2 semestr - Joanna Wieczorek

15. PIĘĆDZIESIĘCIOLECIE MIĘDZYWOJENNE – IMPERIUM ATEN,
PIERWSZA WOJNA PELOPONESKA (OK. 480 – 431)
Reformy demokratyczne i zerwanie ze Spartą
•
•
•
Imperium perskie w chaosie po zamordowaniu Kserksesa (465), Artakserkses gasi powstanie w Baktrii i
Egipcie
Przemiany ustrojowe w Atenach
o Dojście do władzy stronnictw demokratycznych, zmiany w nastawieniu ustrojowym
o Areopag – ceniony po Salaminie głównie za tradycję, upadek znaczenia:
od 487 – wybór archontów z losowania – niewielkie wpływy na emeryturze
duże uprawnienia – podejrzenia o korupcję – zagrożenie
o Działania Efialtesa i Peryklesa
dobra opinia wśród ludu, w 466 ataki na członków Areopagu i oskarżenia o korupcję,
procesy
wzrost znaczenia ich stronnictwa, (465-3) wybierani strategami
lato 462 – oskarżenie Kimona o przekupstwo, uniewinniony z powodu dobrej opinii
462 - Kimon wychodzi na wyprawę do Sparty – REFORMA EFIALTESA
• Usunięcie politycznych uprawnień, pozostało jedynie prawo do sądownictwa
w niektórych sprawach religijnych (np. morderstwo/ wycięcie św. oliwek)
• Rada Pięciuset otrzymuje: nadzór nad urzędnikami, proces o zdradę stanu
(eisangelia), prawo do doraźnego aresztu, grzywny i ograniczonej egzekucji
• Heliaja – m.in. sprawy o bezbożność, odwołania
• Prawdopodobnie – graphe paranomon – ściganie wniosków sprzecznych z
prawem (zawieszano+stawiano przed heliają)
Niejednoznaczna reakcja, Kimon po powrocie usiłuje bezskutecznie je odwołać,
Efialtes ginie zamordowany, nie wiadomo, na czyje zlecenie
SPRAWY ZAGRANICZNE
o Wzrost potęgi Aten jako przywódcy Związku Morskiego, zmiany w równowadze sił
ciągły rozwój od 477
flota 200 trier + 20 okrętów co roku
sprzymierzeńcy przechodzą na daninę pieniężną → utrzymanie floty nie obciąża
państwa
brak zagrożenia perskiego → daniny uciążliwe → próba dla Aten (ulżyć jakoś
sprzymierzeńcom/twardo żądać danin?)
o Przypadek Tazos i konsekwencje
465 – bogate Tazos (silna flota) odrzuca ateńskie żądania dzielenia się zyskiem
handlowo-górniczym z trackiego wybrzeża
Flota ateńska pod Kimonem pokonuje flotę Tazos, desant na wyspę, jednocześnie
sprowadzenie 10 000 osadników do doliny Strymonu w Tracji → przejęcie Ennea
Hodoj (Amfipolis) – strategia demograficzna – E.H. to przeprawa W-E i droga wodna
N-S (chętka na trackie drewno, minerały żywność)
464 – Trakowie wybijają osłonową armię ateńską (p. Drabeskos), atak na Chersonez,
na Tazos ofensywa ateńska, latem oblężenie miasta, Tazejczycy proszą Spartę o
pomoc
o Sytuacja w Sparcie (465-4)
1
Zaniepokojenie ekspansją ateńską, ale brak możliwości działania, po cichu obiecano
pomoc, ale sporo spraw ją uniemożliwia:
469 – powstańcy messeńscy zajmują Ithome, w 464 przyłączą się do nich miejscowi
heloci
Trwa powstanie meseńskie (465-1)
lato 464 – gwałtowne trzęsienie ziemi → ginie ponad 20 000 osób, wielu Spartiatów
→ heloci z Eurotasu zwietrzyli szansę → pozostali Spartiaci z królem Archidamosem
odpierają atak
bunt helotów meseńskich → poparcie periojków → połączenie z powstaniem
Meseńskim, ukryli się w Ithome → najazd na Lakonię, groźba zrujnowania Sparty
o Dalsze perypetie Aten i Sparty (464 błagalnik Periklejdas w Atenach, niezgoda w ludzie (Efialtes – demokrata – brak
pomocy, zniszczenie Sparty, Kimon – konserwatysta – utrzymanie dwuhegemonii) →
wygrywa Kimon, maszeruje do Lakonii z 4000 hoplitami, dołączają siły Platejów i
innych → Sparta się podnosi, ofensywa w Mesenii
zachwianie równowagi politycznej, próby nacisków (Argos → Argolida, Korynt →
Kleonaj i Megara), Korynt gromi Kimona za przemarsz (zaniepokojenie), Kimon
wypływa wtedy na Tazos
Koniec lata 462 – Tazos kapituluje, ciężkie warunki (oddanie kopalni złota i posiadłości
na wybrzeżu, daniny pieniężne, całkowita zależność) z poduszczenia demokratów
Kimon po powrocie oskarżony o niezaatakowanie Macedonii (Aleksander) przez
Peryklesa i jego stronnictwo → przekupstwo? → uniewinniony! → niepowodzenie
demokratów!
Jesień 462 – Sparta prosi o pomoc – nie umie przełamać meseńskich umocnień
polowych, a Ateńczycy są w tym dobrzy – Kimon wychodzi na jesień → REFORMY
EFIALTESA!
W Mesenii – Ateńczycy dowiadują się o przewrocie, wiedzą, że walczą za sprawę,
której nowy rząd nie popiera – Spartanie niepokoją się nowinkarstwem Aten, boją się,
aby nie zaczęły popierać Meseńczyków – odsyłają Ateńczyków → wściekli wracają do
Aten
Niechęć do Kimona po powrocie → zima 462 – trójprzymierze Aten, Argos i Tesalii
przeciw Sparcie → wiosna 461 – ostracyzm i wygnanie Kimona
WOJNA ATEN NA DWÓCH FRONTACH (461 – 454)
•
•
Wstępne zawiązanie sytuacji
o lato 460 – Ithome kapituluje, Meseńczycy wyjednują sobie prawo odejścia i uchodzą do Aten
o Megara wychodzi z Symmachii (ucisk Koryntu) i zawiera przymierze z Atenami → osadzenie
garnizonów w Megarze i Pegaj (Z.Koryncka), zbudowanie muru Megara-Nisaja (z.Sarońska) →
zamknięcie Istmu!
o Korynt, Egina i Epidauros pomiędzy Argos, a Atenami, Sparta słaba
Front wschodni - PERSJA
o 460 - Ofensywa morska na Cyprze (200 okrętów), trwa powstanie w Egipcie, libijski król Inaros
dowodzi powstańcami, oferując złote góry za pomoc → Ateńczycy płyną i odnoszą zwycięstwo,
Achajmenes, syn Dariusza poległ
o Siły perskie z częścią egipskich ukryły się w twierdzy Leukon Tejchos, długa, wyniszczająca
wojna,
2
•
•
•
o 459 – do Sparty przybywa Megabazos z Persji, zaoferował Sparcie zapłacić za najazd na Ateny
(chęć wycofania z Egiptu) → Sparta odmawia, Artakserkses przygotowuje flotę
o rozproszenie sił ateńskich, w 458 Ateńczycy giną w Fenicji i na Cyprze
Front zachodni – GRECJA
o 458 – operacja w Zatoce Sarońskiej, Korynt i Epidauros pokonują wojska ateńskie pod Haliejs
o Ateny rozbijają flotę peloponeską pod Kekryfaleją k. Eginy → wybuch wojny Ateny – Egina →
bitwa o Eginę → Ateny zdobywają 70 okrętów → oblężenie miasta
o Dwuostrzowa operacja koryncka – Korynt i Epidauros posyłają 300 hoplitów na Eginę, a
zarazem atakują Megarydę → Ateńczyk Myronides z rezerwistami stawiają czoła,
nierozstrzygnięta bitwa → 12 dni potem atakuje Koryntian
o Koryntianie wykpieni przez geruzję wracają, aby postawić tropaion → Myronides zagnał ich w
obszar otoczony rowem → wybicie do nogi Koryntian
o 458/7 – Ateny i Segesta Sycylijska zawierają przymierze
o marzec 457 – lista urzędowa poległych w wojnach, potężne straty
Działania spartańskie
o 457 – Sparta (1500 Lacedemończyków i 10 000 sprzymierzonych) idzie do środkowej Grecji
(brak formalnego wypowiedzenia wojny z Atenami) → przemarsz przez Megarydę i Beocję
(neutralność do Aten) → wsparcie Dorydy w wojnie z Fokidą
o Ateńczycy w czasie pobytu Spartan w Grecji środkowej wysyłają flotę 50 okrętów do Pegaj →
zniszczenie spartańskich transportowców w Zatoce Kirry (droga morzem odcięta) →
zablokowanie wojskami ateńskimi i flotą pegajską przejścia przez Geraneję na Istm → armia
Sparty zablokowana w Grecji!
o Wódź Sparty Nikomedes zatrzymuje się w Beocji, zaciąg Beotów i próby porozumienia ze
stronnictwem antydemokratycznym w Atenach (budowa Długich Murów prawie na ukończeniu!)
o Sparta chce bitwy, zanim padnie Egina i Długie Mury zostaną ukończone, Ateny gromadzą
hoplitów i Argejczyków plus konnica tesalska, w sumie 14 000 hoplitów
457 – bitwa pod Tanagrą w Beocji, konnica tesalska przechodzi do Sparty, wygrana
Sparty z ciężkimi stratami po obu stronach
Zdesperowana armia peloponeska nie ma siły na Ateny, przedziera się przez
Megarydę, pustoszy ją i wraca na Peloponez
Kontrofensywa ateńska
o I CZĘŚĆ – DO UPADKU EGINY (457)
o sierpień 457 – Myronides z armią maszeruje do Beocji → wygrana bitwa pod Ojnofrytami →
rozebranie murów Tanagry → podbicie większości Beocji i Fokidy → rozbicie związku
Tebańskiego → seria narzuconych demokracji
Myronides bierze zakładników z Fokidy i Lokrydy Opunckiej w celu zapewnienia
trwałości demokracjom
stronnictwo pro ateńskie z Lokrydy Opunckiej odbija Naupaktos Lokrydzie Ozolskiej i
zajmuje jako własną kolonię
o pod koniec 457 – Długie Mury ukończone, Egina upada (rozebrane mury, flota oddana,
mennica zamknięta, zmuszona do wstąpienia do Związku i płacenia daniny, garnizon?)
o CZĘŚĆ DRUGA - DO KOŃCA WOJNY EGIPSKIEJ (456-454)
o 456 – okrężna ofensywa peloponeska
o Tolmides na czele floty (50 trier i 1000 piechoty morskiej) niszczy Kytherę → Bojaj i Methione
na płd. Peloponezie → spalenie stoczni spartańskiej w Gythejon → podbicie Zakinthos i
Kefalleni → wpłynięcie na Zatokę Koryncką
3
•
o Zdobycie Chalkis koło Rhion (kol. koryncka), osiedlenie żołnierzy meseńskich z floty w
Naupaktos (strategiczny, trudno dostępny od strony lądu punkt pośrodku zatoki, osiedleńcy i
dawni mieszkańcy mieli czuwać nad interesami Aten w tym rejonie)
o Lądowanie na płn. Peloponezie – wygrana bitwa z Sykionem, zimowe leże w Naupaktos i Pegaj
o 455 – operacja beocko-akarnańska , Tolmides do Beocji, nad flotą stoi Perykles
o Perykles pustoszy płn. Peloponez i podbija niemal całą Akarnanię oprócz Ojniadaj przy ujściu
Acheloosu (wejście do zatoki) → opanowanie niemal całej zatoki Korynckiej!
Korynt i Sykion w opałach, groźba powstania helotów w Lakonii i Mesenii,
Zmiana sytuacji – osłabienie Aten
o Zakończenie wojny egipskiej
Armia Artakserksesa wkracza wiosną 455 do Egiptu → pokonanie armii egipskogreckiej → uwięzienie Greków na nilowej wyspie Prosopitis
Zdrada Egipcjan – za plecami Inarosa Egipt zawiera osobny pokój, posiłki na
Prosopitis trzeba dowozić wodą → obrona Prosopitis przez 18 miesięcy, aż do lata
454 → Persowie zmieniają bieg Nilu i wyrzynają Greków, niedobitki uciekają do
Cyreny, 6000 w niewoli → w międzyczasie eskadra 50 strategów z Grecji z posiłkami
dla Prosopitis napatoczyła się na flotę persko-fenicką u wschodniej odnogi Nilu →
WIELKIE STRATY, zamknięcie frontu wschodniego
o Zmiana sytuacji w Grecji (454-3)
Armia ateńska z posiłkami Beotów i Fokajczyków wkracza do Tesalii → żądanie
powrotu popleczników Aten, wygnanych po Tanagrze, sprzeciw Farsalos → podjazdy
konnicy tesalskiej udaremniają atak → wycofanie się
Perykles po powrocie wysłany do Pegaj z 1000 żołnierzy, obsadza 100 okrętów i
płynie dookoła do Aten, w Zatoce Korynckiej plądruje Sykion, wysadza desant w
Ojniadaj i niszczy jego okolice
zima 454/3 – zgromadzenie całej floty na Morzu Egejskim, skarbiec przeniesiony z
Delos na Akropol (znak osłabienia – konieczność funduszy)
o zachwianie potęgi ateńskiej w 454
duże straty Aten, Tesalia – wroga, Argos – bierne, sprzymierzeńcy (Megara, Beocja i
Fokida) – zalęknione, ale Sparta słaba
groźba buntu na wschodzie! → sprzymierzeńcy jońscy są bardzo obciążani, utrzymują
wojska w Egipcie i Drabeskos, walczą ze stratami pod Eginą i Tanagrą, nic nie
zyskują, duże ciężary, przypadek Tazos ostrzeżeniem dla wszystkich, klęska egipska
podważa autorytet ateński, siły perskie obecne na południu → zimą 454/3 bunt
sprzymierzeńców! Persja popiera.
o przegląd zagadnień wojny
większe zasoby ludzkie Aten dzięki demokracji ( w sumie potencjalnie ok. 12 tys.
hoplitów i 200 trier)
zniszczenie flot rywali – Tazos i Egina kapitulują, Korynt, Sparta i Sykion rozgromione
ok. 455, podbicie Achai i Trojzeny (?)
przyczyny równowagi – Sparta osłabiona po trzęsieniu ziemi i powstaniach, Ateny z
Argos, Tesalią i Megarą, ale nie chcą otwarcie niszczyć Sparty, Sparta prowadzi mało
zdecydowane działania
PERYKLES U WŁADZY I IMPERIUM ATEŃSKIE
•
Rozwój wewnętrzny Aten i działania Peryklesa
4
•
o Lata 460-455
461 – śmierć Efialtesa w zamachu, Perykles wysuwa się na czoło stronnictwa
demokratycznego
Ograniczanie wpływów Areopagu, budowa Długich Murów
458 – rozkaz „zmiecenia Eginy, zakały Pireusu”
458/7 – dopuszczenie zeugitów do archontatu – wzrost poparcia dla demokratów
457/6 – niepowodzenie oligarchów w tajnych układach ze Spartą, wzrost demokracji w
środkowej Grecji (często wprowadzanej siłą) → Perykles wnioskuje o przywołanie
Kimona z zesłania
• Czuje się już bezpiecznie jako przywódca
• Liczy na poprawę stosunków ze Spartą, która do Kimona może mieć słabość
• Kimon może powstrzymać ekstremistów
Kiepska sytuacja w Egipcie – Perykles ma przyprowadzić flotę i zebrać siły
o Sytuacja wewnętrzna 455-450
Sytuacja wewnętrzna po 454:
• Pogłębianie demokracji → potrzeba zasiłków dla niższych warstw
społecznych → konieczność zbierania pieniędzy ze Związku → niechęć
Sparty
• Możliwośc odwrócenia przemian demokratycznych → poprawa stosunków ze
Spartą i Sprzymierzeńcami
Początkowa popularność Kimona, jego nieposzlakowana opinia i hojność.
Reformy Peryklesa wzmacniają demokrację jeszcze bardziej:
• Dalsze osłabienie Areopagu → przekazanie uprawnień heliai
• płace państwowe dla sędziów
• podział heliai na dykasteria, do których wybierano sędziów z grupy 6000,
corocznie gromadzonych po 600 z każdej fyli
Płace państwowe → każdy może zasiadać w sądzie → wygodny zasiłek dla
najbiedniejszych → poparcie stronnictwa demokratycznego → chęć utrzymania
zasiłków → stopniowy wzrost liczby ludzi utrzymywanych na koszt państwa (454-440)
453/2 – przywrócenie urzędu Trzydziestu Sędziów objazdowych w demach
451/50 – ograniczenie obywatelstwa do synów obywatela i obywatelki (kontrola nad
liczbą ludności z prawem do uzyskania zasiłku państwowego)
MODEL POLIS – dryf w kierunku doryckiego – państwa zależne płacą, część
obywateli nie musi pracować – idą do służby wojskowej (jak w Sparcie)
Dyplomacja, działania zewnętrzne i konflikty po 455
o 454-447 wzrost potęgi Aten
Ofensywa perska
• 454-451 – brak działań zaczepnych między Atenami i Spartą, w 451 rozejm
na lata 451-446 (zabezpieczenie frontu spartańskiego)
• Argos zawiera pokój trzydziestoletni ze Sparta – wycofanie się z przymierza
ateńskiego
• Perykles i Kimon współpracują przy zażegnaniu niebezpieczeństwa
spartańskiego, Kimon negocjuje ze Spartą, a w 450 otrzymuje dowództwo,
stronnictow demokratyczne wciąż jednak ma przewagę w Atenach
• od 454 - Przywracanie porządku w basenie Morza Egejskiego
5
o 454-449 - Zwiększenie liczby Sprzymierzeńców płacących daninę z
135 do 155/173(?)
o 450 – odbudowana flota podejmuje ofensywę perską – Kimon – 200
trier → chęć przywrócenia talassokracji na wschodzie M.
Środziemnego
o Sytuacja perska – po 454 następca Inarosa, Amyrtajos zepchnięty w
błota Delty, w 450 przyczółki perskie na Cyprze i w Cylicji
o 450 - Kimon zwycięża flotę perską → wysłanie 60 okrętów na pomoc
Amyrtajosowi → oblężenie fenickiego Kition na Cyprze
o 450/49 - Zima – Kimon choruje i umiera → l w C zwód → Ateńczycy
odstępują od Kition → 499 - ofensywa → zwycięstwo pod Salaminą
na Cyprze → zwycięstwo w Cylicji
o koniec 499 – Persja rozpoczyna rokowania, Grecy wycofują się z
Cypru i Egiptu
• 448 – pokój Kalliasa (głównego przedstawiciela Aten) – przy zawieraniu byli
również wysłannicy Argos, podpisały Ateny z przyległościami i Persja w
Suzie.
o Autonomia miast greckich
o Satrapowie nie mogą się zbliżać na 3 dni drogi do granic
o Perskie okręty wojenne – brak wstępu na wody od Pamfilii do
Bosforu
o Ateńczycy nie napadają na Persję
o Persowie zatrzymują Cypr i Egipt
o Ateny panują nad Morzem Egejskim, wody wolne dla wszystkich
statków handlowych
Transformacja Związku w Imperium – lata 454-448
• Relacje Aten i Sprzymierzeńców
o Podział Sprzymierzeńców
Grupa buntowników - Podporządkowanie sobie niewiernych
– ok. 454 – Tazos, Karystos, Naksos i Egina.
Druga, najliczniejsza grupa → Część państw sama
pozbawia się siły bojowej, płacąc daniny, zastraszone i
uległe
Trzecia grupa – uprzywilejowana – wciąż może budować i
dostarczać okręty, ale jej liczebność spada (Chios, Lesbos
i Samos)
o Zima 454/453 – skarb z Delos do Aten – wymówka ryzyka najazdu
floty fenickiej, Ateny dysponują całym kapitałem, włączony w finanse
ateńskie, ok. 450 pobrano 5000 talentów na rozbudowę Aten,
zaprzestano zwracać się po radę do Sprzymierzeńców
o Wzrost liczby państw daninowych z 135 do 155/73 – przyczyny
Część została namówiona/zastraszona do zmiany metody
wkładu wspólnego (niewielu – Eubea i Cyklady)
Inna część – odszczepieńcy zmuszeni do powrotu (liczne
miasta płd.-wsch. M. Egejskiego, np. Milet, Erythraj,
Kolofon)
o Pacyfikacja Miletu i Erythraj (ok. 453-449)
6
osadzenie garnizonów → przysłanie działających pod ich
opieką komisarzy (episkopoi) – archontów →
wprowadzenie marionetkowych rządów
Erythraj – stworzono radę z przywódcą garnizonu, po
ustąpieniu mieli oni sobie wybrać następców
Seria wiernopoddańczych przysiąg dla Aten, za złamanie
śmierć dla łamiącego i synów, dyktat polityczny co do
wygnańców i wygnań politycznych
W Milecie początkowa „współpraca” komisarzy ok. 447
przekształca oligarchię w „demokrację”
o Skutki pacyfikacji:
Przysięgi musza skladać wszyscy odszczepieńcy
Komisarze, początkowo tymczasowi, instalują się na stałe
Przysięgi ateńskie czasem składał i lud
Wysokie uzależnienie Miletu i Erythraj od Aten (powiązanie
sądownictwa, praw o wygnaniu i tyranii), danina Erythraj na
Panatenaje
• Uzależnianie ekonomiczno-fiskalne
o Osadnictwo przymusowe → osadnicy działają jako przyczółki
o Początkowe osady – Sigejon, Skyros, Imbros, Lemnos, Chersonez
o Osadnictwo na terenie państw związkowych – kleruchie
450-446 Andros, Naksos, Histiaia na Eubei
Osadnicy wchodzili w skład klasy hoplitów → zbrojne
placówki ateńskie → odstraszanie od buntu
Proces: konfiskata najlepszej ziemi → podział na działki
(kleroi) → przydział osadnikom (kleruchom)
Wywłaszczanie ludności z dużych obszarów → perturbacje
ekonomiczne → głód/emigracja → powszechne oburzenie
o Powiązanie monetarne
450-447 – ateńskie monety, miary i wagi obowiązują w
Związku → monety przetapiano ze stratą dla
Sprzymierzeńców → zamknięcie mennic poza ateńskimi
→ ułatwienie handlu w Związku, ale i niechęć do Aten
• Utarczki dyplomatyczne (poza Persją) – 454-447
o Zachód – 454/3 – przymierze z Halikyaj, Leontinoi, Rhegion – próba
rzucenia wyzwania Syrakuzom, aby nie broniły Koryntu
o Peloponez – utrzymanie Hermione, Achai i Trojzeny, utrata Argos po
ich traktacie dyplomatycznym ze Spartą w 451 (30 lat pokoju)
o Środkowa Grecja
454/3 – sojusz z Fokidą (wróg Sparty, Beocji, Tesalii),
pomoc w przejęciu Delf → chęć uzyskania poparcia
Amfiktionii Delfickiej i wyroczni dla zniszczenia Beocji i
Lokrydy
449 – Sparta ogłasza świętą wojnę, oddaje autonomię
Delfom → Sparta jako gwarant wolności religijnej i
dyplomatycznej, zaczepka dla Aten
7
447 – odpowiedź Aten, Fokida znów odbiera Delfy,
przymierze zacieśnione
o 448 – Perykles na poczynia Sparty w Delfach proponuje zjazd
panhelleński w Atenach → dyplomatyczna ofensywa
antyspartańska → posłanie 20 dostojników z zaproszeniami →
chęć wykorzystania sukcesu pokoju Kalliasa
o Ofensywa spaliła na panewce – Sprzymierzeńcy są wściekli,
Peloponez ignoruje, inne państewka zachowują neutralność.
o Zaburzenie równowagi – 447 – 445
Powstanie beockie
• zima 447/6 – wygnańcy pro oligarchiczni z Aten zajmują miasta w Beocji
(Orchomenos, Cheroneję, itd.)
• 446 – Tolmides z Aten zajmuje Cheroneję, osadza garnizon, mężczyzn
sprzedaje jako niewolników
• Podczas odwrotu – atak sprzymierzonych wygnańców z Eubei, Lokrydy i
Beocji, armia w rozsypce, Tolmides zabity, reszta do niewoli
• Ateny rokują – jeńców oddano, ale Ateny opuszczają Beocję, władzę
przejmuje oligarchia, Fokida odcięta
Powstanie eubejskie i istmijskie
• Cała Eubea się buntuje → Perykles idzie z wojskami → na Eubei wieści – w
Megarze powstanie całego Istmu, wybito wojska, mały garnizon w Nisai
został → zawraca → a do tego właśnie upłynął rozejm spartański (451-46),
Peloponez atakuje Attykę!
• Peloponezyjczycy pod wodzą Plejstoanaksa łączą się z siłami Megary i Beocji
→ zajęcie Eleusis → trzy oddziały Aten, odcięte pod Pegaj, muszą wrócić
przez Beocję
• Nagłe wycofanie Plejstoanaksa → Perykles wraca na Eubeę i całkowite
ujarzmienie → tymczasowe zażegnanie buntów → rokowania ze Spartą
Zima 456/455 – pokój trzydziestoletni
• Ateny oddają Achaję, Trojzenę, Megarydę, zostaje im Naupaktos
• Egina nadal płaci daninę w związku, ale ma autonomię
• Delfy niezależne
• 30 lat rozejmu
• Inne państwa mogą się wiązać z kim chcą, po zawarciu obowiązują ich
postanowienia
• Argos nie może się wiązać z nikim
• SKUTKI:
o Ateny przywłaszczyły sobie pozycję główną w rokowaniach, Sparta
liczy się z sojusznikami – niechęć do Aten
o Wolność żeglugi
o Spory miały być poddane rozjemcom – mała stabilizacja
o Jedynie pakt nieagresji, za dużo krzywd po obu stronach, Ateny mają
bardzo złą sławę
o Sparta osłabiona i niezdecydowana, ale nigdy nie zdradziła nikogo –
cieszy się większą sympatią
8
PIĘTNAŚCIE LAT POKOJU (445-31)
Sytuacja na początku zrównoważona, do wojny nie musiało dojść. Argos było spacyfikowane → nie może
naruszyć równowagi. Ateny mają wolną rękę wobec Sprzymierzeńców (oprócz Eginy – autonomia). Na
Zachodzie tylko baza w Naupaktos, Symmachia może robić, co chce. Wszystkie morza wolne, handel Wschodu z
Zachodem.
UMACNIANIE IMPERIUM:
→ polityka nieingerencji w sprawy strony przeciwnej
→ Sparta podnosi się z upadku
→ Korynt i jego sprzymierzeńcy zebrał flotę ok. 300 trier (bez zachodnich statków)
→ do 435 potencjały militarne obu stron podobne, większe niż kiedykolwiek przed 461
Wewnętrzna polityka Aten
→ stronnictwo oligarchiczno-konserwatywne – Tukidydes, s. Melesiasa, krewny Kimona – zwolennik pojednania
ze Spartą, pokoju ze sprzymierzeńcami, argument sumienia, ganił za zbytnie strojenie miasta za związkowe
fundusze – zorganizowana grupa arystokratów, dobra opinia, ceniony za patriotyzm
→ stronnictwo demokratyczno-imperialistyczne – Perykles – materializm praktyczny, dążenia do dominacji i
podboju, usprawiedliwia sposób traktowania Sprzymierzeńców tym, że Ateny zapewniają wszystkim
bezpieczeństwo, dba o opinię ludu przez inwestycje za związkowe fundusze
→ 443 – wygnano Tukidydesa, stronnictwo imperialistyczne wygrywa
POLITYKA ZAGRANICZNA
→ kary za powstanie eubejskie: 445 – kolonizacja Eubei, surowo potraktował Histiaję (rzeź kleruchów) →
całkowite wysiedlenie, ateńska rekolonizacja, Chalkis – wygnano Hippobotai, parcelacja 2000 działek
najżyźniejszej ziemi, część ziemia państwowo-świątynna, część w dzierżawę, ogółem brano zakładników,
przysięgi wiernopoddańcze, ciężkie traktowanie
→ Tracja – dobre stosunki z krolem Odrysów, Tereuse, 445 – kleruchia w Brei, do opieki nad nią zobowiązano
miejscowych Sprzymierzeńców, w tym samym czasie też kolonia mieszana ateńsko-bisalcka
→ Egipt – dobre stosunki z samozwańczym faraonem Psammetychem (bunt anty-perski), dostali w 445/4 od
niego dużo zboża
→ kolonia Sybaris – prośba od niej do Sparty i Aten o pomoc w rekolonizacji, Ateny wysyłają osadników z miasta
i Peloponezu, potem wypędzają Sybarytów i ok. 443 zakładają Thurioj, ściągają tam ludzie z całej Grecji, wielki
rozkwit, modelowe miasto 433 – Thurioj samo zakłada z Tarentem kolonię w Heraklei, wybucha bunt, odrzucono
metropolię ateńską, próby propagandy ateńskiej co do miasta idealnego nie współgrają z ich zachowaniem
WOJNA SAMIJSKO-MILECKA
→ zima 441/440 Milet i Samos walczą o azjanickie miasto Priene pomiędzy ich ziemiami, klęska Miletu, składają
Atenom skargę na Samos, poparła ich część Samijczyków (chęć zmiany ustroju?)
→ traktat związkowy – nieinterwencja w wewn. sprawy Sprzymierzeńców, Samos – wierny sojusznik, dostarcza
okręty, Milet już raz się zbuntował, formalnie niezależny → Ateny rozkazują Samos wstrzymać wojnę, arbitraż
→ Samos odmawia, Perykles wyrusza z 40 okrętami, zdobywa wyspę, narzuca komisarzy i garnizon, bierze 100
mężczyzn-zakładników na Lemnos, 80 talentów grzywny, ustrój „demokratyczny” → wycofuje się
→ część Samijczyków uciekła do Azji, zyskują poparcie satrapy Pissuthenesa, 700 najemników, w nocy odbijają
Samos, uwalniają zakładników z Lemnos i gotują się na Milet, ateńskich brańców oddają satrapie, jednocześnie
bunt Bizancjum
→ wyprawa 60 okrętów, 16 z nich na misje – strażować przy wybrzeżu karyjskim (flota fenicka!)/posiłki z Chios i
Lesbos, reszta na wyspę Tragię, bitwa z Samos, po przyjściu posiłków Perykles rozbija flotę i oblega miasto
9
→ wieści o flocie fenickiej, odpływa na południe z 60, wtedy Samijczycy niszczą oblegających, 2 tygod. wolności,
Perykles powraca, nowe posiłki, znów niszczy flotę i oblega miasto (VIII 440 – V 339)
→ poddanie się Samos – zburzenie murów, zakładnicy, oddanie floty, grzywna na raty 1276 talentów, Bizancjum
także kapituluje
→ bilans wojny – Sprzymierzeńcy zrozpaczeni, Ateńczycy zaniepokojeni, wzajemne okrucieństwa po obu
stronach, błyskawiczne reakcje Aten kluczem do sukcesu, Symmachia uchwala w głosowaniu – brak działań
UMACNIANIE IMPERIUM Cd.
→ pełne poparcie ludu dla Peryklesa, próby rozwijania sieci przymierzy na wypadek ewentualnej wojny ze
Spartą, którą Perykles przewidywał
→ 439 – pokój z Samos, początek spłaty ogromnej grzywny
→ 437 – ekspedycja na M. Czarne – Perykles z flotą zdobywa Nymphejon, umacnia szlaki wywozu zboża na
Krymie poprzez porozumienia, Synopa – pomoc miejscowym przeciw tyranowi, a potem z ziemi tyrana robi
kleruchię, nowa kolonia w Amisos (435/4 przejęcie Astakos od Megary)
→ 436 – bitwa z Edonami pod Ennea Hodoj, zwycięstwo, założenie Amfipolis nad Strymonem, kluczowy punkt
handlowy nad Strymonem [szlak handlowy Macedonia-Tracja, wywóz kopalin, drewna, zboża], pilnuje go flota
ateńska u ujścia Strymonu → Perdikkas, król Macedonii wraz z Potidają, kolonią koryncką, są zaniepokojeni
KONFLIKT O KORKYRĘ
→ incydent ambrakijski (ok. 439-6) – Argos w Amfilochii zasiedlone przez Amfilochów i Akarnańczyków
(przymierze z Atenami) było współzasiedlone przez Ambrakijczyków, którzy przejęli władzę. Ląduje eskadra
ateńska (Formion), prawowici mieszkańcy przywróceni, Ambrakia wygnana. Nominalnie nie naruszono żadnych
traktatów, ale AMbrakia kolonią koryncką…
→ 435 – Epidamnos, wspólna kolonia Koryntu i Korkyry, w mieście bunt oligarchiczny przeciw demokratom,
notable proszą o pomoc Korkyrę (brak reakcji), ale Korynt przysyła osadników z eskortą oddziałów własnych i
kolonialnych. → Korkyra popiera oligarchów, rozpoczyna oblężenie Epidamnos
→ Korynt ogłasza Epidamnos terenem wolnej kolonizacji i zamawia osadników z licznych miast peloponeskich
wraz z eskortami [Leukas, Ambrakia, Megara, Teby, Epidauros, Hermone, Trojzena…], Korkyra poddaje się
sądowi rozjemczemu Sparty i Sykionu, ale Korynt odrzuca rozjemstwo
→ lato 435 r. – flota Koryntu i sprzymierzeńców vs. flota Korkyry, porażka Koryntu, kapituluje Epidamnos,
Korkyra robi rajd łupieżczy po wybrzeżu, aż po Elidę, jeńców korynckich w kajdany, innych stracono, osadników
w niewolę → wściekłość koalicji Koryntu
→ lato 433 – Korynt wybudował dużą flotę, Korkyra nie ma sprzymierzeńców, idzie błagać Ateny, podwójne
poselstwo w Atenach (Korynt/Korkyra). Ateny mogą mieć przymierze obronne, ale nie mają żadnych interesów na
zachodzie, ostatecznie, pod wpływem Peryklesa dążącego do zaognienia sytuacji, wybrano Korkyrę
→ VIII/IX 433 Ateny wysłały nominalne 10 [uniknięcie oskarżeń o mieszanie się w nie swoje sprawy] okrętów,
flota Koryntu – flota Korkyry → bitwa pod Sybotami, klęską Korkyry, dopiero wtedy Ateńczycy atakują Korynt,
wycofanie się, wieczorem Koryntyjczycy powracają i chcą walki, ale widzą ateńskie posiłki [20] i chcą już tylko
rokować, stracili sporo okrętów, a Ateny zyskały Korkyrę, świetną bazę wypadową na Zachodzie
→ Peloponez podchodzi flegmatycznie, nie dąży do wojny, Korynt pozostaje bierny, Sparta uspokaja waśnie,
dąży do pokoju, przeciwstawne dążenia ateńskie
10
→ 433/2 - ultimatum dla Potidai [Korynt] – zburzenie murów morskich, zakładnicy dla Aten, odesłanie
urzędników z korynckiej metropolii, Potidai posyła posłow do Aten dla przewleczenia sprawy
→ lato 432 – ustawa megaryjska – zamknięcie rynków Aten i Sprzymierzeńców dla towarów Megary
→ lato 432 – tajny rozkaz Aten dla Archestratosa wyruszającego z wyprawą do Macedonii – zakładników z
Potidai, zburzyć część umocnień, Potidai uzyskuje po cichu obietnicę Sparty przez poparcie Koryntu – przy ataku
Aten Sparta wkroczy do Attyki
→ Perdikkas niechętny Atenom [poparcie dla jego konkurentów Derdasa i Filipa], nagli Spartę do wojny, Korynt
chce buntu w Potidai i scalenia jej z Chalkidyką i Bottiai w powstaniu
→ Archestratos zastaje bunt w 3 miastach, Chalkidyka rzuciła swe miasta portowe i poszła do Olintu przy
Potidai. Archestratos łączy się z Filipem i Derdasem → atak na Perdikkasa, zmuszenie do przymierza z Atenami
→ w międzyczasie – do Potidai przybywa armia Aristeusa [najemnicy i Korynt], która w imieniu Koryntu oferuje
przymierze Bottiai i Chalkidyke, ma dowodzić obroną
→ wrzesień 432 – Ateńczycy wyrzynają Aristeusa armię, otaczają Potidaję z północy i południa, blokada morska
16. PIERWSZA CZĘŚĆ WOJNY PELOPONESKIEJ (431-421)
W PRZEDEDNIU WOJNY
→ Korynt i Egina na wieść o wydarzeniach Potidai posyłają skargi do Sparty, Sparta zachęca wszystkich
[sprzymierzonych i nie] do składania skarg, Zgromadzenie Spartiatów – Korynt, Megara i inni oskarżają, ateńscy
posłowie wciąż przypominają o traktacie, proponują spory oddać do arbitrażu
→ po odejściu posłów część właściwa, król Archidamos – sąd rozjemczy, przygotowania do długotrwałej wojny,
efor Sthenelaidas – ateńska agresja, więc bogowie wspomogą Spartę w wojnie, głosowanie poprzez przejście na
strony, a nie krzyki → opcja obciążenia Aten winą wygrała, poinformowano posłów o wyniku i zamiarze
zgromadzenia Sprzymierzonych, Delfy przychylne (jeśli wojna będzie energiczna)
→ formalnie nie uchwalono wojny – oprócz eforów i króla liczy się jeszcze wola Zgromadzenia (zamiar wojny był
już przy sprawie Potidai), czynniki, które przekonały lud to: wystąpienia pokrzywdzonych, zbytnie panoszenie się
Aten (Megara, Korkyra, Potidaja) rozbijające jedność Zw. Peloponeskiego, urażona duma i pogwałcone
postanowienia traktatów
→ październik/listopad 432 r. – Zgromadzenie Sprzymierzonych, zapalczywość Koryntian (Ateny łamią
Peloponez po kawałku), wynik – wojna!
