom
61
17
16
6
DąŜenie do porozumienia chrześcijaństwa z islamem
50
32
8
9
DąŜenie do porozumienia chrześcijaństwa z judaizmem
55
30
6
9
DąŜenie do ekumenizmu –
wyznań chrześcijańskich
66
25
2
8
Które elementy nauczania Jana Pawła II Pan(i) akceptuje,
a których nie akceptuje?
porozumienia wszystkich
Polski PapieŜ nie zyskał stuprocentowej akceptacji rodaków dla Ŝadnego z waŜnych elementów swego
nauczania. Wyniki badania ujawniają jednak zadziwiającą prawidłowość: nawet ci nieprzekonani często
się do niego i za niego modlą oraz często o nim opowiadają. Odrzucanie fragmentów nauczania Jana
Pawła II pozostaje w słabym związku statystycznym z deklaracjami otwartości na jego nauczanie
i z zapewnieniami o modlitwie i trosce o znajomość postaci oraz dorobku PapieŜa. Wynik ten zadziwia –
oto mamy deklaracje otwartości na przekazywane treści i deklaracje wsparcia kultu mimo
dystansowania się i kwestionowania fragmentów nauczania. Tak jakby mniej waŜne było, co PapieŜ
mówi, od tego, Ŝe mówi to właśnie on.
64
Z analiz wynika, Ŝe dystansowanie się wobec niektórych elementów papieskiego nauczania nie
zmniejsza otwartości na to nauczanie ani nie osłabia znacząco chęci działania na jego rzecz. Papieskie
stanowisko w sprawach takich jak ochrona Ŝycia, małŜeństwo, tradycyjne role męskie i Ŝeńskich nie
studzi zamiarów poznawania tego przekazu ani szacunku dla PapieŜa, który bronił zasad.
„Papieską wiązkę postaw” widać takŜe w zaleŜności między akceptacją róŜnych elementów nauczania
Jana Pawła II a ogólną oceną tego, co Jan Paweł II zrobił w czasie swojego pontyfikatu dla
współczesnego świata.42
Wiek respondentów róŜnicuje akceptację elementów nauczania Jana Pawła II poświęconych
małŜeństwu, rodzinie i Ŝyciu płciowemu oraz tych fragmentów nauczania, które dotyczą ochrony Ŝycia.
Jedyny fragment nauczania róŜnicujący młodych i starych oraz dotyczący pojednania to dąŜenie do
poprawy stosunków z wyznawcami islamu. Nie potwierdza się prawidłowość, Ŝe ludzie młodzi są
bardziej otwarci na odmienność oraz zdecydowanie stają w obronie wszelkiego Ŝycia. Widać raczej, Ŝe
młodsi respondenci rzadziej akceptują elementy nauczania Jana Pawła II zawierające ograniczenie
wolności wyboru. Młodsi rozmówcy mniej powszechnie uznają, Ŝe istnieją moralne ograniczenia - Ŝe nie
wszystko wolno.
procent odpowiedzi 'całkowicie akceptuję'
Rys. 3. Akceptacja elementów nauczania Jana Pawła II
przez ludzi w róŜnym wieku
Które elementy nauczania Jana Pawła II Pan(i) akceptuje,
a których nie akceptuje?
80
70
70
60
54
50
40
30
40
38
34
34
28
20
10
9
49
47
37
31
26
22
15
28
13
69
61
60
53
52
38
40
45
35
37
40
34
26
25
55
22
18
12
9
0
15 – 19 lat
20 – 29 lat
30 – 39 lat
40 – 49 lat
50 – 59 lat
60 lat i więcej
sprzeciw wobec przyznania związkom homoseksualnym takich samych praw jak małŜeństwom
dąŜenie do porozumienia chrześcijaństwa z islamem
sprzeciw wobec eutanazji – skrócenia Ŝycia osób cięŜko chorych, starych
potępienie kary śmierci
sprzeciw wobec przerywania ciąŜy
brak zgody na uŜywanie środków antykoncepcyjnych
42
Wszystkie zaleŜności są tu istotne statystyczne, zaś współczynnik korelacji tau-b Kendalla zmienia się w przedziale od 0,263 do
0,161; związki są więc całkiem silne.
65
6. Czy rozmówcy widzą oddziaływanie pontyfikatu na siebie, bliskich i społeczeństwo
Powszechne w Polsce przekonanie, Ŝe to, co Jan Paweł II zrobił dla współczesnego świata w czasie
swojego pontyfikatu, było dobre (p. tab. 7), musi opierać się na jakichś obserwacjach i czyichś
przemyśleniach. Pozytywna ocena skutków pontyfikatu Jana Pawła II dla świata uformowała się
w wyniku wsłuchiwania się w dziennikarskie doniesienia z innych krajów i kontynentów. Tymczasem
warto wiedzieć, czy respondenci przypisują oddziaływaniu Jana Pawła II jakieś zmiany w Ŝyciu swoim
lub osób bliskich. Zapytano więc, czy badani zauwaŜyli takie zmiany. Respondenci stanęli przed
niełatwym zadaniem, gdyŜ zazwyczaj tylko w nielicznych sytuacjach potrafimy bezbłędnie ustalić
następstwo przyczyny i skutku. Zmiany, których dotyczy pytanie, powinny być naoczne i namacalne;
Ŝaden dziennikarz nie wyręczy respondenta przy ich rozpoznawaniu. Badani na moment musieli stać się
analitykami samych siebie i bliskich osób. Inne pytanie kwestionariusza sondowało dostrzeganie
wpływu papieskiego nauczania na całe społeczeństwa, na wielką wspólnotę katolików, a nawet
na świat. Tym razem zadanie było łatwiejsze; ankieterzy usłyszeli opinie powtórzone za politologami
i publicystami.
Tabela 10 prezentuje odpowiedzi na pytanie o zmiany w Ŝyciu własnym i bliskich osób przypisane
oddziaływaniu PapieŜa. Większa część rozmówców nie zauwaŜyła, by nauczanie Jana Pawła II zmieniło
ich i ich bliskich, jednak to, co zauwaŜono, ciekawie charakteryzuje polskie społeczeństwo. Zmiany
najpowszechniej przypisane działaniu Jana Pawła II to większa gotowość niesienia pomocy
potrzebującym oraz bardziej otwarte przyznawanie się w pracy i w gronie znajomych do katolicyzmu
i praktyk religijnych. Zmiany najmniej powszechnie zauwaŜane to przystąpienie do ruchu,
stowarzyszenia religijnego lub wspólnoty modlitewnej oraz większe zaangaŜowanie w sprawy kraju.
Tab. 10. Odpowiedzi na pytanie o zmiany w Ŝyciu własnym i w Ŝyciu osób bliskich
respondentowi przypisywane oddziaływaniu Jana Pawła II
tak,
zauwaŜyłe(a)m
nie, nie
zauwaŜyłe(a)m
trudno
powiedzieć
Większą gotowość niesienia pomocy potrzebującym
41
50
9
Bardziej otwarte przyznawanie się do katolicyzmu i praktyk religijnych
w pracy i w gronie znajomych
40
52
8
Powrót do wiary i praktyk religijnych
31
61
8
29
60
11
Częstsze sięganie po prasę religijną i ksiąŜki religijne
26
66
8
Odejście od zachowań niezgodnych z nauczaniem Kościoła
23
66
11
Wzrost stanowczości w krytyce zachowań niezgodnych z nauczaniem
Kościoła
22
66
12
Większe zaangaŜowanie w sprawy kraju
18
72
10
Przystąpienie do ruchu lub stowarzyszenia religijnego, wspólnoty
modlitewnej
16
76
8
Czy zauwaŜył(a) Pan(i) w Ŝyciu swoim lub swoich bliskich jakieś
zmiany, które wiąŜe Pan(i) z oddziaływaniem Jana Pawła II?
Pomyślne rozwiązanie trudnego problemu,
powierzał(a) Pan(i) Janowi Pawłowi II
który
w
modlitwie
Pogrupowanie odpowiedzi ze względu na treść dostrzeganych zmian ujawnia ciekawą prawidłowość.