→ zima 432/431 – ofensywa dyplomatyczna → S: wygnanie zmazy Alkmeonidów (Perykles) [nie liczono na
sukces, tylko na podważenie autorytetu) → A: pozbycie się 2 zmaz: zabicie helockich błagalników u Posejdona i
Pauzaniasza u Ateny → S: do wojny nie dojdzie, jeśli A odwoła ust. megaryjską, odstąpi od Potidai i da
autonomię Eginie → A: odmowa rozmów → S: przesłanie od Symmachii, propaganda – jeśli uszanujecie
niezależność państw greckich, będzie pokój
→ Zgromadzenie Ateńskie – Ateńczycy mają podstawy do uznania agresji Sparty (Syboty, propaganda w Potidai
przechowywanie zbiegłych niewolników w Megarze), ale wiedzą, że to z ich winy.
→ dwie opcje polityczne: Perykles – wojna, chęć rozbicia związku, brak odwołań do moralności (byłby na
straconej pozycji), tylko podkreślanie władczości Sparty, manewr, nadal się zgadzamy na sąd rozjemczy, jak oni
chcą się bić, to ich wina, a Ateny są i tak lepsze
→ opcja następców Kimona i Tukidydesa, s. Melesiasa – mała, ale wpływowa, wierność wobec zasad,
odwołanie ustawy megaryjskiej, powrót do starej tradycji przyjaźni
11
→ wygrywa Perykles, ale nie jednomyślnie, Ateny są rozbite, zwolenników werbuje się siłą, podtrzymano
postanowienie o sądzie rozjemczym
PIERWSZE KROKI WOJENNE:
SPARTA
→ Sytuacja Symmachii w przededniu wojny: siły hoplitów przewyższają znacznie ateńskie, koniec osłabienia po
powstaniu helotów i trzęsieniu ziemi, armia sprzymierzeńców (prawie c. Peloponez oprócz Argos i Achai [n.],
Ambrakia, Leukas i Anaktorion [kor. kol.], Megara, Beocja, Lokryda i Fokida [3 ost. mają konnicę], całościowo
50 000 hoplitów, ale nie na długo [chłopi uprawiają rolę]
→ Na morzu ubogo: Korkyra odstąpiła, Korynt stracił pod Sybotami, wspolnie ok. 100 trier i trochę środków na
więcej, ale nie bardzo można z tego skorzystać [źródła budulca i wioślarzy kontrolują Ateny]
→ pieniądze i gospodarka: mało, niepotrzebne do kampanii lądowej, ale oblężenia i statki kosztują sporo [nawet
z pożyczkami delhijskimi i olimpijskimi], przy dobrych zbiorach Symmachia samowystarczalna, można jeszcze
importować żywność z Sycylii, Krety, Cyreny i Egiptu, ale podczas wojny Ateny z pewnością odetną szlaki
handlowe!
→ Sparta – niezwyciężeni hoplici rękojmią ostatecznego zwycięstwa w świadomości Sprzymierzeńców, ustrój
stabilny, ludność wytrwała, umiar i zdrowy rozsądek, wierność zasadom, nieco zaniepokojeni odrzuceniem
prośby o sąd rozjemczy, ale ufają wojnie o wolność i sprzymierzeńcom
→ Korynt – mocny gracz, przoduje w handlu i ma sporą flotę, kolonie na płn-zach. Grecji w Epirze i Ilirii,
solidarna grupa, wymieniają się darami z metropolią, wspolna moneta koryncka z wizerunkiem pegaza, po
upadku Eginy [457] b. popularna, zwłaszcza na Sycylii i w Italii, z Epiru i Ilirii skóry, drewno, srebro, na zachodzie
niezmiernie wierne mu są potężne Syrakuzy, które przeciągnęły na stronę Symmachii wszystkie doryckie miasta
Sycylii oprócz Kamariny
→ Beocja – wiele drobnych państewek zjednoczonych w Związku Beockim, Teby centralne, Skarb i Rada
właśnie tam, 11 okręgów w Związku, każdy ma dowódcę [beotarchę], członków Rady i Sądu, wystawia 1 oddział
armii wspólnotowej i wnosi fundusze do Skarbu. Okręgi mają równe prawa w federacji, chociaż różnej wielkości
[po parę państewek, albo jedno]. Po wybuchu wojny Teby udzielają wielu drobnym państewkom bez umocnień
tzw. sympolitei – otrzymują obywatelstwo tebańskie, zachowując własne → państewek było na dwa okręgi, Teby
same miały dwa, więc z 11 beotarchów miały wpływ na 4 [przewaga w Związku], w Radzie Związ. były 4 rady
częściowe [jedna robi plan dzienny, a potem bierze udział we wspólnych obradach], uchwały obowiązkowe dla
wszystkich państw związkowych, od 466 Związek bije monety z tarczą beocką, symbolem obrony, w państwach
rządzą oligarchie, pełnoprawni obywatele i wolni to ludzie dopiero od statusu hoplity, związek cementuje strach
przed Atenami, mają dużo zboża, piechoty i jazdy
→ plany Symmachii – proba decydującej bitwy, jeśli nie to pustoszyć Attykę, na morzu trwa rozbudowa floty u
sojuszników, ale to potrwa parę lat, więc póki co unikają starć, potem z flotą chcą popłynąć na Egejskie i
powzniecać bunty wśród sojuszników Aten
ATENY
→ Armia w Attyce: 1200 konnych, 13 000 hoplitów pierwszej linii, 16 hoplitów rezerwy, parę tysięcy
lekkozbrojnych, w odwodzie zasoby z kleruchii, kolonii i sprzymierzeńców, jest też świetna konnica z Tesalii, ale
Perykles chce uniknąć walnej bitwy: Attyka pozostawiona wrogowi, zwierzęta na wyspy, hoplici z rezerwy bronią
wałów Aten i Pireusu oraz Długich Murów – Ateny twierdzą, hoplici pierwszej linii obrona morza, 431 trier w
gotowości plus zasoby Chios, Lesbos i Korkyry, świetni żeglarze i taktycy: flota ma działać jak w wojnie 458-4 –
potyczki, desanty na Peloponez, a jak się da to i przyczółki, potrzeba baz morskich, póki co są w Naupaktos,
Akarnanii i Zakynthos [zachód] oraz na Cykladach [wschód], oprócz Melos i Thery [neutralne], potrzeba też
12
pieniędzy, ale jest ich sporo – 7000 talentów, i złoto z posągu bogini, i 1000 dochodu rocznego [600 imperium i
400 wewnętrzne], i świadczenia z majątków prywatnych
→ plan: nie można dopuścić do bitew lądowych, brak zasobów ludzkich! – nie można angażować wszystkiego na
Peloponez [możliwość buntu sprzymierzeńców, czujność wobec Persji i innych potęg morskich], nie można mieć
trzeciorzędnych wojenek! – ofensywa morska na Peloponez, poproszą o pokój, będzie niekorzystny, Symmachia
się pokłóci i rozpadnie, a Ateny dobiją jednego po drugim, Ateny w wojnie oblężniczej są bezpieczne, a Sparta
odsłonięta, ale obywatele się burzą: utrata wsi podateńskich, wspomnienie poprzedniej wojny niewygranej, mała
liczba hoplitów źle robi na morale, opozycją kieruje Kleon
NIEPOWODZENIA ATEN 431-29
→ incydent platejski – marzec 431 – ktoś otwiera bramy Platejów i wpuszcza po ciemku 300 hoplitow
tebańskich, którzy żądają przystąpienia do Związku Beockiego, najpierw się Plateje zgadzają, ale rankiem widzą
ich małą liczbę, chcą utrzymać przymierze z Ateńczykami, wybijają siły, 180 idzie do niewoli, główne siły
tebańskie miały być o świcie, ale powstrzymała je ulewa, wychodzi herold na spotkanie, ultimatum – jeśli się
wycofają, dostaną jeńców, jeśli nie – wszyscy zginą, Teby odstępują, a Plateje i tak zabijają pojmanych, proszą
Ateny o pomoc → w mieście garnizon, ewakuacja ludności, gromadzenie zapasów, incydent hasłem do wojny –
dwie strony pierwszy raz się zwarły
→ ostatnie przygotowania dyplomatyczne, próby pozyskania państw neutralnych, Persji i monarchii obcych
→ maj 431 – Archidamos idzie na północ przez Istm, powoli, aby zwiększyć napięcie, wysyła herolda do Aten,
ale go odprawiono, nieudana próba zdobycia granicznej twierdzy Ojnoe, w poł. czerwca armia niszczy sady i pola
Eleusis, Ateńczycy już wszystkich ewakuowali, a stada poszły na Eubeę
→ Archidamos wchodzi do bogatego, widocznego z miasta demu Acharnaj i pokazowo go niszczy →
niezadowolenie w mieście, chęć walki → Peryklesowi oddano wszystkie uprawnienia, i nie zwołuje
Zgromadzenia, wszystkie siły oprócz lotnego szwadrony ateńskiego i konnicy tesalskiej za murami, tymczasem
szykuje ofensywę morską
→ VI – IX 431 – flota 100 trier (1000 hoplitów i 400 łuczników) zaciska sieć dookoła Peloponezu i ujścia zatoki
Korynckiej, zajmuje korynckie Sollion i Astakos w Akarnanii, oraz dużą Kefallenię, duże sukcesy, tylko Methone w
Lakonii się nie poddało dzięki brawurowej obronie Spartiaty Brasidasa i 100 hoplitów, inna flota (30 trier) niszczy
Lokrydę, zajęcie Thronion, baza morska na Atalancie w cieśninie Eubejskiej, na drodze na Chalkidykę
→ na Chalkidyce operuje 3000 hoplitów, którzy oblegają Potidaję i odpierają ataki Olintu, wspieranego przez
Perdikkasa, sukces dyplomatyczny – przymierze z Sitalkesem, królem trackich Odrysów, a przez niego i z
Perdikkasem [zwrócono mu miasto Therme nad zatoką Thermajską] → Chalkidyke odcięta!
→ wypędzono ludność z Eginy, zajmują ją osadnicy ateńscy
→ jesień 431 – Peloponezyjczycy wracają do domu, 13 000 hoplitów ateńskich i lekkozbrojni wpadają do
Megarydy i niszczą ją
→ Ateny odkładają 1000 talentów i 100 trier jako rezerwę na wypadek ataku od strony morza, spore zasoby
własnych hoplitów, Peloponezyjczycy nieprzygotowani do walki morskiej
→ zima 431/430 – Korynt wypływa na odsiecz, 400 okrętów i 1500 hoplitów, odzyskano Astakos, ale nie
Kefallenię, Symmachia nie podejmuje już walk na lądzie, Eginetów osiedlono w Lakonii
→ marzec 430 – do mowy pogrzebowej dla poległych wybrano Peryklesa, największy autorytet
→ lato 430 – Symmachia atakuje Attykę, znów pustoszy przez 40 dni, w mieście zaraza, mało wody, i
zanieczyszczona [osłabienie → zapalenie oczu, gardła, płuc → kaszel, wymioty żółcią, pragnienie →
13
owrzodzenie żołądka i biegunka], śmierć albo często kalectwo, upadek morale miasta, bunt przeciwko
Peryklesowi, zaraza ma być karą Apolla, próbowano uzyskać pokój od Sparty, ale bez powodzenia
→ Perykles nawołuje do wytrwania, Ateńczycy dalej walczą, ale postawili Peryklesa przed sądem i skazano na
grzywnę, potem znów strateg i dowódca, umiera jesienią 429 w czasie największego nasilenia zarazy [430-29],
potem powrót zarazy w zimie 427/6 i cały rok 426, osłabienie Aten, utrata sporej części wojsk i ludności, a
jednocześnie zacietrzewienie wojsk i wielka chęć wygranej
Ofensywa Chalkidyke
→ lato 430 – flota ateńska [100 trier z Aten, 50 z Lesbos i Chios, transportowce z konnicą], atak na wschodnie
wybrzeża Peloponezu, z 4000 hoplitami i 300 konnymi, dalsze próby zdobycia Potidai, z powodu kontaktu z
Atenami wybuchła wśród żołnierzy zaraza, ¼ wymarła podczas oblężenia, zima 430/29 – koniec zapasów w
mieście, kanibalizm, w końcu upadek, poddali się, pozwolono im odejść do Chalkidyki i Bottiai, oblężenie
kosztowało Ateny 2000 talentów i duże straty wojska
→ 429 – Ateny walczą z powstaniem chalkidyckim z Potidai, walki z miastem Spartolos przy użyciu 2000
hoplitów, konnych i lekkozbrojnych, Spartolos zaskoczyło na polu bitwy Ateny świetną jazdą i peltastami,
Ateńczycy uciekają w popłochu do miasta, pozostawiając poległych i dowódców
→ jesień 429 – nadchodzi Sitalkes z olbrzymią armią 150 000 ludzi, niszczy doszczętnie Chalkidykę,
Macedonię, Bottiaję, Ateny nie udzielają wsparcia w obawie, że zajmie te tereny, tylko ciężka jazda macedońska
pokonała Odrysów i Getów, po miesiącu S. odchodzi, zawierając jednak sojusz z Perdikkasem [siostra P.
poślubia siostrzeńca S., Seuthesa] – Perdikkas ma go dla siebie, przez 4 lata brak ateńskich operacji na
Chalkidyce
Walki na zachodzie
→ 430-29 – Symmachia wobec osłabienia Aten i skupienia ich uwagi na Chalkidyce próbuje odbić zajęte już
tereny, zwłaszcza na zachodzie, dwie nieudane próby w 430: najazd 100 okrętów i 1000 hoplitów na Zakynthos,
potem atak Ambrakii na Argos Amfilochijskie,
→ zima 430/29 – eskadra 20 trier pod wodzą Formiona do Naupaktos – niszczenie statków wypływających przez
cieśninę Rhion z Zatoki Korynckiej
→ 429 – wspólna operacja Ambrakii i Sparty, chęć zdobycia Akarnanii, Kefallenii, Zakynthos, i może Naupaktos
[koniec baz ateńskich na zachodzie, odcięcie Korkyry], wódz Knemos przepływa z Zatoki Korynckiej z 1000
hoplitów peloponeskich do Ambrakii, dołącza siły miejscowe, z Leukas i Anaktorion, a także 1000 górali z Chaonii
i innych plemion epirockich, oraz 1000 Orestów z macedońskich gór Pindus, miał też dostać potajemnie 1000
jazdy od Perdikkasa, ale nie chciał czekać
→ Okręty Ambrakii, L. i A. gromadzą się na morzu, oczekiwanie na siły peloponeskie z Zatoki Korynckiej,
Knemos idzie na Akarnanię i miasto Stratos, trzy kolumny wielkiej armii rozproszyły się, Chaonijczyków wybito,
morale spadło, Knemos siedzi dzień w obozie pod ostrzałem procarzy z Akarnanii, potem wojsko idzie pod
Ojniadaj i rozprasza się
→ Formion oczekuje na trzon sił peloponeskich, odmówiwszy Akarnanii pomocy, na południowym brzegu zatoki
Korynckiej pojawia się 47 trier i mniejsze jednostki w kursie na Akarnanię, Formion odgradza im drogę 20
trierami, w nocy Peloponezyjczycy próbują podstępem przepłynąć z Patraj na Morze Jońskie, Formion zagrodził
drogę na wschód od Rhion w Zatoce Kalidońskiej, walki pod Rhion
→ bitwa koło przylądka Rhion - bladym świtem okręty peloponeskie zrobiły krąg, rufami do wewnątrz, dziobami
na zewnątrz, w środku 5 najlepszych okrętów do wzmacniania ewentualnych przerw i mniejsze jednostki,
Formion nie chce abordażu (piechoty mają więcej niż Ateny), okręty ustawił w sznurek i okrążają wszystkie koło
peloponeskie, coraz bliżej, pozorując natarcie i ścieśniając ich szyki. O wschodzie słońca zerwał się wiatr znad
Zatoki (zachodni), okręty powpadały jeden na drugi, zamieszanie, statki peloponeskie stojące bez ruchu nie
14
mogły szybko manewrować [bez prędkości trudno sterować], Ateńczycy atakują i taranują flotę, część ucieka do
Patraj i Dyme, bez strat Ateny zdobyły 12 trier i płyną do Naupaktos, resztki peloponeskie płyną na zachód do
Kyllene w Elidzie
→ W Kyllene jest Knemos z wojskami, których przywiozły tu statki spod Leukas. Sparta na wieśc o porażce
posyła 3 komisarzy, w tym Brasidasa, i rozkaz zebrania floty i ponownego ataku na Formiona, a Formion posyła
po posiłki do Aten, ale nie zdążył ich otrzymać → 77 trier peloponeskich przypływa [to dopiero jest główny trzon,
oczekiwany podczas operacji w Akarnanii], łączą się z wojskami lądowymi pod Rhion na płd. brzegu, na wschód
od przylądka, Formion ustawia swoje 20 trier na zachód od Rhion na północnym brzegu, gdzie koczują
messeńscy hoplici z Naupaktos
→ bitwa pod Naupaktos – po paru dniach Peloponezyjczycy posyłają flotę w 4 rzędach z 20 najszybszymi
okrętami na czele w kierunku bezbronnego Naupaktos, licząc na odciągnięcie Formiona z jego pozycji. Formion
wypływa ratować bazę, a jego statki rozciągają się w długi szereg przy płn. wybrzeżu koło Molykrion. Siły
peloponeskie robią zwrot na lewo i frontalnie atakują Ateny, chcąc zepchnąc ich na brzeg. 9 okrętów uszkodzili,
ale 11 im uciekło, 10 dopłynęło do Naupaktos, ścigane przez 20 najszybszych z eskadry peloponeskiej.
Jedenasty, ścigany przez Leukadyjski okręt na czele, zrobił nagły zwrot dookoła przypadkowo płynącego
frachtowca, uderzył taranem i rozbił Leukadyjczyków. Reszta Peloponezyjczyków wpada w popłoch: część
osiada na mieliźnie, a część zatrzymuje się z opuszczonymi wiosłami, wtedy 10 spod Naupaktos atakuje na flotę i
spycha ich na Rhion, odzyskując 9 własnych i przejmując 6 peloponeskich okrętów. Formion zwycięża, a potem
otrzymuje jeszcze posiłki 20 okrętów.
→ zima 429/428 – wzmocniony zwycięstwem, Formion opływa wybrzeża Akarnanii, usuwając podejrzanych o
sympatie peloponeskie, wiosną 428 powraca tryumfalnie do Aten, Sparta planuje odwet
Środkowa Grecja i Attyka w 429
→ po drugiej bitwie pod Rhion [jeszcze 429] Knemos, Brasidas i inni chcą napaść na Pireus, przechodzą Istm
pieszo [każdy miał rzemień od dulki, wiosło i poduszkę], w nocy z Megary spuścili 40 trier, ale wystraszyli się i w
zamian spustoszyli Salaminę, potem wrócili [ogólnie nieudana ekspedycja], na Egejskim też sobie słabo radzą,
mogą tylko napadać na statki w Karii i tracić załogi statków neutralnych i wrogich przy wybrzeżach peloponeskich
→ lato 429 – Sparta chce przejąc Plateje, które od związku Helleńskiego ma gwarancje nietykalności, chcą ich
neutralności, Ateńczycy obiecują im pomoc, jeśli zachowają przymierze, a więc zachowują, a Archidamos ma
pretekst do ataku. Garnizon 400 Platejczyków i 80 Ateńczyków odpiera wszystkie ataki, gotują dla nich kobiety
platejskie. Koniec szturmów, jesienią 429 otoczono miasto wałem i garnizonem peloponesko-beockim, Ateny nie
przyszły z pomocą [brak środków], Plateje są uwięzione!
428
→ 428 – morski regres peloponeski na zachodzie, Ateńczycy pustoszą wybrzeża Lakonii, 12 okrętów w
Naupaktos łączy się z Akarnańczykami, nieudana próba przejęcia Ojniadaj, straty przy napadzie na Nerikos przy
Leukas, impas → nie można wypędzić Aten, ale one nie mogą pokonać Sparty 12 okrętami bez pomocy
tamtejszych wyspiarzy z Zakynthos, Kefallenii i Korkyry ( a nie dostają jej) → nie mogą stworzyć blokady
Peloponezu, Peloponezyjczycy prowadzą działania tylko na pokaz [robią kolejny wypad pustoszący do Attyki,
utrzymują oblężenie Platejów]. Ateny są za słabe, przejęły Therę, ale Kydonii na płn-zach. Krety już nie
[południowy ciąg handlowy ciągle otwarty dla zaopatrzenia peloponeskiego]. Persja obojętna, Sitalkes przejął
spartańskich posłów, a Ateńczycy ich stracili.
OFENSYWA ATEŃSKA LAT 428-424
15
→ impas przerwany próbą wywołania powstania na Lesbos, przywódcą Mitylena, chce zjednoczyć wyspę,
budować okręty, fortyfikacje, armię łuczników i zasoby pszenicy, plany wyciekły do Aten, które zapewniły sobie
bazę w Methymnie [jedyna na Lesbos nie poparła Mityleny] i zablokowały oba porty Mityleny
→ sierpień 428 – podczas igrzysk olimpijskich Mityleńczycy proszą Spartan o pomoc → Lesbos ma flotę, jeśliby
zaatakować jednocześnie Attykę i wesprzeć Mitylenę → powstanie ogólno egejskie gotowe. Symmachia popiera
ten plan, rozkazuje wysłać 2/3 wojsk sprzymierzonych na Attykę i przeciąga łodzie przez diolkos z Zat. Korynckiej
na Sarońską [zmiana frontu z Zach. na wschód]. Sprzymierzeńcy nadciągają do armii powoli [żniwa dopiero się
kończą, zmęczenie wojenne, brak żywności, muszą importować]
→ szybka reakcja Aten – 30 okrętów patroluje już Peloponez, 40 blokuje Mitylenę, obsadzają jeszcze 100
statków z zeugitów i tetów, których do tej pory nie powoływano, pustoszą wschodni Peloponez, Sparta zniechęca
się do najazdu na Attykę, przykazując sojusznikom szykować łodzie na 427[nie ma jedzenia], Ateny także ledwo
dyszą, podatek pogłówne dla bogaczy i metojków, podwyższenie danin z imperium
→ po odstąpieniu Sparty, Ateny posyłają 1000 hoplitów na Lesbos, brak żywności w miastach, za radą
Salajthosa Lacedemończyka uzbrajają lud, ale ci obrócili się przeciwko nim, grożąc poddaniem miasta, więc
poddają się Pachesowi, przywódcy ateńskiemu
→ Salajthos już wcześniej obiecywał, że wiosną przypłynie eskadra peloponeska oraz że Sparta zaatakuje
Attykę, jednak na nic się to nie zdało.
→ maj 427 – Sparta okupuje mury Attyki, eskadra peloponeska pod Alkidasem przypływa wolno pod EMbaton,
ale brak odwagi na atak na Mitylenę lub też na Jonię w celu stworzenia przyczółka, wycofuje się do Efezu, potem
ucieka na Peloponez, mordując po drodze wszystkich napotkanych żeglarzy, a Paches ściga go. Po odpłynięciu
Alkidasa Paches utrwala władzę ateńską w Notion, zgarnia przywódców powstania z Lesbos wraz z Salajthosem
i zabiera do Aten
→ debata mityleńska - wściekli Ateńczycy natychmiast zabijają Salajthosa, a Kleon w niezwyklej zapalczywości
podburza Zgromadzenie do zabicia wszystkich mężczyzn z Mityleny i sprzedania w niewolę kobiet i dzieci.
Wysłano trierę z rozkazem do Pachesa, ale na drugi dzień lud pożałował pochopności i rozpoczęła się tzw.
debata mityleńska. Kleon dowodzi konieczności karania buntów śmiercią, a Diodotos pokazuje, że takie kroki
tylko wzmocnią wolę buntu, a bez Mityleny dochód Aten się obniży. Wniosek Diodotusa ledwo przeszedł, a za
rozkazem podążył drugi, odwoławczy. Zdążył, zanim Paches wykonał rozkaz. Rozebrano mury, zabrano
posiadłości azjatyckie i okręty, ziemia oprócz Methymny podzielona na 3000 działek, świątynne i dla osadników
ateńskich, Lesbijczycy płacą 100 talentów czynszu, w Atenach stracono ok. 1000 inicjatorów
→ Plateje – część oblężonych uciekła, jednak ok. 200 zostało, poddali się w połowie 427, sąd wojskowy Sparty,
niesprawiedliwy [czy okazano pomoc Symmachii], zmieniono do na wolną rozprawę [wyjątkowa pozycja
Platejów], Teby chcą zemsty za pomordowanych żołnierzy z incydentu w marcu 431, znów zadawano pytanie o
pomoc i wszystkich pozabijano, kpina z sądownictwa, kobiety w niewolę, miasto zrównano z ziemią, a grunt
oddano Tebom → wielkie naruszenia obyczaju wojennego po obu stronach [incydent platejski, spartańskie
mordy na żeglarzach, ateńskie zabójstwo spartańskich posłów podesłanych przez Sitalkesa, egzekucje w
Mitylenie i Platejach] → zaostrzenie tarć między oligarchiami i demokracjami
→ 427 – walki na Korkyrze – oligarchowie po skazaniu ich na grzywnę mordują przeciwników w Radzie, do
miasta dociera triera koryncka ze spartańskimi siłami, ośmieleni tym rzucają się na demokratów, masowa rzeź,
demokraci w końcu biorą górę, Ateńczycy z 12 okrętami i 500 hoplitów messeńskich zażegnują kryzys
tymczasowo, parę dni potem do Sybotów przybija eskadra peloponeska Alkidasa z Brasidasem [53], rusza na
Korkyrę, oni obsadzają 60 statków i płyną na spotkanie w zamieszaniu, 2 od razu przeszły na stronę Sparty, inne
walczą ze sobą, 13 zdobywają Spartanie. Ateny próbują manewru spod Rhion na skrzydle floty peloponeskiej,
która ustawiła się w kółko, a po nadpłynięciu posiłków peloponeskich wycofują się ładnie, druga strona ich
16
zostawia. Alkidas nazajutrz pustoszy płd. czubek wyspy, a na wyspie demokraci dogadują się chwilowo z
oligarchami, obsadzają 30 okrętów. Wieczorem z Leukas wiadomość ogniowa do Alkidasa → płynie odsiecz
ateńska, więc Alkidas ucieka na Leukas. Na Korkyrę zawija 60 okrętów ateńskich, przez cały tydzień demokraci
wyrzynają oligarchów, liczne samobójstwa, gwałcenie azylu świątynnego, część oligarchów jednak ucieka i
potem nęka Korkyrę jeszcze przez 2 lata wojną podjazdową, aż do kolejnej interwencji ateńskiej.
→ lato 427 – pomimo braku pieniędzy Ateny kontynuują ofensywę morską, Nikiasz zdobywa wyspę Minoę i
blokuję Nisaję, port Megary
→ koniec 427 – na Sycylię płynie flota ateńska [20] z odsieczą dla Region i Leontinoj, w wojnie z Syrakuzami i
Dorami sycylijskimi
→ lato 426 – Nikiasz atakuje na pro peloponeskie Melos 60 okrętami i 2000 hoplitami, ale Melos nie przystępuje
do Związku, Nikiasz płynie do Beocji, dostaje wsparcie z Aten, pustoszy Tanagrę w Beocji [bitwa pod Tanagrą –
426] i wybrzeża Lokrydy,
→ lato 426 – flota sycylijska zdobywa Mylaj i Messanę, kontrola nad cieśniną Mesyńską
→ inicjatywa Demostenesa – ambitny strateg, ma eskadrę 30 okrętów, ściąga siły z Akarnanii, Zakynthos,
Kefallenii, Korkyry, pustoszy grunty na Leukas i chce ją oblegać miasto od lądu, ale dostaje propozycję od
Naupaktos o wyprawie w głąb Etolii. Demostenes chce zjednoczyć/podbić całą Grecję środkową, aż po Beocję
→ odejście od planu Peryklesa, konieczność sił lądowych i uderzenia w Beocji, z Aten wyrusza latem 426
wyprawa do Beocji w pełnym składzie, potem łączy się z NIkiaszem. Wyprawa eolska to fiasko, Korkyra i
Akarnania się nie palą, Lokryda Ozolska jest powolna, Etolowie stawiają wielki opór i wybijają w górach ciężką
armię ateńską, tylko pół zostało i odpłynęło, Demostenes pozostał w Naupaktos, bojąc się wrócić do Aten
→ lato 426 - niepowodzenie Demostenesa zachęca Symmachię do działania – istnieje nowa kolonia – Herakleja
– nad Wąwozem Termopilskim, popiera ją Trachis i Doryda, które blokują drogi zarówno na zachód przez Etolię
nad Z. Koryncką, jak i na północ przez Malis do Tesalii. Zablokowanie tych ziem oznacza odcięcie pro ateńskiej
Tesalii i możliwość uderzenia na przyczółki na Chalkidyke. Blisko do Eubei – osadnicy heraklejscy budują doki,
chcąc zakłócać transport w cieśninie Eubejskiej i łupić Eubeę
→ jesień 426 – Herakleja posyła 500 hoplitów do Delf, tam łączą się z siłami Spartiaty Eurylocha [2500
hoplitów], atak na Lokrów Ozolskich, miażdżące zwycięstwo, tylko parę miast się broniło, z Etolami Euryloch
zdobywa MOlykrion i przedmieścia Naupaktos, w ostatniej chwili Demostenes wzywa posiłki z Akarnanii [1000] i
dowozi ich morzem tuż przed atakiem, Naupaktos ocalało, Euryloch na zimowe leże idzie do zachodniej Etolii,
Ambrakia szykuje się, aby z nim uderzyć na Argos Amfilochijskie i Akarnanię. Akarnańczycy żądają wsparcia od
20 okrętów w zatoce i Demostenesa.
→ zima 426 – bitwa pod Olpaj - 3000 Ambrakijczyków zajmuje Olpaj, wzgórze nad zatoką Argos, a w mieście
Akarnańczycy wzmacniają garnizon i osadzają się na górze Krenaj przy wybrzeżu na płd. od Olpaj, gdzie wiedzie
droga z południa. Euryloch ich omija, łączy się z siłami Ambrakii – 6000 hoplitów i trochę lekkozbrojnych,
rozkłada się obozem pod Metropolis, mieścinką na płn. od Argos, i czeka na posiłki z Ambrakii. Przychodzi
Demostenes z 200 hoplitami messeńskimi, 60 łucznikami, a w zatoce 20 statków Aten. Obóz od Olpe, przy
Metropolis. Eurylocha więcej, ale jeszcze czeka na posiłki, więc Demostenes atakuje. Euryloch dowodzi lewym
skrzydłem, ale wysunięty oddział akarnański z zasadzki atakuje od tyłu, Eurylochos pada i wielu innych, na
prawym skrzydle Peloponez i Ambrakia wygrywają i prą na Argos, ale Demostenes ich rozgramia i pogania w
rozsypce na Olpaj.
→ Następca Eurylocha, Mendaios zawiera porozumienie wyprowadzenia Spartan przez linie wroga, a
Ambrakijczyków pozostawia samych sobie na Olpaj. Demostenes słyszy o nadciągających posiłkach z Ambrakii,
posyła ludzi na północ na zasadzkę na Idomene. Mendaios właśnie zaczyna przepuszczać małe grupki, ale
przyczepiają się do nich niechciani, a Akarnańczycy nie wiedzą o tym, atakują, ogólna bitwa. Mendaios w końcu
17
się przedarł, a reszta rozproszyła się po okolicy. W zasadzce wybito do nogi armię Ambrakii, Demostenes chce
atakować na miasto, ale Akarnania odstępuje – nie chce tu przyczółka Aten. Wkrótce Ambrakia godzi się z
Ambrakią i wespół z Amfilochią zawierają przymierze – koniec działań w tym regionie. Korynt przesyła 300
hoplitów do Ambrakii [zabezpieczenie interesów w tym regionie].
→ wzmocnienie Demostenesa, Sparta wycofuje się ze środkowej Grecji, Herakleja nękana najazdami Tesalii,
Sparta zdołała jedynie najechać [wiosna 425] Attykę i posłać 60 okrętów na Korkyrę w nadziei zduszenia
demokracji, w Atenach nakładają wyższe podatki na wojnę. Za te pieniądze wyposażają eskadrę 40 okrętów i
oddają ją Demostenesowi, przykazując wesprzeć Sycylię przeciw Dorom.
→ [425] Na wybrzeżach Messenii burza, statki chowają się na cyplu Pylos, obronna zatoczka, Demostenes chce
fortyfikować cypelek, ale nie ma zgody strategów, żołnierze sami z nudów budują mur z kamieni i gliny, bo
pogody nie ma. Po 6 dniach flota odpływa, pozostawiając Demostenesowi 5 okrętów i ufortyfikowany cypel nad
zatoką. Po tym Spartanie odwołują wojsko z Attyki, a swoją flotę z Korkyry, a hoplitami osadzają małą wysepkę
Sfakterię, która zamyka zatokę, tworząc wraz z przylądkiem Pylos i innym dwa wejścia do zatoki.
→ bitwa o Pylos – Demostenes posyła dwa okręty, aby zawróciły flotę, dostaje przypadkowe posiłki od
miejscowych piratów, okopuje się z 1000 zbieranych ludzi na Pylos, trzy dni bronią się przed atakami Spartan,
raniąc nawet Brasidasa. Potem flota ateńska wpływa przez dwa wejścia niezablokowane jeszcze przez Spartan,
zaskakuje Peloponezyjczyków i wybija ich do nogi. Potem strażują dookoła Sfakterii, gdzie pozostało uwięzionych
420 Spartiatów i służba helocka.
→ zawieszenie broni – Sparta oddaje flotę za dostawy żywności dla uwięzionych, posłowie do Aten – pokoj i
przymierze w zamian za uwolnienie ich. Lud podjudzany przez Kleona nie zgodził się [a szkoda, bardzo dobra
pozycja przetargowa]. Zgromadzenie żąda wydania im więźniów, a także miast: Nisaje, Pegaj, Trojzena, Achaja,
wtedy mogą zacząć „rozważać” pokój. Sparta na to chce poufnych rozmów, Kleon wyciąga posłów na forum,
odchodzą.
→ Ateny w Pylos przejmują flotę, walka rozpoczyna się na nowo. Trudności Aten – małożywności, mało wody.
Muszą cały czas patrolować morze dookoła, a żywność i tak się tam przedostaje. 14 000 ludzi ateńskich ma mało
zaopatrzenia, a na zimę wcale go nie będzie.
→ W Atenach żałują pochopnej decyzji, chcą posłać komisję na miejsce. Kleon chce działania, a nie badania, i
że on by na pewno ujął Spartan, gdyby dowodził, a stratedzy nie mogą. Strateg Nikiasz odpowiada, że chętnie
mu odstąpi mu miejsce. Kobyłka u płota – Kleon pod naciskiem opinii społecznej musi jechać. Na współdowódcę
wyznacza Demostenesa i troszkę wojska.
→ Bitwa o Sfakterię - Na Sfakterii wybuchł pożar, który odsłonił pozycje Spartan. Demostenes przygotował
operację → ląduje, wysyła lekkozbrojnych na podjazdy, a hoplitów ma w odwodzie. Z Kleonem idzie na Spartan,
oni wycofują się do fortu przy Pylos, nic nie widząc w tumanach popiołu. Bronią się, Messeńczycy zachodzą ich
od tyłu. Ateny wzywają do poddania się, dostają zgodę od dowództwa na lądzie. Nim minęło 20 dni, Kleon,
spijając śmietankę z trudów Demostenesa, ujął 292 jeńców i 120 Spartiatów.
→ wielki upadek morale w Sparcie, Ateny rzucają zakaz wstępu do Attyki, bo jeńcy zginą. Bez floty i z
unieruchomionym wojskiem – defensywa Sparty.
→ Messeńczyków z Naupaktos osiedlono w Pylos → stąd nękają Messenię i podburzają helotów, flota na
Korkyrę, gdzie pokonano ostatecznie oligarchów, miano ich zawieść pod sąd ateński, ale wskutek naruszenia
rozejmu demokraci ich wyrżnęli.
→ ofensywa koryncka – 80 statków i transportowce przybijają, 2000 hoplitów i 200 konnicy nocą wraz z
oddziałami z Miletu i wysp w zawziętej bitwie niszczą siły Koryntu, pustoszą ziemię Koryntu, Epidauros, zajmują
przylądek Methany i budują tam twierdzę, z której nękają te okolice.
18
→ zima 425/24 – odrzucenie kilku propozycji pokojowych ze Sparty, pojmano perskiego wysłańca – Persja wciąż
neutralna, sami do niej posłują, na morzu Egejskim podwyższone daniny, Chios posłusznie rozbiera nowe mury
→ lato 424 – Nikiasz w wielkim zwycięstwie podbija Kytherę, dużą wyspę na południe od Sparty – główny szlak
handlowy ze wschodu na zachód zablokowany dla Sparty, koniec pomocy z Egiptu i Libii, przez cały tydzień
pustoszy wybrzeża
→ Ateńczycy podejmują atak na Megarę, ktorą pustoszono regularnie dwa razy na rok, w Nisai siedzi garnizon
peloponeski, a oligarchowie wygnani z miasta siedzą w Pegaj i stamtąd rabują okolicę. Znużony lud oferuje im
powrót do miasta. Demokraci tymczasem obiecują wydać Atenom miasto. Wojska przyszły z Minoi – Demostenes
i Hippokrates - i ukrywają się pod Długimi Murami między Nisai i Megarą. Do Murów ich spiskowcy wpuścili, ale
do miasta już nie. Po jednym dniu podbili garnizon w Nisai..
→ Brasidas skupia właśnie wojska niedaleko Koryntu, idzie natychmiast do Megary i posyła wici do Beotów,
którzy mieli się z nim spotkać w Megarydzie. Połączył wojska [w sumie 6200 hoplitów i dodatki], nie wpuszczono
go do miasta. Spartanie oferują bitwę, Ateny nie przyjmują [jest ich więcej] i wycofują się do Nisai. Brasidias
wchodzi do miasta, oligarchowie uwięzili 100 demokratów i ich stracili. Brasidas wycofuje się do Koryntu.
→ ogólna sytuacja – klęska Sparty, bunty w Messenii i Lakonii, morale spadło po Sfakterii, Korynt stracił kolonie
na Morzu Egejskim i Jońskim, została tylko Leukas i Ambrakia [dzięki garnizonom]. Megaryda zniszczona i
zniechęcona, w samym Nisai okupacja. Pierścień ateński zaciska się dookoła Peloponezu, szlaki handlowe
morskie zerwane. Nawet w Beocji sympatie pro ateńskie.
→ W Atenach sporo ludzi poległo, zostało 4000 hoplitów, niebezpiecznie mało, ale flota bardzo potężna.
Przewartościowanie klasowe, znaczny wzrost znaczenia najbiedniejszych, hoplici bardzo wykorzystywani i
pragną pokoju, a jeszcze płacą podatki. Niskie klasy nie płacą i niewielu zginęło. Komiedie Arystofanesa piętnują
podżegaczy wojennych. Rozbieżność wewn. wzmacnia nieufność do urzędników władzy wykonawczej. Formiona
ukarano grzywną za nadużycia, Demostenes boi się wracać po Etolii, po lecie 424 i inicjatywie dyplomaty
syrakuzańskiego Hermokratesa Sycylijczycy pogodzili się, a powracające wojska ateńskie oskarżano o
przekupstwo i niepodbicie Sycylii. Rozpasane ambicje tetów tylko w dwóch miejscach się nie sprawdzają –
Samos i Lesbos dalej grożą buntem, a Chalkidyke nieujarzmiona.
KLĘSKI ATEN I POKÓJ NIKIASZA (424-421)
→ lato 424 – po powrocie armii z Megarydy środowiska demokratyczne z Beocji proszą Ateny o pomoc w
wprowadzeniu przewrotu, Ateny proponują atak z trzech stron: wygnańcy z Orchomenos chcą przejąć Cheroneję
przy granicy z Fokidą z pomocą Fokajczyków, Demostenes ma wypłynąć z Naupaktos i zająć Sifaj na wybrzeżu
beockim, wydane przez spiskowców, główna armia Hippokratesa ma zawładnąć świątynią Apolla w Delion w płd.wsch. Beocji i stworzyć tam punkt oparcia dl powstańców. Wszystko ma się odbyć jednego dnia.
→ listopad 424 – Demostenes wyrusza, ale zaszła pomyłka i nikt go nie wpuścił, w Cheronei nic, i tylko armia
maszeruje, a Beoci już wiedzą o planie. Armia Hippokratesa 3 dni się umacnia w świątyni, a potem odchodzi,
tylko Hippokrates się ociąga, gdy wojsko beockie zbiera się pod Tanagrą. 10 z 11 beotarchów jest przeciw
atakowi, lecz przywódca Pagondas z Teb jest za. Wieczorem wydziela oddziałek na zaangażowanie Ateńczyków,
a za wzgórzem poza zasięgiem wzroku ustawia 7000 hoplitów, z prawym skrzydłem na 25 rzędów, a nie na 8 jak
gdzie indziej. Skrzydeł broni też konnica, peltaści i lekkozbrojni.
→ bitwa pod Delion – Hippokrates na widok Beotów pozostawia oddziałek w okręgu świątynnym, a sam wraca
po hoplitów. Hippokrates ustawia hoplitów po 8 rzędów i konnicę na skrzydłach. Pagondas rusza ze szczytu
wzgórza po dogodnym zboczu, chroniony przez strumienie na flankach. Prawe skrzydło miażdży Ateny, a gdy na
reszcie frontu Beoci przegrywają, Pagondas posyła uderzenia konnicy z prawego skrzydła do tyłu, okrąża
Ateńczyków i wywołuje popłoch. Armia w rozsypce ucieka, ścigana przez konnicę. Hippokrates padł i wielu
19
innych także. Schroniono się w Delion, ale i ono wkrótce upadło pod wspólnymi siłami Beotów i innych. Część
jednak uciekła. Strata 1200 hoplitów paraliżuje lądowe siły Aten.
→ ofensywa Sparty w Chalkidyke → sukcesy Aten niepokoją Perdikkasa i mieszkańców Chalkidyke, którzy
proszą latem 424 o pomoc Spartę. Istnieje wielkie niebezpieczeństwo powstania w Lakonii i Mesenii, konieczne
środki nadzwyczajne [rzeź najwybitniejszych helotów, specjalne patrole konnicy], wyprawa na północ jest
postrzegana jako dywersja, Brasidas proponuje wyprawę, dostaje 700 nowo wyzwolonych helotów wyćwiczonych
na hoplitów i pieniądze na 1000 najemnych hoplitów peloponeskich. W Heraklei przyłącza się trochę Tessalów,
szybko przechodzi formalnie neutralną Tessalię, unikając starć. W Dion w Pierii łączy siły z Perdikkasem i z
Chalkidejczykami namawia Akanthos do buntu przeciw Atenom i przymierza ze Spartą. Podobnie dzieje się w
Stagejros, a próbuje się i w Argilos. Mieszkańcy Amfipolis chcą mu wydać miasto.
→ dwóch strategów [Eukles z Amfipolis i Tukidydes na Tazos] nie otrzymuje na ten czas wsparcia z powodu
kampanii beockiej. W zimie, nocą Brasidas przekracza granice Chalkidyki, zawiera przymierze z Argilos i przez
Strymon wkracza na przedmieścia Amfipolis. Bram jednak nie otwarto. Eukles wzywa na pomoc Tukidydesa, a
Braisidas obiecuje poszanowanie posiadłości, wolną drogę dla chcących odejść i uwolnienie jeńców. Przyjęto to i
otwarto bramy tuż przed tym, jak Tukidydes dociera z 7 okrętami do Eion u ujścia Strymonu. 3 miasta przy rzece
biorą stronę Spartan.
→ zima 424/423 - upadek Amfipolis, Sparta ma dostęp do ważnego szlaku handlowego i drewna na okręty. Na
północnych brzegach Morza Egejskiego szykują się powstania antyateńskie, Brasidas bardzo jest tam poważany,
Tukidydesa za karę wygnano, zima Ateny wzmacniają garnizony, ale Brasidas stopniowo zdobywa okolicę [m.in.
Torone]. W Sparcie nie wysyłają już mu posiłków , chcą tylko pokoju, a jego sukcesy budzą zawiśc.
→ marzec 423 - rozejm na rok, mający stanowić podstawę do pokoju, zachowanie statusu quo
→ incydenty po rozejmie – 2 dni po Skione na Chalkidyce przeszło na stronę Brasidasa, on nie wie o rozejmie,
więc przyjmuje. Po wiadomości Brasidas chce mieć Skione i broni go, a Sparta proponuje arbitraż. Ateny
odmawiają, a Kleon namówił do uchwały śmierci dla Skione, nawet ekspedycję przygotowano. Skone było za
blisko Potidai! Odrzucenie arbitrażu stało się pretekstem do przejścia dla Mende, a Ateny również objęły je
wyrokiem śmierci. Brasidas ewakuuje obydwa miasta i przygotowuje je do obrony.
→ lato 423 – Perdikkas namawia Brasidasa do wyprawy na Arrabajosa z Lynkos, który nękał Macedonię od
zachodu. Po pewnym czasie Macedończycy uciekli, a Brasidas został sam w głębi kraju. Zdołał mistrzowsko
wyprowadzić armię, a w rewanżu splądrował tabory Perdikkasa, który z zemsty sprzymierzył się z Atenami i
oddał im przyczółki w Bottiai. Brasidas odcięty od południa.
→ do Brasidiasa dociera paru Spartan, ale chcą oni tylko przejmować władzę. Główny człon armii odcięty.
Nikiasz wyrusza z armią z Potidai, zajmuje Mende i oblega Skione.
→ koniec zimy, 422 – Brasidas próbuje przez zaskoczenie zdobyć Potidaję, niepowodzenie, zostaje odcięty.
→ wiosna 422 – koniec rozejmu, Ateny zgromadziły ok. 2000 talentów i chcą jeszcze popróbować wojny, Kleon
dostaje armię 300 konnych, 1200 hoplitów i oddziały związkowe, zajmuje Torone, szybko przez bazę w Eion
podbija Stagejros i Galepsos, Perdikkasowi i Pollesowi trackiemu poleca przysłać posiłki pod Amfipolis.
→ podczas czekania w Eion, wojsko prowokuje niesnaski, porównuje go negatywnie z Brasidasem, zapalczywy
Kleon wyprawia się całą armią pod Amfipolis, Brasidas widzi to i wprowadza wojska do miasta.
→ bitwa pod Amfipolis – Kleon ustawia kolumnę frontem do muru wschodniego, Brasidas w mieście szykuje się
do bitwy, główne siły pod przywódcą Klearidasem Spartiatą od północnej bramy, a własny doborowy oddziałek
150 hoplitów od południa. Zwiadowcy donoszą o tym Kleonowi, a ten chce się wycofać. Najpierw wysyła lewe
skrzydło, ale wydaje mu się to zbyt wolne i posyła też i prawe,odsłaniając je. Brasidas widzi to i rusza do ataku w
sam środek kolumny, tyły bierze Klearidas. Zginęło 600 Ateńczyków, reszta uciekła. Polegli Kleon i Brasidas.
Brasidasa pochowano z honorami, a Amfipolis ogłosiło go herosem.
20
→ późne lato 422 – Ateny rozpoczynają rokowania.
→ oba państwa wyczerpane, Ateny straciły prawie całe wojsko lądowe, pieniędzy brak, grozi powstanie, Sparta
na Chalkidyce tylko zastrasza, Symmachia się rozlatuje, Argos próbuje żądać Kynurii od Sparty, dobry byłby
nawet pokój, aby je powstrzymać, następcy wojskowi Nikiasz i Plejstoanaks dążą do pokoju.
→ POKÓJ NIKIASZA – 421 – związanie na 50 lat corocznie odnawianą przysięgą braku działań wojennych
przeciw sobie i sprzymierzeńcom, spory pod arbitraż
→ swobodny dostęp do ogólnogreckich miejsc kultu np. Delf
→ jeńców zwolnić i zwrócić miejscowości zajęte w czasie wojny
→ warunki można zmieniać za obopólną zgodą
→ miejscowości: Ateny bez Platejów, ale z Nisają, Sparta pozostawia miasta Chalkidyki i Bottiai pod
zastrzeżeniem ich ścisłej neutralności. 3 miasta Torone, Skione i Sermyle dla Aten.
Ateny oddają Pylos, Kytherę, Methanę, Pteleon i Atlantę
Symachia – Amfipolis i Panakton przy granicy tebańskiej
Warunki przedstawiono na Zgromadzeniu Sprzymierzonych, przyjęto, a potem każde państwo osobno zawierało
pokój. Związek Beocki, Megara, Korynt i Elida nie zawarły!
→ Sparta niepokoi się tym i chce zawrzeć przymierze, na 50 lat coroczna przysięga, wspólne działanie
przeciwko zakusom na terytorium którejkolwiek ze stron, żadnych innych przymierzy, pomoc na wypadek
powstania helotów → Ateny i Sparta wspierają przywracanie strefy wpływów
→ pokój jest jednak niestabilny, obie strony mają zbyt wielkie ambicje. Niebezpieczni wolni gracze.
17. DRUGA CZĘŚĆ WOJNY PELOPONESKIEJ (421-404) KLĘSKA I
ODRODZENIE ATEN. (404-377)
PRZEJŚCIOWY POKÓJ 421-416
→ Korynt wypływa na fali niezadowolenia po wojnie i nawiązuje kontakt z Argos, neutralnym, niezniszczonym po
wojnie i demokratycznym. Za radą Koryntu, Zgromadzenie Ludowe Argos wybrało 12 przedstawicieli z
pełnomocnictwami do zawierania tajnych sojuszów z wszystkimi (oprócz Aten i Sparty, ale i z nimi mogą, po
uprzednim zapytaniu Zgromadzenia). Istnieje nadzieja na koalicję argiwską z resztek Symmachii. Mantineja I
Elida zgadzają się (boją się Sparty), a także Korynt i jego poplecznicy na Chalkidyke. Tegea odmawia (niedawna
wojna z Mantineą), podobnie Megara i Zw. Beocki (oligarchia nie wierzy demokratom). Wskutek tego, koalicja
argiwska jest dość szczupła, więc nie rozgłasza się publicznie.
→ lato 421 – Sparta wie o koalicji, wyzwala Parrasję w płd. Arkadii, podbitą przez Mantineę. Argos niepokoi się
zgodą Aten i Sparty, osadza garnizon w Mantinei.
→ W negocjacjach pokojowych Sparta okazuje Atenom wiele dobrej woli: uwalnia jeńców, wycofuje wojska z
Amfipolis, Chalkidyki i Bottiai, stara się skłonić popleczników do podpisywania traktatu pokojowego. Ateny
uwolniły jeńców, ale Pylos zatrzymują aż do otrzymania Pylos i Panakton. Po długich naleganiach zastępują w
Pylos helotów i Messeńczyków własnym garnizonem, dopóki Sparta nie zmusi wszystkich do podpisania pokoju
Nikiasza [nawet proponują wspólną wyprawę na nich, ale to zniszczyłoby Symmachię].
→ zima 421/420 – eforowie w Sparcie zwątpili w dobrą wolę Aten, tajne umowy z urzędnikami Koryntu i Zw.
Beockiego. Plan nr 1: Związek Sparcie da Panakton, a ona przehandluje je na Pylos. Potem Beoci wstąpią do
koalicji argiwskiej i wspólnie z Koryntem namówią ją do ataku na Ateny. Plan zawiódł – Beoci nie mogli go
ujawnić swoim Radom.
21
→ luty 420 - plan nr 2: Beoci oddadzą Panakton i własnych jeńców Ateńczyków, a Sparta da im przymierze.
Beoci są jeszcze w wojnie z Atenami [mają manualnie odnawiane 10-dniowe zawieszenia broni], więc to może
rozwalić przymierze spartańsko-ateńskie. Sparta liczy, że ułagodzi Ateny, oddając Panakton i jeńców ateńskich z
Beocji za Pylos. Plan się nie udał, bo Beoci wyburzyli Panakton i dopiero je oddali Sparcie, a Argos uprzedziło
Spartę i samo poprosiło ją o pokój pięćdziesięcioletni.
→ W Atenach zmiany sytuacji politycznej: już od wiosny 421 walki na Chalkidyke, Skione poddało się w lecie
421- mężczyzn wybito, a reszta do niewoli [fatalne zaostrzenie determinacji pozostałych buntowników].
Chalkidyke nawet dwa miasta proateńskie podbili, a Amfipolis chce być neutralne i mocno się broni.
→ W mieście niepokoje: po pokoju Megara, Beocja i Korynt wciąż zagrażają bezpieczeństwu, jeńcy wciąż w
niewoli, Panakton i Amfipolis w obcych rękach, a Sparta sprzymierza się z Beotami bez zgody Aten. Nikiasz traci
na znaczeniu, ale jego plan wciąż jest wypełniany: pokój zapewnia spokój od zakusów Sparty, która sama sobie
musi radzić z krnąbrnymi poplecznikami → Sparta nie zdoła odbudować Symmachii i zapobiec wojnie z Argos
jednocześnie, a wtedy Ateny mają wolną rękę co do sprzymierzania się.
→ Na fali wojny wypływają w sferze demagogii prymitywne jednostki, pochlebiające niskim gustom, pochodzące
z ludu i działające tylko dzięki wymowie [np. Kleon]. Po wojnie znużenie doprowadza do zmiany oczekiwań –
nowy typ polityka. Do władzy powoli zbliża się Alkibiades, syn Klejniasa, młody, bogaty arystokrata, inteligentny,
uzdolniony, lubiany i ambitny. Zmierza on do zerwania przymierza ze Spartą, zyskania sobie Argos.
→ Ateny chłodno traktują posłów spartańskich, którzy przekazują jeńców beockich [wiadomość o Panakton i
przymierzu z Beotami]. Alkibiades po cichu sprasza posłów Argos, Mantinei i Elidy na przymierze, Argos zrywa
rokowania spartańskie. Spartanie szybko przybywają do Aten z pełnomocnictwem do rozwiązania wszelkich
problemów. Alkibiades boi się, że mają oni teraz moc przekonać Zgromadzenie do pokoju, więc prywatnie zwodzi
ich, że przekona sam Zgromadzenie do zwrócenia Pylos, jeśli oni zatają swoje uprawnienia. Na Zgromadzeniu
zaś atakuje zdezorientowanych Spartan i podburza lud przeciw nim.
→ Nikiasz stara się podtrzymać swoją politykę i uzyskuje zgodę na udanie się z poselstwem do Sparty: Ateny
chcą unieważnienia przymierza beockiego [chyba że Beoci wstąpią do Stefy pokoju Nikiasza], oddania Amfipolis,
oddania i odbudowy Panakton. Sparta odrzuca poselstwo [ceni sobie Beotów].
→ lipiec 420 – po wieściach o reakcji Sparty wściekłość w mieście. Ateny zawierają przymierze obronne z
Argos, Mantineją i Elidą [wzajemna pomoc, brak osobnych pokojów, zakaz przemarszów bez wspólnej zgody].
Niewiele to jednak daje – Korynt ma władzę nad Przesmykiem. Sojusz ateńsko-spartański nie jest zerwany, ale
Sparta ma tylko osłabioną Symmachię i Beotów. Argos ma za sobą Ateny i dobre stosunki z Persją. Oczekiwanie
na pierwsze utarczki.
→ okres VII 420 – VII 418 – brak poważniejszych działań. Dwukrotne spartańskie zgrupowanie nad granicą
lakońską przerwały niekorzystne wróżby. Zimą 419/418 wysłano tylko 300 ludzi do Epidauros, tuż przy Argos.
Beocja ośmiela się nawet przejąć Herakleję Trachis. Koalicja argiwska tylko wyklucza Spartę z igrzysk w Olimpii
[420]. Alikibiades strategiem [419], dąży bezskutecznie do wojny – dwa razy wkracza z armią na Peloponez,
namawia Argos do ataku na Epidauros. Gdy Sparta w odpowiedzi wzmacnia garnizon, Argos ma pretensje, że
Ateny nie przechwyciły tych posiłków na morzu. Alkibiades wykorzystuje to przed Zgromadzeniem jako dowód
niewierności Sparty i przekonuje je do obsadzenia Pylos zbiegłymi hoplitami.
→ Sparta ma kłopoty wewnętrzne aż do 418, przywraca morale wojskom. Armię brazydajską, która wróciła z
Chalkidyki, wyzwolono i osiedlono w Leprenon, na które liczyła Elida. Jeńców ze Sfakterii najpierw pozbawiono
praw za poddanie się, ale potem rehabilitowano. Namówiono też Megarę i Korynt do powrotu do Symmachii.
22
→ lato 418 – król Agis ogłasza punkt zborny we Flius w Argolidzie, rozporządzając 20 000 hoplitów, podobną
liczbą lekkozbrojnych i odrobiną konnicy. Byli tam regularni Spartiaci, podzieleni na lochoi [bataliony - 600],
pentekosytes [kompanie - 150] i enemotiai [plutony - 35]. Lochos ze Skiritis w Arkadii wyznaczony do walk
lewoskrzydłowych. Do wojska wliczali się też Brazydejczycy. Inne siły to Beoci, Korynt, Megara, Sykion, Pellene
w Achai, Flius, Epidauros i Arkadia [np. Tegea].
→ Koalicja argiwska – 6000 hoplitów z Argos, Elida, Mantinea, Kleonaj i Orneaj. W sumie ok. 16 000 hoplitów.
Ateny póki co nic nie przysłały.
→ Siły Spartan maszerują do Flius na punkt zborny, ale Argiwi zastępują im drogę. Armia się jednak przemyka i
łączy ze sprzymierzeńcami. Argiwi zajmują drogę z Flius do Argos, na wschód od Nemei, licząc na zablokowanie
drogi i posiłki ateńskie. Symmachia dzieli się na 3 trzony: pierwszy powiódł nocą tyłami na zachód od drogi
Nemea-Argos i rankiem zaczął pustoszyć równinę argiwską. Drugi trzon [koryncki] o świcie przekradł się przez
góry i wyszedł na drodze na południe od zasadzki. Trzeci trzon beocki idzie w południe następnego dnia drogą
przez Nemeę.
→ Argiwi po świcie dowiadują się o wojskach pod Argos i maszerują tam. Przedarli się przez drugą kolumnę i
zeszli na równinę. Trzecia kolumna zachodzi ich od tyłu. Sparta na południu, Korynt na zachodzie, Beocja na
północy, oni odcięci na równinie od morza [brak posiłków ateńskich] i narażeni na ataki konnicy.
→ Pewien strateg argiwski i proksenos lacedemoński z Argos udają się bez upoważnienia do Agisa i proponują
pertraktacje i przyjęcie arbitrażu Sparty. Agis po konsultacjach z urzędnikiem Sparty w sztabie podpisuje
zawieszenie na 4 miesiące, chcąc rozbić koalicję, zyskać pokój z Argos i izolację Aten. Zawieszenie zmusza
Elidę i Mantineę do powrotu do Symmachii bez żadnych strat. Armia wściekła, rozpadła mu się na takie wieści.
→ Argiwi wściekli, ale czują się związani. Wtem z Aten posiłki – 1000 hoplitów i 300 konnych, a Elida i mantinea
nalegają na ich wykorzystanie, bojąc się odosobnienia w relacji ze Spartą. Alkibiades posłuje do Argos i
przekonuje strategów do zdobycia arkadyjskiego Orchomenos. Po tym Elejczycy chcą atakować Lepreon, a inni
Tegeę. Elida się obraża i odchodzi, a wojska Aten, Mantinei i Argos idą na Tegeę.
→ Agis w Sparcie krytykowany za zawieszenie broni i sytuację Orchomenos, wybrano go na dowódcę w wojnie z
Argos, ale dodano mu 10 oficjalnych doradców. Bierze sporo Spartiatów, Arkadyjczyków i posyła po pomoc do
Koryntu, Beocji, Fokidy i Lokrydy. Z Tegei idą do Mantinei, bo tam Argiwi się okopali na wzgórzu. Agis się
wycofuje – zły teren do bitwy, mogą nadejść posiłki.
→ Argiwi boją się posiłków Symmachii, wymuszają bitwę. Mantinea na prawym skrzydle, Argos w centrum,
Kleonaj, Orneaj i Ateny na lewo. Agis wyznacza Skirytów i neodameis na lewo, Tegeaci na prawo, Sparta w
środku, przed bitwą Spartanie zagrzewają się Tyrteuszem i idą z dźwiękiem fletu.
→ Linia spartańska jest długa, zbacza na prawo [naturalna tendencja falangi], wychodzi poza wroga linie, Agis
rozkazuje: lewe skrzydło bardziej na lewo, a dwa lochosy z prawego do luki między lewym i centrum. Lochosy się
ociągają i powstaje dziura, którą wykorzystują Argiwi. Ale Spartanie prą i odzyskują szyk, a sporo żołnierzy
posiłkowych Argiwów ucieka. Prawym skrzydłem Agis oskrzydla Ateńczyków, a potem całym frontem uderza na
Mantinejczyków i argejczyków pracujących w pęknięciu. Argiwi poszli w rozsypkę, tracąc ok. 1000 ludzi.
→ Po bitwie Sparta i Argos – przymierze na 50 lat, zapraszanie sprzymierzeńców. Warunki: pokój peloponeski,
wykluczenie Aten ze sfery peloponeskiej, ogólny arbitraż. Mantinea wchodzi do Symmachii i zwraca pdobite
państewka.
→ wiosna 417 – Sparta wzmacnia oligarchów w Sykionie i Achai, potem obala demokrację argiwską poprzez
tamtejsze wojska. Perdikkas i Chalkidyka włączają się do Symmachii. Argos po pewnym czasie jednak powraca
do demokracji.
23
→ Ateny lekceważą strategie Peryklesa [nie szukać nowych terytoriów, dopóki istnieje Symmachia] i próbują
przeć do wojny. Argos osłabło, tylko punkt zaczepienia trwa na Pylos, brak zasobów, autorytetu i kierownictwa.
WYPRAWA SYCYLIJSKA
→ W Atenach trwa rozprężenie, nieudana wyprawa na Peloponez osłabia wpływy Alkibiadesa, a wzmacnia
NIkiasza. Alkibiades → wojna ze Spartą, rozszerzenie imperium i ścisły nadzór nad nim, rozbuchane ambicje,
popierany przez niższe klasy i młodych, zapalczywych rówieśników, a także innych, oczarowanych nim. Wg.
Nikiasza → pokój ze Spartą, scalenie imperium, życzliwe traktowanie członków, utrzymanie status quo,
popierany przez bogatszych i rolników, a także starszych, wspominających pokój sprzed 431.
→ wiosna 417 - Narasta napięcie – państwo przeprowadza ostracyzm dla wyłonienia polityka na nowy czas –
duże niezdecydowanie – Nikiasz i Alkibiades wspólnie namawiają zwolenników na ostracyzowanie
oczerniającego ich obojga Hyperbolosa – Hyperbolos wygnany – koniec ostracyzmu – nie spełnia on już swej
roli
→ Niezdecydowanie obciąża Ateny – Sparta już wie o ich planach wojennych, gdyż Ateny sprzymierzyły się z
Argiwami, budowały długie mury w Patraj i Rhion, judziły Argos przeciw Epidauros, obsadzały helotami Pylos.
Potem jednak polityka się rozsypała.
→ rok 418/417 – Alkibiades wskutek niezdecydowania nie zostaje strategiem, Ateny nie wysyłają posiłków do
Argos, co spowodowało odwrócenie przymierzy. Ateny bez zdecydowania podejmują działania zaogniające
stosunki ze Spartą.
→ 417 – strategami Alkibiades i Nikasz, plany wyprawy na Chalkidyke i Amfipolis z celem odbicia przy pomocy
Perdikkasa – zawieszone po przejściu Perdikkasa do Symmachii.
→ zima 417/416 – flota rozpoczyna blokadę Macedonii.
→ początek 416 – Alkibiades płynie do Argos, uwięzienia polityków, umocnienie demokracji. Następnie Ateny
podejmują wojnę z Koryntem, a załoga Pylos łupi Spartan. Powraca sprawa Melos:
→ Na początku wojny Melos ogłasza neutralność, posyła małe dary Sparcie. Ateny pustoszą jej terytorium [426],
nakładają daninę 15 talentów [425], jednak Melos wciąż neutralne. 416 – pojawia się flota ateńska [38 okrętów
Aten i imperium] z 3000 żołnierzy, żądając przystąpienia do Związku albo kar [nie uznają neutralności]. Melos
wymawia się sprawiedliwością między państwami, Ateny odpowiadają tezą o sprawiedliwości tylko dla rownych
siłą. Melos oblężone, aż do kapitulacji za zimy 416/415. Alkibiades podbechtuje Zgromadzenie, po czym
mężczyzn stracono, a resztę ludności sprzedano w niewolę. Wielkie oburzenie wobec Aten.
→ zima 416/415 – posłowie ateńscy jadą do Segesty na Sycylii, która prowadzi wojnę z Seliuntem, kolonią
Megary i sojusznikiem Syrakuz. Segesta obiecuje, że pokryje koszty wyprawy pomocowej. Na wiosnę 415
posłowie wracają i z przesadą opisują bogactwo Segesty, przywożąc 60 talentów srebra. Zgromadzenie
postanawia wysłać eskadrę 60 okrętów pod wodzą Alkibiadesa, Nikiasza i Lamachosa, a na następnym
posiedzeniu rozważyć wyposażenie.
→ Nikiasz, od początku niechętny wyprawie, argumentuje, że rozpraszanie sił Aten jest błędem – Peloponez i
Beoci szykują się do wojny, bunt na Chalkidyce, Korynt i Perdikkas już walczą, Argos czeka na pomoc, a finanse
już prawie na zero. Sycylia nie jest potrzebna, a i tak jest nie do utrzymania. Atak na ambicje Alkibiadesa.
→ Alkibiades: Ambicja szanowana, ambicje zdobyły imperium, teraz pora je poszerzyć. Twierdzi, że podbicie
Sycylii to początek ekspansji na cały świat grecki, albo przynajmniej podważenie roli Syrakuz. Ateńczycy kochają
24
śmiałe, wybujałe przygody – ogromny entuzjazm, pragnienie zdobycia pracy. Nikiasz stawia żądania zaporowe
wobec wyposażenia wyprawy, ale i tak się zgadzają. Wodzami zostają Alkibiades, Lamachos i Nikiasz.
→ finanse Aten poprawiły się od początku rozejmu, już wyższe niż przed wojną, ożywa handel i wpływy z
podatków, prace publiczne, widoczna poprawa → płace państwowe pozostają na tym samym poziomie. Na
ekspedycję wyznaczono 3000 talentów, zamożni obywatele sami wspierają wyprawę.
→ 2 poł. VI 415 – z Pireusu odbija flota 60 trier i 40 transportowców z 1500 hoplitów, tetami i drobną konnicą. Na
Korkyrze zgrupowanie Sprzymierzonych i wynajętych – 34 triery, 2900 hoplitów i 1300 innych. W sumie 94 triery i
4400 hoplitów, podzielone na 3 eskadry wypływają z Korkyry, za nimi sporo statków zaopatrzeniowych i
handlowych – największa flota od czasów Kserksesa.
→ Sprawa herm – jeszcze przed wyruszeniem ktoś obtłukł prawie wszystkie kamienne popiersia Hermesa,
świętokradztwo i zła wróżba. Nikogo nie wykryto, ale dwa inne świętokradztwa [okaleczenie innych posągów,
parodia rytuału misteriów] miał popełnić Alkibiades, słynący z bezbożności i rozpusty. Podejrzenia o tyranię.
Wrogowie polityczni odrzucili jego wniosek, aby rozprawa odbyła się przed odpłynięciem [dłuższe czekanie
uszkadza mu opinię i odsuwa entuzjazm wyprawy sycylijskiej].
→ Ateny są nieświadome siły Sycylii, połączenie Nikiasza i Alkibiadesa to bardzo nieudany kompromis
polityczny, dowódcy ateńscy głównie kierują się zyskiem własnym → energia, oportunizm, brak skrupułów i
lekkomyślność.
→ Sycylia nie wierzy w atak ateński, nie jednoczy się mimo nawoływań Hermokratesa, aby z Sykulami i Grekami
wyruszyć przeciw wyprawie do płd. Italii. Tymczasem flota nie znajduje portu w Italii [Grecy zamykają dla nich
porty], aż do Rhegion bez sprzymierzeńców. Na dobitkę Segesta oznajmia, że da im tylko 30 talentów.
→Narada: Nikiasz → pogodzić Seliunt i Segestę, zademonstrować siłę, wracać, Alkibiades → pozyskać
Sykulów i Greków sycylijskich, aby znaleźć bazę [najlepiej Messana], a potem ewentualnie atak na Syrakuzy,
Lamachos → szybki atak na Syrakuzy, niezorientowane, bez sprzymierzeńców [najlepszy plan]. Impas,
ostatecznie Alkibiades wygrywa, Messana odmawia, ale flota po rozpoznaniu wschodniego wybrzeża Sycylii
zajmuje Katanę.
→ przybywa okręt „Salaminia” z Aten → żądanie wydania podejrzanych o sprawę herm, ktoś podyktował
winnych, Alkibiadesa nie było, ale lud i tak podejrzewał go i chce go skazać. Alkibiades wsiada, ale po drodze w
Thurioj ucieka i przeprawia się na Peloponez. Nikiasz i Lamachos wspólnie płyną na północ, zajmują mały port
Sykanów i sprzedają ich za 120 talentów [Grecy sycylijscy oburzeni].
→ zima 415/414 – siły Syrakuz, Seliuntu, Geli i Kamariny atakują Katanę za namową miejscowego, który o
wszystkim opowiedział Ateńczykom. Ateny wywożą w nocy armię i lądują w Wielkim Porcie Syrakuz, okopują się
tam. Siły sycylijskie spostrzegają podstęp, wracają do miasta w szyku bitewnym głębokości 16 rzędów, z konnicą
i oszczepnikami na prawym skrzydle. Armia ateńska ma szyk na 8 rzędów, ale za nimi spore posiłki w
czworoboku. Ateny wygrały, ale konnica uniemożliwiła pościg – brak znaczenia strategicznego [musieli się
wycofać na zimę do Naksos i Katany, Messana i Kamarina dalej nieprzychylne].
→ Nikiasz i Lamachos w niekorzystnej sytuacji, posyłają do Aten po wsparcie, próbują ofensywy dyplomatycznej
wśród Sykulów, Kartagińczyków i Etrusków. Do lata 414 – większość Sykulów prośbą lub groźbą po ich stronie,
300 talentów i 280 ludzi na konnicę z Aten. Syrakuzy zbroją hoplitów, kolegium 15 strategów zastępują 3
wodzami o pełni władzy {jednym z nich Hermokrates}. Posyłają posłów na Peloponez – Korynt ich popiera i jedzie
do Sparty zyskać jej poparcie.