Zjawiska wymienione w kwestionariuszu moŜna zebrać w trzy grupy. Zmiany z pierwszej grupy dotyczą
66
oŜywienia indywidualnej religijności. Odpowiedzi z drugiej grupy wskazują na zmianę stosunku do
bliźnich w skali indywidualnej lub publicznej. Cechą wspólną w trzeciej grupie jest ochocze
manifestowanie przynaleŜności wyznaniowej – uczynienie wiary sprawą publiczną. Wszystkie te zmiany
przypisywane są oddziaływaniu Jana Pawła II.
Okazuje się, Ŝe kaŜdy z trzech typów zjawisk jest dostrzegany z podobną częstością. KaŜdy z nich został
dostrzeŜony przez 43–44% badanych. MoŜna było oczekiwać, Ŝe wybitny religijny nauczyciel skłoni ludzi
przede wszystkim do oŜywienia wiary. Okazuje się, Ŝe współcześni Polacy dostrzegają równieŜ inne
owoce tego pontyfikatu: Jan Paweł II tchnął ducha w społeczność.
Co wyostrza wzrok, co wyczula na dostrzeganie własnych nowych zachowań i odmienionych działań
u bliskich osób? NajwaŜniejszą cechą wyczulającą jest ogólne przekonanie badanej osoby, Ŝe
świadectwo Ŝycia Jana Pawła II i jego nauczanie przyczyniły się w jakimś stopniu do przemiany jej
własnego Ŝycia. Wynik banalny, poniewaŜ nieodmiennie jest tu powtarzane, Ŝe PapieŜ był dla badanego
waŜny, Ŝe wskazał zasady, którymi badany kieruje się w Ŝyciu. Raz jeszcze widać, Ŝe jest grupa ludzi,
którzy przy kaŜdej okazji podkreślają swój związek ze zmarłym PapieŜem. Są w odpowiedziach
konsekwentni. Powtarzanie tych zapewnień nie jest bezmyślne. Zapewnianie, Ŝe świadectwo Ŝycia Jana
Pawła II i jego nauczanie przyczyniły się do przemiany Ŝycia, silniej współwystępuje z dostrzeganiem,
Ŝe w Ŝyciu własnym lub bliskich osób zaszły zmiany w postaci większej gotowości niesienia pomocy
potrzebującym43, słabiej zaś z obserwacją zmian w postaci przystąpienia do stowarzyszenia religijnego
lub wspólnoty modlitewnej44. ZauwaŜanie silniejszej gotowości niesienia pomocy potrzebującym
wymaga interpretacji większej rozmaitości zachowań niŜ w przypadku przystąpienia do wspólnoty
modlitewnej, a tym samym w większym stopniu zaleŜy od wewnętrznego nastawienia osoby
interpretującej zachowania swoje i bliźnich.
Kolejny ciekawy wynik analiz dotyczy związku wieku respondentów z ich szczególnym, osobistym
stosunkiem do Jana Pawła II ZaleŜności są bardzo słabe; istotny wymiar osiągają tylko w przypadku
czterech z ośmiu zjawisk. Powtarza się prawidłowość - młodzi w wieku 20–29 lat mają szczególną
wraŜliwość na zmiany, które zaszły pod wpływem papieskiego oddziaływania. PowyŜsza prawidłowość
nie jest jednak wystarczającą podstawą dla rozpoznania „pokolenia JP II” w tej grupie wiekowej.
Dwudziestolatkowie nie róŜnią się bowiem istotnie od osób młodszych i starszych sposobem
odpowiadania na pozostałe pytania dotyczące dzieł i zasług polskiego PapieŜa. Ogólnie rzecz biorąc,
badanie z przełomu września i października 2007 roku zniechęca do utoŜsamiania „pokolenia JPII”
z jakąkolwiek grupą wiekową.
43
44
tau-b Kendalla=0,30
tau-b Kendalla=0,20
67
procent odpowiedzi 'tak, zauwaŜyłem'
Rys. 4. Powszechność zauwaŜania zmian przypisywanych oddziaływaniu
Jana Pawła II w kategoriach wiekowych
50
Czy zauwaŜył(a) Pan(i) w Ŝyciu swoim lub swoich bliskich jakieś zmiany,
które wiąŜe Pan(i) z oddziaływaniem Jana Pawła II?
46
44
40
30
20
10
33
36
38
25
25
27
38
34
39
34
27
26
22
36
33
18
14
13
12
14
14
11
0
15 – 19 lat
20 – 29 lat
30 – 39 lat
40 – 49 lat
50 – 59 lat
60 lat i więcej
większą gotowość niesienia pomocy potrzebującym
powrót do wiary i praktyk religijnych
częstsze sięganie po prasę religijną i ksiąŜki religijne
przystąpienie do ruchu lub stowarzyszenia religijnego, wspólnoty modlitewnej
Wpływ PapieŜa na Ŝycie własne i bliskich osób badani mogli zobaczyć, naocznie zaobserwować.
O wpływie pontyfikatu na całe społeczeństwa mogli co najwyŜej usłyszeć i zaakceptować te informacje
bądź je odrzucić. Oczywiście, takie powtórzone, pochodzące z drugich ust przekonania równieŜ są
znaczące dla poznania opinii Polaków. Zmiana perspektywy, poszukiwanie skutków pontyfikatu
w wymiarze szerszym niŜ tylko Ŝycie własne i bliskich osób, pokazuje, Ŝe Jan Paweł II widziany jest jako
nauczyciel rzesz ludzi, całych społeczeństw. Jego globalne oddziaływanie jest dostrzegane powszechniej
niŜ jego oddziaływanie na respondentów i krąg najbliŜszych im osób. Trzeba jednak dodać, Ŝe gdy
pytanie dotyczy globalnych skutków pontyfikatu, rozmówcy przestają róŜnicować zjawiska i przypisują
PapieŜowi wszelkie moŜliwe zasługi. Tylko niewielu badanych odpowiedziało, Ŝe Jan Paweł II nie
odegrał kluczowej roli we wzmocnieniu chrześcijaństwa, wzajemnym zbliŜeniu wyznań i religii,
wzmocnieniu poczucia własnej wartości Polaków, doprowadzeniu do zmian politycznych w naszej części
Europy oraz w zmianie stosunku ludzi do wartości Ŝycia. Badane osoby nieco częściej uznawały zasługi
polskiego PapieŜa jako przywódcy wyznaniowego niŜ jako sprawcy zmian politycznych, a najmniej
powszechnie – jako nauczyciela prawd moralnych dotyczących wartości Ŝycia. Zjawiska globalne są zbyt
trudne do obserwacji, by mogły poddawać się samodzielnemu, indywidualnemu osądowi. Respondenci
bardziej lub mniej zdecydowanie akceptują diagnozy ekspertów, te zaś są na ogół pochlebne dla
PapieŜa – uznają doniosły wpływ niedawno zmarłego przywódcy katolicyzmu.
Tab. 11. Dostrzeganie globalnych zasług Jana Pawła II
Czy zgadza się Pan(i) z opinią, Ŝe Jan Paweł II odegrał
kluczową rolę w takich wydarzeniach jak:
zdecydowanie
tak
raczej tak
raczej nie
zdecydowanie
nie
trudno
powiedzieć
otwarcie młodych ludzi na chrześcijaństwo?
57
35
3
0
5
zbliŜenie między róŜnymi religiami i wyznaniami na
świecie?
54
37
3
0
6
wzrost poczucia własnej wartości Polaków?
53
39
3
0
5
68
umocnienie wiary w Boga wśród katolików na całym
świecie?
51
39
4
0
6
sierpień 1980 roku, powstanie Solidarności?
50
34
3
1
12
upadek komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej?
49
33
4
2
12
zmiana stosunku ludzi do wartości Ŝycia?