→ W tym samym czasie dociera tam Alkibiades, który twierdzi na Zgromadzeniu, że Ateny chcą opanować
Sycylię, Italię i Kartaginę, nająć wojsko, zbudować flotę i podbić Peloponez. Doradza posłać dowódcę Syrakuzom
25
do pomocy i zdobyć Delekeę w celu założenia tam twierdzy i odcięcia Aten od lądu. Sparta popiera i posyła na
Sycylię Gylipposa.
→ lato 414 – próba zdobycia umocnionych Syrakuz: Ortygia zabezpiecza Mniejszy Port z flotą syrakuzańską
otoczoną palami i Wielki Port z palami w dnie przeciw lądowaniu. Obronną Achradinę otoczono murem aż do
Temenites, przerwy w klifach płaskowyżu Epipolaj. Aby zdobyć miasto, trzeba było przez niego przejść:
Hermokrates obsadza wejścia. Ateńczycy wylądowali na północ od niego w Leon, przedarli się przez wejście na
zachodzie w Euryelos i opanowali go, budując okrągły fort na środku.
→ Ateńczycy z okrągłego fortu prowadzą dwa mury – jeden na północ do Trogilos przez Epipolaj, drugi na
południe do Portu Wielkgiego. Syrakuzy budują własny wzdłuż południowego. 300 wyborowych zdobywa ten mur,
więc Syrakuzy budują palisadę i rów dalej w głąb bagnistej równiny. Lamachos atakuje na palisadę z całym
wojskiem, w forcie tylko chory Nikiasz i służba. Wywiązuje się ogólna bitwa → Lamachos ginie → Nikiasz ocala
fort podpalając drewno i machiny oblężnicze. Podczas obrony flota ateńska z Thapsos wpływa do Wielkiego
Portu – Syrakuzy chowają się za umocnienia, podnosi się morale [nadchodzi też żywność z Italii, 3 pentekontery
z Etrurii, Sykulowie przechodzą na stronę Aten].
→ zmiana sytuacji – do miasta z Koryntu dociera Gongylos, pociesza rokujących już Syrakuzan, że wsparcie z
Koryntu, Leukas i Ambrakii już płynie, a Gylippos jest na wyspie. Płynąc przez Tarent i Himerę, Gylipos na czele
3 tys. mieszanych wojsk peloponesko-sycylijsko-sykulskich przechodzi przez Epipolaj od Euryelos, forsuje
niedokończony mur płn. i łączy się z Syrakuzami.
→ Gylippos buduje mur poprzeczny do północnego, chroniąc się podjazdami pod fort, w końcu go przecina,
zabezpieczając drogę lądową i zdobywając Labdalon [baza zaopatrzeniowa Aten na płn. Epipolaj]. Nikiasz
przenosi główną bazę na umocniony przylądek Plemmyrion nad zatoką Wielkiego Fortu, buduje tam 3 forty.
Żeglarze narzekają → daleko do wody, nieprzyjaciel atakuje. Nikiasz panuje nad okrągłym fortem, przejściem do
Wielkiego Portu i Plemmyrionem, a Syrakuzy mają wszystkie inne drogi. Gylippos poszukuje wsparcia na Sycylii
– 12 okrętów wpływa do Wielkiego Portu. Załogi ateńskie buntują się, jest ich mało, i nawet nie mogą wyciągnąć
statków na osuszanie.
→ koniec 414 – list do Aten – zła sytuacja, Nikiasz opisuje: źródła żywności w Italii niepewne, żeglarze
niezdyscyplinowani, wiosną do Syrakuz dojdą posiłki z Peloponezu i Sycylii, wtedy koniec. Prosi o odwołanie
ekspedycji/podesłanie drugie podobnej wielkości, i o odwołanie do z dowództwa z powodu choroby. Decyzja →
posłać drugą, nie zwalniać. 2 siły – strateg Eurymedon z 10 okrętami wypływa w zimie, reszta z Demostenesem
ma przybyć w 413.
Działania w Grecji właściwej (416-414)
→ zima 416/415 – Ateny operują z bazy w Methone na terenach macedońskich, zmuszenie Perdikkasa do
przejścia na stronę Aten.
→ 414 – nieudany wspólny atak grecko-macedoński na Amfipolis
→ wspomaganie Argos w walce z Symmachią, obie strony stosują taktykę spalonej ziemi, 414 – Argos namawia
Ateny do spustoszenia flotą wybrzeży lakońskich – oficjalny pierwszy krok wojenny! Korynt i jego kolonia
Syrakuzy namawiają Spart na atak, los Melos i Sycylii niepokoi ją, a teraz w końcu jest możliwość utrzymania się
w Attyce – zapada decyzja do wyprawie do Attyki.
→ wczesna wiosna 413 – Agis wchodzi do Attyki, pustoszy nizinę i okopuje Delekeję na drodze do Eubei.
Kontyngent peloponeski [600 neodameis i helotów, 300 Beotów, 500 Koryntian i 300 Sykiończyków=1700]
wyrusza morzem, osłaniana przez flotę 25 statków korynckich, po drodze atakujących Naupaktos.
→ dwie floty w Atenach: 30 statków na hoplitów argiwskich do pustoszenia wybrzeży Lakonii, 65 Demostenesa z
1200 Ateńczyków i zbieraniną z imperium na Sycylię [olbrzymie koszty]. Początkowo wspólnie opływają Lakonię,
obsadzają przesmyk przy Kytherze i Demostenes płynie dalej.
26
Dalsze działania na Sycylii (413)
→ Gylippos i Hermokrates obsadzają flotę, nocą wojska podchodzą pod Plemmyrion, o świcie atak dwóch
eskadr, jednej z Wielkiego, drugiej z Mniejszego Portu. Ateńczycy obsadzonymi 60 okrętami walczą z nimi, zanim
się połączyły, załoga Plemmyrionu ogląda bitwę, a Gylippos atakuje z lądu i zdobywa Plemmyrion. Tymczasem
na morzu po początkowej przewadze Syrakuz, wygrywają Ateny. Sporo cennego wyposażenia jednak przepadło,
Wielki Port broniony z dwóch stron, Syrakuzy posłały okręty do Italii i odcięły zaopatrzenie.
→ lipiec 413 – wcześniejszy sukces zapewnił poparcie wielu innych, więc Gylippos atakuje, nim dopłynie
Demostenes. Flota Syrakuz przycięła i wzmocniła dzioby, bo Ateńczycy, taranujący okręty szybkością, siłowo
mieli słabsze dzioby. Lądem podchodzi wojsko pod podwójny mur, z miasta i Olimpiejonu, flota 80 okrętów
ustawia się naprzeciw 75 ateńskich. Dwa dni nic, na trzeci Ateny atakują flotą, Syrakuzy testują dzioby, niszczą 7,
i uszkadzają wiele okrętów Aten. Nikiasz przezornie zabezpieczył prowizoryczną przystań transportowcami z
żelastwem do spuszczania na wroga, więc przystań się uchowała. Syrakuzy szykują się na nich, ale dopływa
Demostenes z 75 trierami, 5000 hoplitów i innymi wojskami.
→ Demostenes chce sforsować mur poprzeczny Gylipposa na Epipolaj, nie daje rady,w nocy wdziera się sporą
armią przez Euryelos, najpierw przewaga, potem jednak Syrakuzy na czele z Beotami dają odpór, spychają ich
na wchodzących przez gardło Epipolaj, gigantyczny korek, zamęt, ludzie spadają ze skał, klęska!
→ Demostenes chce się wycofać morzem z armią do obrony Delekei, ma jeszcze bezpieczną drogę. Nikiasz się
wstydzi, głosi, że Syrakuzy są na skraju załamania, boi się sądu ateńskiego. Demostenes i Eurymedon proponują
wycofanie się do Thapsos i Katany, proponując mu pozostanie → nadal odmawia. Armia Gylipposa rośnie,
Peloponezyjczycy docierają przez Afrykę do Seliuntu. W końcu Nikiasz się zgadza, ale chce tajemnicy.
→ 27 sierpnia 413 – zaćmienie, zły omen, muszą czekać, Nikiasz znów chce tam zostać na stałe.
→ Za parę dni – Syrakuzy rozpoczynają natarcie – rozbijają część jazdy, zdobywają 18 okrętów, próbują
blokowac wejście do Wielkiego Portu zaporą ze statków → Ateńczycy obsadzają wszystkie zdatne okręty [110]
żołnierzami i lecą na przerwę w blokadzie. Syrakuzy miały siły i za przerwą i wzdłuż linii brzegu – chęć ataku z
paru stron. Otaczają siły ateńskie przełamujące się przez zaporę, długa bitwa ze zmiennym powodzeniem,
pozostawione wojska na lądzie kibicują. W końcu Ateny wymknęły się i osiadły na plaży, gdzie wojska do nich
dobiły. Demostenes przekonuje Nikiasza do kolejnej bitwny następnego dnia, ale załogi panikują, mogą się
wymknąć tylko lądem.
→ W Syrakuzach świętują, więc Hermokrates podpuszcza Nikiasza, że już wszystkie drogi obsadzone, aby kupić
czas dla pijanych żołnierzy. Dopiero na 3 dzień 40-tysięczna armia wyrusza i idzie bardzo powoli pod naporem
Syrakuzan, którzy zablokowali wszystkie przejścia do Katany. Po 5 dniach bardzo niewielkie postępy, brak
żywności, w nocy zostawiają ogniska i idą w drugą stronę.
→ grupa Demostenesa została otoczona, poddają się za życie żołnierzy. Grupa Nikiasza przedziera się na trzeci
dzień po otoczeniu nad rzekę Assinaros, bardzo spragniona łamie szeregi i rzuca się pić → zasadzka!
Wzajemnie się tratują, zamęt, Syrakuzanie z drugiego brzegu dobijają ich oszczepami. Nikiasz się poddaje,
Gylippos chce go ocalić wraz z Demostenesem, ale obu zamordowano z poruczenia Koryntian i Syrakuzan.
→ 7 tysięcy resztek spędzono do kamieniołomów na 70 dni, gdzie umierają z zimna, chorób i niedożywienia.
Potem Syrakuzanie sprzymierzeńców Aten sprzedają w niewolę, a Ateńczyków i Greków miejscowych
pozostawiają samych sobie.
→ w Atenach równie zła sytuacja – twierdza w Delekei i Beoci niszczą Attykę i grabią nieruchomości, miasta
trzeba wciąż pilnować, drogi ladowe odcięte, morski transport żywności bardzo drogi. Zamieniono daniny na 5%
podatek od importu i eksportu wewnątrz imperium – ryzyko buntu. Armia się barbaryzuje wskutek najemników,
liczne okrucieństwa [Mykalessos w Beocji – całe miasto wyrżnięto] osamotniły Ateny. Flocie pozostałej na
miejscu zadała klęskę koryncka o wzmocnionych dziobach, atakując od czoła. Wieści o katastrofie w Syrakuzach
– druzgocący cios. Straty: 200 okrętów wojennych, 40 000 załogi z imperium w większości, 4000 Ateńczyków i
wiele więcej Sprzymierzeńców, mnóstwo pieniędzy, broni i materiałów. Koniec nadziei na ekspansję, początek
walki o przeżycie Aten.
27
PERSJA wchodzi do gry
→ zima 413/412 – Sparta przygotowuje ostateczną kampanię: Agis wyrusza z Delekei i ściąga pieniądze od
sprzymierzeńców i neutralnych w Grecji środkowej. Symmachia buduje wspólnie flotę 100 trier, a Eubea, Lesbos,
Chios i Erythraj są gotowe do buntu. Gotowość zgłosili także dwaj satrapowie z wybrzeży Anatolii: Farnabazos na
płn. i Tyssafernes na płd.
→ Sparta chce poprzeć Chios [ma flotę 60 okrętów] i popłynąć na pertraktacje z Tyssafernesem, ale działają
powoli, Ateny poznały ten plan i przechwycili pierwszą eskadrę [21] na wybrzeżu Epidauros. Alkibiades na własną
rękę płynie z dowódcą spartańskim Chalkideusem [5] → wznieca bunt na Chios, Kladzomenaj i Erythraj, a potem
w Milecie. Chalkideus układa się z Dariuszem jako Symmachia → wspólna walka, ziemie anatolijskie do Persji [!]
Na Lesbos kolejny bunt, na Chios 4 statki z Peloponezu z eskadry spod Epidauros, a z nimi Astyochos, który
przejmuje dowództwo i oświadcza, że niedługo przypłynie główny trzon floty.
→ wiosna 412 - pośpieszne przygotowania Aten → budowa okrętów, oszczędności w administracji, fortyfikacje
Sunion [dostawy do miasta], powołano kolegium 10 mężów stanu [np. Hagnon i Sofokles] → specjalni doradcy
na krytyczne chwile. Zasoby: 27 trier w Naupaktos, 21 przy Attyce. Nie udało się zatrzymać drugiej eskadry
peloponeskiej. Po buncie Chios Ateny sięgają do funduszu rezerwowego – 1000 talentów – i obsadzają statki w
miarę budowy.
→ Ateny posyłają eskadrę [8] na Samos, ważne skrzyżowanie szlaków i punkt zborny, aby strzegła lojalności.
Potem liczba okrętów – 30, załogi biorą udział w miejscowym przewrocie demokratycznym → Ateny w nagrodę
przyznają wyspie autonomię, licząc na przychylność innych demokracji. Flota płynie, blokuje Milet, odzyskuje
Mitylenę i Kladzomenaj, pustoszy Chios.
→ późne lato 412 – 48 okrętów i 3500 hoplitów mieszanych imperium ląduje pod Miletem, siły peloponeskomilezyjskie chcą się połączyć z Tyssafernesem, ale po wyjściu z miasta Ateńczycy rozbijają je i próbują oblegać
Milet
→ przybycie głównego trzonu floty peloponeskiej – 55 okrętów peloponesko-sycylijskich. Strateg Aten Frynichos
wycofuje się na zimowe leże na Samos, a Argiwi, wyczerpani walkami pod Miletem, wracają do kraju i wyłączają
się z wojny.
→ zima 412/411 – umacnianie obu flot, Peloponezyjczycy otrzymali fundusze od Tyssafernesa i zdobyli Iasos,
sprzedając mieszkańców Persji. Próba zawarcia korzystniejszego układu z satrapą → obietnica zobowiązania
pokrycia wszelkich kosztów, układu nie akceptuje Lichas, rzecznik spartańskich komisarzy → zerwanie z
Tyssafernesem. Sparta w tym czasie zyskuje Rodos na szlaku do Egiptu → może blokować część dostaw do
Aten. Ateny próbują w międzyczasie bez powodzenia ujarzmić Chios i chcą tez osłaniać Hellespont, drogę do
spichrzy Greków czarnomorskich.
→ Alkibiades zraża do siebie Spartan [uwiódł żonę Agisa] → doradztwo Persom, proponuje opłacać ich skąpo,
aby wyniszczyli się, a przede wszystkim nie wspierać floty Peloponezu → afiszuje się wpływami u Persów przed
obiema stronami → konsensus: wygra ten, kto ma perskie złoto i fenicką flotę. Alkibiades proponuje Ateńczykom
na Samos wsparcie Persów za oligarchię w Atenach, dowódcy i załogi okrętów zgadzają się znęcone perskim
złotem, Frynichos powątpiewa, do Aten wysłano Pejsandrosa, aby wprowadzić oligarchię i zabezpieczyć przyszły
los Alkibiadesa.
→ W Atenach opozycja, ale argument, że ocalenie jest ważniejsze od ustroju przeważa, Zgromadzenie milcząco
akceptuje warunki wytargowane przez Pejsandrosa i 9 innych Ateńczyków u Alkibiadesa i Tyssafernesa:
oligarchia i odwołanie Alkibiadesowego wyroku śmierci, a także zdjęcie Frynichosa ze stanowiska.
→ kwiecień 411 - Na dworze satrapy rozczarowanie: Alkibiades wie, że Tyssafernes nie poprze Aten względem
Sparty, więc żąda zawrotnej ceny za swą pomoc, a Ateńczycy zrywają rokowania. Trzeci układ Tyssafernesa ze
Spartą → współdziałanie w wojnie i zawieraniu pokoju z Atenami, satrapa płaci za flotę aż do włączenia floty
28
fenickiej do walki, potem już tylko udziela pożyczek, kraje anatolijskie należą do Persji → układ obowiązuje do
końca, ale żadna strona nie chce go ściśle przestrzegać.
→ początek lata 411 – Spartanin Derkyllidas działając z Farnabazosem wkracza do Abydos przy Hellesponcie i
zajmuje je → Hellespont w niebezpieczeństwie. Chios wciąż się broni przed Ateanmi, podobnie jak tereny
między Miletem, a Rodos. Astyochos jednak nie chce wydać flocie ateńskiej bitwy. Pejsandros popłynął do Aten,
po drodze wprowadzając oligarchię. Na układ z Persją nie ma już co liczyć → oligarchie planowane przez
zwolenników w wojsku, prace nad ich wprowadzeniem w Atenach i na Samos.
Przewrót w Atenach
→ Czynna opozycja przeciw demokracji: bogaci i średniozamożni → główny ciężar wojny, brak decydującego
głosu w sprawach chaotycznie prowadzonej wojny. Opozycja dzieli się na dwie grupy: umiarkowaną, przezorną i
propagującą energiczną wojnę [niezrzeszeni w heterie] / radykalną, chcącą zdobyć władzę dla siebie, ustalić
skrajną oligarchię w porozumieniu z wrogiem, grupa podzielona na tajne heterie.
→ Pejsandros przy odpłynięciu poleca heteriom podjąć kroki do obalenia demokracji → morderstwo demokraty
Androklesa z towarzyszami, kierowanie debatami Rady i Zgromadzenia, pisanie przemówień → głoszą program
demokracji umiarkowanej [!] – żołd dla żołnierzy czynnych, rządy ludzi zdolnych finansować wojnę i brać w niej
udział [jest ich ok. 5 tysięcy]. Przeciwnicy mordowani, panuje bezprawie, zastraszanie przeciwników.
→ koniec maja 411 – Pejsandros przypływa z grupą wywrotową, nic nie mówi o straconym przymierzu z Persją,
proponuje wybranie 10 mężów do opracowania, ostatecznie tworzy go 20 ludzi po 40 i dziesięciu doradcom
wcześniejszym, pouczonych o prawach ojców [Klejstenes] – zasłona dymna sugerująca umiarkowanie
→ zebranie w Kolonos poza murami [odstraszenie bojaźliwych], zniesienie ustaw zabezpieczających
demokrację, pozbawienie władzy tymczasowych urzędników, powołanie Czterystu: pięciu przewodniczących
dobiera sobie ludzi do setki, a ta setka dobiera sobie po trzech do każdego. Czterystu rządzi samodzielnie, mając
później powołać Pięć Tysięcy [póki co brak, wojna jest]. Zgromadzenie kończy obrady, szykuje się zamach stanu.
→ Ateńczycy od zajęcia Delekei w dzień stróżują z bronią, więc wieczorem Pejsandros z doborowymi hoplitami
zeszli się pod bronią koło agory, a Czterystu zbrojnych w sztylety przejęło Buleterion i wyprosiło
demokratycznych urzędników. Ateny są oligarchią.
→ Czterystoma kierowało zapewne dziesięcioosobowe sprzymierzenie, do którego wchodzili m.in. prawnik
Antifon, Pejsandros, były strateg Frynichos, Theramenes, s. Hagnona [organizator i mówca, umiarkowany].
→ rozpoczęcie rozmów z Agisem na Delekei, dość butne, nawet po podejściu Agisa z armią pod mury i
odegnaniu go, posłanie dwóch poselstw: do Sparty na rokowania oficjalne, drugie na Samos do przejęcia kontroli
nad flotą.
→ spisek oligarchiczny na Samos upadł, wojska ateńskie wsparły demokrację wraz z przywódcami
Thrasybulosem i Thrasyllosem. Dochodzą wieści o reżimie Czterystu, para dowódców ustanawia rząd
demokratyczny na uchodźstwie, nowych strategów [także m.in. ich dwóch]. Wysłannicy Czterystu słyszą o ich
reakcji na Delos i postanawiają przeczekać. Demokraci odwołują wyrok na Alkibiadesa i mianują go strategiem,
wierząc w perskie złoto. Alkibiades już przyjechał i zbiegł się w czasie z wysłannikami Czterystu. Ci namawiają
wojsko do poparcia, obiecując im udział w Pięciu Tysiącach. Stratedzy chcą ich uwięzić, ale Alkibiades
przeprowadza mediacje: żąda demokratycznej rady 500 zamiast Czterystu, akceptuje 5000, Ateny mają
oszczędzać i podesłać pieniądze dla floty. Zapobiega wojnie domowej.
→ Po odpowiedzi Alkibiadesa w Atenach budzi się stronnictwo umiarkowane [Theramenes i Aristokrates], nalega
na stworzenie 5000 wiedząc, że po obaleniu oligarchii zostaną przy władzy w demokracji. Radykałowie chcą
oddać miasto Spartanom. Poselstwo do Sparty zostało wcześniej przechwycone i dostarczone do Argos. Drugie
poselstwo – Frynichos, Antifon, Pejsandros – jedzie do Sparty, a pozostali radykałowie okopują się na cyplu
Eetioneja, gdzie mogą strzec wejścia do Pireusu. Po powrocie Frynichos zabity na agorze.
29
→ wrzesień 411 – flota peloponeska wpływa do zatoki Sarońskiej i najeżdża Eginę, stronnictwo umiarkowane
zyskuje hoplitów i rozwala umocnienia na Eetionei bez starcia z radykałami. W obliczu wroga miasto podzielone –
w Atenach radykałowie, w Pireusie umiarkowani. Kryzys – powołano rejestratorów do stworzenia 5 Tysięciu,
miało być zgromadzenie w teatrze, ale w dniu zebrania okazuje się, że flota peloponeska atakuje Salaminę i
płynie na Sunion. Ateńczycy szybko wsiadają na okręty i płyną do flot strzegących Eubei [42 – Oropos, 36 –
Eretria]. Gdy Eretria widzi, że floty rozproszyły się w poszukiwaniu żywności, daje Peloponezyjczykom sygnał do
ataku. Zasadzka – 22 okręty zniszczone, wybucha powstanie na Eubei.
→ Ateny u progu ruiny – brak osłony. Peloponezyjczycy jednak nie atakują. W Atenach obalono 400 i powołano
Pięć Tysięcy. Oligarchowie uciekli, jeden do Agisa, a drogi do Ojnoe i oddał je Beotom.
→ wrzesień 411 – czerwiec 410 – rządy Pięciu Tysięcy – odwołanie wygniania Alkibiadesa, współdziałanie z
demokratami na Samos, energiczne ruchy wojenne, przewroty były właściwie bezkrwawe w porównaniu z innymi.
→ system 400 miał być skrajną oligarchią – Pięć Tysięcy – jedyni obywatele, głosując do rady wybierają ludzi
powyżej 30 z własnych fyl, potem losowaniem wyznaczano 40 z każdej. Szerokie uprawnienia.
→ demokracja Pięciu Tysięcy – przygotowuje 100 urzędników, po 10 z fyli, wszyscy z 3 wyższych klas, powyżej
30 lat. Dzieli się 5000 na 4 rady, jedna wykonawcza i ustawodawcza, reszta doradcze, wykonawczą wybierano
losowaniem raz w roku. Rada wyznacza urzędników ze swych szeregów, niżsi z rad doradczych, kary za brak
obecności na zebraniach. Ścisłe procedury. Brak wynagrodzeń. System oparty na beockim, bardzo sprawnym,
zcentralizowanym i wyważonym gospodarczo. Brak tetów rodzi jednak napięcia.
Walka o panowanie na morzu.
→ flota peloponeska nie zaatakowała Aten po klęsce na Eubei z powodu tchórzostwa Astyochosa i
Tyssafernesa, który zalegał z wpłatami i udawał, że chce sprowadzić flotę fenicką, a także przez krnąbrność
członków Symmachii i Milezyjczyków odmawiających użyczenia floty.
→ wrzesień 411 – Mindaros, następca Astyochosa, porozumiewa się z Farnabazosem co do opłat floty [ 16
statków w Abydos]. Bunt w Bizancjum, przygotowania na Tazos. Trzon floty ateńskiej na Samos, 13 okrętów z
Alkibiadesem u Tyssafernesa, nieco na Lesbos, 18 w Sestos nad Hellespontem. Mindaros prześlizgnął się przez
linie ateńskie, dociera nad Hellespont, zdobywa 4 okręty z eskadry ateńskiej [w sumie ma 86 statków].
Thrasybulos i Thrasyllos kotwiczą z 76 statkami w Elajos u wyjścia Hellespontu.
→ bitwa pod Kynossemą – Ateńczycy płyną w głąb, a Peloponezyjczycy na zewnątrz, mijając się w cieśninie
Kynossema. Linia spartańska jest dłuższa, część ateńskich sił [Thrasyllos] wypływa już za cieśninę i traci reszte z
oczu. Nagły zwrot peloponeskich sił na prawo → środek ateński pęka wskutek mniejszej liczby i rozciągnięcia
→ Thrasybullos naciera na prawe skrzydło wroga [Mindaros] i niszczy centrum, a Syrakuzanie na lewym
uciekają pod atakiem Thrasyllosa. Co prawda wojska peloponeskie wciąż na brzegach, ale Hellespont wolny!
Straty niemal równe
→ Radość w Atenach, flota peloponeska z Eubei się rozbiła na drodze na Hellespont, Alkibiades donosi, że
odwiódł Tyssafernesa od sprowadzania Fenicjan, umocnił bazę w Kos i strzeże Samos z eskadrą 22.
→ zima 411/410 – Alkibiades dołącza do Thrasybulosa i Thrasyllosa, zdobywają 30 statków nieprzyjaciela,
Thrasyllos płynie do Aten prosić o posiłki, które przypłyną potem pod wodzą Theramenesa
→ kwiecień/maj 410 – bitwa pod Kyzikos – Alkibiades przy złej pogodzie podpływa, przejmuje poza portem
flotę 60 okrętów peloponeskich, zdobywa je, wysadza żołnierzy, pokonuje siły peloponeskie i perskie i zdobywa
Kyzikos. Sparta złamana na morzu.
→ W Atenach dobrze, gdzie indziej też → walki z Beotami i Eubejczykami chcącymi przerzucić sztuczne molo z
Eubeą. Theramenes operuje na M. Egejskim, napadając i rabując państwa nieprzyjacielskie, obalając oligarchie i
ściągając grzywny. Konon popłynął na Korkyrę i wspomógł tam demokratów. Theramenes potem pomaga
nowemu królowi Macedonii Archelaosowi [wstąpił na tron w 413] w zdobyciu Pydny i potem dołącza do sił
Thrasybullosa.
30
→ czerwiec 410 – do Aten wraca demokracja, na Samos kończy się także tymczasowa. Utworzono w Atenach
wyborowy oddział 1000 hoplitów i 100 konnych, na rok 410/409 wybiera się urzędy ze wszystkich klas
majątkowych. Thrasyllos strategiem w Atenach, Thrasybullos wysłany na północ z hoplitami i jazdą, Alkibiades
działa na Hellesponcie.
→ naprężenia w demokracji, żądania najniższych warstw, uroczyste czczenie tyranobójców, Alkibiades
podejrzany. On sam nie wraca, uwięziony w 410 u Tyssafernesa, dopiero po paru miesiącach ucieka. Mimo tego,
zawsze jest wybierany strategiem. Umiarkowani oligarchowie chcą już pokoju na dobrych warunkach, demokraci
dążą do całkowitej dominacji pod przywództwem Klefona, przez które odrzucili pokój status quo pod Kyzikos. →
Wewnętrzne rozbicie, chroniczny brak funduszy po obu stronach [kontrybucje wojenne, 10% cła na Bosfor,
Thrasyllos prowadzi piractwo w 409 na wybrzeżach azjatyckich]. W 408 Alkbiades zdobywa łupy i odszkodowania
na Chalkedończykach i Farnabazosie [niechęć perska]. W Atenach powrót do rozbuchanego rozdawnictwa
socjalnego, diobelia dla ubogich z poduszczenia Kleofona. Farnabazos utrzymuje peloponeskie zdobycze w Jonii
i Hellesponcie, a także Bizancjum od 410 do zimy 408/7 [podstępem wydano je wtedy Alkibiadesowi].
→ zima 409/408 – Sparta zajmuje Pylos, Megara – Nisaję. Ateny mszczą się, niszcząc oddział megaryjski.
→ 408 – Farnabazos zawiera z Alibiadesem miejscowe zawieszenie broni.
→ 407 – Dariusz posyła młodszego syna Cyrusa w celu przejęcia całej Jonii i pomocy Sparcie.
→ wiosna 407 – Alkibiades robi rekonesans w spartańskim Gythejon i powoli powraca do Aten z łupami. Po
drodze dowiaduje się o wybraniu do na kadencję 407/6 strategiem wraz z Thrasybulosem i Kononem.
→ koniec maja 407 – przybycie do Pireusu, mieszane uczucia, jednak jeszcze raz Alkibiades wymową ujmuje
Radę i Zgromadzenie, a swoim przepłynięciem z Bizancjum do Aten znów rozbudza pragnienia imperialne.
→ wczesna jesień 407 – Alkibiades wypływa ze 100 okrętami, 150 konnych i 1500 hoplitów. Tuż przed tym,
nowy wódz Sparty, Lizander, przeprawia się przez Rodos do Efezu, gromadzi 70 okrętów, zyskuje porękę Cyrusa
na środki do płacenia żeglarzom żołdu wyższego niż ateński. Wzywa posiłki z Chios, wyposaża 90 okrętów i
czeka.
→ Flota ateńska w Notion, dowodzona przez zastępcę Alkibiadesa, Antiocha. Alkibiades ruszył z wyborowymi
hoplitami do Fokai na spotkanie z Thrasybulosem, przykazując na odchodnym, by Antioch nie rozpoczynał bitew.
→ początek 406 – Bitwa pod Notion, Peloponezyjczycy zatapiają statek Antiocha, szybko spuszczają całe swe
siły i atakują Ateńczyków bezładnie wypływających z Notion. Potem nie chce stawać do bitwy z siłąmi
Alkibiadesa, ale zdobywa fort na Chios. W Atenach liczne skargi na Alkbiadesa, w roku 406/405 nie jest już
strategiem, dowodzi teraz Konon. Alkibiades ucieka do swej twierdzy na Chersonezie trackim.
→ Konon zmniejsza liczbę floty do 70 [liczy na poprawę sprawności]. Nowy dowódca Sparty, Kallikratidias
zjednuje sobie miasta jońskie i szykuje się do ataku.
→ czerwiec 406 – 140 okrętów peloponeskich zaskakuje Konona na morzu, ściga go do Mityleny i odbija 30
statków, resztę blokuje w porcie, tylko jedna triera uciekła z wiadomością do Aten. Potem strateg Diomedon z
posiłkami dla Konona [12 okrętów], traci 10 okrętów z rąk Kallikratidiasa.
→ poważna sytuacja – Ateny przyznają obywatelstwo sporej grupie mieszkańców, biją monety, próbują zjednać
Kartaginę. Przez miesiąc wystawiają 110 okrętów, z załogami sztukowanymi jeźdźcami. Samos przysłało 10.
→ sierpień 406 – Kallikratidias dostaje wiadomośc o flocie ateńskiej [150]. Pozostawia Eteonikosa z 50
okrętami, sam płynie z 120 na przylądek Malea, od którego kilkanaście kilometrów dalej flota ateska kotwiczy
przy wyspach Arginuzach. O świcie bitwa pod Arginuzami – największa na morzu od Sybotów.
→ Stratedzy ateńscy, bojąc się wzmocnionych dziobów, tworzą na skrzydłach podwójny szereg, z pojedynczym
w centrum. Sparta dzieli flotę na dwa i atakuje każde skrzydło na raz. Ginie na początku, a jego prawe skrzydło
ucieka. Lewe walczy pod Thrasondasem z Teb, ale potem i ono ucieka. Zatopiono 75 statków wroga –z
zwycięstwo. Wydzielono 47 okrętów pod Theramenesem i Thrasybulosem do zbierania rozbitków, a strategowie
płyną do Mityleny na Eteonikosa. Zrywa się sztorm, Eteonikos się wymyka. Wielu rozbitków zatonęło.
→ Agis na Delekei w 40 próbuje zdobyć z 14 tys. hoplitów miasto, ale mury zdołano obsadzić. Zaniepokojeni
Ateńczycy odtąd częściej ich pilnują.
31
→ Po Arginuzach żałoba nad rozbitkami, Archedemos zarządzający diobelią oskarża stratega Erasinidesa o
nadużycia nad Hellespontem → aresztowania → Aristokratesa, Diomedona, Lizjasza, Peryklesa i Thrasyllosa
stawiono przed sądem → głosowanie przeciągnęło się, a przez ten czas Ateńczycy odprawiali żałobę i utwierdzili
się w nienawiści → Kalliksenos namówiony przez przyjaciół Theramenesa wprowadza wniosek o decyzję, czy
zabić, czy nie → zakrzyczano opornych → wniosek przeszedł → zabito strategów → wkrótce lud tego
pożałował → wzrost poparcia dla przeciwników demokracji, sądy ateńskie skompromitowane
→ Spartanie proponują pokój – opuszczenie Delekei i status quo. Kleofon podbechtuje Ateńczyków, aby się nie
zgadzali. Sprzymierzeńcy wymagają na Sparcie obsadzenie Lizandra znów na stanowisku nauarchy [chociaż,
aby zaspokoić prawo nie powtarzalności urzędów, obsadzono też marionetkowego Arakosa]. Lizander dostaje od
Cyrusa hojne wsparcie, zbiera flotę 200 statków i zdobywa Lampsakos przy Hellesponcie, wypuszczając wolno
urodzonych.
→ sierpień 405 – 150 statków ateńskich pod wodzą Konona i Filoklesa zbiera się pod Ajgospotamoj przy
Lampsakos, w bardzo wąskim miejscu cieśniny Hellespont. Ateńczycy chcą wymusić bitwę, aby odblokować
Hellespont, ale Lizandrowi się nie śpieszy. Każdego dnia pod wieczór okręty ateńskie podpływają pod
Ajgospotamoj, a żołnierze szukają na lądzie żywności, Lizander obserwuje to z szybkich okrętów zwiadowczych.
dnia przybywa Alkibiades i doradza wycofanie się do Sestos, ale nikt go nie słucha. Piątego dnia, gdy żołnierze
zeszli na ląd i przejmuje 171 okrętów oraz obóz, tylko 8 pod wodzą Konona i statek handlowy Paralos uciekają.
→ Co z jencami – Sprzymierzeni przypominają, że nie tak dawno, Filokles rozkazał zrzucić ze skały załogi trier z
Andros i Koryntu → Lizander zabija wszystkich pojmanych Ateńczyków [3000] oprócz stratega Adejmantosa,
który wbrew rozkazom Zgromadzenia ateńskiego nie obcinał prawej ręki każdemu schwytanemu żeglarzowi.
→ Triumfalny powrót Lizandra przez M. Egejskie, po drodze odsyła do Aten wszystkich napotkanych jeńców i
kleruchów, licząc na przeludnienie miasta. Poprzedni właściciele ziem wracają na stare działki.
→ listopad 405 – flota blokuje Pireus, dwaj królowie, Agis i Pauzaniasz, koczują pod murami. W mieście panika,
wszyscy spodziewają się andrapodismos [wyrżnięcia mężczyzn i sprzedania reszty populacji]. Po rozpoczęciu
blokady uchwalono amnestię dla wszystkich pozbawionych praw obywateli i uhonorowano obywatelstwem
wszystkich Samijczyków, którzy zostali po stronie Aten aż do końca.
→ grudzień 405 – brak żywności, Ateńczycy chcą pokoju za zachowanie Długich Murów, eforowie chcą jednak
ich częściowego zburzenia. Kleofon przeprowadza uchwałę skazującą na śmierć każdego, kto przyjmie pokój na
takich warunkach. Theramenes na 3 miesiąc idzie prowadzić rokowania, wielu umiera. Kleofona stracili za
dezercję z wniosku członków jego własnej heterii. Theramenes i 9 innych reprezentują Ateny na zgromadzeniu
Symmachii.