42
43
6
0
9
Gotowość do powtarzania opinii za publicystami i ekspertami wiąŜe się jednak z osobistymi
doświadczeniami. Ludzie starsi chętniej niŜ młodsi uznają zasługi Jana Pawła II dla transformacji
społeczeństw Europy Środkowo-Wschodniej. Osoby starsze, które przeŜyły wiele lat, oglądając
zdobycze Polski Ludowej, przypisują Janowi Pawłowi II polityczne zasługi znacznie chętniej niŜ młodsi
respondenci, którzy mozolne budowanie socjalizmu znają przede wszystkim z opowieści i podręczników
historii. Starsi ludzie mogli obserwować, jak Polska się zieleni, jak Polacy się prostują podczas wizyt
Jana Pawła II w ojczyźnie. Nastolatki i młodzi dorośli muszą przyjąć zapewnienia naocznych świadków
tamtych dni na wiarę.
procent odpowiedzi 'zdecydowanie tak'
Rys. 5. Dostrzeganie politycznych zasług Jana Pawła II
przez ludzi w róŜnym wieku
70
Czy zgadza się Pan(i) z opinią, Ŝe Jan Paweł II odegrał kluczową rolę w takich
wydarzeniach, jak...
60
60
57
56
52
48
50
60
59
57
57
56
53
44
40
30
39
37
44
35
33
43
20
15 – 19 lat
20 – 29 lat
30 – 39 lat
40 – 49 lat
50 – 59 lat
60 lat i więcej
wzrost poczucia własnej wartości Polaków?
sierpień roku 1980, powstanie Solidarności?
upadek komunizmu w Europie Środkowo – Wschodniej?
7. Czy nauczanie Jana Pawła II stało się społecznym zasobem Polaków
W kwietniu 2005 roku dobiegł końca trwający ponad ćwierć stulecia pontyfikat Jana Pawła II. WaŜną
grupą postaw wobec tego okresu są oceny dorobku Jana Pawła II i skłonność do osobistego
odnoszenia się do papieskiego nauczania – „papieski syndrom” postaw Polaków. Badanie z przełomu
września i października 2007 roku w części dotyczącej pontyfikatu dało takŜe obraz troski
społeczeństwa o depozyt pozostały po tamtych latach. Z ust PapieŜa Polacy usłyszeli, co jest waŜne,
69
o czym powinni pamiętać, co kultywować. Jesienią 2007 roku odpowiedzieli, czy widzą wśród swoich
rodaków realizację wskazań wysłuchiwanych przez czas pontyfikatu. W istocie respondenci stanęli przed
trudnym zadaniem oceny moralnej kondycji polskiego społeczeństwa. Ich ocenie została poddana sfera
prywatno-rodzinna (kontaktów międzyludzkich), religijna, a takŜe sfera cnót publicznych. PoniewaŜ
zadanie wymagało znacznych kompetencji, wielu badanych w niepewności swych diagnoz wybrało
odpowiedź „trudno powiedzieć”. Codzienne obserwowanie osób bliskich i znajomych, a takŜe
wsłuchiwanie się w wiadomości płynące ze środków masowego przekazu powinny były doprowadzić do
sformułowania osądu polskiego społeczeństwa, do wyraŜenia opinii, czy Polacy starają się być wierni
papieskim naukom. Rozkłady odpowiedzi zamieszczono w tabeli 12.
Tab. 12. Opinie badanych nt. tego, czy Polacy realizują wskazania Jana Pawła II
Czy Polacy realizują wskazania Jana Pawła II? Czy...
tak
nie
trudno
powiedzieć
pielęgnują wartości rodzinne, swoje Ŝycie rodzinne?
66
22
12
troszczą się o religijne wychowanie dzieci i młodzieŜy?
65
22
13
umacniają swoją wiarę, modlą się?
63
23
14
są wierni Kościołowi?
62
24
14
starają się Ŝyć uczciwie, w zgodzie z sumieniem?
57
27
16
pielęgnują miłość do ojczyzny, patriotyzm, pamięć historyczną?
53
30
17
chronią Ŝycie dzieci nienarodzonych?
53
22
25
pomagają ubogim, cierpiącym, potrzebującym wsparcia?
51
34
15
odpowiedzialnie korzystają ze swojej wolności?
49
31
20
odnoszą się do siebie z szacunkiem i Ŝyczliwością?
43
40
17
pielęgnują dziedzictwo „Solidarności”?
31
40
29
Rozkłady odpowiedzi wskazują, Ŝe ocena zabiegów polskiego społeczeństwa o podtrzymanie wartości
wypada dość korzystnie. Większość odpowiedzi sceptycznych pojawia się tylko w przypadku pytań, czy
Polacy odpowiedzialnie korzystają z wolności, czy odnoszą się do siebie z szacunkiem i Ŝyczliwością oraz
czy pielęgnują dziedzictwo „Solidarności”. W cieniu wspomnień o postaci Jana Pawła II topnieje nawet
odruchowa mizantropia Polaków.
Diagnoza kondycji polskiego społeczeństwa po zamknięciu pontyfikatu Jana Pawła II nie tylko jest
trudna do sformułowania dla respondentów, ale teŜ nastręcza wątpliwości interpretacyjne badaczom.
Stwierdzenie, Ŝe współcześni Polacy odpowiedzialnie korzystają ze swojej wolności, moŜe odnosić się do
zachowań w sferze publicznej, czyli w wymiarze państwa i narodu. MoŜe takŜe znaczyć, Ŝe współcześni
Polacy dbają o zachowanie ładu w sferze moralnej. Kategoryzacjom zawartym w tabeli 13 moŜna
zapewne wytknąć niejaką arbitralność, jednakŜe zadaniem tego zestawienia jest przede pokazanie,
które dziedziny Ŝycia polskiego społeczeństwa postrzegane są jako sfery realizowania wskazań
religijnego przywódcy. Podział na dziedzinę kontaktów międzyludzkich, w których partnerami są osoby
widziane z bliska, sferę religijną i dziedzinę publiczną pozwala zobaczyć, gdzie współcześni Polacy widzą
70
deficyty poŜądanych zachowań społecznych. Grupowanie zjawisk ma pomóc w odczytaniu diagnozy
stanu społeczeństwa formułowanej nie przez ekspertów, lecz przez zwykłych ludzi.
Tab. 13. Dostrzeganie mocnych i słabych stron Ŝycia polskiego społeczeństwa po
zamknięciu pontyfikatu Jana Pawła II
Ogólna nazwa zachowań
Sfera prywatna – rodzinna
i kontaktów
międzyludzkich
(odniesienie – inni ludzie)
Szczegółowe formy przejawiania troski
Nie
zauwaŜyło
Ŝadnego
starania tego
typu
ZauwaŜyło
co najmniej
jedną formę
starań tego
typu
Ogółem
19
81
100
18
82
100
34
66
100
– pielęgnują wartości rodzinne, swoje Ŝycie rodzinne
– chronią Ŝycie dzieci nienarodzonych
– pomagają ubogim, cierpiącym, potrzebującym wsparcia
– odnoszą się do siebie z szacunkiem i Ŝyczliwością
– troszczą się o religijne wychowanie dzieci i młodzieŜy
Sfera religijna
– umacniają swoją wiarę, modlą się
(odniesienie – Bóg)
– są wierni Kościołowi
– starają się Ŝyć uczciwie, w zgodzie z sumieniem
Sfera publiczna
– pielęgnują miłość do ojczyzny, patriotyzm, pamięć
historyczną
(odniesienie – państwo,
naród)
– odpowiedzialnie korzystają ze swojej wolności
– pielęgnują dziedzictwo „Solidarności”
Dane w procentach
Analiza danych pokazała, Ŝe z trzech dziedzin przywołanych w pytaniu najmniej powodów do
zadowolenia daje stan cnót publicznych. Jako bliźni i członkowie rodzin oraz jako wyznawcy religii
współcześni Polacy nie wypadają w ocenach tak blado jak wtedy, gdy są oglądani jako obywatele
i przedstawiciele wspólnoty narodowej. Nauczanie papieskie jest jako tako realizowane w części
dotyczącej stosunku do konkretnych bliźnich oraz wtedy, gdy wskazania dotyczą wiary. Zdaniem
badanych osób gorzej jest z przestrzeganiem zaleceń dotyczących abstrakcyjnych wspólnot: politycznej
i narodowej. Deficyt ładu i zaniechania dostrzegane są w sferze publicznej. Wiek i związane z nim
doświadczenie Ŝyciowe w zasadzie nie wyostrzają wzroku na którekolwiek ze zjawisk podsuniętych
respondentom do oceny. Starszy wiek ani nie dodaje krytycyzmu, ani nie łagodzi ocen dotyczących
kondycji współczesnego społeczeństwa polskiego.
8. Zakończenie
Wnioski z analiz postaw współczesnych Polaków wobec osoby i nauczania Jana Pawła II moŜna
zestawić w kilku punktach:
1. Wysokie są odsetki odpowiedzi wskazujących na znajomość papieskiego nauczania oraz gotowość
działania na rzecz kultu i upowszechniania papieskiego dzieła. Z nauczaniem Jana Pawła II Polacy
zetknęli się za pośrednictwem środków masowego komunikowania, aczkolwiek bardzo wiele
badanych osób doświadczyło równieŜ osobistego spotkania z PapieŜem. Zmarły PapieŜ stał się juŜ
adresatem modlitw o wstawiennictwo do Boga; respondenci zauwaŜają skuteczność tego
wstawiennictwa.
71
2. Współcześni Polacy mają bardzo ciepły stosunek do osoby Jana Pawła II; dostrzegają wpływ jego
nauk na własne Ŝycie, na Ŝycie bliskich, całych społeczeństw i świata. Jednocześnie nie przeszkadza
im niezgodność własnych przekonań z przesłaniem, które głosił ich nauczyciel. Mimo tej
niezgodności deklarują otwartość na nauczanie Jana Pawła II i gotowość działań na rzecz jego
kultu.
3. Odniesienia do osoby Jana Pawła II tworzą „papieską wiązkę postaw”. Składają się na nią między
innymi: uznanie autorytetu, deklarowanie pozostawania pod wpływem nauczania, ocena dorobku,
uczuciowe poruszenie w rocznicę śmierci Jana Pawła II. Postawy te zaleŜą od praktyk religijnych,
natomiast nie zaleŜą od cech społeczno-demograficznych lub pozostają z nimi w zdecydowanie
słabych związkach.
4. Elementy papieskiego nauczania mające na celu ochronę chrześcijańskiego przesłania przed
relatywizacją ze strony współczesnej kultury nie zyskały powszechnej aprobaty rodaków. Widoczne
jest dystansowanie się szczególnie wobec nauczania stającego w obronie Ŝycia i dotyczącego
moralności w sferze płciowej.
5. Współcześni Polacy są przekonani, Ŝe pontyfikat Jana Pawła II odcisnął głęboki ślad na Ŝyciu
i zachowaniu ich samych oraz bliskich im osób. Twierdzą takŜe, Ŝe pod wpływem tego pontyfikatu
zaszły waŜne zmiany w świecie.
6. Stosunkowo dobrze wypada ocena polskiego społeczeństwa ze względu na realizowanie nauczania
Jana Pawła II. Najwięcej do Ŝyczenia pozostawia sfera cnót publicznych.
Socjologiczne badanie zostało zrealizowane w czasie, gdy Polacy wciąŜ Ŝywo pamiętają i wspominają
swojego PapieŜa. Jan Paweł II wydaje się mieć dwa oblicza. Z jednej strony jest osoba – wspaniała,
ciepła, aprobowana bezwarunkowo. Z drugiej strony badane osoby widzą nauczanie, które jest trudne
i wymagające. Stosunek do nauczania nie studzi postaw wobec osoby. Jan Paweł II był i jest dla
współczesnych Polaków wielki, nawet wtedy, gdy mówi o sprawach, z którymi trudno się im zgodzić.
Urok postaci sprawił, Ŝe ciągle go widzą i słyszą. Są przekonani, Ŝe ich zmienił. Badacz moŜe dorzucić,
Ŝe przy takim układzie postaw ciągle ich zmienia.
72
PRZEśYWANIE CZASU ODCHODZENIA JANA PAWŁA II. POLACY O DNIU 2.IV.2005 I JEGO ROCZNICACH.
TOMASZ śUKOWSKI
1. Wprowadzenie
Początek kwietnia 2005 r. – czas odchodzenia Jana Pawła II – to okres szczególnej aktywności milionów
Polaków. Nie moŜe więc dziwić, Ŝe socjologowie poświęcili tym dniom szczególnie wiele uwagi. Pierwsze
badania przeprowadzone zostały jeszcze w tym samym miesiącu, kolejne – po paru tygodniach, czy
miesiącach. Przyjrzyjmy się pokrótce wynikom tych analiz: unikalnej fotografii ludzkich uczuć
i zachowań.45
2. Fotografia „na gorąco”
2.1. Erupcja uczuć
Wszystkie badania informują zgodnie o intensywności i masowości ówczesnych przeŜyć Polaków.
Specyficzny klimat tamtych dni współtworzyły obawa i nadzieja, osamotnienie i najczęstsze z nich
poczucie wspólnoty (rys. 1). śadnego z tych uczuć nie odczuwało tylko kilka procent naszego
społeczeństwa.
Rys. 1. Uczucia towarzyszące Polakom w dniach
choroby, śmierci i pogrzebu Jana Pawła II
wspólnota
85
osamotnienie
70
obawa
66
nadzieja
55
Ŝadne z tych uczuć
7
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
Dane w procentach; badanie OBOP, czerwiec 2005; o kaŜde z wymienionych uczuć spytano odrębnie.
Tak róŜne i tak powszechne emocje splatały się ze sobą decydując o specyficznym klimacie tamtych
dni. Obejmował on – co oczywiste – praktycznie wszystkie osoby silnie związane z Kościołem ale takŜe
większość osób mniej religijnych, takŜe tych niepraktykujących.
Masowe przeŜycia – szczególnie chęć wspólnoty – mobilizowały do działania. Nieprzypadkowo najmniej
aktywni w kwietniu byli ci, którzy nie odczuwali wówczas Ŝadnych emocji.
45
Patrz np. raporty z badań: Polska czasu wyjątkowego, OBOP, kwiecień 2005, Refleksje i wspomnienia Polaków po śmierci Jana
Pawła II, CBOS, maj 2005, Polacy wobec śmierci papieŜa Jana Pawła II, OBOP dla „Warto rozmawiać”, czerwiec 2005, omówienia
wyników badań System wartości młodzieŜy w warunkach traumy społecznej, UAM, maj 2005 (kier. Paweł Ruszkowski) oraz
Studenci UKSW – Pokolenie Pontyfikatu Jana Pawła II, UKSW, czerwiec 2005 a takŜe materiały i wypowiedzi z konferencji
Pokolenie JP2: poczucie toŜsamości czy kreacja medialna?, Collegium Civitas, 10-11 marca 2006 oraz Pokolenie JP2 – źródła i
szanse, Uniwersytet Warszawski, UKSW, Więź, IBnD, 31 marca 2006.
73
2.2. Pospolite ruszenie wspólnoty „czasu nadzwyczajnego”
Badania udokumentowały wiele bardzo róŜnych działań wielu milionów Polek i Polaków (rys. 2).
Najczęstszym miejscem aktywności uformowanej w kwietniu „wspólnoty czasu nadzwyczajnego” były
ludzkie domy. AŜ dwie trzecie Polaków modliło się tam i rozmawiało o Janie Pawle z rodzinami.
W połowie mieszkań zapalono świece. Co drugi z badanych rozmawiał o PapieŜu z sąsiadami
i znajomymi. Gdy zsumujemy te zachowania, okazuje się, Ŝe w sferze prywatności papieską śmierć
przeŜywali aktywnie prawie wszyscy Polacy (93%)46.
Rys. 2. Jak Polacy wyraŜali swe uczucia w obliczu śmierci Jana Pawła
II?
67
modlitwa w domu
63
rozmowy o Janie Pawle II z rodziną
54
zapalenie w domu świecy
udział w niedzielnej mszy w kościele
48
rozmowa o Janie Pawle II z sąsiadami, znajomymi z pracy, szkoły
48
wywieszenie portretu PapieŜa lub papieskiej flagi na domu, balkonie, w
oknie, na samochodzie
28
udział w mszy świętej w kościele w inny dzień niŜ niedziela
24
wspólna modlitwa w kościele poza mszą
24
21
zapalenie świecy, złoŜenie kwiatów w kościele lub pod nim
udział w mszy na placu, ulicy
20
wywieszenie biało-czerwonej flagi z kirem na domu, balkonie, w okie,
na samochodzie
20
17
przystąpienie do komunii
15
rozmowa o Janie Pawle II z nieznanymi ludźmi
13
przystąpienie do spowiedzi
udział we wspólnej modlitwie na placu, ulicy
12
zapalenie świecy, złoŜenie kwiatów pod kapliczką, krzyŜem (poza
kościołem)
12
11
udział w białych marszach, innych podobnych uroczystościach
9
noszenie Ŝałoby
zapalenie świecy, złoŜenie kwiatów na ulicy, placu (w miejscu nie
oznaczonym symb.rel.)
zapalenie świecy, złoŜenie kwiatów w miejscu nazwanym imieniem Jana
Pawła II
9
9
5
inne
4
nie wskazało Ŝadnej z wymienionych form
0
20
40
60
80
Dane w procentach; badanie OBOP, czerwiec 2005; badani wskazywali wszystkie formy swej aktywności spośród 20
wymienionych na przedstawionej im liście.