→ przedstawiciele Koryntu, Teb i innych żądają andrapodismos dla Aten, Sparta jednak nie chce niszczyć
miasta zasłużonego w wojnach perskich. Warunki ostateczne: zburzenie Długich Murów i umocnień w Pireusie,
wydanie floty oprócz 12 okrętów, ewakuacja wojsk z państw związkowych, odwołanie wygnańców, polityka
zagraniczna w rękach Sparty. Lud się zgodził.
→ kwiecień 404 – Lizander wpływa do Pireusu, a jego żołnierze przy akompaniamencie fletów rozbierają Długie
Mury. Koniec wojny.
KLĘSKA i ODRODZENIE ATEN PO WOJNIE
→ Rozbicie Aten, utracenie niemal całego znaczenia, brak sił do rozwoju.
Przemiany ustrojowe (wojna domowa 404-401):
→ lato 404 – zwrot ku oligarchii, popieranej przez Spartan, Zgromadzenie na wniosek Drakontidesa wyznacza
trzydziestu do stworzenia projektu ustroju opartego o „prawa przodków”, także otrzymują tymczasową
administrację. Trzydziestu wyznacza Pięciuset do Rady i urzędników. Anulowano reformę Efialtesa, rozwiązano
sądy ludowe i zrewidowano kodeks prawny. Trzydziestu ma armię 300 ‘noszących bicze”
32
→ Radykalni oligarchowie – Krytiasz, zwolennik ustroju Sparty i b. śmiałych rozwiązań społecznych,
umiarkowani to Theramenes.
→ Tyrania Trzydziestu wymyka się spod kontroli wskutek działań Krytiasza, bezkarnego wobec obecności
spartańskiego garnizonu.
→ październik 404 – Theramenes składa protest, Krytiasz stawia go przed Radą pod naciskiem wojsk,
Theramenes obronił się przed zarzutem „Koturna” [pasuje na obie nogi] → oderwano go od ołtarza i podano mu
cykutę
→ liczni wygnańcy i straceni, wygnańcy się burzą i planują powrót i przywrócenie porządku
→ styczeń 403 – Thrasybulos, dawny demokrata z Samos, wraz z innymi wygnańcami zdobywa twierdzę Fyle
przy granicy beockiej, gromadzi siły 700 ludzi, rozbija patrol ateńsko-spartański i [maj 403] opanowuje Pireus.
Krytiasz bezskutecznie próbuje odbić zajęty teren, a po przegranej potyczce demokraci nawołują do zakończenia
rozboju.
→ rozbicie oligarchów → radykalni wycofują się na Salaminę i do Eleusis, umiarkowani dowodzą obroną miasta,
gdzie pozostał garnizon spartański na Akropolu. Nowy ustrój – Dziesięciu Zarządców umiarkowanych.
Oczekiwanie na pomoc Sparty, gdzie latem trwa impas → Lizander traci wpływy przez zazdrość. Udzielono małej
pożyczki Dziesięciu.
→ sierpień 403 → Lizander przeforsował plany – pożyczka dla oligarchów, wraz z bratem Libysem [nauarchą]
wyrusza na wyprawę do Attyki. Blokada Pireusu flotą, wojska w Eleusis.
→ wrzesień 403 - przewrót w Sparcie – królowie Agis i Pauzaniasz występują przeciw Lizandrowi, pozyskują
trzech eforów, wyprawiają się do Attyki. Lizander usunięty, mała porażka demokratów w bitwie z siłami
spartańskimi. Pauzaniasz potajemnie doprowadza do pojednania demokratów i umiarkowanych oligarchów, a
gdy wieści o woli pokoju docierają do Sparty, ta posyła komisję rozjemczą. Wynik → podział Attyki na 2 państwa
– Ateny [O i D] i Eleusis [R], obietnica zwrotu długów Sparcie, wzajemnego pokoju. Koniec września 403 –
Pauzaniasz opuszcza Attykę. Pojednanie w mieście [demokraci – biedota, umiarkowani – hippeis i
średniozamożni, radykałowie – najbogatsi]
→ wszyscy Ateńczycy składają przysięgę wzajemnego poszanowania i amnestię na wykroczenia wojny
domowej. Thrasybulos [demokrata] i Archinos [u. oligarcha] wspólnie strzegą pokoju. Wybrano na Zgromadzeniu
Dwudziestu → tworzenie nowego ustroju, przejściowa administracja oparta na prawach Solona i Drakona
[znajomość sytuacji wojny domowej]
→ 403-2 ogólna odbudowa demokracji, przywrócono systemy Efialtesa i Peryklesa, oraz prawo o
obywatelstwie. Teci utrzymali swe prawa polityczne [głównie wywłaszczeni kleruchowie]. Odzyskiwanie
potencjału gospodarczego.
→ Eleusis → przywódcy nie mogą przenieśc się do Aten [amnestia ich nie obejmuje], potem także anulowano
przenosiny w drugą stronę → izolacja. Oligarchowie i ich bogactwo okazuje się niewystarczające → powtórne
zbrojenie do walki z Atenami.
→ 401 – demokraci wychodzą z miasta, rozmowy z przywódcami Eleusis, wszystkich stracono, zwolennicy
zgadzają się na aneksję, przyznano im amnestię → Attyka zjednoczona
→ 399 – proces Sokratesa i jego stracenie.
Działania Aten w działaniach Sparty
- 400 – bierze udział w spartańskiej ekspedycji osłaniającej Jonię przed Persją. Powolność i niezdecydowanie →
próba paktowania z Persami w 397, udaremniona przez Spartę. Potem już nie dostarczają sił.
→ 395 – wysłannik perski Timokrates próbuje przekupić ateńczyków, oznajmia, że nadciąga flota perska przeciw
Sparcie → jesień 395 – przymierze Aten ze Związkiem Beockim.
→ nieudana wyprawa Lizandra i Pauzaniasza na Beocję, zwycięstwo koalicji beocko-ateńskiej. Ateny zostały
uznane za państwo medyzujące – swoimi działaniami zmusiły Spartę do przerwania działań w Jonii, co nie
przysporzyło im sympatii.
33
→ 394 – 387 – wojna koryncka, Ateny w koalicji antyspartańskiej, początkowo zwycięstwa Spartan, potem
impas, po bitwie pod Nemeą Ateńczycy ucierpieli i posyłają potem tylko peltastów.
→ 393 – nawiązanie stosunków z Dionizjuszem z Syrakuz, Euagorasem Cypryjskim i Karpathos.
→ 392 – powtórna kleruchizacja Lemnos, Imbros i Skyros, prawdopodobnie i Delos uzależniono.
→ 392 - konferencja w Tiribazosa – Ateny przeciw autonomii [kleruchie!]
→ 392/1 – spartańska propozycja – Ateny utrzymają kleruchie, a Związek Beocki spoistość → próba
osamotnienia Argos anektowanego przez Korynt – Ateny nie zgadzają się, mają większe ambicje [ państwie do
tej pory tendencje umiarkowane, ale teraz dochodzi do głosu ambitna biedota demokratyczna]. Ateny próbują
budowac flotę.
→ 391 – Długie Mury już odbudowane, działania buntownika Konona [duże dotacje i odbudowa floty poprzez
port w Pireusie] wzmacniają gospodarkę Aten i ich władzę na M. Egejskim.
→ 390-89 – śmiała morska ekspedycja Thrasybulosa, sukcesy i grabieże, potem impas po jego śmierci
→ 389-7 – impas, walki dwóch równych flot, Persja podejmuje rokowania przez Spartanina Antalkidasa
→ 387-6 – poszczególne państwa przyjmują pokój Antalkidasa: Jonia wraz z Kladzomenaj i Cyprem należy do
Persji, w Grecji powszechna autonomia, ale Lembros, Skyros i Imbros należą do Aten, Persja deklaruje się
zwalczać każdego, kto tych warunków nie przyjmie. Idea Koine Ejrene.
18. WALKA O HEGEMONIĘ w IV w. (404-ok.360)
Wojny Sparty: perska, koryncka…
Wojna spartańsko-perska (400-394)
→ Sparta głosiła się obrończynią wolności, ale zaprzedała właściwie Greków jońskich Persom → rozgoryczenie
Jończyków, których za czasów Imperium Ateny przynajmniej chroniły → Tissafernes i Farnabazos rozpoczynają
powolne działania zmierzające ku uzależnieniu miast jońskich → Sparta dla ratowania twarzy musi działać
→ 400 – mała armia z neodameis i sprzymierzeńców wyrusza do Azji, wyprawa bez skutków
→ 398-7 – większe oddziały rzucone do bitwy, nadal bez większego powodzenia
→ 397 – Farnabazos uzyskuje fundusze od króla i rozpoczyna budowę floty jako przeciwwagi dla siły
spartańskiej na morzu. Dowódcą zostaje Ateńczyk Konon.
→ 396 – wskutek atmosfery zagrożenia posłano większą ekspedycję (ok. 12 000) pod wodzą króla Agesilaosa,
zręcznego i niezależnego polityka [ma wpływ na wydarzenia aż do śmierci w 359]
→ Incydent beocki – podczas odprawiania ofiar w Aulidzie przed wyprawą [nawiązanie do Agamemnona]
jeźdźcy beoccy zrobili happening, wrzucając ofiary do morza → brak namaszczenia, demonstracja beockich
pragnień niezależności
→ W Anatolii polityka stronnictw i demonstracji – tworzenie prospartańskich klienteli w miastach,
zbieranie/rabowanie pieniędzy na wyprawę, próby zyskania wsparcia militarnego, najazdy na Karię i Frygię,
→ 395 – bitwa pod Paktolos w pobliżu Sardes, klęska satrapy Tissafernesa, zostaje on skazany na śmierć przez
Artakserksesa i zastąpiony Titraustesem. Do sił spartańskich dociera flota zorganizowana przez Jończyków.
Titraustes nie ma sił do walki → rozejm w zamian za żywność dla wojsk → liczy na najazd spartański na
Farnabazosa
→ przyczyny takiej taktyki – wzajemne niesnaski między satrapami, z których każdy chciał wypaść jak najlepiej
przed królem, a obciążyć rywali. Satrapowie nie trzymają wojsk pod ręką, główne siły u króla.
Wojna koryncka
34
→ 395 – wskutek wizyt posłów perskich (Timokrates) i przekupstwa wiele państw zaczyna medyzować, jesień
395 – koalicja antyspartańska Aten ze Zw. Beockim. Na początku 394 Agesilaosa odwołują z Azji do Grecji
[efektywny koniec wojny z Persją]
→ nieudana wyprawa Lizandra i Pauzaniasza na Beocję z dwoch stron (od Fokidy i południa), zwycięstwo
koalicji beocko-ateńskiej [bitwa pod Haliartos]. Lizander ginie, Pauzaniasz ucieka w obawie przed skazaniem.
Ateny zostały uznane za państwo medytujące – swoimi działaniami zmusiły Spartę do przerwania działań w Jonii,
co nie przysporzyło im sympatii u Jończyków
→ w zimie 395/4 organizuje się koalicja antyspartańska – przystępują Korynt, Argos, Ambrakia, Eubea,
Akarnania, Leukada, Chalkidyka.
→ wiosna 394 – rozpoczęcie działań wojennych, armia Sparty pod Agesilaosem wyrusza z Peloponezu.
Działania pod Koryntem, dowództwo osiadło w Sykionie. Dochodzi do bitwy pod Nemeą → zwycięstwo Sparty.
Spartanie nie mogą się przebić i powracają do domu.
→ 394 – działania floty Konona na M. Egejskim powodują przejście wielu poleis spod władzy Sparty do
Persji/zmiany reżimu.
→ sierpień 394 – powtórny wymarsz, bitwa pod Koroneją w Beocji, zwycięstwo Spartan. Przed bitwą Agesilaosa
doszły wieści o klęsce floty spartańskiej pod Knidos, gdzie starły się siły persko-ateńskie ze wsparciem
Eugorasa przeciwko spartańskim → zataił to przed żołnierzami. [faktyczny koniec wojny perskiej]
→ 393 – wyprawa Farnabazosa i Konona przez Cyklady, uwalnianie poleis spod władzy Sparty i mgliste
obietnice niezależności, założenie bazy na Melos, oczyszczenie Kythery z wojsk peloponeskich, kontakt z
Koryntem i wstąpienie do przymierza. Farnabazos rozdzielał liczne łapówki.
→ wiosna 392 - po Koronei armia spartańska silna, operuje w pobliżu Koryntu i pustoszy jego ziemie,
arystokracja koryncka planuje zamach i wyjście z przymierza, sprzymierzeni robią kontr-zamach → Korynt
włączony do Argos, ustrój demokratyczny
→ ok. 392 – Ateny próbują odbudowywać flotę, korzystając ze szczodrości Konona i siły jego marynarzy
odbudowują Długie Mury i wzmacniają flotę, podjęły tez wcześniej inicjatywę dyplomatyczną dla pojednania z
innymi państwami. Powtórna kleruchizacja Lemnos, Imbros i Skyros, prawdopodobnie i Delos uzależniono.
Persja krzywo patrzy się na Ateny i Konona. Potem go aresztowano, uciekł i umarł u Euagorasa na Cyprze.
→ 392/1 – konferencja u Tiribazosa w Sardes, przybywa Antalkidas, chce wsparcia w zamian za oddanie Jonii,
przybywają także i inni i robi się zamęt. Ateny chcą zachować Imbros, Skyros i Lemnos, Związek Beocki chce
nadal istnieć, Sparta nie ma poparcia u Persów → wyprawa Agesilaosa. Nie ma nic o Argos, ma zachować
Korynt!
→ 391 – wojna trwa w okolicach Koryntu, bitwa pod Lechajon, peltaści ateńscy Ifikratesa pokonują morę
Agesilaosa, korzystając z własnej ruchliwości, małe znaczenie militarne, duże propagandowe
→ 390 – próby wskrzeszenia morskiej hegemonii, niewielka flota operuje na wodach przybrzeżnych, próby
pozyskania Rodos, punkt oparcia w Efezie
→ 390-89 – ekspedycja Thrasybulosa na północ M. Egejskiego, duże sukcesy, dośc brutalne metody grabieży,
odbicie miast paru miast (Byzantion – komora celna – znów 10% podatku dla Hellespontu), sojusze z Trakami,
Ateny zawierają sojusz z egipskim Akorisem, Thrasybulos umiera, grabiąc miejscowych. Euagoras popiera go →
zdradza Persję!
→ 389-7 – impas, perskie rokowania → Persja boi się wzrostu potęgi Aten i Euagorasa → rokowania z
Antalkidasem, pokój
→ 387-6 – poszczególne państwa przyjmują pokój Antalkidasa: Jonia wraz z Kladzomenaj i Cyprem należy do
Persji, w Grecji powszechna autonomia, ale Lembros, Skyros i Imbros należą do Aten, Persja deklaruje się
zwalczać każdego, kto tych warunków nie przyjmie. Idea Koine Ejrene.
→ Persja pragnie rozbić Związek Beocki, niezależność poleis – brak siły. Argos i Korynt zmuszone zrezygnować
z sympolitei, nie zdążyły przeprowadzić isopolitei. Koniec wojny korynckiej – pierwszy pokój powszechny
35
Działania Sparty w okresie międzywojennym
→ Sparta wskutek pokoju Antalkidasa korzysta z pozycji siły, atak na demokratyczną Mantineję w Arkadii, od
dawna skłóconą z nimi.
→ 386 – Sparta pomaga odbudować Plateje i zaskarbia sobie ich wdzięczność
→ 385/4 – pokonanie Mantinei, rozwiązanie synojkizmu – zamiana miasta w pięć wsi, niesłychany czyn! Ludność
zaczęła się tułać. Inne miasta z różnych powodów nie pomogły. Parę innych miast także padło łupem Sparty
→ walki na Chalkidyce – Miasta chalkidyckie już na początku wojny peloponeskiej utworzyły związek, teraz
jednak dopiero zaczął on się liczyć, głównym miastem Olint. Prośbą lub groźbą stworzono obszar wspólnej
monety, obywatelstwa i praw → jedyny w pełni federalny związek. Akanthos i Apollonia odmówiły naciskom do
przystąpienia i chcą interwencji spartańskiej [zachowanie własnego ustroju]. Amyntas II, skonfliktowany z
Koryntem, popiera je.
→ 382 – interwencja Sparty, dwa lata oblężenia Olintu. Rozpoczyna się kolejna wojna (o wyzwolenie Teb i
atensko-spartańska)
→ 380 – we Fliuncie argolidzkim trwają walki między demokratami i oligarchami, demokraci wygrali, Sparta
podejmuje interwencję i oblega miasto
→ 379 – związek rozwiązano. ostatecznie jednak teren ten był zbyt odległy od strefy wpływów spartańskich.
Jedynie w Potidai pozostaje baza, którą potem podbiją Ateny → niezależność, ale muszą przyjąć kleruchów.
→ 377 – po 20 miesiącach oblężenia pada Fliunt, Agesilaos przywraca miejscowych oligarchów, pod osłoną
Spartan rozkwita reżim, w którym swobodnie wybija się przeciwników politycznych.
→ Sparta pomaga zbuntowanemu Euagorasowi, mimo to nie prowokuje interwencji perskiej.
Ekskurs ateński – próba odbudowy imperium, budowa II Związku.
→ pokój Antalkidasa – koniec władzy nad Delos, rozgoryczenie nadziejami na odzyskanie imperium,
rozbudzonymi sukcesami floty w końcowej fazie wojny. Język polityki przypomina sukcesy wojen perskich, ale
politycy ostrożni – nie oskarżają Sparty ani Jończyków, którzy mogli się czuć zdradzeni ateńskim medyzmem.
→ niezależny Isokrates w Panegiryku wzywa do wspólnej walki helleńskiej z Persami (380) – pierwsze ślady
panhellenizmu, silniejsze poczucie wspólnoty w IV wieku, nacisk na homonoia [osiągnięcie zgody] i izonomia
[równość poleis], póki co próby wewnętrznej równości, Isokrates desygnuje Ateny na nowego przywódcę – nie
bierze pod uwagę przestępstw Aten z lat wojny
→ zachowanie Sparty powoduje zmianę w równowadze sojuszy wśród Hellenów – wielu skłania się teraz ku
Atenom.
→ 384 – Ateny i Chios zawierają przymierze obronne, na mocy układów po pokoju królewskim
→ do 378 – powstaje nowy związek – Byzantion, Mitylena, Methymna, Hebryzelmis odrycki i Rodos wraz z
Atenami.
→ 377 – poszerzenie traktatu, zaproszenie do niego wszystkich polis [poza azjatyckimi, wciąż nie chce się
drażnić Persji]: zachowanie autonomii, ustroju, brak garnizonów, obcych urzędników/dowódców i trybutów. Ateny
nie mogą nabywać ziemi/tworzyć kleruchii, a istniejące będą zlikwidowane. Istnieje wspólny fundusz, ale
nieprzymusowy. Centrem Ateny, tam rezyduje Synedrion – Rada przedstawicieli członków, każdy ma jeden głos.
→ naruszenie pokoju królewskiego – związek przeciw Sparcie i Persji. Liczba członków się waha, ok. 373 jest ich
kilkadziesiąt, może od 50 do 70
losy związku (337-355):
→ 377 do 357 – etap wzrostu i równowagi, rozbudowa floty w tym okresie od 100 do 400 okrętów, działania
antyspartańskie w basenie M.Egejskiego, także w Anatolii, różne powodzenie kampanii.
→ 377-4 – szybki rozwój Związku, ośrodek religijny na Delos, komisja przejmuje sanktuarium, ale wyspa
niezależna. Zabezpieczenie poleis związkowymi szlaku zbożowego przez Hellespont.
36
→ 376 – flota spartańska próbuje działać z bazy na Eginie, zwycięstwo Aten pod Naksos, Cyklady w Związku
→ 375 – podział floty na dwie części – Chabrias zjednuje wybrzeża trackie, Timotheos działa na zachodzie,
zdobywa sojuszników nad M. Jońskim, tu siły spartańskie angażują go w bitwie pod Alyzją [VI 375] i przegrywają,
→ lato 374 – szczyt potęgi Związku, ale i początki upadku – brak funduszy na tak szeroko zakrojone działania,
podatki podnoszą niezadowolenie w społeczeństwie, na północy wzrasta siłą Jazona z Feraj, kosztem
sprzymierzeńców spartańskich jednoczy Macedonię, układ z Tebami sprawia, że siła Beocji rośnie, Teby
przestały płacić składki do Związku, przejęły Plateje i zaatakowały Fokidę → Ateny zaniepokojone
→ lipiec 374 – Ateny i Sparta podpisują pokój status quo, Teby mogą zostać w ramach Związku, ale trwa
krótko – Timotheos pozostawia demokratyczny garnizon na Zakynthos, który atakuje Spartan → zgromadzenie
ich popiera, kolejna wojna
→ 374-72 – brak większych działań wskutek kryzysu finansowego, Timotheos zostaje oskarżony, ale ratuje się
dzięki protekcji, po nim dowództwo objął Ifikrates. Pozyskano sobie Jazona i Amyntasa.Pogarszają się stosunki z
Tebami [incydenty przygraniczne, miasta przechodzą z rąk do rąk], wola pokoju w ludzie zbiega się z inicjatywą
króla perskiego, potrzebującego greckich najemników na wojnę w Egipcie
→ 371 – pokój wspólny – wszyscy niezależni, brak garnizonów, rozbrojenie, w przypadku naruszeń nie ma
obowiązku interwencji, ale i kar za nią, Symmachia i Związek uznani za gwarantów, Atenom pozwolono
zatrzymać Chersonez i Amfipolis, wcześniej zdobyte, Teby oburzone nieuznaniem ich związku, Ateny i Sparta
lękają się ich – ciche porozumienie, początek wojny tebańskiej
→ w dalszych latach powolny kryzys Związku – brak pieniędzy powoduje nawrót do postawy zażądania kleruchii,
w warunkach wojennych nie można konsultować się z wszystkimi sojusznikami, co powoduje niesnaski,
pieniądze zdobywa się grabieżą i cichym przymusem, armia słabo opłacana jest źle zdyscyplinowana,
→ w społeczeństwie grupy biedoty naciskają bardzo skutecznie na powtórną kleruchizację Związku, w latach 60
zakłada się je na Samos, Potidai, a potem na Chersonezie. Nierównowaga finansowa widoczna wśród ludności.
→ Koniec wojny w 371 – ciche przejście do przymierza ze Spartą i prowadzenie polityki antytebańskiej
→ 369 – pełne nieufności przymierze spartańsko-ateńskie
→ 357-5 – wojna ze sprzymierzeńcami - bunty Byzantion, Chios, Kos i Rodos powodują faktyczny rozkład
Związku, chociaż formalnie trwa on jeszcze do powstania Związku Korynckiego.
DROGA TEB DO HEGEMONII
→ po rozwiązaniu Zw. Beockiego pokojem Antalkidasa Teby protestują, lecz zmusza się je do posłuszeństwa.
Bunt trwa jednak po cichu, a Ateny nadal są niechętne Sparcie.
→ 382 – równolegle z spartańską akcją na Chalkidyce Ateny znów rozpoczynają przeciw nim działania
wojskowe. W Beocji incydent kadmejski: polityk pro spartański wpuszcza do miasta oddział Spartan, którzy
opanowują i okopują się na Kadmei. W Sparcie skandal, ale Agesilaos wybronił przywódcę oddziału. W Tebach
wygnano demokratów do Aten. Sparta ma także poparcie w Platejach, Orchomenos i Tanagrze.
→ grudzień 379 – do miasta zakradają się demokraci, zabijają przywódców oligarchów i przejmują miasto. Inna
grupa nadchodzi od strony Aten, za nimi wojsko ateńskie ze dowódcą Chabriasem. Od Sparty wyrusza król
Kleombrotos, ignoruje wojska Chabriasa nad granicą, schodzi do Teb, a potem wycofuje się spod miasta nad
zatokę. Trzecia część wojsk pod dowództwem Sfondriasa pozostaje w przyjaznych Sparcie Tespiach.
Kleombrotos nie chce atakować → liczy na opamiętanie się Aten i Teb. W Atenach w odpowiedzi skazano na
śmierć dwóch strategów, którzy przyjęli wygnańców.
→ wyczyn Sfondriasa – z nudów chce naśladować Fojbidasa, który posiadł Kadmeję, ograbia on równinę
attycką i powraca do Tespii, miał zamiar zająć Pireus. Kryzys dyplomatyczny – posłowie Sparty zapewniają, że
Sfondrias zostanie ukarany. Znów go wybronił Agesilaos → Ateny obrażone, decyzja → posłać Chabriasa do
Teb! WOJNA!
37
→ Teby przeprowadzają reformę wojskowa → 379 - odnowienie Świętego Oddziału 300 doborowych hoplitów,
stacjonuje na Kadmei, w skład wchodzą wg legendy pary homoseksualne, twórcą Pelopidas. Ustawiany w
bitwach na lewej flance – najgorsze miejsce.
→ wewnętrzna odbudowa Związku Beockiego: opór stawia Orchomenos i Tespie z garnizonami Spartan.
Jednocześnie walka z zagrożeniem Sparty.
→ 378 – wyprawa Agesilaosa [18 tys.] – Tebańczycy i Ateńczycy bronią się dzięki ukształtowaniu terenu, nie
dochodzi do bitwy, tylko pustoszy i pozostawia garnizony w poleis niechętnych Tebom.
→ 375 – bitwa pod Tegyrą – Pelopidas napotyka na posiłki spartańskie podczas proby przejęcia Orchomenos,
wraca pod Tegyrę, gdzie drogę zastępuje mu garnizon z Orchomenos, wysłany do Lokrydy i powracający z
powodu jego próby odbicia miasta, malutka siła Świętego Zastępu i sojuszników w ścisłej formacji miażdży
Spartan, małe znaczenie militarne, olbrzymie propagandowe.
→ 373 –odbicie Tanagry i Tespii, potem atak na Plateje, mieszkańców wygnano, miasto obrócono w perzynę, a
ziemię rozdano Tebańczykom → skandal dyplomatyczny, w Atenach narasta niezadowolenie.
→ 371 – terapia platejska na Tespiach, potem zmuszenie Orchomenos do wejścia do Związku Beockiego [364 –
zniszczono je za zdradę - andrapodismos]. Ogromny radykalizm Teb.
→ wiosna 371 – po kryzysie podczas podpisywania pokoju, Sparta chce ujarzmić Beotów, Beocja wyrusza na
Fokidę, a korzystając z okazji, Kleombrotos idzie na Beocję przez Fokidę, dochodzi do starcia latem 371 pod
Leuktrami, dzięki zastosowaniu szyku ukośnego przez Epaminondasa [zainspirowany Pagondasem pod
Delion?] zniwelowano tradycyjne przesunięcie w prawo i zmiażdżono Spartan, zadając im olbrzymie straty. Padł
Kleombrotos i ok. 400 homoioi. Sojusznicy widząc porażkę Spartan idą w rozsypkę. Hoplici Sparty zostali
pokonani przez mniejsze siły wroga → NIEODWRACALNA ZMAZA NA HONORZE, wojsko nigdy już nie
podniesie się z moralnego upadku.
→ wiadomość o zwycięstwie pod Leuktrami zimno przyjęto w Atenach, które oburzały się zbytnią ekspansją Teb
i naruszaniem ich strefy wpływów. Do Teb przystąpiło teraz wiele plemion Grecji Środkowej, a Eubejczycy i
Herakleoci wystąpili dla nich nawet ze Związku Ateńskiego. KONIEC HEGEMONII SPARTY → TEBY GÓRĄ
→ Po Leuktrach na Peoloponezie bunty: Mantineja odradza się, w Tegei demokraci, w 369 powstaje Koalicja
Arkadyjska. Sparta atakuje Mantineję, co przysparza jej zwolenników.
→ 370 – wyprawa Epaminondasa na Peloponez, nie zdobywa samej Sparty, ale pustoszy Lakonię, niszczy
siłę spartańską, uwalnia Messenię, na górze Ithome powstaje polis Messene, heloci zostają uwolnieni, terytorium
Sparty drastycznie się kurczy. Ateny próbują wspierać Spartę, ale bezskutecznie. W latach 369 i 367 kolejne
wyprawy pustoszące, rozwiązanie na wniosek Koryntu Symmachii Spartańskiej.
→ Związek Arkadyjski zyskuje na znaczeniu, synojkizm → powstaje Megalopolis, solidnie ufortyfikowana,
peloponeski punkt oporu przeciwko Sparcie, blokuje wyprawy do Beocji, więc Beoci ją wspierają. Sparta jednak
zyskuje sobie paru dawnych sprzymierzeńców i próbuje zbierać siły. Wybuchają też lokalne wojenki. Związek
Arkadyjski nie chce już ściśle współpracować z Beocją, podobnie Elida.
→ Powstają liczne związki (Etolski, Akarnański)
→ Ekskursus – na północy Beoci toczą walki z Tessalią i Macedonią, głównym graczem Pelopidas, po Jazonie
panuje tam Aleksander z Feraj, skutecznie się broni, brak postępów. Czy naprawdę Teby chcą opanować te
tereny? Brak im nieco sił do tego. Przymierze zaczepno-obronne z Macedonią w 367 posyła zakładników do Teb,
w tym Filipa, syna Amyntasa. Pelopidas ginie na wyprawie w 364, wyprawa odwetowa → Aleksander zmuszony
do zawarcia sojuszu z Tebami.
→ 367 – Sparta posyła do Persów prośbę o wspólne rokowania, za nią ciągną Ateny, Arkadyjczycy, Elida, Argos
i Beoci. Ateny mają problemy z utrzymaniem związku poprzez swe poparcie dla skrajnych władców Macedonii i
38
Sycylii. Próba kolejnego pokoju wspólnego. Pelopidas proponuje: autonomia poleis, niezależność Messenii, flota
ateńska przestaje walczyć. Amfipolis niezależne. Antalkidas popełnia samobójstwo, a Timagoras ateński po
powrocie skazany. „Pokój Pelopidasa” – 367 – nikt go nie przyjmuje.
→ Teby podjęły próbę morskiej polityki (100 trier), posyłają w 363 flotę na Rodos, Chios i do Byzantion
[niedawno wystąpiły ze Związku Ateńskiego]. Potem jednak ją zarzucono. Teby nie tworzyły także
bezwzględnego systemu sojuszy miejscowych klik, więc ich hegemonia była raczej oparta na strukturach
państwa niż na jednostkach.
→ w latach 367-62 olbrzymi zamęt w Grecji, wszystkie strony wyczerpane wojną, w Atenach po niepokojach
wysyłają Timotheosa do Persji, aby wspierać bunt Ariobarzanesa, podczas tej wyprawy grabi i osadza kleruchów
– Związek się rozpada.
→ 366 – Epaminondas uzależnia od siebie Achaję, omijając zapory ateńsko-spartańskie. Związek Achajski
przystępuje bez zmian ustrojowych do koalicji beockiej. Sprzymierzeńcy protestują, bo to oligarchowie – Achajów
demokratyzowano, ale na krótko – zerwano przymierze z Beocją. Metody brutalne łamią zaufanie do Beotów.
→ 364 – bitwa pod Kynoskefalaj w Tesalii, ginie Pelopidas. Jesienią tego roku Beoci pomścili go, miażdżąc
Tesalię.
→ 363/2 – Delfy ogłaszają Beotów panami Grecji. Tymczasem na Peloponezie trwa wojna domowa w Zw.
Arkadyjskim między Tegeą i Mantineją o Olimpię. Mieszanie się Teb rozbija Związek Arkadyjski: Tegea i
Megalopolis za Tebami, reszta za Mantineją.
→ Kampania 362 – pod kontrolą Epaminondasa, bitwa pod Mantineją – w szyku ukośnym – nierozstrzygnięta,
straty po obu stronach, Epaminondas umiera, szczyt siły beockiej minął, Grecja pogrąża się w jeszcze
większym chaosie.
Od Mantinei do Filipa
→ zima 362/1 – związek Miast- Państw – powszechny pokój i przymierze, rozstrzyganie sporów i obrona przed
agresją, oprócz Sparty, która nie uznaje Messenii, organizacja statyczna, nie chce wyzwolić poleis jońskich.
→ wojna Aten ze sprzymierzeńcami (357-55) – Ateny zajmują siłą Samos, co wywołuje bunt. Daty:
357 p.n.e.- Początek rozpadu II Ateńskiego Związku Morskiego i wybuch wojny
357 p.n.e.- Bitwa na Chios, zakończona porażką Ateńczyków i śmiercią ich wodza Chabriasa
355 p.n.e.- Bitwa morska pod Embata, zakończona porażką wodza ateńskiego Charesa
355 p.n.e.- Zawarcie pokoju: Ateny uznały niepodległość zbuntowanych miast i wysp oraz ich
wystąpienie ze Związku Morskie
→ trwa też III wojna święta Teb i Fokajczyków o władzę nad sanktuarium (356-346): Jej przyczyną był
konflikt między Fokejczykami a radą Amfiktionii Delfickiej o kontrolę nad sanktuarium Apollina. W samej radzie
istniały głębokie podziały wynikające ze ścierania się różnych interesów. Tebańczycy, którzy należeli do wrogiego
Fokejczykom obozu, doprowadzili w 357 r. do nałożenia na nich wysokiej grzywny za uprawianie ziemi podległej
bogu. Ponieważ kara nie została zapłacona, w roku następnym ją podwojono. W odpowiedzi Fokejczycy zajęli
sanktuarium, a pieniądze ze skarbu świątynnego przeznaczyli na zaciąg najemników. Amfiktionom nie pozostało
nic innego, jak ogłosić przeciwko nim wojnę. Fokejczyków poparły Ateny i Sparta, a Tebańczyków - Filip, który
stroną w konflikcie stał się od chwili, kiedy wmieszał się w wydarzenia w Tesalii (należała do amfiktionii) i został
wybrany hegemonem Związku Tesalskiego.
356 p.n.e. bitwa pod Delfami
354 p.n.e. bitwa pod Neon
353 p.n.e. bitwa pod Hermes Tempel
39
352 p.n.e. bitwy pod Orchomenos i Kefizos
351 p.n.e. bitwa pod Cheroneją
347 p.n.e. bitwy pod Hiampolis i Koroneją
19. GRECY I ACHEMENIDZI – wzajemne stosunki
Wyprawa Cyrusa
→ Cyrus, młodszy syn Dariusza, jedzie w 407 na zachód imperium, do Anatolii, z powodu konfliktu z bratem,
przyszłym Artakserksesem II. Ma uprawnienia karanosa [specjalny wysłannik króla, może podejmować decyzje]
nad Tissafernesem i Farnabazosem. Usunięcie go z centrum władzy miało załagodzić napięcia. Cyrus zostaje
wodzem na corocznym zgromadzeniu perskich wojsk z zachodniej Anatolii w Kastolos, spotyka tam Lizandra i
daje mu pieniądze na flotę → pośrednio spowodował przegraną Aten w ostatnim etapie wojny peloponeskiej
→ 405/4 – umiera Dariusz, na tron z poparciem arystokracji wstępuje Artakserkses II, ma panować aż do 359/8.
Tissafernes donosi królowi, że Cyrus szykuje bunt, Artakserkses nie wierzy, bo regularnie przysyła daniny, także
ściągane z byłych miast Tissafernesa [zawiść?]. Spory w ekipie rządzącej zachodem Anatolii nie musiały być
ważne dla króla.
→ szeroko zakrojona akcja organizowania popleczników greckich, którzy otrzymują od Cyrusa pieniądze i jadą
werbować Greków. Zbrojenia pod płaszczykiem walk z miejscowymi góralami Pizydyjczykami. W końcu
wyruszono, dopiero w trakcie wyprawy nad Eufratem Grecy się dowiedzieli, o co chodzi. Tissafernes na wieści o
zdradzie ostatecznie odłącza się od Cyrusa i jedzie do króla.
→ Spartanin Klearchos otrzymuje upoważnienie do działania, zostaje dowódcą najemników, dowódca
spartańskiej floty także ma wspierać Cyrusa. Miasta jońskie po cichu popierają Cyrusa.