46
Dodać tu trzeba, Ŝe jeszcze więcej osób (97%) oglądało pogrzeb w Watykanie.
74
Tylko nieco mniej ludzi było obecnych w owym czasie w Kościołach lub kaplicach. Połowa badanych
mówiła o swym uczestnictwie w mszy niedzielnej, jedna czwarta – w mszy odprawianej w kościele
innego dnia, takŜe jedna czwarta – o udziale we wspólnej modlitwie w kościele poza mszą. Wielu
przystąpiło do komunii i do spowiedzi. W sferze sacrum znalazło się wówczas łącznie przeszło dwie
trzecie naszych rodaków.
Logika świata mediów spowodowała, Ŝe najczęściej pokazywały one to, co de facto było najmniej
powszechne: ludzką aktywność na ulicach i placach wielu polskich miejscowości. O swym udziale
w masowych mszach w miejscach publicznych mówiła jedna piąta badanych, o wspólnych modlitwach
na miejskich placach – jedna ósma. W „białych marszach” i innych, podobnych uroczystościach
uczestniczyło kilkanaście procent Polek i Polaków. Tylko nieco mniej paliło świece, bądź kładło kwiaty
w miejscach publicznych nazwanych imieniem polskiego PapieŜa. Inni czynili to na ulicach, czy placach
znaczących dla ich miejscowości. Razem w sferze publicznej demonstrowało swe uczucia około 40%
społeczeństwa.
Warto zwrócić uwagę, Ŝe wejście kilkunastu milionów Polaków do tej sfery polegało głównie na
poszerzeniu o obiekty publiczne sfery sacrum. Na placach i ulicach modlono się, uczestniczono
w mszach, przyjmowano komunię. Rzadsze były reakcje odnoszące się przede wszystkim do
narodowego i politycznego wymiaru roli Jana Pawła II.
2.3. Rola mediów
Okres umierania Jana Pawła II, a takŜe ówczesne ludzie emocje i zachowania, były relacjonowane
przez wszystkie, liczące się polskie media. Poświęcały one tym wydarzeniom bardzo wiele czasu.
Docierając do milionów widzów, słuchaczy i czytelników upowszechniały nie tylko fakty, ale i przeŜycia,
wzory działań. Czy oznacza to, Ŝe kwietniowe, masowe reakcje ludzi były „medialną kreacją”? Sądzę Ŝe
rola środków przekazu nie polegała na tworzeniu rzeczywistości, ale – po prostu – na mediowaniu:
przekazywaniu informacji, w tym rzecz jasna takŜe ludzkich emocji i inicjatyw. Przyspieszyło to (i
wzmocniło) proces upowszechniania wartości powstałych poza mediami.
Przypomnę, Ŝe pierwsza reakcja wielu dziennikarzy, redakcji i stacji była ostroŜna, raczej chłodna.
Dopiero później reporterzy relacjonujący zdarzenia zaczynali identyfikować się z uczestnikami
relacjonowanych zdarzeń. Zmieniali język, zastępując neutralne „papieŜ” pełnym emocji i wiary „Ojciec
Święty”. Stawali się ambasadorami nadzwyczajnych społeczności czasu wyjątkowego. I redakcje –
obserwując wskaźniki oglądalności tych relacji - dostosowywały formę następnych do „zasysanego
z ulic” realnego klimatu.
75
2.4. Zachowania młodych: pokolenie JP2?
Od kilku lat socjologowie badający polską młodzieŜ zwracają uwagę na konserwatywny charakter wielu
deklarowanych przez nią wartości47. Tę diagnozę potwierdzają międzynarodowe badania porównawcze.
Z sondaŜy prowadzonych wiosną 2005 r. w dziesięciu duŜych i średnich krajach Europy przez TNS48
wynika, Ŝe „najmłodsi Polacy wyróŜniają się w Europie największym tradycjonalizmem w kwestiach
moralnych”49. Co ciekawe – czytamy dalej w raporcie - „są jednak wśród innych młodych
Europejczyków na trzecim miejscu jeśli chodzi o liberalizm gospodarczy. Przeciwieństwem najmłodszych
Polaków są najmłodsi Francuzi – najbardziej liberalni moralnie, ale teŜ najwięksi zwolennicy
protekcjonizmu gospodarczego”.
Co wiemy o zachowaniach polskiej młodzieŜy początkach kwietnia 2005 roku?
Z przywoływanych tu juŜ badań50 wynika, Ŝe w kręgu rodzinnym i w sferze sacrum młodzi zachowywali
się bardzo podobnie do pozostałych pokoleń. Równie często jak rodzice, czy dziadkowie, modlili się
w domach, rozmawiali o Janie Pawle w rodzinnym kręgu, oglądali w telewizji jego pogrzeb, uczestniczyli
w niedzielnych mszach, przystępowali do spowiedzi i komunii.
WyróŜniła się młodzieŜ masową obecnością w sferze publicznej. Częściej od innych pokoleń
uczestniczyła w organizowanych w przestrzeni publicznej mszach i modlitwach, w akcjach palenia zniczy
na ulicach i placach związanych z postacią Jana Pawła, wreszcie w „białych marszach”.
Rys. 3. Gdzie Polacy przeŜywali śmierć Jana Pawła II?
100
80
95
89
94
93
92
83
91
77
68
70
73
67
64
57
60
38
40
33
29
29
20
0
15-19 lat
20-29 lat
30-39 lat
40-49 lat
50-59 lat
60 lat i więcej
generacje
dom, sfera prywatna
kościoły, kaplice
ulice, place
Dane w procentach; badanie OBOP, czerwiec 2005
47
Np. Konserwatywny bunt młodych. Z prof. Hanną Świdą-Ziembą rozmawia Paweł Smoleński, Gazeta Wyborcza z 30 maja 2002
r., K.Koseła, MłodzieŜ wobec spraw publicznych, w: Rok 2005. Młodzi Polacy jako obywatele, Gdańsk-Warszawa 2002,
T.śukowski, Polski wyŜ, polskie wyzwania, w: Rok 2005, cyt. wyd.
48
W Polsce zrealizował je w połowie kwietnia TNS OBOP
49
„Wartości w Polsce i w Europie”. Raport przygotowany przez TNS OBOP dla Euro RSCG, Warszawa 2005
50
Badanie OBOP z czerwca 2005 r.
76
Jak widać, najaktywniejsi w sferze publicznej byli nastolatkowie. O swym udziale w „białym marszu”
mówił co trzeci spośród nich. Z badań wynika, Ŝe organizowanie się młodych miało charakter
w znacznym stopniu Ŝywiołowy. Komunikowali się masowo za pośrednictwem SMS-ów i poczty
elektronicznej51, a takŜe telefonicznie. Budowali Ŝywiołowo wspólnotę.
Dodać warto, Ŝe obejmowała ona takŜe ponadprzeciętną obecność młodych w Kościołach w czasie
specjalnie organizowanych, zbiorowych modlitw, czy codziennych mszy świętych.52 Uczestnictwo we
wspólnych modlitwach organizowanych w kościołach deklarowało ok. 40% nastolatków (i jedna czwarta
ogółu badanych).
Wygląda na to, Ŝe młodzi wylegli w przestrzeń publiczną w dniach papieskiego odchodzenia, aby czcząc Jana Pawła – zamanifestować takŜe swą pokoleniową obecność.
Uczynili to jednak poprzez zachowania nie róŜniące ich wcale od pokoleń rodziców i dziadków.