→ wiosna 401 – Cyrus wyrusza: Greków jest: 11000 hoplitów, peltastów 2000. Oddziały azjatyckie dorównują
liczbom greckim, wśród nich np. jazda Paflagończyków. Artakserkses ma małe siły, gromadzi je, ale posiłki
muszą dopiero nadejść z dalszych satrapii.
→ lato 401 – bitwa pod Kunaksą, armia Cyrusa podzielona na skrzydło greckie i małoazjatyckie, w tym drugim
irańska diaspora i ludy małoazjatyckie. Grecy na swoim odcinku zwyciężyli, ale Cyrus poległ, a drugie skrzydło
przeszło do armii króla. Grecy w potrzasku → król nie kazał ich dobić, więc siły nie mogły mieć wyraźnej
przewagi. Nie kazano ich też włączyć do armii, najprawdopodobniej król boi się, aby nie udali się na służbę do
którejś z satrapii.
→ Grecy powoli brną na północ, Tissafernes ma ich zlikwidować [nowe względy – zdradził Cyrusa i walczył w
bitwie przeciwko niemu]. Propozycja złożenia broni za żywność i przewodnika – Grecy odmówili [byłoby to
samobójstwo]. Ostateczny plan – zabicie dowódców – zaproszono ich na naradę i wymordowano, sądząc, ze
teraz Grecy pójdą w rozsypkę.
→ Brak żywności, nieznany kraj i wrogie ludy, które nie ufają armii utrudniają Grekom dalszą drogę, nawet po
wybraniu nowego dowództwa. Przechodzą przez Jezireh, Kurdystan i Armenię na płaskowyż Erzerum, gdzie
śniegi zmuszają ich do skrętu nad Morze Czarne. Ludność tych terenów cały czas próbowała zniszczyć ich
armię, chociaż nie podlegają już Persom.
→ Grecy w końcu dochodzą do Trapezuntu, skąd po licznych perypetiach docierają znów do Grecji. Tissafernes
tymczasem wrócił do Anatolii zachodniej i zażądał od poleis jońskich podporządkowania się. One odmówiły i
posłały ok. 400 poselstwo do Sparty, rozpoczynając wojnę spartańsko-perską (400/399-394).
40
→ Wyprawa Dziesięciu Tysięcy spowodowała, że obraz Persji jako państwa niezwyciężonego zachwiał się.
Ostatecznie jednak owocem tej wyprawy była dopiero wędrówka Aleksandra Macedońskiego ok. 70 lat później.
Stosunki podczas wojny spartańsko-perskiej (400-394).
→ Sparta, postawiona w moralnie ciężkiej sytuacji, zmuszona jest walczyć za wolność Jonii, którą właściwie
sprzedała Persom. W latach 400-399 do Anatolii płyną armie, niezbyt pokaźne, ale liczące się. Persja nie chce
angażować głównych sił, ale satrapowie tych terenów (Tissafernes i Farnabazos) działają.
→ wojna aż do 397 idzie źle dla Sparty z powodu braku jednolitego dowództwa (eforowie rozdzielili siły lądowe i
morskie). Oddziały spartańskie raczej pustoszą ziemie niż walczą, co kończy się w 397 tymczasowym
zawieszeniem broni.
→ Zima 397/6 – rokowania pokojowe – Persja jest skłonna oddać miasta Jonii za wycofanie z nich garnizonów.
mała armia z neodameis i sprzymierzeńców wyrusza do Azji, wyprawa bez skutków
→ 398-7 – większe oddziały rzucone do bitwy, nadal bez większego powodzenia
→ 397 – Farnabazos uzyskuje fundusze od króla i rozpoczyna budowę floty jako przeciwwagi dla siły
spartańskiej na morzu. Dowódcą zostaje Ateńczyk Konon wygnany po Ajgopsotamoj. Widzi ją pewien Grek i
donosi Sparcie. Król zerwał rokowania → najpewniej wojna.
→ 396 – wskutek atmosfery zagrożenia posłano większą ekspedycję (ok. 12 000) pod wodzą króla Agesilaosa,
zręcznego i niezależnego polityka [ma wpływ na wydarzenia aż do śmierci w 359]
→ W Anatolii polityka stronnictw i demonstracji – tworzenie prospartańskich klienteli w miastach,
zbieranie/rabowanie pieniędzy na wyprawę, próby zyskania wsparcia militarnego, najazdy na Karię i Frygię,
Agesilaos zawarł rozejm z Tissafernesem i najechał tereny Farnabazosa. Jest to taktyka zwlekająca ze strony
Persów – napuszczają się wzajemnie na siebie, wyczerpując siły perskie.
→ 395 – bitwa pod Paktolos w pobliżu Sardes, klęska satrapy Tissafernesa, zostaje on skazany na śmierć przez
Artakserksesa i zastąpiony Titraustesem. Do sił spartańskich dociera flota zorganizowana przez Jończyków.
Titraustes nie ma sił do walki → rozejm w zamian za żywność dla wojsk → liczy na najazd spartański na
Farnabazosa
→ Ogólna sytuacja perska - wzajemne niesnaski między satrapami, z których każdy chciał wypaść jak najlepiej
przed królem, a obciążyć rywali. Satrapowie nie trzymają wojsk pod ręką, główne siły u króla. Główną kartą
przetargową była flota, a satrapowie grali na czas z Grekami, aby dać czas na jej budowę. Zręczna dyplomacja –
skłócanie Greków, zawieranie sojuszy jednych satrapów z grupami greckimi względem drugich i tym podobne.
→ Grecy z Rodos zdradzili i wymordowali pro spartańskich oligarchów, zaprowadzili demokrację, a Konon zyskał
tu bazę wypadową [teoretycznie, poddali się Persji…].
→ Timokrates z Rodos przekupił Tebańczyków, Koryntian i Argos, a Atenom [nie przyjęły łapówki] oznajmił, że
perska flota już się zbliża → wywołał tą akcją początek wojny korynckiej – Sparta jest zmuszona odwołać z
Anatolii Agesilaosa, co osłabia miejscowe siły i pośrednio doprowadza do klęski pod Knidos w 394.
→ Przyczyny niepowodzenia wojny:
brak wspólnego dowództwa,
nieudolne decyzje wojskowych,
brak konsekwencji,
Grecy grają na swoją korzyść i dają się mamić sił tymczasowymi sojuszami,
zbyt agresywne postępowanie z sojusznikami spartańskimi,
zręczna polityka perska:
- wykorzystanie niezależności satrapii,
- manipulowanie przymierzami i sojuszami,
- liczne dotacje i łapówki,
- wykorzystanie sił greckich przeciw nim samym,
41
- wzmaganie niesnasek wśród Greków,
- wykorzystanie pro perskich sympatii w Grecji właściwej,
- liczenie na chęć wzbogacenia się perskim złotem wśród Greków, zubożałych po wojnie peloponeskiej
→ niekonsekwentna praktyka perska – w czasie konfliktów greckich, wszystkie strony zwracały się o
zapomogi finansowe i wsparcie militarne do Persji, pomimo, że często właśnie albo toczyły z nią wojnę
bezpośrednio, albo też wspierała ona ich przeciwników → przykładowo Titraustes zawiera rozejm za
dostarczanie Grekom żywności. Cel → dać czas do zbierania sił/manipulacji dyplomatycznej [np. przypadek floty
Konona]. Perskie pieniądze decydują o wszystkim – zmiana sympatii perskich jest często jedyną drogą
odwrócenia niepowodzenia na wojnie. Faworyci perscy mogą liczyć na więcej – Beocja i Pelopidas mogli
decydować o warunkach pokoju w 367.
→ Konon – uciekinier od masakry Ajgospotamoj, dostał się na Cypr do Euagorasa, ten polecił go
Farnabazosowi. Od zawsze w dwuznacznej sytuacji na służbie u Wielkiego Króla, korzysta z perskich pieniędzy i
decyduje o nich, ale swoimi nieukrytymi sympatiami i funduszami darzył Ateny, które dzięki niemu odbudowały
Długie Mury i flotę. Stawiano mu posągi w mieście i u sprzymierzeńców [w tym na Keramejkos wraz z
Euagorasem], ryto inskrypcje pochwalne. Zbytnie powodzenie zaniepokoiło satrapów, aresztowano go, ale po
jakimś czasie uciekł na Cypr, gdzie zmarł.
→ Euagoras – król Salaminy i Cypru, pro grecki, postępowy, gospodarny i wielbiący kulturę. W dzieciństwie
wygnany przez Fenicjan, w Cylicji znajduje sobie zwolenników i powraca w 410 w tajemnicy, przejmuje tron.
Oczekuje ewentualnej napaści perskiej, więc wspiera Ateny i dostarcza azylu Kononowi po Ajgospotamoj. Udaje
mu się także przez jakiś czas być w dobrych stosunkach z Persją, i wyjednuje u Artakserksesa pomoc dla Aten
przeciwko Sparcie. W bitwie pod Knidos dostarczył większości zasobów i nieco okrętów, to dzięki jego wysiłkom
było to zwycięstwo. Uhonorowano go za to posągiem w Keramejkos.
→ Potem poróżnił się z Persją → sam władał tylko Salaminą, regularnie podbijał inne cypryjskie prowincje –
[było ich 11], aż trzy zaprotestowały u Wielkiego Króla], a od 391 są w stanie wojny → podbija przy pomocy Aten
i faraona Achorisa [z którymi zawarł trójprzymierze] większą część Cypru, fragmenty wybrzeża Anatolii, parę
miast fenickich (w tym Tyr) i podburza Cylicjan do buntu.
→ po pokoju Antalkidasa (387) Ateny nie mogą mu pomagać, walczy samotnie, z okazjonalnymi posiłkami z
Egiptu [raz pomogła mu też Sparta]. W 381 Tiribazos i Orontes, generałowie perscy, najeżdżają Cypr z armią
zbyt wielką dla jego sił, ale odcina im linie zaopatrzenia i wojsko się buntuje. Flota Euagorasa została zniszczona
pod Kition, i musiał uciec do Salaminy. Wykorzystał spór między generałami i doprowadził do zawarcia pokoju
(376). Został nominalnym królem Salaminy, ale musiał płacić daninę. W 374 zginął zasztyletowany przez
eunucha z prywatnych powodów.
→ rola greckich oddziałów w perskiej armii – naprawdę spora, Artakserkses po Kunaksie lękał się, aby któryś z
satrapów nie wykorzystał wojsk Dziesięciu Tysięcy do przejęcia władzy. Artakserkses chce doprowadzić do
pokoju Antalkidasa, aby zyskać pokój powszechny i dostać dostęp do niewyczerpanego rynku zubożałych
greckich najemników. Potęga morska Persji w latach po 387 opierała się na greckich żeglarzach i najemnikach,
którzy faktycznie wygrywali dla Persji walki na Cyprze i w Anatolii. W 374/3 armia 20 tysięcy najemników
próbowała z Artakserksesem odbić ogarnięty powstaniem Egipt, bez rezultatu. Zwłaszcza Grecy jońscy się liczą.
W 371 Artakserkses wyraźnie próbuje uśmierzyć wojnę Teb z koalicją, aby zyskać dostęp do najemników w
celu stłumienia buntu egipskiego. W 359 władca Egiptu Tachos próbuje uzyskać siły greckie – Ateny nieoficjalnie
zezwalają Chabriasowi na przewodzenie egipskiej flocie, a Sparta posyła całą ekspedycję z Agesilaosem.
42
→ Idea powszechnego pokoju [koine ejrene] – pokój Antalkidasa pierwszym możliwym przypadkiem, potem w
375, 371, 365, 362/1. Persja niemal w każdym przypadku maczała w tym palce, albo i całą dłoń. Pragnęła słabej
Grecji, ale przede wszystkim Grecji niewojującej, bo tylko taka mogła dostarczać wielu najemników, i do takiego
Stanu rzeczy Persja dążyła.
20. Grecy na Zachodzie – Sycylia i Italia.
Geografia
→ Charakterystyka geograficzna wyspy – Sycylia stanowi trójkąt, skierowany rogiem na południe. Na zachodnim
krańcu i wzdłuż północnej krawędzi rozlokowały się miasta kartagińskie: np. Motye, Panormos, Soloejs.
Posiadają one też grunty w głębi lądu (na tym terenie dość lojalni im Elymowie, dalej na zachód pasami
Sikanowie i Sikulowie, o zmiennej lojalności). Blisko do Kartaginy → dwa dni żeglugi. Handel z Grekami
miejscowymi głównym źródłem dochodu, aż do wielkich kampanii wojennych stosunki poprawne, jeśli nie
życzliwe. Bardzo żyzny teren, doskonałe zbiory na handel.
→ Grecy głównie na wybrzeżach, tylko Leontinoj nieco w głąb lądu. Liczba polis się zmienia → stosunkowo
często burzy się tu miasta, a ludność przesiedla. Trzy główne miasta: największe Syrakuzy na zachodnim
wybrzeżu, nieco mniejsze Akragas na płd.-wsch. brzegu, i znacznie mniejsza Gela pomiędzy nimi, na wybrzeżu
płd.-wsch. Duża liczba mieszkańców Syrakuz wynika z częstego ściągania do miasta ludności miast podbitych.
Niekiedy ludność wraca, ale nie zawsze.
→ Italia – dwa półwyspy – szpice buta, z zatoką między nimi, wyrastają z głównej części – Kampanii. Nad Zatoką
takie polis jak Tarent, Metapont, Herakleja, Siris, Thurioj. Dalej wzdłuż wybrzeża, na wschodniej części szpica:
Kroton, Skylletion, Kaulonia, Lokry Epizefryjskie. Od zachodniej strony: Rhegion (Reggio), Medma, Hipponion.
Dalej na płn. przede wszystkim Neapol. Miasta te to głównie zaplecze dla działań Sycylii, stale prowadzą walki z
barbarzyńcami italskimi.
Historia społeczno-gospodarcza – podłoże konfliktów sycylijskich.
→ Ostre walki w poleis, wywołane podziałami społecznymi – liczne staseis → wojny domowe między
demokratami, a oligarchami, powodujące wzywanie obcych wojsk, wygnania wrogich polityków z miasta,
podstępne powroty i ogólną destabilizację. Konflikty nawet jak na warunki greckie bardzo ostre → wyjątkowa
żyzność tych terenów i upodobanie miejscowych bogaczy do zbytku wzmacnia zgrzyty społeczne i zazdrość
biedoty. Grecy ogólnie uważali, że Sycylijczycy są nieprzyzwoicie bogaci [stąd się wzięli Sybaryci], rozpasani i
rozpustni.
→ Miejscowi tyrani są bardziej wojowniczy niż ci z Grecji właściwej → liczne wojny i grabieże → większe
bogactwa [mają łatwy dostęp do najemników – barbarzyńcy z płd. Italii i środkowej Sycylii]. Wyspa jednoczy się
tylko przez podbój terenów przez Syrakuzy – brak systemów sojuszy → konsekwentna ekspansja Syrakuz.
→ Konflikty typowo sycylijskie, niemające odpowiedników u reszty Greków:
- Tyrani, zyskując władzę, często nadają swoim najemnikom obywatelstwo → zyskują popleczników w
strukturach władzy, stosunek ludności popierającej zachwiany. Z tego powodu służba wojskowa jest popularna, a
rodowici mieszkańcy nie mogą protestować. Konflikty między przybyszami, a miejscowymi jednak narastają.
- B. częste przenosiny ludności z podbitych miast do własnego polis, lub na inne miejsce –
przetasowania ludnościowe. Nowi i starsi mieszkańcy często skonfliktowani, a poleis założone od podstaw z
mieszanej ludności często skłócone. Ludność posiadają prawa obywatelskie w dawnym polis zazwyczaj
zachowuje je w nowym, często także nabywają je niższe warstwy – znów zachwianie strukturą społeczną.
Często przeniesieni próbują wrócić na stare miejsce, a tam wydzierają dawną własność nowym właścicielom
[roszczenia wypędzonych]. Wszystko to podważa porządek.
43
- napięcia jońsko-doryckie: jońska Chalkis z Eubei i jej kolonie stworzyły: Zankle (Messana → przy
cieśninie Messeńskiej), Naksos, Katana, Leontinoj, Mylaj, Himera [w grupkach na płn. i wsch. wybrzeżu], reszta
jest dorycka → Dorowie posiadają największe miasta – Gela, Akragas, Syrakuzy. Przesiedlenia nieco
wymieszały ludność, ale niezgoda została. Przynależność szczepową wykorzystywano w trudnych sytuacjach
[Jonowie proszą Ateny, Dorowie Spartę]. Podczas wyprawy sycylijskiej propaganda przedstawiała Ateńczyków
jako Jonów, od zawsze dybiących na wolność doryckich miast Sycylii.
→ Stosunki z barbarzyńcami sycylijskimi: ludność się nie buntuje przeciw Grekom [mają lepszą armię]. Jedyne
powstanie – 459 – pod wodzą Duketiosa na czele Sikulów, zdobył Sykulską Morgantinę i grecką Ajtnę, operował
też przy Akragas. Wznieśli święte miasto Palikę i umocnili osady, ale już w 450 pokonani przez Syrakuzan i
Akragas. Ruch Duketiosa był o charakterze tyrańskim, duże oparcie na najemnikach, budowa nowych miast i
osadzanie tam popleczników. Ważne – tyranie pojawiają się tu też i u nie-Greków!
→ Elymowie tradycyjnie ciążą ku Kartaginie, Sikanowie i Sikulowie różnią się w zależności od sytuacji. Sikulowie
szybko się hellenizują, Elymowie wolniej. Ostatecznie wszystkie zhellenizowały się. Bliskość barbarzyńców →
łatwo o wojska → duża liczba tyranów i przewrotów [w połączeniu z niestabilnym społeczeństwem].
→ Na zachodzie obszar nazywany epikrateją kartagińską → tereny ich miast. Na początku V. w. Grecy
pokonali Kartagińczyków pod Himerą, potem aż do końca V. w. spokój i stosunki poprawne. W IV wielkie wojny,
Kartagina zagrożeniem dla Greków.
Sycylia podczas interludium demokratycznego (466-405)
→ Z jakiegoś powodu ok. 460 niemal wszystkie poleis sycylijskie pozbyły się tyranii, chociaż napięcia społeczne
rodzące tyranię pozostały. Przyczyny nieznane → inicjatywa arystokracji? Dlaczego więc zdecydowano się an
demokrację? Dlaczego w tym samym czasie?
→ W Syrakuzach pojawiają się instytucje demokratyczne, typowe i dla Grecji właściwej: Zgromadzenie
uchwalające decyzje i prawa, Rada złożona z wybieranych członków… Armia dowodzona przez 15 wybieranych
przez Zgromadzenie strategów. Arystoteles klasyfikuje ten ustrój jako politeję [między demokracją i oligarchią].
Walki stronnictw doprowadzają do skopiowania z Aten ostracyzmu → petalismós [nazwiska pisze się na liściach
oliwki „pétalon=liść”, a ‘zwycięzcę’ usuwano na 5 lat z miasta, szybko ten proceder zarzucono].
→ Demokratyczne Syrakuzy równie agresywne jak tyrania, popadły w konflikt z Leontinoj → pierwsza wyprawa
sycylijska (427-424)
→ Leontinoj popadło w konflikt z Syrakuzami, wykorzystując swe jońskie pochodzenie, podczepiło się pod wojnę
peloponeską przeciw doryckim Syrakuzom i wezwało Ateny na pomoc. Jesienią 427 → Ateny posłały 20
okrętów [Laches i Charojades], założono bazę w Rhegion i stamtąd nękano Syrakuzy. Walki przy Messanie i
Kamarinie, ginie Charojades.
→ zima 427/6 – atak na Wyspy Liparyjskie, lato 426 – Laches skłania Messanę do pomocy Ateńczykom, atak na
Lokry Epizefiryjskie [po stronie Syrakuz].
→ zima 426/425 – Ateny wraz z grupą Sikulów odszczepieńców próbują bezskutecznie zdobyć fortecę Inessę
[Sykulska, syrakuzański garnizon]. Kolejny udany atak na Lokry, atak na Himerę i wyspy Liparyjskie.
→ początek 425 – Ateny decydują się zaangażować bardziej, niż jak dla sojusznika – posyłają przodem małą
eskadrę, a docelowo planują posłąć jeszcze 40 okrętów – w sumie 60 – tylko w wojnie peloponeskiej takie liczby!
→ wiosna 425 – Syrakuzy odbiły Messanę, atakują Rhegion, brak rozstrzygnięcia.
→ 424 – niespodziewany zwrot – Geloci, sprzymierzeni z Syrakuzami, dogadali się z Kamariną [ich kolonia,
jedyni Dorowie popierający Ateny] → kongres w Geli, pokój powszechny, Syrakuzanie odsprzedali Kamarinie
kraj Morgantyński. Dużą rolę w doprowadzeniu do pokoju miał Hermokrates, polityk syrakuzański. Ateny muszą
wracać do domu → strategowie uważają to za zwycięstwo, ale tak naprawdę po prostu ich wyproszono.
44
→ W Leontinoj po wojnie wybucha stasis → oligarchowie wypędzają stronnictwo demokratyczne, ale sami nie
są w stanie utrzymać polis → dobrowolna migracja do znienawidzonych Syrakuz! [dlaczego?] → Leontinoj stoi
puste przez kilkanaście lat, polis zniknęła. Wniosek: zwolennicy i przeciwnicy Syrakuz łatwo zmieniają strony.
→ dalsze zainteresowanie Aten Sycylią doprowadza do drugiej, wielkiej wyprawy sycylijskiej w 415. Syrakuzy
gromadzą armię 40 tys. żołnierzy [Gela, Kamarina, Himera i Seliunt], Akragas i epikrateja neutralne. Hermokrates
otrzymał rolę jednego z 3 strategów autokratorów [z pełnią uprawnień], po roku zdjęty za brak osiągnięć, ale
pozostaje współpracownikiem Spartanina Gylipposa przy obronie wyspy, a potem otrzymuje dowództwo nad
eskadrą syrakuzańską, działającą w Jonii.
→ konsekwencje – Syrakuzy przechodzą od politei do demokracji → urzędników się losuje, prawo
skodyfikowano. Na Zgromadzeniu pojawia się opcja polityczna dążąca do przejęcia władzy w nowym systemie.
Zaburzenia równowagi → oskarżono Hermokratesa o spowodowanie klęski floty spartańskiej pod Kyzikos →
pozbawienie dowództwa, wygnanie.
Konflikt z Kartaginą (409-330)
→ Atak Hamilkara na Himerę w 480 był odosobnionym wypadkiem → jego przyjaciel tyran został wypędzony z
miasta, chciał mu pomóc wrócić. Klęska Kartaginy, Hamilkar rzuca się pod miastem w ogień [nie chciał zostać
skazany w ojczyźnie na śmierć, wymiar religijny – oczyszczenie ojczyzny ze zmazy klęski poprzez samo
ofiarowanie się bogom. Kartagina przez następne 70 nie ma zamiaru podejmować kroków zaczepnych →
handel grecko-kartagiński pozostaje priorytetem.
→ 409 – na Sycylii ląduje armia Hannibala, wnuka Hamilkara [5000 Libijczyków, 800 najemników kampańskich,
sprawnych i okrutnych]. Powód: Egesta, miasto Elymów, popadłą w konflikt z Seliuntem, prosi o pomoc Kartaginę
i otrzymuje ją. Nierozsądna decyzja – drażnienie już silnych Syrakuz → Hannibal ma dodatkowy powód –
obsesyjną chęć pomszczenia śmierci własnego dziada. Seliunt podbity, złupiony, a mieszkańcy wymordowani.
Otrzymując sikulskie posiłki, Hannibal zdobywa Himerę, po jej zdobyciu w miejscu samospalenia Hamilkara
zabito 3000 jeńców greckich, a dzieci i kobiety sprzedano. Część ludności uciekła. Hannibal po 3 miesiącach
kampanii wraca do Kartaginy.
→ 408 – Hermokrates zbiera wojsko najemne i chce zaatakować epikrateję, licząc, że Syrakuzy przyjmą go z
powrotem. Tworzy wojsko z wygnańców z Seliuntu i innych miast, odbija Seliunt i prowadzi dalsze działania.
→ 406 – rozdrażniona Kartagina posyła Hannibala z Himilkonem na Sycylię, Hannibal wkrótce zmarł ze starości.
Atak na Akragas, mimo posiłków syrakuzańskich miasto pada po 8 miesiącach, część ewakuowanej ludności
przesiedlono do Leontinoj, pustych od 423. Nieudolność dowódców syrakuzańskich powoduje ich skazanie po
powrocie.
→ W międzyczasie Dionizjos I zaczyna powoli dążyć w stronę tyranii → będzie prowadził następną fazę wojny.
→ Himilkon zdobył Gelę i idzie na Syrakuzy, ale tak ufortyfikowanego miasta nie mogą zdobyć bez floty, której
nie mieli na miejscu → rokowania pokojowe → Kartagina zachowuje Kamarinę [przyczółek na wschodzie],
zdobyte miasta płacą trybut, Elymowie i Sikanowie kartagińscy, Sikulowie mają być niezależni. Silny garnizon na
epikratei. Himilkon powraca do Kartaginy, przywlekając jednak ze sobą jakąś zarazę.
→ 403 – Dionizjos przejmuje otwarcie władzę tyrańską, rozbudowuje wojsko i flotę [do ponad 300]. W jego flocie
pojawiają się po raz pierwszy czwórki i piątki zamiast trier [liczba wioślarzy na jedno wiosło] i machiny miotające
strzały.
45
→ 397 – Zgromadzenie Syrakuz wypowiada wojnę całkowicie nieprzygotowanej Kartaginie [brak jakichkolwiek
większych wojsk]. OK. 85 000 żołnierzy Dionizjosa dociera pod Motye [ być może razem z załogami statków, jest
ich trochę za dużo jak na te siły]. Po długim oblężeniu zdobywa silnie bronione Motye, a mieszkańców
przeważnie sprzedano.
→ 397/6 – Kartagina wystawia armię ok. 60 000 pieszych i 400 statków, nieprzygotowany Dionizjos wycofuje się
z zachodniej Sycylii. Himilkon zdobywa Messanę [przeciął syrakuzańskie linie zaopatrzeniowo-rekrutacyjne z
Italią]. Idzie na południe i podbija jedno po drugim, aż zatrzymuje się na południe od Syrakuz, ale nie jest w stanie
ich zdobyć ani wyżywić własnego wojska. Zawiera porozumienie pokojowe → warunki z 405. Wraca na
Kartaginę, znów przywożąc zarazę → kara za złupienie świątyń Demeter i Kory w Syrakuzach? → Himilkon
zagłodził się, chcąc odwrócić epidemię. Potem aż do 394 trwa powstanie Libijczyków, Kartagina zajęta.
→ Pomimo braku większych sukcesów w Kartaginie znów zdecydowano się na wojnę – resentyment grecki
najprawdopodobniej narasta w społeczeństwie, chociaż nie wiemy o tym nic pewnego.
→ 392 – armia ląduje na południu, dowódca Magon stara się przyciągnąć do siebie niezadowolonych z
hegemonii syrakuzańskiej, tak na Sycylii, jak i w Italii. Wojna znów nierozstrzygnięta, stare warunki pokoju.
→ Pokój trwa przez dziesięć lat. Do 330 Kartagina jeszcze dwa razy atakuje Sycylię [382, 341], ale skutki są
żadne: Syrakuzy nie potrafią przejąć epikratei, Kartagina nie jest w stanie przejąć Sycylii Wschodniej. Impas.
Pierwsze dziesięciolecia władzy Dionizjosa I i jej charakter.
→ Dionizjos (ur. 430) działa początkowo w gronie syrakuzańskich demokratów, atakujących strategów
prowadzących wojnę z Kartaginą. W 405 powołano go do grupy nowych strategów, gdzie dzięki manipulacji
wysunął się na pierwsze miejsce i dostał pozwolenie na zorganizowanie osobistej gwardii, po czym skazał na
śmierć swoich osobistych przeciwników. Przejście od demokracji do tyranii dokonało się płynnie w latach 404-3.
→ Niepowodzenie w pierwszej wojnie doprowadza do próby usunięcia go w czasie odwrotu spod Geli,
dokonanej przez arystokratyczną jazdę, obronili go najemnicy, lecz jeźdźcy arystokratów opanowali miasto.
Dionizjos przybył zaraz po nich i korzystając z zaskoczenia i wybił wszystkich przeciwników z miasta, nieco
uciekinierów wybrało się jednak do Ajtny. Za nimi podążyli miejscy arystokraci niezadowoleni z tyranii.
→ Aby zabezpieczyć się przed rewoltą, Dionizjos zamieszkał na Ortygii [wyspa w porcie], którą przemienił w
twierdzę nie do zdobycia, przy zapasach żywności mogła ona wytrzymać parę lat. Domy przeciwników wraz z
majątkami rozdzielił między swoich ludzi.
→ 404 – rewolta hoplitów-obywateli, którzy z arystokratami z Ajtny opanowali miasto, ale bez Ortygii. Tyran z
wyspy szuka zewnętrznej pomocy i skłóca przeciwników od wewnątrz. 403 – kompromis, Ajtna go nie uznaje. W
401 Dionizjos zdobywa ją, a arystokraci uciekają jeszcze dalej, do Rhegion. W późniejszym okresie walczy z
jońskimi poleis: Naksos, Kataną, Leontinoj, i próbuje podporządkować sobie Sikulów.
→ Dionizjos miał niejasną pozycję prawną w swojej polis – początkowo służył jako strateg autokrator, podobnie
jak Hermokrates. Jego kompetencje były jednak o wiele szersze, a wiadomo, że jakaś marionetkowa forma
demokracji istniała, chociażby po to, aby zwoływać Zgromadzenia. Istnieje teoria, że Dionizjos pozostawił polis
władzę wewnętrzną, a sobie wojsko i politykę zagraniczną – nie wiadomo, brak na to dowodów, miał wpływ także
i na Zgromadzenie (zwoływane po to, aby zatwierdzać jego wolę).
→ W dokumentach ateńskich jest nazywany archontem, czyli „władcą” [przez analogię z innymi oznaczonymi
tym tytułem], być może także mówiono tak o nim gdzie indziej.
→ Władzę opierał głównie na ludziach spokrewnionych i spowinowaconych, a zauszników włączał w koligacje
nierzadko wbrew ich woli, sam miał dwie żony. W profesjonalnym wojsku wynajmował Italików z Kampanii [ w
opinii publicznej brutalnych i dzikich] i Galów [bardzo dziwnych dla reszty świata]. Próbował zyskać aprobatę dla
swoich działań, ofiarowując obfite dary na igrzyskach i w świątyniach [Olimpia i Delfy], a komponowane przez
46
niego tragedie i poezje były niemal zawsze wyśmiewane przez Ateńczyków, których chciał oczarować swoim
wątpliwym talentem poetyckim.
Wielka Grecja na przełomie wieków, działania Dionizjosa na tym obszarze.
→ Poleis południowej Italii, założone za dni Wielkiej Kolonizacji, stanowią naturalny teren ekspansji dla
Dionizjosa. Ich mieszkańcy, zagrożeni przez napór barbarzyńców italskich, których nie mogą pokonać w
pojedynkę, więc tworzą sojusze.
→ druga połowa V w. – Związek Italiocki – z centrum w Kaulonii, Thurioj i Krotonie, w latach 395-390
przystępują do niego Rhegion, Hipponion i Elea. Organem centralnym Rada, uaktywniająca się w przypadku
zagrożenia, brak wspólnego kierownictwa, na czas wyprawy wojennej urzędnicy poleis powołują wspólnego
wodza. Nacisk Lukanów i ekspansja Dionizjosa dają powód do wspólnej organizacji.
→ 391 – Lukanowie i Dionizjos zawierają sojusz. Głównym oparciem Dionizjosa w Italii były Lokry Epizefiryjskie,
którym po zdobyciu Kaulonii Dionizjos oddał jej ziemię. Mieszkańców Kaulonii przeniósł do Syrakuz i nadał im
przywileje. Głównym przeciwnikiem jest Rhegion, gdzie chronią się wszyscy przeciwnicy tyrana. Po zdobyciu
Messany początek oblężenia Rhegion.
→ po 11 miesiącach zdobyto miasto, pozostawiono tam 6000 obywateli, a tych, którzy nie mogli się wykupić,
sprzedano. Podbił także Hipponion [ludność do Syrakuz] i Kroton. Thurioj się oparło, ale reszta miast Italiotów
porozumiała się z Dionizjosem. Tarent został nowym centrum oporu.
→ W Tarencie do władzy dochodzi Archytas, filozof pitagorejski, po długim okresie walk wewnętrznych,
przywracaja miastu stabilność, korzystając z idei pitagorejskich, które wciąż trwały w tym regionie. W latach 36050 powstała idea nowego sojuszu pod przywództwem Tarentu, do którego weszły Metapont i Herakleja, oraz być
może Thurioj. Związek nie tylko bronił przed barbarzyńcami, ale sprawował hegemonię w regionie.
→ 384 – Dionizjos atakuje Pyrgoj, port etruskiej Cere, łupiąc bogate sanktuarium. Przyczyny ataku niejasne?
Najazd piracki bez konsekwencji? Chęć zniszczenia miejscowych kupcow kartagińskich? Na pewno się opłacało
– zrabowano 1500 talentów.
→ 385/4 – Dionizjos zakłada miasta nad Adriatykiem, np. Lissos w Dalmacji [srebro z Illirii? droga do Epiru?
podbój Adriatyku? Nie ma sił na to!] – jakiś sojusz z Illirami.
→ Idea głosząca, że Grecy sycylijscy zostali ocaleni przez Dionizjosa od niebezpieczeństwa Kartaginy – dzisiaj
krytykowana, Dionizjos zawsze patrzył na własny interes, a Greków także uciskał.
→ 367 – Dionizjos I umiera, władzę przejmuje jego syn, Dionizjos II.
Dionizjos II, Dion i Platon.
→ Dionizjos II wg opinii starożytnych nie nadawał się do władzy jako człowiek o chwiejnym charakterze, chociaż
opienie te nie muszą być prawdziwe.
→ 388 – krótka wizyta Platona w Syrakuzach, w tym czasie Dion, bliski współpracownik i szwagier Dionizjosa
oraz człowiek bardzo bogaty i wpływowy, zafascynował się nim. Platon przyjechał na zachód studiować
pitagorejczyków italskich, do Syrakuz wpadł po drodze.
→ Po przejęciu władzy Dionizjos II przejawia zainteresowanie filozofią, Dion chce mu sprowadzić Platona, aby
wprowadził tu swoje Państwo. Przekonuje Platona do przyjazdu.
→ 367/6 – Platon przybywa do Syrakuz, przyjęto go z honorami, ale wrogowie Diona oskarżają Diona o spisek i
zostaje wygnany. Platon nie potrafi odwołać tej decyzji, więc w 365 wraca do Aten.
47
→ Gdy Platon zostaje powtórnie zaproszony [początek 361], pod naciskami Diona i jego popleczników uzyskuje
u tyrana obietnicę, że ten zostanie odwołany z wygnania, ale po przybyciu tyran nie kwapi się do tego, a na
dodatek Platon nie może wyjechać. Dionizjos II po cichu sobie z niego kpi i traktuje coraz gorzej, a Platon lęka się
o życie. Archytas z Tarentu interweniuje jednak u Dionizjosa i Platon może odjechać. Skutkiem jego przyjazdu
była tylko całkowita konfiskata dóbr Diona i zmuszenie jego żony do małżeństwa z kimś innym.
→ 355 – Dion prowadzi wyprawę odwetową na Sycylię, sukces – bramy otwarto, Zgromadzenie poparło go,
został strategiem autokratorem, ale nie przyjmuje tego stanowiska, domagając się kolegium demokratycznego.
Dionizjos II pozostał trochę w twierdzy, ale jego głodujący garnizon w końcu opuścił twierdzę.
→ Wybuchają walki wewnętrzne w mieście, liczne egzekucje, przeciwnicy podkopują pozycję Diona,
zamordowano go w 354. W zamęcie po tym Dionizjos powraca do twierdzy i rozpoczyna wyjątkowo okrutne
rządy.
→ 346 - Dawni zwolennicy Diona proszą o pomoc Korynt, metropolię Syrakuz. Korynt zgadza się i posyła 700
najemników pod wodzą drugorzędnego polityka Timoleona. Nienawidzi on tyranii, jest równocześnie odważny,
bezwzględny i potrafi manipulować masami.
→ 344 – Timoleon ląduje w Tauromenion z siłą uzbieranych 3000 ludzi. Armia rośnie w miarę pobytu, a on po 50
dniach zmusza Dionizjosa II do opuszczenia Ortygii. Cel Timoleona → przywrócenie demokracji poprzez
stabilizację społeczną, rekonstrukcję układu społecznego poleis zachwianego wysiedleniami i napływem
najemników. Timoleon działa do 338, potem ślepota uniemożliwia mu rządzenie, pozostał w Syrakuzach,
otoczony powszechnym szacunkiem. Zmarł niedługo potem.
→ 341 – Kartagina wysyła Magona z wyprawą, klęska Kartaginy pod Krimisos. Epikrateja powraca do granic z V
w., ekspansja kartagińska zahamowana.
→ Timoleon nie ma żadnych oficjalnych uprawnień, cieszy się olbrzymim poparciem, gdyż nienawidzi tyranii i
pilnuje, aby Zgromadzenia karały tyranów i ich popleczników. Burzenie Ortygii w Syrakuzach stało się festynem
dla całej polis, w innych miastach także burzono tyrańską architekturę.
→ Inicjacja akcji kolonizacyjnej wyludnionych polis ludem z Grecji (miało przybyć aż 60 000).
→ Timoleona uznawano odnowicielem całkowicie zrujnowanej Sycylii, fundatorem i restrukturyzatorem miast.
przez sześć lat nie mógł jednak dokonać wiele w architekturze, a poleis sycylijskie nawet po wojnach tyrańskich
nie były tak wyludnione, jak to podaje Plutarch. Sprzeczne wizje u różnych historyków – ubóstwo i bogactwo
Sycylii na raz, na razie brak źródeł archeologicznych potwierdzających którąkolwiek.
→ Po końcu kariery Timoleona znów walki wewnętrzne w poleis, Korynt znów posyła polityka, ale nie zmienia on
już nic. W 319 kolejny tyran – Agathokles.
21. Macedonia przed Filipem. Panhellenizm.
Kraj i ludność
→ Najbardziej pierwotną częścią Macedonii to ziemie nad górnym Haliakmonem i Pieria, przy granicy Tesalii,
później Macedończycy zajęli równinę Macedonii Dolnej. Wojownicze plemiona zamieszkujące otaczające góry
długo nie poddawały się Macedończykom, dopiero Filip II zdobywa je na dłużej.
→ Ludność Dolnej Macedonii była zjednoczona językowo i kulturowo oraz skupiona dookoła dynastii Temenidów
[m.in. Filip i Aleksander], nie wiadomo jednak, czy Górna Macedonia posiadała tą samą kulturę. Nie ma
przesłanek o istotnych różnicach, ale czy na pewno? Język macedoński całkowicie zaginął, więc lingwistycznie
połączenie Greków i Macedończyków jest niewiadomą [spór podgrzewają współczesne interesy narodowe]. Elita
IV w. mówi po grecku, a może i wcześniej → daleko postępująca hellenizacja Macedonii Dolnej. Macedonia
Górna jednak nie odróżnia się jeszcze wyraźnie od Illirii i Tracji, brak wyraźnych granic w świecie
północnobałkańskim.
48
→ Tereny potem zdobyte przez Filipa II ograniczone są od północy górami Hajmon, od zachodu górami Pindos i
grammos, na południu masywem Olimpu i górami Kambuni, a na zachodzie krainą Krestonii (zamyka od północy
Chalkidykę). Dostęp jest trudny od południa i zachodu, na południu tylko dolina Tempe [Olimp/Ossa] i Oloosson
[Olimp/Pindos]. Na północ iść łatwo – doliny Aksjosu i Strymonu. W Pindosie niewiele przełęczy [dwie dobre].
Morze tu jest zamulone osadami z gór i płytkie,a Grecy zajęli już dwa dogodne porty – Pydnę i Methone. Cała
równina poprzecinana rzekami
→ Macedonia Dolna – żyzna, dobrze nawodniona [nawet bagna], hodowla bydła i uprawa roli, karczowano liczne
lasy. Dobre warunki dla sadownictwa. Postępuje tu urbanizacja.
→ Macedonia Górna – wciąż struktury plemienne, grody na wypadek niebezpieczeństwa. Uprawiano specyficzny
typ gospodarki rolnej –transhumancję → stada owiec i kóz latem w górach, a w dolinach uprawiano zboże, wraz
z zimą pędzono stada w doliny, a one spulchniały pola racicami i użyźniały je nawozem. Wiosną znów gnano je w
góry. Transhumancję zarzucono, gdy zaczęto uprawiać winnice i sady (kozy i owce nie użyźnią w nich gleby,
tylko narobią szkód). Pojawiają się konflikty o pastwiska, chociaż dla koni nadal jest ich dosyć i są świetne. Grecy
uważają Macedończyków za barbarzyńców [słabo rozwinięta urbanizacja i brak poleis], ale zakładają tu kolonie.
→ Na wschodzie, w górach Pangajon kopalnie złota, srebra, miedzi i żelaza, Macedonia walczy o nie z
Pajonami, Trakami, a potem z Grekami (głównie Ateny w IV w.). Kopalnie działają od VI w.
→ Emisja pieniądza – na północy ok. 530 [Pajonowie, Orreskowie i Trakowie], w Macedonii po 490.
Historia Macedonii przed 350 p.n.e.
→ koniec II tys./ok. 1000 p.n.e. – Macedończycy byli częścią grupy plemiennej, która wyruszyła z gór Pindos i
skierowała się na południe i zachód. Część poszła na płn.-wsch., opanowała dolinę Haliakmonu i skąd
kontynuowała ekspansję → przodkowie Macedończyków
→ Grupa Argeadów – podporządkowała sobie okoliczne plemiona i tworzy większe państewko → pochodzą z
Argos peloponeskiego/orestydzkiego? a może od założyciela rodu Argeasa?
→ tradycja Herodotowa – nad Argeadami władzę przejmują potomkowie Temenosa, s. Heraklesa, zakładając
dynastię królewską → Grecy akceptują dynastię Temenidów jako Hellenów, a nie barbarzyńców → Aleksander I
może w 500 wziąć udział w igrzyskach. Jeśli brać Herodota dosłownie, to Temenidzi doszli do władzy ok. 650.
Utrzymali się aż do końca IV wieku. Dynastia z Lynkestis macedońskiego wywodzi swe pochodzenie od
Bakchiadów korynckich [niepewne].
→ lista pierwszych 8 królów Herodota: Perdikkas I, Argajos, Filip I, Aeropos, Alketas, Amyntas I, Aleksander I,
Perdikkas II, siedzibą wczesnej dynastii Ajgaj nad Haliakmonem.
→ ustrój tożsamy z trackim czy pajońskim – monarcha wybierany spośród członków dynastii, państwo
niestabilne – rośnie i kurczy się zależnie od talentu władców. Tereny podbite odłączają się, bo nikt nie stara się
ich zjednoczyć kulturowo i politycznie z resztą państwa
→ podstawowa jednostka – plemię, wchodzące w sojusze i zgrupowania, ciągłe walki międzyplemienne o
ziemię, pastwiska i łupy. Społeczeństwo ceni wyczyny militarne [polowania i wyczyny wojenne określają pozycję
społeczną]. Miasta powstają powoli i tylko na równinie..
→ duża rola Persów w wypromowaniu Mecedonii – Amyntas I uznaje zwierzchnictwo perskie w 510 → Persowie
podbijają Traków tak, że już więcej się nie buntują, łamią także Pajonów → władcy macedońscy wkraczają w
pustkę po nich [typowa taktyka perska – wśród skłóconych plemion wspierać jedno, a gdy inne upadną, ułożyć
się ze zwycięzcą]. Macedończycy lojalni wobec Persów.
49
→ Aleksander I, syn Amyntasa (494-52) nawet po stracie perskiego poparcia militarnego prowadzi ekspansję na
tereny Traków, największa siła na północy, zdolna przeciwstawić się Chalkidyce i Tracji, a od lat 470 i
Ateńczykom na tym terenie. Ateny promują rozbicie tych terytoriów – chcą je eksploatować, brutalniej niż
Persowie
→ 452-435 – okres rozbicia po śmierci Aleksandra, walki pretendentów do tronu, dopiero Perdikkas w 435 na
pewien czas stabilizuje państwo.
→ 413-393 rządy Archelaosa, rozwój terytorialny państwa i umocnienie go, przeniesienie stolicy z Ajgaj do Pelii,
dalej od kolonii greckich w Pydnie i Methone, Ajgaj pozostaje miejscem kultu i nekropolą władców.
→ rządy trzech następnych władców – upadek, rozbicie, 359 – wojna z Bardylisem, władcą Dardanów – stworzył
koalicję Illirów i najechał Macedonię, olbrzymie straty, król i spora część armii ginie, przez to Pajonowie atakują.
Na wschodzie Tracy i Ateńczycy destabilizują władzę królewską – chcą wprowadzić na tron przychylnego im
kandydata.
Stosunki wewnętrzne przed dojściem Filipa do władzy.
→ wiadomości są niejasne i poplątane, źródła niepewne, ale coś da się wyciągnąć:
Król ma rozległą władzę, ograniczoną jedynie tradycją. W Macedonii nie ma rady doradczej, a Zgromadzenie
musi zostać przez króla zwołane i wypowiada się tylko na temat, jaki im zleci. Król ogłasza wojnę i zawiera pokój,
zwołuje armię, nakłada podatki, dzieli łupy, pełni funkcję religijną (codzienne ofiary w imieniu ludu, bardzo
ważne).
→ Ogranicza go jednak Zgromadzenie Macedończyków i grono elity nazywanej hetairoi [towarzysze].
Zgromadzenie wybiera króla spośród pretendentów [sporo ich → poligamia]. Często w takich sytuacjach
zamieszki, przegrani są mordowani. Zgromadzenie król zwołuje, gdy chce zyskać społeczne poparcie dla decyzji,
ale nie musi tego robić. Sądzi ono także sprawy polityczne dotyczące króla i jego bliskich, decyzje ogłasza
krzykiem [jak w Sparcie].
→ W skład Zgromadzenia najprawdopodobniej wchodzili cywile i wojskowi, chociaż czas na nie mieli tylko
bogaci/mieszkający w pobliżu.
→ Hetajroi są grupą nietypową – dość otwarta, trafia się tam za zasługi na polu bitwy, towarzyszą temu
zaszczyty i nadania ziemi, mogą należeć też i cudzoziemcy [przyznanie „obywatelstwa”], król wybiera ich
osobiście, chociaż dziedziczenie funkcji też działa. Towarzyszą na wojnie jako gwardia przyboczna, a najbardziej
wpływowi i podczas pokoju [uczty, polowania, narady]. Najważniejszy krąg → siedmiu somatophylakes
[strażników osoby królewskiej] – z nich powoływano dostojników. Hetajrowie posługują królowi – podają potrawy,
ubierają. Przez tą grupę elita społeczna może wyrażać swe zdanie królowi → król nie może podejmować zbyt
niepopularnych decyzji, ma władzę, ale żyje prosto i spotyka się blisko z ludem.
→ Trzon armii – kawaleria – hetajrowie i zamożniejsze warstwy, w drugiej poł. V w. ok. 1000 mogło zostać
powołanych, wahania liczby. Uzbrojenie: oszczep do ciskania, dłuższa włócznia do walki wręcz, krótki miecz lub
sztylet, mała tarcza. Konie są lepsze niż greckie – cięższe, wytrzymalsze, a jeźdźcy dobrze przygotowani.
→ Hoplitów było niewielu i słabi, chłopi nie mają pieniędzy na broń, a bogaci chcą do jazdy. Hoplici pochodzą
głównie z miast greckich i z najemników. Oddziałów lekkozbrojnych też mało.
Panhellenizm.
→ pod tą nazwą kryją się różne prądy akcentujące zasadniczą jedność wszystkich Hellenów oraz nawołujące do
powszechnego pokoju i zjednoczenia.
→ konflikty zbrojne i okrucieństwa IV wieku wzbudziły w Grekach na niespotykaną wcześniej skalę pragnienie
powszechnego pojednania i pokoju → poprzednio pokój był jedynie przerwą w wojnie, a teraz stawał się
50
wartością trwałą → powstają systemy sojuszów łączących poleis, tak w Grecji właściwej, jak i w koloniach.
Pokoju wśród Greków nie można wywalczyć siłą ani zawdzięczać hegemonii – potrzeba szukać go przez
porozumienie wszystkich, silnych i słabych
→ do takich porozumień zalicza się seria pokojów królewskich, zawieranych przy pomocy Persów. W 391
mówca ateński Andokides używa słów „koine ejrene” – pokój powszechny. Pokoje te były jednak możliwe tylko
przy interwencji obcych mocarstw opartych na innej strukturze niż polis, która z natury budzi rozbicie [najpierw
gwarantem była Persja, potem Macedonia]
→ teoretykiem panhellenizmu był Isokrates, który w Panegiryku (381) wzywa do ogólno greckiej wyprawy
przeciw Persom i nawołuje do jedności – jedno z pierwszych świadectw panhellenizmu. W IV w. idea
panhellenizmu [wspólnoty greckiej] istnieje silniej niż poprzednio, wskazuje się na jednostki, które miały ją
szerzyć → np. dla Ksenofonta Agesilaos występował jako obrońca Jonii, co nie było zgodne z prawdą. Z drugiej
strony jednak, natura polis uniemożliwia efektywne zjednoczenie [sprzeczne interesy].
→ ważnymi składnikami panhellenizmu była homonoia [zgoda] i isonomia [równość] między poleis, co
pozwoliłoby pokonać Persów i zapewnić dostatek. Przywódców panhellenizmu szukano wśród Greków, ale
przyjdą oni z zewnątrz.
→ panhellenizmu poszukiwali dziewiętnastowieczni i wczesno-dwudziestowieczni historycy, którzy uważali naród
za najwyższą formę organizacji i nie mogli uwierzyć, ze skądinąd zaawansowani Grecy nie czuli aż tak palącej
potrzeby zjednoczenia. Dzisiaj, po 1950 r., pod wpływem przewartościowania wad i zalet narodu jako formy
życia społecznego, konieczność stworzenia narodu nie wydaje się nam już wcale takie oczywista.
22. Filip i Demostenes
Początki panowania Filipa.
→ Po klęsce i śmierci Perdikkasa w walce z Illirami (359) Macedonia na skraju upadku, małoletni syn Amyntas
nie może sprawować władzy, wojsko przekazuje ją bratu Perdikkasa, Filipowi [24 lata], który w dzieciństwie
przebywał jako zakładnik w Tebach.
→ 358 – pokonuje Pajonów i trwale anektuje ich ziemię, 358/7 – zadaje klęskę związkowi Illirów i Bardylisowi w
kraju Lynkestis i odpycha ich na zachód
→ 357 – Filip rządzi już Macedonią [jako regent/król], przystępuje do podporządkowywania sobie Górnej
Macedonii.
Przemiany wewnętrzne za czasów Filipa.
→ zwycięstwa wojenne → duża ilość nowych ziem → można mianować nowych hetajrów i ofiarowywać im
grunty [hetajrami zostają także Grecy, najprawdopodobniej ziemię dostają też kawalerzyści]. Ginie słuch o
poprzednich dynastiach Górnej Macedonii – Filip wybiera ich członków na hetajrów, a oni szybko się asymilują i
cieszą się względami u króla.
→ nie wiadomo, jaką rolę ma Zgromadzenie Macedończyków, ale Filip chyba nie zwołuje go zbyt często [chyba!]
→ instytucja paides basilikoi [królewscy paziowie] – poszerzona → chłopcy z arystokracji od 14 do 18 lat
przebywają na dworze i pełnią posługi przy królu, często są to dzieci z rodzin Górnej Macedonii, po pobytach na
dworze są już związani z władcą i zasymilowani, scalając nowopodbite krainy z Macedonią. Inna funkcja –
zakładnicy polityczni.
→ istotny rozwój miast, część otrzymuje status poleis, ale większość nie. Korzyści z tego tytułu → król co
prawda wymaga lojalności, ale poleis położone na wybrzeżu mogą handlować z Grekami. Mają też większą
swobodę. Na zachodnie wybudowano fortyfikacje i osady przeciw napadom Illirów.
51
→ gospodarka – Filip stara się ograniczyć przegony stad z Macedonii Górnej do Dolnej [koniec transhumancji],
czyli prawdopodobna specjalizacja upraw. Próby poprawiania rasy koni przez krzyżówki z końmi scytyjskimi.
Napływ niewolników z wojen wzmacnia prace polowe i kopalnie.
Armia Filipa II.
→ ogólna taktyka wojenna w drugiej połowie IV w. ulega przemianom – regularne przekupstwa i zdrady na polu
bitwy, rozbijanie krajów osłabionych wewnętrznymi niepokojami, oblegane miast, osłabienie postawy
obywatelskiej, toczenie kampanii w lecie i w zimie, bez przerwy. Filip dostosowuje się do tego.
→ udoskonalenia Filipa i Aleksandra dziedzinie armii utrzymają się przez dwa wieki [zasadniczy kształt armii
hellenistycznej nie ulega zmianie].
→ wzrost armii – w 358 ok. 10 000, a pod Cheroneją już ok. 30 000 [i jeszcze nie jest to całość].
→ innowacje wojenne:
nowy typ piechoty – falanga macedońska - Filip nie ma w Macedonii zasobów i ludzi na większą ilość
hoplitów, więc tworzy własny typ – piechurom daje długą, 6m włócznię z dwóch kawałków drewna dereniowego
[twarde, lekkie, elastyczne] połączonych tulejką metalową, świetne do dźgania. Włócznia – sarissa – wymaga
trzymania oburącz, a piechur nazywa się sarissoforos. Była to modyfikacja już wcześniej istniejącej jednostki,
ale znacznie lepsza. Sarissoforos ma jednak także wady: brak możliwości bezpośredniej walki [tylko mały
sztylet], mała tarcza. Wrażliwy na atak z odległości – łucznicy, procarze. Sarissoforzy mają i zalety →
wyćwiczone oddziały są bardzo zwrotne, mogą poruszać się szybko, manipulować szykiem, mają dużą
głębokość [16 szeregów] i siłę uderzeniową. Sarissoforów rekrutowano z chłopstwa i grupowano w oddziałach
takseis, pochodzących z jednego regionu [ok. 1500 ludzi], dzielonych na lochosy po 250. Żołnierze stali rzędami
[jeden za drugim], pierwsza linia miała pancerze.
pezetajrowie [piesi towarzysze] – doborowe oddziały Filipa, w sumie ok. 3000, najlepsi żołnierze, bardzo
intensywne szkolenie [np. na atak z marszu i walka wręcz], lepsi od hoplitów, przeznaczeni do walki wręcz [krótka
włócznia, normalny miecz, hełm i duża tarcza]
tradycyjni żołnierze lekkozbrojni – prawdopodobnie pochodzą od sojuszników, mało o nich wiemy, sarissoforzy
byli ważniejsi, chociaż też można ich klasyfikować różnie [lekkozbrojni pełniący funkcje ciężkozbrojnej falangi].
Dowodzą Macedończycy. Wśród najemników trafiają się i Grecy. Filip korzysta także z pomocy ciężkiej konnicy
tesalskiej → najemnicy potrzebni do stacjonowania w garnizonach, ale w bitwach nie brało udziału zbyt wielu.
Kawaleria – wzrost od 600 do 3500 pod koniec panowania, rekrutacja terytorialna, kontyngenty nazywano ilai
[ok.200] . Hetajrowie mają swoje własne oddziały. Konnica Macedonii nadrabia brak sztywnego siodła, strzemion
i kopyt swoją odwagą, wyszkoleniem, tradycją jeździecką i świetną sztuką ujeżdżania. Uzbrojenie – włócznia z
derenia, krótki miecz do walki wręcz. Był też pancerz, hełm i spódniczka osłonięta blachą, o tarczy nic nie wiemy.
Istnieli także konni sarissoforzy → sarissę trzeba trzymać oburącz → koniem kierowano poprzez uciskanie
nogami [bardzo trudna sztuka!]. Byli oni słabiej uzbrojeni niż reszta kawalerii.
Armia zarazem obywatelska i zawodowa, służba obowiązkowa, ale długa służba i szkolenie sprawiały, że armia
stawała się zawodowa, a żołnierze byli jednak związani ze swoim państwem [czuli się uprzywilejowani i związani
z królem, zwłaszcza pezetajrowie i sarissoforzy, którzy bardzo awansowali w wojsku z poprzedniej pozycji
chłopstwa].
Ważna zmiana – jeźdźcy w formacji o kształt klina, z dowódcą na czele → niesłychanie zwrotna formacja,
wyszukuje i wykorzystuje luki w szyku przeciwnika, a następnie wcina się w nie i poszerza, wymaga koordynacji i
52
oparcia w silnym przewodniku. Może tez wbijać się skosem. Dowódca musi być dobrze widoczny – specjalne
uzbrojenie i ubiór.
Nowa epoka taktyczna – falanga sarissoforów nie poradzi sobie sama, potrzebuje zgrania wielu formacji,
elastyczny styl, zgrane wojsko reaguje o wiele szybciej. Rozpowszechniają się sycylijskie wynalazki – maszyny
oblężnicze [katapulta], pod koniec panowania Filipa nawet specjalny korpus oblężniczy. Nie wiadomo, czy Filip
przejął sam pomysł szyku klina ze skośnej falangi tebańskiej [był tam jeńcem i mógł się napatrzyć], ale na pewno
zainspirował się nowymi tendencjami w walce wśród Greków.
Jedyny problem – nie ma floty – musi ostrożnie postępować z Atenami.
Styl prowadzenia wojen i podejmowania decyzji.
→ Filip osobiście uczestniczy w walkach, ma z tego satysfakcję, traci nawet oko, dzieląc trudy oblężenia. Nacisk
na osobiste zaangażowanie władcy.
→ Wojny toczą się cały rok – zawodowa armia i dość środków na jej utrzymanie umożliwiają to Filipowi, nie ma
floty → musi maszerować lądem → nie ograniczają go zimowe sztormy na morzach. Na północ od Termopil jest
też dosyć trawy dla koni → konnica może poruszać się swobodnie.
→ Działania wojenne poza Macedonią – ostrożny dobór żołnierzy, niewielkie oddziały najemników, konnicy i
machin oblężniczych [jeśli były potrzebne]. Macedońska piechota rzadko walczy – chce utrzymać tajemnicę jego
innowacji? Nie dowodzi osobiście we wszystkich kampaniach, ma zaufanych dowódców.
→ Niezwykle szybkie zmiany frontu, przerzuty wojsk, często się wycofuje, taktyczne mistrzostwo, po nieudanych
posunięciach czeka i kontynuuje aż do skutku, często z przerwami. Manipulacja dyplomatyczna – rozbijanie
sojuszy, skłócanie przyjaciół, zawsze chce mieć tylko jednego wroga, przekupstwa i niedotrzymywanie obietnic.
Częste łapówki – w rzeczywistości i propagandzie → liczył na to, że politycy wydadzą oskarżenia o łapówki od
niego, bo kłótnie osłabiały poleis. Niezależny od swojego ludu, może być konsekwentny i szybki, na co poleis,
spętane rozbuchaną i powolną procedurą urzędniczą/Zgromadzenia, nie mogły sobie pozwolić.
Wojny Filipa i jego strategia w latach od ok. 360 do ok. 340
→ Kampanie Filipa są zawikłane i trudne do ogarnięcia, często ciągną się latami i mają wiele etapów, trudno je
klasyfikować → najlepiej rozpatrzyć je w podziale na przeciwników, ogólny przebieg starcia i wynik.
→ Najważniejsza dla Macedonii granica północna i zachodnia → plemiona górskie wymagają ciągłego
nadzoru, łupią kraj przy każdym osłabieniu władzy, karne ekspedycje na te ziemie są najczęstsze, sięgają aż po
Dunaj.
→ Epir – stosunki życzliwe, Filipowi udało się zawrzeć sojusz z dominującym tam plemieniem Molossów, w
358/7 żeni się z Olimpias, należącą do miejscowej rodziny panującej. Późniejsze relacje – pomiędzy luźnym
związkiem przyjaźni, a uzależnieniem od Macedonii, brak postaw wrogich, silne związki kultury Górnej Macedonii
z Epirem
→ północne wybrzeża M. Egejskiego – trzy zagrożenia – 1) poleis tego obszaru 2) przyczółki ateńskie,
zainteresowane posiadaniem wpływów na ten rejon 3) Trakowie – Odrysi i inni. Główna kampania – działania
wojenne na wschód od rzeki Strymon – lata 357-41, długie i niejednolite. Przyczyny – na górze Pangajon i w
mieście Krenides żródła złota, srebra i innych surowców.
→ Filip podbija Krenides, powiększa jego obszar o okoliczne ziemie, wprowadza kolonistów, zmienia nazwę na
Filippi, pozostawia status polis. Miasto musi mu płacić 1000 talentów złota rocznie, z którego wybija własną
monetę, tak popularną, że niedługo zacznie wypierać ateńskie sówki.
53
→ 357 – Filip szturmuje i zdobywa Amfipolis, bogate miasto na ważnym szlaku handlowym nad Strymonem, na
drodze nad Dunaj. Ateny tradycyjnie uważały je za swoją własność [ich kolonia, chociaż to nic nie znaczyło, bo
kolonie są niezależne], ale utraciły ją już w 424. Zakusy Aten na miasto w latach sześćdziesiątych IV w. tak
przeraziły mieszkańców, że wpuścili garnizon macedoński, przedkładając Macedończyków nad Ateńczyków,
formalnie pozostali do 357 niezależni.
→ Filip nie lekceważy Aten, wciąż nie ma floty, a Ateny próbują wprowadzić na tron macedoński innego
pretendenta. Chce odłożyć wojnę → usuwa wojsko z Amfipolis [Ateńczycy sugerowali prawdopodobnie, że mogą
mu za nie oddać Pydnę, ważny port w Macedonii]. Filip zwodzi ich, a potem znów zajmuje Amfipolis, a i wkrótce
Pydnę. Kolejne rozmowy z Atenami, w międzyczasie Olint czuje się zagrożony Macedonią i prosi Ateny o pomoc,
ale zignorowały to, licząc mimo wszystko na przyzwoitość Filipa. Ten jednak znów wszystkiego się wyparł.
→ Taktyka Filipa świadoma – Ateny w wojnie z sojusznikami w II Związku Morskim (357-55), nie mają wojska na
interwencję, a dyplomatów łatwo mu zwodzić, z drugiej strony Ateny naprawdę nie mają czego posłać do obrony
tych terenów, więc na siłę wierzą jego zapewnieniom w rokowaniach.
→ 356 – Filip podbija Potidaję [są tam ateńscy kleruchowie] → oddaje ją Olintowi [kupuje sobie zaufanie Zw.
Chalkidyckiego na parę lat] → Ateńczyków wypuszcza bez okupu. Ateńczycy, ujęci tym, znów nic nie robią w
jego sprawie.
→ 354 – Filip zdobywa ostatnią ateńską placówkę w tym regionie, Methone w Macedonii. Wojska na statkach
przybyły za późno.
→ 352-341 – walki w środkowej Tracji, mało o nich wiemy, ostatecznie kończą się 10 lat po rozpoczęciu, Filip
najpierw fortyfikuje wybrzeża, dopiero potem wkracza w głąb. Wiele gruntów rolnych w Tracji → osadzanie na
ziemi nowych żołnierzy [hetajrowie i konnica] → siła armii wzrasta. Sieć obwarowanych osad czuwa nad krajem,
miejscowi władcy lojalni wobec Macedonii dalej rządzą, często są asymilowani poprzez pobyt na dworze. Buduje
miasta, zasiedlając je swymi poplecznikami → lojalność wobec niego wzrasta, każdy może spodziewać się
nagrody.
→ Chalkidyka – ważna do podbicia ze względów gospodarczo-strategicznych – w Macedonii mało miejsc na
porty, a tu jest ich mnóstwo → okno na świat. W przypadku morskiej inwazji na Macedonię wrog także musi
wejść tędy. Są tez zasoby naturalne (metale szlachetne, drewno na statki).
→ Olint poprzez darowanie mu Potidai popierał Filipa, ale w 349 odwrócenie sytuacji, atak Macedonii, w 348
miasto znika, cała Chalkidyka w rękach Filipa.
→ Grecja – interesuje Filipa z wielu powodów, Grecy próbują mieszać w jego państwie [zwłaszcza Ateny], ale
przede wszystkim Grecja oznacza cywilizację, a Macedonia, mimo własnych obyczajów i odrębności, pozostaje
pod wpływem Grecji i podziwia ją. Filip pogardza nieefektywnym systemem poleis, ale pragnie zaakceptowania
go przez grecką kulturę [kompleks niższości?]
→ Do tej pory Filip odbijał powolutku jedno miasto po drugim, ale nie taka miała być taktyka w przyszłości.
→ Tesalia – szczególnie interesuje Filipa – zawsze musi przez nią przemaszerować, gdyby atakował Grecję [nie
ma floty]. Znana ze świetnej ciężkiej kawalerii, najlepszej w świecie egejskim, a Filip chce to wykorzystać.
Tradycyjnie związana z Macedonią – Tesalowie już mieszali się w sprawy macedońskie, a pretendenci do tronu
macedońskiego często korzystali z ich wojsk. Wykorzystuje miejscowe konflikty, przyjeżdża zaproszony przez
frakcje tesalskie i podporządkowuje sobie ją w 352.
→ Zostaje dożywotnio wybrany archontem tesalskim, nie wiadomo jakie ma uprawnienia [dowodzi wojskiem
Związku Tesalskiego?]. Poprzedni tyran tesalski, Jazon z Fer, używał tego terminu i także tytułu tagós, ale Filip
nie chciał być chyba tyranem [zależy mu tylko na wojsku miejscowym, prawie do przemarszu, i zakazie pomocy
wrogom Filipa]. Związek Tesalii i Macedonii trwały – bliższa mentalności macedońskiej niż greckiej, Macedonia
zapewnia stabilność, której jej brakuje.
54
→ Grecja Środkowa – ważnym partnerem są Teby → świetna, chociaż mała armia [podupadły nieco].
Osłabione przez tyrańskie zarządzanie Zw. Beockim i ciągłe zatargi z sąsiadami [gł. Ateny]. Filip popiera je, bo
dzięki temu ma wpływ na sprawy środkowej Grecji → nowym pretekstem wojna!
→ III wojna święta – konflikt Rady Amfiktionii Delfickiej i Fokajczyków, którzy wtargnęli do Delf, wzięli pod
uprawę grunty świątynne, a grzywny za to przewinienie nie zapłacili. Delfy popiera niemal cała Grcja Środkowa,
Teby także, Fokaję poparła Sparta i Ateny [Ateny chcą wzmocnienia Fokai względem Teb].
→ 357/6 – Fokijczycy wkraczają do Delf [ich dawne marzenie opanowania tej niezależnej polis na ich terytorium],
zmuszają obywateli Delf do haraczu, i „pożyczają” fundusze ze skarbca świątynnego, mówiąc, że zwrócą potem
[często się to zdarza]. Świętokradztwo Fokijczyków ściąga powszechne potępienie, Ateny osamotnione w tej
wojnie [potem będzie to ważne, bo to właśnie uniemożliwi pokój między Atenami, a Filipem].
→ wojna skomplikowana, zmienne szczęście. Fokida najpierw walczy z Tebami i Tesalią, Tesalia wciąga do walk
Filipa. Najpierw dwie jego klęski (353) → w 352 wybrany archontem Tesalii, wchodzi do Rady Amfiktionii
Delfickiej [dwa głosy, za Macedonię i Tesalię] → ma teraz obowiązek walki ze świętokradcami → w 345 Filip
podbija Fokidę, z jego inicjatywy [wbrew powszechnej opinii] oszczędził Fokajczyków, nie sprzedał ich do niewoli.
Miasta Fokidy zniszczone, na mieszkańców astronomiczna grzywna ponad 10 000 talentów [w niedogodnych
rocznych ratach 60 talentów] – nie są w stanie jej spłacać. Fokida nie może też posiadać broni i koni.
Sytuacja w Atenach i ich reakcje na działania Filipa.
→ scena polityczna ma duży wpływ na działania tych czasów – najważniejsze postacie:
DEMOSTENES (384-22) – na początku nie ma sukcesów, w 352 wskazuje Traków [króla Kersobleptesa] jako
źródło zamieszania na północy i wroga Aten. W 351 zmiana frontu – Pierwsza filipika – mowa o Filipie jako
głównym zagrożeniu dla Aten, bardzo trafna i ostra. Od tej pory stale zajmuje się tą tematyką. 346/7 – bierze
udział w poselstwie do Filipa w sprawie „pokoju Filokratesa”, ale zraża swoich kolegów wojowniczością i
niezręcznością. Potem staje się czołowym politykiem Aten, mimo kontrowersji co do jego radykalnie
antymacedońskiej postawy.
AJSCHINES – (390-322) – przeciwnik Demostenesa, zręczny polityk, początkowo zwolennik „powszechnego
pokoju” ( a właściwie przymierza) Aten z wszystkimi przeciw Filipowi, uznaje konieczność zachowania pokoju
jako warunek dobrobytu Aten, przypominając kryzys wojny peloponeskiej. Przestrzega przed imperializmem i
starymi błędami, poszukuje w Grecji sprzymierzeńców i przyjaciół. Nie ma powodzenia – w latach 348-6 poleis
jeszcze nie widzą w Filipie zagrożenia, tylko ewentualnego rozjemcę ich sporów → same zaprosiły go do świętej
wojny. Z biegiem czasu coraz bardziej przeciwny Demostenesowi, chce zawrzeć pokój z Filipem, do którego miał
[niezasłużone] zaufanie. Przedstawiano go jako oportunistę, naiwnego łapówkarza siedzącego w kieszeni Filipa.
Jak było naprawdę – nie wiadomo…
EUBULOS – kompetentny finansista, zreformował finanse miejskie, warty zapamiętania ze względu na ustawę
utrudniającą uchwalanie niespodziewanych wydatków, które często rujnowały Ateny. Zwolennik polityki
pokojowej, związany z FOKIONEM politykiem wyważonym, sprawnym i nieprzekupnym, oboje niechętni
Demostenesowi
HYPEREJDES – poplecznik Demostenesa, jeden z tzw. 10 wielkich mówców ateńskich, skrajnie
antymacedoński, doprowadził do procesu Filokratesa, pod koniec życia zdradził Demostenesa.
HEGESIPPOS – antymacedonista, zwalczał inicjatywy pokojowe.
→ politycy nie tworzyli typowych stronnictw, łączyły ich jedynie czasem poglądy, nie wiemy, czy Filip organizował
lobby pro macedońskie w Atenach, być może dał jakąś łapówkę, ale możliwe, że jego zwolennicy po prostu mu
wierzyli.
55
Historia polityczna lat 357-338
→ Ateny w latach 357-5 walczą z powstaniem sojuszników w Związku Morskim [Byzantion, Chios, Kos i Rodos –
założyciele Związku!]. Ateny mają ważny powód do ujarzmienia ich – Byzantion leży nad Bosforem, na szlaku
zbożowym → jego utrata może zablokować dostawy dla miasta!
→ Chares i Chabrias [dówdcy] płyną z eskadrą na Chios, gdzie buntownicy połączyli się z flotą satrapy Karii,
Mausolosem, początkowo Ateny przegrywają.
→ Następna kampania – Chares + Ifikrates i Timotheos, przygotowują się do bitwy koło Embaton, zrywa się
burza, Ifikrates i Timotheos odradzają walkę, Chares chce się bić, oskarża ich potem o zdradę, a oni zostają
zdjęci z dowództwa– polityczne rozgrywki osłabiają Ateny.
→ Chares potrzebuje pieniędzy → oddaje swą flotę zbuntowanemu Mausolosowi przeciw Persji → Wielki Król
ostro protestuje → w 355 Ateny wystraszone tym wycofują go i podpisują pokój z buntownikami. Wskutek walk
nie udało się obronić Amfipolis.