Zaspokajając potrzebę wspólnoty i podmiotowości młodzieŜ zamanifestowała publicznie wartości
łączące wszystkie generacje Polaków, współtworzące rdzeń ich toŜsamości. Szczególne, nadzwyczajne
przeŜycie wspólnoty przez młodych okazało się – nie pierwszy raz w polskiej historii – doświadczeniem
potwierdzającym ich narodową toŜsamość, uczestnictwo w narodowej wspólnocie.
3. Po dwóch latach. Pamięć „czasu nadzwyczajnego”
W naszym badaniu, zrealizowanym w dwa i pół roku po śmierci Jana Pawła II, postanowiliśmy ustalić,
czy Polacy pamiętają o ówczesnych społecznych emocjach i niektórych, wybranych, zachowaniach.
Oczywiste, Ŝe uzyskane deklaracje dotyczą pamięci przefiltrowanej przez kolejne zdarzenia i emocje,
przekształconej w jakimś stopniu przez późniejsze debaty i diagnozy (i te medialne, i te z kościołów, i te
– z rodzinnych domów) dotyczące polskiego PapieŜa i szczególnych dni jego umierania.
3.1. Pamięć przeŜyć
Okazało się, Ŝe społeczna odpowiedź na pytanie o emocje towarzyszące śmierci Jana Pawła II jest
niezwykle jednoznaczna. Prawie wszyscy badani (97%) powiedzieli: „tak, Polacy w tym czasie
naprawdę głęboko przeŜywali odejście PapieŜa”. Co więcej, prawie trzy czwarte z pytanych stwierdziło
to w sposób jednoznaczny (wybierając odpowiedź „zdecydowanie tak”).
Niewiele mniej silne było przekonanie badanych, Ŝe czuło się wówczas silną wspólnotę między Polakami
(59% odpowiedzi „zdecydowanie tak” oraz – dodatkowo – 34% „raczej tak”). TakŜe pamięć osobistych
emocji z wiosny 2005 r. była jesienią 2007 roku ciągle jednoznaczna. Dla 86% Polaków to był osobiście
„czas głębokich przeŜyć i przemyśleń” (dla 50% - zdecydowanie).
51
Czyniło tak np. odpowiednio 45% i 22% badanych studentów warszawskiego UKSW. Za: Studenci UKSW – Pokolenie
Pontyfikatu Jana Pawła II, UKSW, czerwiec 2005
52
Jak juŜ wspomniano, udział w domowych modlitwach i w mszy niedzielnej nie róŜnił ich od starszych pokoleń.
77
Tab. 1. Społeczna pamięć kwietnia 2005 r.: przeŜycia53
zdecydowanie
się zgadzam
raczej się
zgadzam
raczej się nie
zgadzam
zdecydowanie się
nie zgadzam
nie pamiętam
trudno pow.
Polacy w tym czasie naprawdę
głęboko
przeŜywali
odejście
PapieŜa
72
25
1
0
2
W tym czasie naprawdę czuło się
silną wspólnotę między Polakami
59
34
2
1
3
To był dla mnie czas głębokich
przeŜyć i przemyśleń
50
37
8
2
4
ZróŜnicowania opinii zaleŜą – co oczywiste - od religijności. O tym, Ŝe umieranie Jana Pawła było dla
nich czasem głębokich przeŜyć i przemyśleń mówiło 92% (w tym 78% - zdecydowanie) osób
praktykujących zazwyczaj kilka razy w tygodniu i 53% (21%) - w ogóle nie praktykujących. WaŜna
okazała się takŜe płeć (np. o pytanie o osobiste przeŜycia i przemyślenia „zdecydowanie tak”
odpowiedziało 56% kobiet i 42% męŜczyzn), czy poglądy i sympatie (prawicowe). Nie róŜnicował
natomiast deklaracji badanych wiek.
Pogłębione analizy statystyczne54 pokazują, Ŝe obok stosunku do Kościoła55 o pamięci przeŜyć z 2005
roku współdecyduje takŜe stosunek do Jana Pawła II jako osoby.56
To bardzo znaczący rezultat. Zdaje się świadczyć, Ŝe ówczesne, społeczne przeŜycia wiązały się nie
tylko z utratą przez wspólnotę katolików ich przywódcy religijnego, ale takŜe – z utratą przez ogół
Polaków osoby pełniącej inne, waŜne dla nich role.
3.2. Pamięć zachowań
Zobaczmy teraz, jak zapamiętali Polacy swe własne zachowania z dni umierania PapieŜa.
Tab.2. Czy na początku kwietnia 2005 r., w dniach choroby Jana Pawła II i Ŝałoby po nim:
Tab. 2. Czy na początku kwietnia 2005 r., w dniach choroby Jana Pawła II i Ŝałoby
po nim:
tak,
wiele razy
tak,
przynajmniej raz
nie, nigdy
nie pamiętam,
trudno powiedzieć
zapalił(a) Pan(i) świecę
48
27
22
2
modlił(a) się Pan(i)
58
25
16
1
uczestniczył(a) Pan(i) w mszy
47
29
22
1
uczestniczył(a) Pan(i) w marszu,
zbiorowej manifestacji, pochodzie
11
15
71
3
53
Pytanie brzmiało „Porozmawiajmy o początku kwietnia 2005 r. – czasie, kiedy umierał Jan Paweł II. W jakim stopniu zgadza się
Pan(i) z następującymi stwierdzeniami:”
54
55
56
Regresja logliniowa
Mierzonego indeksem bliskości wierze katolickiej
Wskaźnik deklarowanych związków z Janem Pawłem II – opis konstrukcji znajduje się w nocie metodologicznej
78
Jak widać, Polacy potwierdzili powszechność swoich ówczesnych zachowań (modlitw, uczestnictwa
w mszach, uczczenia PapieŜa zapalonymi zniczami). Bardzo niski odsetek odpowiedzi „trudno
powiedzieć” i „nie pamiętam” świadczyłby o tym, Ŝe uwaŜają owe działania za coś waŜnego, istotnego,
z pewnością – wartego zatrzymania w pamięci.
Okazuje się jednak równieŜ, Ŝe obraz „czasu nadzwyczajnego” zaczął się powoli zacierać i odkształcać.
Wzrosły nieco – o kilkanaście punktów - odsetki osób deklarujących uczestnictwo we wszystkich
ówczesnych formach aktywności. To niewątpliwy objaw upływu czasu ale takŜe – duŜego, pozytywnego
znaczenia „społecznego poruszenia” z 2005. Pewna grupa Polaków chciałaby (post fatum) dołączyć do
dominującego, powszechnie akceptowanego nurtu społecznych zachowań, móc identyfikować się
z powszechnie cenionymi przeŜyciami. Zadziałała „społeczna poprawność”.
W roku 2007 udział w „pospolitym ruszeniu” z kwietnia 2005 r. deklarowały częściej osoby bardziej
religijne i kobiety.
3.3. Rola mediów
Po opadnięciu emocji towarzyszących śmierci Jana Pawła II, w społecznym dyskursie spotkały się dwa
przeciwstawne poglądy dotyczące roli, jaką w owym okresie odegrały media. W części (głównie
lewicowej) środowisk opiniotwórczych pojawił się pogląd, Ŝe ówczesną atmosferę „nakręciły” media. śe
to one wykreowały masowy, społeczny ruch Polaków, „wywołały ogólnonarodową histerię”.
Zmierzyliśmy popularność tej tezy badając równocześnie opinie ludzi o twierdzeniu przeciwnym, iŜ
media po prostu pośredniczyły w przekazywaniu ludzkich emocji i zachowań.
Tab. 3. Społeczna pamięć kwietnia 2005 r.: rola mediów57
zdecydowanie
się zgadzam
raczej się
zgadzam
raczej się
nie zgadzam
zdecydowanie się
nie zgadzam
nie pamiętam,
trudno pow.
Zachowanie Polaków w tym czasie to była
ogólnonarodowa histeria wywołana przez media.
13
16
29
36
7
Media w tym czasie ograniczyły się do wiernego
oddawania klimatu panującego wśród Polaków.
40
44
7
2
7
Zdecydowanie bliŜsza Polakom jest druga z tych diagnoz. Ponad cztery piąte ludzi stwierdza, Ŝe media
odzwierciedlały w kwietniu 2005 r. klimat panujący wśród Polaków. Z tym, Ŝe środki przekazu
„wywołały wówczas histerię” zgodziła się niespełna jedna trzecia badanych.
To nie tak mało. Co wiemy o osobach wybierających taką odpowiedź? Chyba najwaŜniejszy jest fakt, iŜ
większość z nich zgodziła się takŜe z drugą - przeciwstawną pierwszej - opinią, Ŝe media wiernie oddały
ówczesne
nastroje
ludzi.
Jakie
mogą
być
źródła
takiej
niespójności?
CzyŜby
jakaś
część
odpowiadających nie zna dobrze znaczenia słowa „histeria”? A moŜe ich aktualna ocena wydarzeń
z kwietnia roku 2005 jest rozdarta pomiędzy róŜnymi wartościami: tymi, naturalnie przyjmowanymi
57
79
w czasach „stanu nadzwyczajnego” (a więc głębszego „zanurzenia się” w katolickich, wspólnotowych
toŜsamościach zinternalizowanych jeszcze w dzieciństwie) oraz tymi codziennymi, z wyuczonym
dystansem wobec Kościoła?
3.4. Pamięć zachowań młodych
Badania zarejestrowały takŜe proces zacierania się pokoleniowych odmienności w pamięci „poruszenia
2005”. Dowód? MłodzieŜ przestaje róŜnić się od pozostałej części Polaków w swych deklaracjach udziału
w ówczesnych marszach, manifestacjach i pochodach58, a więc w tych działaniach, które decydowały
o specyfice jej roli.
Czy mógł wpłynąć na to proces nakładania się na doświadczenie roku 2005 pamięci obchodów
kolejnych rocznic śmierci Jana Pawła II, w tym uroczystości z roku 2007?.
Z naszych badań wynika, Ŝe aktywność Polaków przybrała wówczas inną postać: palenie świec,
uczestnictwo w mszach i pochodach nie róŜnicowało wyraźniej pokoleń. Specyficznymi formami
aktywności młodzieŜy okazały się udział w akademiach i koncertach. Udział w nich deklarowało 20%
nastolatków, 9% dwudziestolatków oraz – średnio - 7% przedstawicieli starszych pokoleń.
4. Obchody drugiej rocznicy śmierci Jana Pawła II
W badaniu umieszczono takŜe krótki blok pytań dotyczących zachowań Polaków w czasie obchodów
drugiej rocznicy śmierci Jana Pawła (czyli z 2 kwietnia 2007).
Na terenie całego kraju podjęto wówczas wiele róŜnych inicjatyw: były to msze, marsze (manifestacje),
czy akademie, koncerty, akademie. Szereg osób uczciło tę szczególną rocznicę osobiście lub
z rodzinami. Spośród bardzo wielu form aktywności wybraliśmy kilka najbardziej charakterystycznych.
Tab. 4. Czy 2 kwietnia 2007 r., w związku z drugą rocznicą śmierci Jana Pawła II:
tak
nie
nie pamiętam,
trudno powiedzieć
50
48
2
65
33
2
52
44
3
uczestniczył(a) Pan(i) w marszu, zbiorowej manifestacji, pochodzie
9
89
2
uczestniczył(a) Pan(i) w akademii, koncercie, konferencji
9
89
2
Większości tych działań sprzyjały silniejsze związki z religią Zachowania ludzi róŜnicowała takŜe ich płeć
(kobiety były aktywniejsze) . W wypadku akademii i koncertów waŜny był takŜe wiek (młodzieŜ bywała
na nich najliczniej).
Zobaczmy teraz, jak - w pamięci badanych - róŜniły się od siebie „poruszenia” z roku 2005 i 2007.
58
RóŜnice pomiędzy odpowiedziami poszczególnych pokoleń nie są istotne statystycznie.
80
Tab. 5. Dynamika zachowań Polaków związanych ze śmiercią Jana Pawła II
i jej drugą rocznicą.
2005
2007
dynamika
83
65
-18
76
52
-24
75
50
-25
uczestniczył(a) Pan(i) w marszu, zbiorowej manifestacji, pochodzie
26
9
-17
Dane procentowe; dynamika w punktach procentowych
Deklarowana aktywność ludzi w roku 2007 była wysoka, ale niŜsza od tej zapamiętanej z roku 2005. Jej
struktura zmieniła się przy tym w stronę zachowań stricte religijnych.
Dlaczego? W roku 2007 temperatura przeŜyć była w sposób naturalny niŜsza niŜ w dniach śmierci
PapieŜa Polaka. W związku z tym potrzeba budowania nadzwyczajnej wspólnoty – takŜe poprzez
wkroczenie w sferę publiczną – była mniejsza.
Porównując ze sobą stopień i formy zaangaŜowania Polaków w latach 2005 i 2007 pamiętać teŜ trzeba,
Ŝe częstość niektórych rodzajów aktywności wiązała się nie tylko z chęciami ludzi ale takŜe ze
zróŜnicowanymi moŜliwościami działania wynikającymi z występującą w danej społeczności ofertą. Nie
wszędzie organizowano manifestacje, czy pochody, zaś w roku 2007 – akademie lub koncerty. I jeszcze
jedno. Słabsza presja społeczna obniŜyła zainteresowanie wydarzeniami ze strony świata mediów
pośredniczącego w upowszechnianiu wzorów emocji i zachowań..
5. Co dalej z 2 kwietnia?
Z badań CMJP2 wynika, Ŝe dzień papieskiej śmierci trafił – wraz z rocznicami 11 listopada (Świętem
Niepodległości), 3 maja (rocznicą konstytucji z 1791 roku), 8 maja (zakończeniem II wojny światowej)
oraz 16 października (rocznicą wyboru Karola Wojtyły na papieŜa) – na listę pięciu świąt osobiście
najwaŜniejszych dla ludzi. Co więcej, zarówno w roku 2006, jak i w 2007, był na tej liście pierwszy.
Obchodzenie kolejnych rocznic tego czasu jest dla zdecydowanej Polaków bardzo waŜne.
Tab. 6. Preferowane formy obchodzenia kolejnych rocznic śmierci Jana Pawła II59
zdecydowanie
się zgadzam
raczej się
zgadzam
raczej się
nie zgadzam
zdecydowanie
się nie zgadzam
nie pamiętam,
trudno pow.
Ten czas był na tyle waŜny dla
Polaków, Ŝe powinno się go corocznie
przypominać
42
41
7
2
8
Obchody kolejnych rocznic
wydarzeń mnie nie interesują
10
14
25
44
6
tych
59
81
Dzień śmierci Jana Pawła II powinien
stać
się
oficjalnym
świętem
państwowym i dniem wolnym od
pracy
21
26
23
15
15
Zdecydowanie dzieli Polaków pomysł, by dzień śmierci Jana Pawła II stał się oficjalnym świętem
państwowym a zarazem – dniem wolnym od pracy. Za jest mniej niŜ połowa badanych (w tym tylko ok.
55% osób regularnie praktykujących), przeciw – prawie 2/5, w tym połowa osób z wyŜszym
wykształceniem, ponad
połowa kierowników i specjalistów, ponad połowa ludzi najrzadziej
praktykujących.
Przeciwnicy uczynienia z obchodów śmierci PapieŜa święta państwowego przewaŜają – co interesujące
– zarówno wśród osób o poglądach centrolewicowych, jak i centroprawicowych. Zwolennicy przewaŜają
na prawicy, ale takŜe – na lewicy.
Warto zwrócić uwagę, Ŝe przeciwnikami święta „z czerwoną kartką” jest teŜ znaczna część osób
deklarujących, Ŝe „ten czas powinno się corocznie przypominać”. Na ile decyduje o tym niechęć do
ustalania nowych dni wolnych przejawiana przez gospodarczych liberałów, kadry kierownicze? Na ile –
niechęć do instytucjonalizacji (upaństwowienia) własnych przeŜyć kojarzonych ze wspomnieniem
własnej kreatywności, zbiorowej podmiotowości? Rzecz wymaga dalszych badań a zapewne takŜe
szerokiej, publicznej debaty.
6. Podsumowanie
Odchodzenie Jana Pawła II było najbardziej masowym i intensywnym przeŜyciem zbiorowym
współczesnych Polaków. Najczęstszym miejscem aktywności ówczesnego „poruszenia społecznego”
były ludzkie domy. Tylko nieco mniej ludzi było obecnych w kościołach lub kaplicach. Logika świata
mediów spowodowała, Ŝe najczęściej pokazywały one to, co było najmniej powszechne: ludzką
aktywność na ulicach i placach wielu polskich miejscowości. Masową obecnością w sferze publicznej
wyróŜniała się młodzieŜ.
PrzeŜycia z 2005 roku były i nadal są dla Polaków waŜne. O pamięci ówczesnych emocji i zachowań
oprócz stosunku do Kościoła współdecyduje takŜe stosunek do Jana Pawła II jako osoby. Ówczesne,
społeczne przeŜycia wiązały się bowiem nie tylko z utratą przez wspólnotę katolików ich przywódcy
religijnego, ale takŜe – z utratą przez ogół Polaków osoby pełniącej inne, waŜne dla nich role.
Aktywność ludzi w czasie obchodów drugiej rocznicy śmierci Jana Pawła była wysoka, ale niŜsza od tej
zapamiętanej z roku 2005. Jej struktura zmieniła się przy tym w stronę zachowań stricte religijnych.
Powszechnemu przekonaniu, Ŝe rocznice papieskiej śmierci są bardzo waŜne i warte upamiętnienia
towarzyszy brak jasności, czy 2 kwietnia powinien być świętem państwowym.
82
INFORMACJE O PROGRAMIE BADAŃ SPOŁECZNYCH CENTRUM MYŚLI JANA PAWŁA II
Jednym z celów, jakie stawia sobie Centrum Myśli Jana Pawła II, jest badanie oddziaływania osoby
i nauczania Jana Pawła II na postawy Polaków – zarówno, jeśli chodzi o deklarowany system wartości,
jak i rzeczywiste zachowania, prywatne i publiczne, osób pełniących róŜne role społeczne: obywatela,
członka rodziny, pracownika, osoby wierzącej itd.
Próbujemy, na podstawie tych badań, przymierzyć się do odpowiedzi na pytanie: Czy opisując polskie
społeczeństwo, moŜemy mówić o istnieniu Pokolenia JP2 lub szerzej: Społeczeństwa JP2, rozumianego
jako wspólnota, która trwale zinternalizowała Papieskie przesłanie?
Swoje waŜne miejsce w działalności badawczej Centrum jako instytucji kultury miasta stołecznego
Warszawy ma równieŜ badanie warszawiaków i określania specyfiki ich toŜsamości, wartości
i przekonań na tle mieszkańców całego kraju.
Wyniki powyŜszych badań są równieŜ wykorzystywane w badaniu rozpoznawalności Centrum oraz jego
działalności, a takŜe przy profilowaniu pracy Centrum.
Jak dotąd Centrum zrealizowało następujące projekty badawcze:
•
(XI 2006) badanie ilościowe, dot. deklarowanych wartości i autoidentyfikacji, a takŜe osobistego
odbioru Kościoła, Jana Pawła II i Benedykta XVI – realizowane dla Centrum przez firmę badawczą
TNS OBOP na próbie ogólnopolskiej;
•
(XII 2006) badanie jakościowe (w metodologii zogniskowanych wywiadów grupowych, FGI), dot.
deklarowanych wartości, niektórych postaw Ŝyciowych oraz osobistego odbioru osoby Jana Pawła
II, ze szczególnym uwzględnieniem ostatnich dni Jego Ŝycia oraz czasu Ŝałoby po Nim –
realizowane w grudniu przez TNS OBOP na pięciu celowo dobranych grupach młodych
warszawiaków (4 grupy) i krakowian (1 grupa);
•
(VII, IX, XI 2006 oraz IV 2007) niewielkie bloki pytań, dotyczące działalności Centrum oraz pamięci
o Janie Pawle II i jego nauczaniu, przygotowane we współpracy z Ośrodkiem Konsultacji i Dialogu
Społecznego (Urząd M. St. Warszawy) w poszczególnych pomiarach „Barometru Warszawskiego” –
cyklicznego badania ilościowego, realizowanego przez CBOS na próbach losowych warszawiaków.
W marcu 2007 roku w wyniku prac zespołu badawczego Centrum Myśli Jana Pawła II pod kierunkiem
dr. Tomasza śukowskiego został przygotowywany raport pt. „Jan Paweł II w opinii Polaków”, w którym
znalazły się wyniki z ogólnopolskiego badania ilościowego z 2006 roku, uzupełnionego o wnioski
z badań jakościowych oraz wyniki Barometru Warszawskiego.
Wśród kwestii, które zilustrowano wynikami badań, znalazły się m.in.:
-
role pełnione przez Jana Pawła II w Kościele, w Polsce i na świecie – widziane oczami Polaków,
-
autoidentyfikacje badanych, ich związek ze stosunkiem do PapieŜa Polaka i Jego Następcy,
83
-
znaczenie dat papieskich w świadomości historycznej Polaków,
-
pamięć wydarzeń okresu ostatnich dni Ŝycia Jana Pawła II oraz dni Ŝałoby po Nim,
-
poczucie przynaleŜności do Pokolenia JP2; co Polacy myślą o tym terminie?
-
stosunek Polaków do beatyfikacji Jana Pawła II,
-
oczekiwania wobec Centrum Myśli Jana Pawła II i jego działalności.
Pełny raport badawczy dostępny jest na stronie Centrum – http://www.centrumjp2.pl
Konferencja „Polacy: społeczeństwo czasu Jana Pawła II” – 23 III 2007
Opisany raport z badań społecznych, prowadzonych przez Centrum Myśli Jana Pawła II, stał się
podstawą debaty podczas zorganizowanej przez Centrum ogólnopolskiej konferencji naukowej „Polacy:
społeczeństwo czasu Jana Pawła II” (Warszawa, 23 III 2007). Celem konferencji było doprowadzenie
do spotkania i rozmowy czołowych polskich specjalistów z róŜnych dziedzin – socjologii, politologii,
historii, filozofii, teologii - którzy wśród swoich aktywności naukowych deklarują zainteresowanie
róŜnymi aspektami wpływu przesłania pontyfikatu Jana Pawła II na polskie społeczeństwo.
Dyskusje po prezentacji raportu badawczego Centrum przebiegały w trzech blokach tematycznych:
Jan Paweł II – prawdziwy czy tylko deklarowany przewodnik Polaków?
Polska młodzieŜ wobec Jana Pawła II.
2 kwietnia 2005 roku – przełom czy chwilowy wybuch emocji.
Konferencja spotkała się z zainteresowaniem mediów, które prócz upublicznienia wyników raportu
badawczego - na bieŜąco śledziły obrady, a takŜe przeprowadziły szereg wywiadów z uczestnikami.
Zainaugurowała jednocześnie program obchodów drugiej rocznicy śmierci Jana Pawła II.
Zespół badawczy Centrum Myśli Jana Pawła II
W celu pogłębienia dotychczas prowadzonych badań w marcu 2007 roku Centrum powołało zespół
badawczy, w skład którego weszli:
prof. dr hab. Krzysztof Koseła (Instytut Socjologii UW)
dr Tomasz śukowski (Instytut Polityki Społecznej UW) – kierownik zespołu badawczego
dr Barbara Fedyszak-Radziejowska (Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN)
dr Mikołaj Jasiński (Instytut Socjologii UW)
oraz dwoje współpracowników z Centrum – Agnieszka Dobrzyńska i Paweł Gierech.
Zespół ten przygotował opisywane badanie oraz niniejszy raport.
84

Wartości Polaków a dziedzictwo Jana Pawła II

Transkrypt

Podobne dokumenty

Rocznica śmierci Patrona Szkoły - Gimnazjum im. Jana Pawła II w

XVI PIELGRZYMKA RODZINY SZKÓŁ IM. JANA PAWŁA II DO

Program - Parafia Zmartwychwstania Pańskiego

Informacje z Publicznego Gimnazjum im. Jana Pawła II

I Wojewódzki Konkurs Wiedzy o Świętym Janie Pawle II Program

19.04.2016 r. godz. 830

Wieści ze szkół Szkoła Podstawowa nr 3 w Kasince Małej oczekuje