→ 353 – flota ateńska z Charesem płynie na Hellespont dla zabezpieczenia szlaku zbożowego → zdobywa
Sestos → dostaje od króla Tracji Kersobleptesa pozwolenie na przejęcie Chersonezu (oprocz Kardii) – Trak chce
mieć dla siebie osłonę floty przed Filipem
→ 353/2 – Ateny osadzają na Chersonezie kleruchów [zabezpieczenie szlaku]
→ 352 – statki Aten wpływają do Zatoki Pagasyjskiej → odcięły Filipowi drogę przez Termopile → nie może
brać udziału w wojnie świętej, wycofuje się z środkowej Grecji aż do 347 [wezwą go Teby].
→ Ateny budują na Chersonezie z Kersobleptesem system fortyfikacji nad M. Marmara i Egejskim, obsadzano je
najemnikami opłacanymi wspólnie, miały służyć także Trakom na wypadek macedońskiego ataku → Filip
niezadowolony
→ na Eubei destabilizacja, walki wśród miejscowych tyranów, w 348 prawie cała wyspa przestaje uznawać Ateny
za zwierzchnika. Wyspa ważna ze względu na możliwość wojny z Filipem, nowe rządy są pro macedońskie. W
341 promacedońskie rządy są już na tyle niepopularne, że wprowadzono nowy system – Związek ze wspólną
kasą, w zasadzie pro ateński.
→ 348 – Filip jeszcze przez zdobyciem Olintu sygnalizuje Atenom możliwość pokoju w wojnie, która trwa od 357
(zdobycie Amfipolis). Wszystkie środowiska ateńskie w nietypowym porywie jedności zgadzają się na rokowania.
Na Zgromadzeniu związek o wysłanie poselstwa i wybadanie sprawy zgłosił Filokrates, związany z Fokionem.
Rozgrywki wewnętrzne – dopiero w 346 posłano poselstwo, zawarto przy udziale Demostenesa, Ajschinesa i
Eubulosa → „pokój Filokratesa”. Miał on w założeniu obejmować pośrednio Fokijczyków, ale niedługo po jego
przyjęciu skapitulowali.
→ W Atenach potępiają pokój, przewiduje się już wojnę, zbojkotowano igrzyska pytyjskie – brak poparcia dla
Filipa. Nie znamy przyczyn zawarcia pokoju [chęć pozyskania Aten do walki z Persją? brak wystarczających sił
wojskowych?]
→ Postawy antymacedońskie w Atenach utrwalają się → Filokratesa oskarżono o uchwalenie niekorzystnego
dla miasta pokoju za łapówkę macedońską → uciekł z miasta → skazany zaocznie na śmierć, 343 –
Demostenes oskarża Ajschinesa o zbytnią uległość wobec Filipa w poselstwie, uniewinniono go małą
większością głosów.
Ostatnia faza walki o hegemonię w Grecji. Związek Koryncki. Początek wojny z Persją.
→ Demostenes w końcu przekonał większość Aten o zagrożeniu macedońskim, wysyła poselstwa do poleis
[początkowo nieskuteczne, nie ufano Atenom], tymczasem Filip zbiera sprzymierzeńców.
56
→ 342 – Demostenes zyskuje Byzantion [niedawny buntownik, pokazuje to skalę obaw przed Filipem], a
Hyperejdes przekonał Chios i Rodos. 341 – Demostenes udaje się na Peloponez, liczne incydenty
antymacedońskie wzbudzają protesty Filipa. Król perski niepokoi się wzrostem Macedonii i przesyła załogom
greckim nad Hellespontem pieniądze.
→ przyczyna wojny – Filip zajmuje statki ze zbożem, czekające w Hellesponcie na obstawę wojskową → atakują
go miejscowi sojusznicy ateńscy wspierani perskim złotem → wycofuje się na północ Bałkanów.
→ Filip wraca do Delf – Amfiktionia Delficka rozpoczęła IV świętą wojnę z Amfissą, małą polis przyjazną Tebom i
wzywa go na pomoc → Filip okrążył Termopile przez góry, zszedł doliną Kefissosu, zdobył lokryjską Elateję i
wkroczył bezprawnie do Beocji.
→ Demostenes w ostatnim momencie pozyskał sobie Teban obietnicą, że Ateny uznają ich miejsce w Zw.
Beockim [wysoka cena!], dowództwo sił lądowych i części morskich tebańskie, a Ateny zapłacą za 2/3 kampanii.
Posiłki przysłały także Megara, Korynt i Achaja.
→ Filip zwleka z bitwą, próbując przyciągnąć do siebie Teby → armie są mniej więcej równe (ok. 30000)
→ 2 VIII 338 – bitwa pod Cheroneją – pole bitwy to równia między górami, Grecy mogą uciec na południe, a
Macedończycy są przyblokowani od północy górami i rzeczką Kefisos. Szyki muszą stać ukośnie, mają ponad 3
km. U Greków Ateny po lewej, Beoci ze Św. Zastępem po prawej, w środku reszta. U Filipa po lewej Aleksander
z konnicą. Filip najpierw idzie swoim ukośnym skrzydłem, a gdy jego prawe skrzydło już zbliża się do
Atenczyków, każe im się wycofać (reszta jego wojsk idzie dalej). Ateńczycy biegną za cofającymi się
Macedończykami i pociągają za sobą centrum, tylko Święty Zastęp pozostał. Między nim, a resztą zrobiła się
dziura. Jazda Aleksandra wdziera się w nią i zajeżdża Greków od tyłu. Filip przestaje się cofać, a jego oddział z
prawej wdarł sie w dużą już lukę i zaatakował centrum ateńskie z flanki. Rozbito front, ale Filip nie zezwolił na
ściganie uciekających. Olbrzymie straty Greków, największe Teban i Ateńczyków, Święty Zastęp wybito. Jeńców,
których nie wykupiono, sprzedano w niewolę.
→ po bitwie Filip reorganizuje Grecję – zawiera osobne traktaty z niektórymi poleis, nakazał rozwiązać II Związek
Morski, dopilnował, by Sparta zwróciła tereny odebrane sąsiadom, obsadził garnizonami macedońskimi
Akrokorynt i Ambrakię [zachodnia granica jego panowania]
→ Ateny potraktowano łagodnie [Filip już chce je wykorzystać do podboju Persji], Filip chce być częściowo
zaakceptowany w mieście → jeńców ateńskich wypuszczono bez okupu, Lemnos, Imbros, Skyros, Samos i
Delos pozostają ateńskie [ale bez kleruchii na Chersonezie]. W Atenach nie ma garnizonu macedońskiego, a
miasto dostało beockie Oropos, o które od dawna walczyło z Tebami [Filip chce skłócić Ateny z Tebami].
→ Teby – płacą za zwłoki i jeńców, muszą przyjąć oligarchię i garnizon na Kadmei, odbudować zburzone
Orchomenos, Plateje i Thespie. Zw. Beockiego jednak nie rozwiązano.
→ Inne poleis – mało wiadomo, ale wszędzie, z mniejszym lub większym naciskiem, władza przechodzi w ręce
Macedonii. Sparta jedynie złupiona – Filip liczy na strach, który wzbudza i ma nadzieję, że peloponezyjskie poleis
dostrzegą w nim obrońcę przed Spartą.
→ Zima 338/wiosna 337 – ogólnogrecki zjazd w Koryncie, Sparta go zbojkotowała, powstaje Związek Koryncki i
traktat z Filipem: warunkami są ogólna nieagresja, wierność Filipowi, brak wojen w gronie sygnatariuszy,
nieobalanie ustrojów państwowych i garnizonów macedońskich, obietnica walki z każdym, kto pokój złamie.
Zawiązano Radę Związku, każdy ma tam przedstawicieli. Na drugim posiedzeniu uchwalono wojnę Persją jako
karę za złupienie greckich sanktuariów. Filip zostaje hegemonem sił zbrojnych.
→ wspólna wyprawa na Persję nie jest nowym pomysłem, już Isokrates w 346 namawiał do tego w swoim
dziełku Filipa, licząć na nowe grunty do kolonizacji i miejsce do upchnięcia niebezpiecznych band najemników,
którzy nie mieli co robić w Grecji po wojnach i zaburzali ład społeczny. Filip wybrał dobry moment – w Persji
trwają spory dynastyczne.
57
→ Wiosna 336 – Filip wysyła do Anatolii forpocztę 10 000 zołnierzy pod wodzą Parmeniona, licząć na wsparcie
miejscowych poleis greckich. Początki były obiecujące, ale nagle latem 336 zostaje zamordowany [!]
→ kto miał w tym korzyść? Filip poślubił w 337 Kleopatrę, krewną wpływowego Macedończyka Attalosa →
Olimpias mogła poczuć się zagrożona [Kleopatra była Macedonką, miała poparcie Attalosa, a jej wymawiano
epirockie pochodzenie]. Aleksander też niezadowolony – syn Kleopatry mógł pretendować do tronu, nawet gdyby
Filip zmarł [byłby czystym Macedończykiem → poparcie armii], wpływy Attalosa też mogą być niebezpieczne.
→ Olimpias pojechała z Aleksandrem do Epiru, ale ten szybko wrócił i pogodził się z Filipem, dwór jednak
pozostał podzielony, a przyjaciół Aleksandra wcześniej wygnano. Filip niepokoi się sytuacją i wysyła Attalosa do
Parmeniona w Anatolii, ale napięcie pozostaje.
→ Filip zaproponował Aleksandrowi, królowi Molossów, aby poślubił jego córkę Kleopatrę [jej matka była siostrą
Aleksandra, Olimpias!] → zabezpieczał Macedonię przed atakiem z zachodu. W czasie bogatych uroczystości
małżeńskich Filip zostaje zabity przez Pauzaniasza, hetajra z własnego otoczenia. Powód - Attalos go znieważył,
a Filip nic z jego skargą nie zrobił, więc jego gniew zwrócił się na króla.
→ Czy ktoś jednak nie namówił go pośrednio? Olimpias wróciła po zabójstwie i wyprawiła Pauzaniaszowi
pogrzeb, opiekowała się jego grobem. Aleksander też mógł mieć powód.
Filip i Demostenes
→ po bitwie pod Cheroneją Demostenes próbuje organizować opór antymacedoński, w 335 próbuje wraz z
Tebami zorganizować rewoltę, która kończy się zniszczeniem Teb. W czasie wyprawy niewiele może zrobić.
Uwikłany w sprawę zbiegłego skarbnika Aleksandra, Harpalosa, był oskarżony o przyjęcie od niego łapówki i
uciekł na wygnanie. Potem doprowadza po śmierci Aleksandra do wybuchu wojny lamijskiej, a po klęsce w 322 i
przewrocie oligarchicznym w Atenach skazano go na śmierć. Ścigany przez agentów Antypatra, popełnia
samobójstwo na wyspie Kalaurei, aby ujść z ich rąk.
→ legenda Demostenesa, propagowana w dawnych pracach, polega na jego walce o niepodległość i godnym
podziwu oddaniu dla sprawy, a także na tragizmie śmierci.
→ Filipa natomiast przedstawiano zawsze jako krętacza i wiarołomce, człowieka zawierającego rozejmy i
sojusze, aby zaraz je zerwać. Identyfikowano go z zaborcami i despotami. Popularny wśród silnych władców,
którzy woleli go niż Demostenesa, który dla nich był zacietrzewionym politykiem nie rozumiejącym, że Grecji nie
da się zjednoczyć od środka.
→ W drugiej połowie XX wieku osąd ich obu się zmienia – Demostenes nie wzbudza już takiego zachwytu, nie
jest już romantycznym bojownikiem, tylko praktycznym politykiem, chociaż przyznaje się, ze umarł za wolność.
23. Aleksander Wielki
→ Po śmierci Filipa Aleksander doprowadził do stracenia paru książąt podejrzanych o zamach, między innymi
Amyntasa, swego stryja. Olimpias zabiła córkę Kleopatry, chociaż Aleksander to potępił.
→ Pośmierci Filipa w Grecji odżywają knowania antymacedońskie, Ateńczycy rokują z Attalosem w Azji i innymi
poleis antymacedońskimi. Tesalia zamknęła dolinę Tempe, Ambrakia wypędziła garnizon macedoński, a Teby i
inne poleis ogłosiły zamiar odstąpienia od Związku Korynckiego. Aleksander błyskawicznie wyprawia się na
południe, omija Tempe schodząc Ossą do Tesalii, która od razu się poddała. Aleksander wybaczył Ambrakii i
został nowym hegemonem wojsk Amfiktionii. Teby i Ateny skapitulowały, zaś król nic im nie zrobił. Wybrano go
hegemonem i oddano pełnomocnictwa do wojny. Doprowadził jeszcze do zamordowania Attalosa i jego
krewnych.
58
→ wiosna 355 – wyprawa wojenna na północ, Aleksander idzie ukarać Triballów, po drodze napotyka na tracką
eskortę karawany kupieckiej na przełęczy Kajan. Dzięki jego dowództwu zajęto przełęcz z małymi stratami. Król
Triballów ucieka na wyspę na Dunaju. Przy próbie odcięcia mu dróg wyjazdu rozpoczyna się bitwa, także
zwycięska dla niego (duża rola konnicy). Aleksander przeprawia się przez Dunaj, niszczy miasto Getów i wyrzyna
ich, król Triballów się poddaje → ziemie naddunajskie opanowane.
→ przy powrocie – bunt Illirów, wraz z innymi plemionami. Klejtos, s. Bardylidasa obsadził Pelion i broni się tam,
ma przewagę liczebną, więc Aleks wycofuje się atakowany, ale nocą przemieszcza się, zaskakuje wojska i
odnosi zwycięstwo → zachodnia granica bezpieczna!
→ w czasie nieobecnośći – powrót sentymentów antymacedońskich w poleis, plotka o śmierci Aleksandra,
Dariusz przekupił Demostenesa, który wykorzystuje pieniądze gł. na zbrojenia. W Tebach oblegają garnizon
macedoński na Kadmei, Ateny i Teby proszą Persję o wsparcie, Peloponez odmawia pomocy. Szybkie uderzenie
Aleksandra – po 14 dniach dochodzi z Macedonii do Teb, Teby nie chcą rokować, początek szturmu. Początkowe
przewagi Teban, potem po natarciu Aleksandra ich klęska. Bunt Teb – zdrada w wojnie antyperskiej – Aleksander
przedstawia to przed Radą Związku jako hegemon. Wyrok – garnizon na Kadmei, miasto zniszczyć,
andrapodismos [wszystkich sprzedano], żyjących Teba wygnać z Grecji, a ziemię rozdzielić między sąsiadów.
Zniszczenie Teb wywołuje ogólno grecki strach i spadek zaufania do Aleksandra.
→ w Atenach wielki strach, wysłano pierwsze poselstwo – żadanie wydania wszystkich podżegaczy [ w tym
Demostenesa] – drugie poselstwo przekonuje Aleksandra do wzięcia tylko Charidemosa [i tak uciekł do Persji].
Arkadia ukarała winnych, podobnie jak reszta polis.
→ zima 355/4 – wszystkie państwa szykują siły na wyprawę, nie są one zbyt obciążające (tylko z Tesalii więcej)
– propaganda – wyprawa ogólno helleńska. W Macedonii Aleksander pozostawia pół piechoty z Antypatrem –
ryzyko buntu.
WOJNA W ANATOLII
→ Persja jest w wojnie, od 337, ale nie wyparła Parmeniona z Hellespontu, ani nie obsadziła floty –
krótkowzroczna polityka Dariusza. Konnica perska najlepszą formacją - świetnie wyszkolona, ale słabo
uzbrojona. Od Kunaksy siłą armii opiera się an greckich najemnikach, a żołnierze rodzimi są znacznie słąbiej
wyszkoleni. Aleksander zabiera ze sobą sporo konnicy, ale pozostawił część piechoty w Grecji.
→ wyprawa Aleksandra dobrze zorganizowana, dobra administracja, zabrano tylko zapasy na jeden miesiąc –
Aleksander liczy na żywność z Anatolii, dobra sieć dróg pozwala na szybkie poruszanie się konnicy. Flota
macedońska nieduża, ale Zw. Helleński dostarczył ok. 160 trier, Persja mogła mieć więcej, ale nie miała
zorganizowanej floty na M. Egejskim. Aleksander nie ma za dużo gotówki, ale ostatnio rozpoczął bicie wspólnej
monety greckiej, przechodząc z systemu chalkidyckiego na ateński, na monetach Atena i Nike – symbol
zwycięstwa, pieniądz b. dobrej jakości.
→ W 20 dni przebywa drogę z Pelli do Sestos, tam zajmuje się głównie ofiarami religijnymi – wyższy sens,
wyprawa ma znaczenie religijne, liczne ofiary w Troi nawiązują do wojny trojańskiej.
→ Aleksander napotyka na 20-tys. armię perską, Memnon doradza Persom uciec i zniszczyć zapasy, ale oni
zostają i obsadzają brzeg Graniku, konnica przy wodzie, wojsko za nimi na równinie. Aleksander ustawia jazdę
po lewej, w środku piechotę z hypaspistami, na prawej wszystkie inne siły. Idą do wody wpierw skrzydłem,
rozciągając się w prawo, aby nie dać się oskrzydlić. Wielu pada przy brzegu, ale w końcu wchodzą na ląd,
Aleksander walczy zawzięcie i o mało nie ginie, linia wroga pęka. Jazda uciekła, Aleksander bierze wielu jeńców
(w większości greccy najemnicy). Teban wypuszcza, a resztę skazuje na roboty.
→ Aleks idzie brzegiem, wyprawia oddziały dla podboju miast, wiele przechodzi na jego stronę, zastępuje pro
perską oligarchię w Efezie demokracją, ale nie dopuszcza do stasis, jest już na drodze do Suzy, ale śpieszy do
Miletu, gdzie płynie już flota perska. Flota grecka blokuje port, on zdobywa miasto szturmem, po czym
rozpuszcza flotę oprócz 20 okrętów [chce poradzić sobie sam, zajmując bazy lądowe]. Przez to Persowie zajmują
59
Chios i Samos. Oblężenie Halikarnasu trwa długo, bronią go Memnon i satrapa Orontopates, w końcu oboje
uciekają, a miasto pada.
→ zima 334/3 – Aleks posyła Parmeniona do Frygii, a sam przedziera się przez Licję i Pamfilię do Perge, skąd
zawraca przez Pizydię do Frygii i Parmeniona. W greckich miastach wyzwolonych, popiera demokrację, usuwa
perskie daniny i zawiera układy, ale ich wolność jest ograniczona przez jego nadzór [brak rzezi stasis –
homonoia]. Nie wszystkich oligarchów usunięto. Wyspiarze przystępują do Związku, a lądowe miasta raczej nie
[duży kłopot administracyjny]. Wszystkie miasta płacą jakieś składki na wojnę. Na podbitych ziemiach zostawia
system perski, są one macedońskie w przynależności, mianuje satrapów miejscowych i greckich lub hetajrów.
Bardzo się stara o poparcie ludności – zezwala na dawne kulty, broni bezpieczeństwa, a armia nie rabuje. Nie
przyłącza gruntów na siłę, lecz prowadzi układy. Wspiera rozwój gospodarczy Anatolii. Łaskawy wyzwoliciel.
→ 333 - w Gordion historia z węzłem gordyjskim, ale w tym czasie Memnon został dowódcą floty, odbił zdradą
Chios i blokuje Mitylenę. Memnon umiera, dowodzi Farnabazos, zysuje Mitylenę i przepływa przez Cyklady,
próbująć złotem i propagandą wzniecać bunty, ale poprzez wprowadzenie tyranii w Mitylenie opinia publiczna
odwraca się od niego [Aleksander dużo łagodniejszy].
→ Aleksander wysyła flotę do obrony Hellespontu, a Antypater posyła eskadrę do rozbicia sił perskich na
Cykladach. Spisek na życie Aleksandra inspirowany przez Persów w porę wykryty przez Parmeniona. Pod koniec
lata – choroba Aleksandra, Parmenion pisze mu, że lekarz jest po perskiej stronie, ale Aleksander mu ufa i wypija
lekarstwo. Było to w Tarsie – idzie na zachód, na spotkanie z wielką armią Dariusza.
→ Po wyzdrowieniu – podbój części Cylicji, armia Dariusza dociera do płn. Syrii, Aleksander szybko obchodzi
zatokę Iskenderun, pozostawia rannych w Issos i wskutek burzy nie może przejść przez Przełęcz Antiochii do
Syrii. Tymczasem Dariusz o dziwo schodzi na wąską równinę nad zatoką [gorsza sytuacja dla niego, brak
możliwości wykorzystania przewagi liczebnej]. Zachodzi Aleksandra tyłem, zabija chorych w Issos i rozkłada obóz
nad wyschłym strumieniem Pinaros, między morzem i górami. W listopadzie 333 wojska macedońskie rozwijają
szyk bojowy, maszerując nad równinę Issos.
→ bitwa – Dariusz chroni przód konnicą, w środku greccy hoplici najemni i perscy peltaści, konnica po bokach.
Inicjatywa znów dla Aleksandra, falanga środkiem, z hypaspistami przy górach, a Parmenionem od morza. Gdy
teren się rozszerza, Aleksander uzupełnia lukę konnicą, która była dotąd z tyłu. Idzie na północ, z prawej ma
straż boczną, która razi Persów na wzgórzach, prawym skrzydłem atak. Dariusz rozsuwa konnicę, większość na
prawo – od strony morza, tam słabszy front macedoński. Aleksander posyła im od tyłu jazdę tesalską, a po
przetasowaniu prawego skrzydła jeszcze bardziej, zastępując straż boczną hetajrami.
→ starcie – ciężki atak, w wojsku macedońskim luka na środku, wdzierają się najemnicy perscy, na lewo uderza
ciężka jazda perska. Prawe skrzydło zmiażdżyło jednak Persów od boku, a macedońska konnica szybko
zaatakowała lewe skrzydło. Dariusz ucieka z armią w popłochu, przechwycono jego rodzinę i tabory. Następnego
dnia sam, chociaż ranny, odwiedza innych i urządza pogrzeby. Wielu greckich najemników odstępuje od służby
Dariuszowi. Ziemie na zachód od Eufratu stoją otworem. Aleksander maszeruje dalej wybrzeżem, chcąc odciąc
bazy floty.
→ Fenicjanie przyjmują go do miast, oprócz Tyru, twierdzy-wyspy, która popiera go, ale nie chce się przyłączyć.
Aleks najpierw chce tylko wejść złożyć ofiarę, a gdy mu odmówiono, oblega miasto. najpierw chce zbudować
molo – zniszczono je. Ale na wieść o klęsce od Issos flota Farnabazosa rozpadała się, liczne eskadry przechodzą
do Aleksa – 220 statków. Blokada Tyru, po 7 miesiącach Aleksander z wojskiem zdobywa dwa odcinki murów,
do miasta wlewa się wojsko, niemal wszystkich wyrżnięto lub sprzedano oprócz dostojników i króla. Tyr zostaje
bazą macedońską – lipiec 332. Dariusz proponuje odstąpić mu ziemie na Zach. od Eufratu i zapłacić 10000
talentów za uwolnienie kobiet z rodziny, poślubienie córki i traktat. Sytuacja byłą niepewna – drogi łącznościowe
60
zagrożone, Persja paktowała z Atenami i Spartą [schwytano posłów]. Farnabazos wspiera króla Sparty Agisa,
licząc, ze przeciągnie on Kretę i zapanuje nad morzem. Aleksander decyduje się jednak odrzucić przymierze.
→ Z Tyru marsz na południe, łagodne opanowanie Palestyny, Gaza po dwóch miesiącach pada, Egipt poddaje
się bez walki i wita go jako wyzwoliciela, a on zapewnia im wolność religii, składa ofiary i w listopadzie 332
zostaje faraonem. Zakłada Aleksandrię, miasto planowane na wzór grecki. Buduje miasta, skąłda ofiary egipskim
bogom, odwiedza świątynię Zeusa-Amona, poprzez jego wejście na tron rozeszły się pogłoski o jego boskim
pochodzeniu. Pozostawia 6 greckich garnizonów i flotę, głównym zarządcą finansów Kleomenes z Naukratis.
Przymierze z Cyreną, wiosną 331 powraca do Tyru i szykuje się do marszu na wschód.
→ Wolność polityczną i religijną wiele ludów uznawało za przejaw boskiej mocy Aleksandra. Ożywienie
gospodarcze – ze skarbów perskich bito monety macedońskie [założył liczne mennice], odnawiano przywileje bez
względu na narodowość, pokojowe współistnienie. Wspólne państwo i waluta – olbrzymie możliwości handlowe.
→ W Tyrze Aleks ustanawia finansistów dla Anatolii i Fenicji, skarb powierza Harpalosowi, wzmacnia floty
przeciw piratom i Spartanom na Krecie, posyła posiłki morskie Antypatrowi do walki ze Spartą, wysłuchuje i
spełnia prośby poselstw greckich. W końcu wyrusza na wschód.
→ Dariusz ma już tylko ograniczone zasoby hoplitów greckich (ok. 6000) i perską gwardię królewską 10000. Ma
też dobrą ciężką jazdę, którą dozbraja w długie włócznie miecze na wzór macedoński. Dostarcza także wozy z
kosami do robienia wyłomów i fortyfikuje się na równinie Gaugameli, zamkniętą na północy wzgórzami, a na
południu Tygrysem. Wbija tam kolce przeciw konnicy macedońskiej i czeka, posyłając lotny oddział, Mazajosa,
aby nękał Macedończyków.
→ Aleksander zbiera siły do 40000, ma też 7000 konnicy, rusza z Tyru, Parmenion buduje most na Eufracie,
przechodzą, a Mazajos się wycofuje. Aleks przechodzi Tygrys brodem, zatrzymuje się na 4 dni pod Niniwą,
potem obchodzi Dariusza wzgórzami, rozbija umocniony obóz i daje żołnierzom odpocząć, a Dariusz czeka w
niepewności.
→ 1 X 331 – A. ustawia armię na równinie, robi szyk dość elastyczny, który można ścieśnić w kwadrat lub
rozciągnąć, za główną falangą druga linia piechoty na tyły, po bokach wysuwają się straże boczne, niczym
ukośne ściany trapezu. Atak ukosem, prawa część do przodu, lewa nie – nachylenie na lewo, w stronę nierównej
ziemi nad Tygrysem, chce zepchnąć Dariusza. On reaguje na to, wypychają lewe skrzydło na przód, liczy na
wozy z kosami. Jazda baktryjska zaczyna oskrzydlać siły macedońskie od prawa, Aleksander odpiera je. Dariusz
puszcza wozy bojowe, ale część schwytano, a część przepuszczono pomiędzy. Do walki ruszają włócznicy
macedońscy, w szyku perskim powstaje luka, Aleksander wpada tam w szyku klinowym i wdziera się w szyk
perski.
→ Ciężka jazda perska zatrzymuje lewe skrzydło Aleksandra, część wojsk zostaje by go bronić, cżęśc w tłacza
się w klin za Aleksandrem, powstaje luka, konnica persko-indyjska wdziera się w lukę i atakuje tabory, osłaniane
przez Traków. Aleksander załamuje centrum perskie, Dariusz rzuca się do ucieczki, a z nim całe centrum.
Aleksander dostaje wiadomość od Parmeniona i wycofuje się do obrony reszty wojsk, a walka w taborach
wygasła. W drodze powrotnej w kłębach kurzawy rozbija się jazdę perską. Rozpoczyna się ogólny pościg, aż do
nocy. Parmenion zdobywa obóz ze słoniami, a Aleksander zdobywa skarbiec i wóz kolewski, Dariusz jednak
uciekł do Medii z niewielką armią paru tysięcy.
→ Aleksander ma duże straty w konnicy, idzie na Babilon, bramy otwiera mu Mazajos, ogłoszono go królem,
składa ofiary, mianuje Mazajosa satrapą nad władzą cywilną, a wojsko i skarb oddaje Macedończykom.
Dochodzą wieści o poddaniu się Suzy i skarbca królewskiego. Aleksander jedzie tam, przejmuje bogactwa,
posągi tyranobójców odsyła do Aten. Wydał rozkaz wypędzenia w Helladzie wszystkich tyranów i odbudowania
Platei, miejsca klęski Persów. W Suzie znów mianuje satrapę perskiego, a dowódców wojska macedońskich,
posyła pieniądze Antypatrowi na walkę ze Spartą.
61
→ W Europie Antypater zajęty buntem Odrysów, który pobudzały Ateny. Okoliczności zachęciły Spartę do próby
opanowania Peloponezu, dzięki pieniądzom z Persji. Ateny dyskutują, czy pomóc, Demostenes tego chce, ale
Demades przekonuje lud, że trzebaby było oddać fundusz widowiskowy, a tego nie chcą.
→ początek 331 – Agis z Elidą, Arkadią i Achają oblega Megalopolis z 20000 hoplitów, wkracza Antypater z
większymi siłami, jesienią pokonuje Spartan, duże straty po obu stronach, Agis padł w walce. Aleksander ma
zadecydować, co zrobić. Wiosną 330 – Aleksander w Persepolis wybacza wszystkim, oprócz dowódców, Sparta
ma wejść do Związku, a innym kazał zebrać pieniądze dla Megalopolis.
→ Z Suzy Aleksander idzie na Uksjów, sforsował Perskie Wrota, obszedł nocą nieprzyjaciół, zajmuje
Parsagadaj, Persepolis, Ekbatanę (lato 330). Koniec wyprawy antyperskiej – podpalenie pałacu Kserksesa w
Persepolis, odesłanie do domu Tessalów i innych wojsk helleńskich z darami → obwołano go dożywotnim
hegemonem Hellady → zażądał nowych posiłków.
→ W Atenach nadal niezdecydowanie, rozruchy polityczne na tle macedońskim, Ajschines stracił poparcie,
musiał wyjechać, Ateny coraz mniej lojalne wobec Macedonii.
→ Po podboju Persji Aleksander ma różne możliwości – może wycofać się na linię Eufratu, poprzestać na
Babilonii lub iść dalej na wschód, wybiera to ostatnie (wie, że granice wschodnie i północne są słabo ujarzmione).
Zaczyna stosować się do perskiego obyczaju, został adoptowany przez parę kobiet z rodów królewskich,
odnawia grób Cyrusa – zostaje królem perskim.
→ Poddanie perscy płacą mu jako królowi daniny, Aleksander bije z nich monetę, w 331 pojawia się na niej gryf
perski (moneta z Fenicji), potem monety z tytułem króla (wśród Macedończyków go nie używał). Powoli wciąga
klasę perską do administracji, gdyż Europejczyków już brakuje, reorganizuje szlaki łącznościowe, Parmenion
przekazuje skarb królewski Harpalosowi. Przygotowania do wyprawy.
→ lato 330 – wyruszają, przeszkodą staje się polityka odporności narodowej Persów, aż do wiosny 327 cały
czas trwają walki, latem i zimą, na pustyniach i w górach, ścigają Dariusza, w końcu dobija go Bessos [sam chciał
zagarnąć władzę], a po przyjeździe Aleksandra Dariusz już nie żyje. Wyprawiają mu pogrzeb, a ostatni najemnicy
greccy wracają do domu (jeśli przybyli przed Zw. Korynckim) lub są wcieleni do armii. Przechwycono też posłów
Aten i Sparty [uwięziono ich] i Synopy [odeszli]. Po zamieszaniu [powstanie w Arii i Arachozji] w końcu w 329
Bessosa wydaje Spitamenes. Bessosa postawiono przed sądem mieszanym grecko-perskim i stracono w
perskim obyczaju.
→ Spitamenes wznieca kolejny bunt, musi jednak pod naporem uciec do Massagetów, który obcinają mu głowę i
posyłają Aleksandrowi, podporządkowując się mu (lato 328). Wciąż część terenów nieposłuszna, w zimie 328/7
Aleksander oblega Sogdianę, ze słynną twierdzą Skałą Sogdiańską, nie do zdobycia. Górale macedońscy wspięli
się po nagiej skale i zaskoczyli przywódcę Oksyartesa, poddano się, a Aleksander poślubił jego córkę Roksanę, i
pozostawił jej ojcu i miejscowej arystokracji władzę. Postępowanie to sprawiło, że bunty dogasły na wiosnę 327.
→ Sytuacja wewn. – już 330 żołnierze chcą wracać po śmierci Dariusza, Aleks zwołuje Zgromadzenie i
przekonuje ich do swoich planów, hetajrowie niezadowoleni z przyjmowania perskich obyczajów i przyjaciół przez
Aleksandra. Król wszedł w struktury „pokrewieństwa” perskiego, b. ceremonialnego, i cieszył się tytulaturą
perską, Macedończycy mieli podobne instytucje, ale różnice i tak akcentowano, zwłaszcza przez Greków,
nawykłych do wolności, a nie czołobitności (proskynesis) perskiej. Aleks starał się podkreślać swoją wspólnotę z
żołnierzami, udział w ich trudzie, sprowadzał chłopców macedońskich do hetajrów, czcił greckich bogów i miał
greckie obrządki.
→ jesień 330 – Filotas, s. Parmeniona, słyszy o spisku, ale go nie donosi, potem i tak to wychodzi, a król stawia
go przed Zgromadzeniem i zabijają go. Prawo buntu mówi też o zabiciu krewnych, więc wyrok pada i na
62
Parmeniona, dowodzącego armią łącznościową, w tym samym czasie ginie też Aleksander z Lynkestis,
pretendent macedoński, uwięziony w 333.
→ jesień 328 – uczta, Klejtos wyśmiewa perski obyczaj króla, Aleksander w gniewie go zabija, potem przez trzy
dni leży w żałobie, aż hetajrowie zmuszają g do wyjścia. Wiosna 327 – doprowadza do zacieśnienia więzów
persko-macedońskich, wprowadza Persów do hetajrów, proponuje wprowadzenie proskynesis, Kallisthenes z
Olintu odmawia, Aleksander nic nie robi, potem jednak wychodzi jego udział w buncie chłopców królewskich i
ginie. W armii już brak posiłków greckich, coraz więcej Traków, Aleks zaczyna przyuczać Persów do służby, każe
uczyć 30000 Persów języka greckiego i posługiwania w wojsku macedońskim. Reorganizacja – ile rozbito na dwa
lochosy, używa się więcej miejscowych, Aleksander i Hefajstion dowodzą.
→ król nie ma żadnego organu zarządzającego, sam wydaje rozkazy i prowadzi korespondencję, bije dobrą
monetę, budując drogi i zakładając miasta, w których potrzeby praktyczne powodują zbliżenie grecko-perskie.
→ Aleksander wyprawiał się i na północ, na ziemie Massagetów i Scytów, ale cały czas myśli o Indiach, o
których sądzi, że są małe i oblane Oceanem, więc będzie miał łatwą drogę powrotu.
→ wczesne lato 327 – początek wyprawy, armia głównie miejscowa, ale z dowództwem bałkańskim, idą za nią
uczeni i mierniczy, większa niż siła pierwotna, Aleksander zakłada w Baktrii bazę, przechodzi przez Paropamisos
(Hindukusz), schodzi nad rzekę Kabul, dopływ Indusu i zawiera przymierze z Taksilesem miejscowym. Dzieli siły
– Hefajstion z Taksilesem idzie przez przełęcz Khyber budować most na Indusie, on wojuje na północy z
plemionami od listopada 327, pod Massagami wyrzyna 7000 najemników indyjskich, zdobyła twierdzę Aornos za
pomocą cudów techniki oblężniczej, potem przeprawia się z Hefajstionem przez Indus na wiosnę 326 , Taksiles
mówi mu o wrogiej koalicji Kaszmiru i Pendżabu [Abisares i Poros]. Tu zajmuje się administracją, zaciąga
miejscowych, a jazdę hetajrów dzieli tak, że dowodzą obcymi.
→ bitwa pod Hydaspesem – Aleksander dzieli siły na trzy części, swoim oddziałem przeprawia się przez rzekę w
nocy, na południu naprzeciw Porosa pozostawia główny trzon armii z Kraterosem, a między nimi najemników
indyjskich. Sam rozbija konnicę indyjską i wozy, a Poros ustawia się naprzeciw Kraterosa. Trzy grupy jazdy
Aleksandra miały wprowadzać zamieszanie na flankach indyjskich, a dopiero wtedy Krateros miał ruszyć z
falangą na słonie, zagradzające drogę do armii. Początkowo plan się powodzi, ale Poros wzywa więcej sił na
trzon Aleksandra, wtedy do ataku wchodzi macedońska piechota, Aleksander wykorzystuje zamieszanie i
dezorganizuje szyki, a słonie, początkowo niszczycielskie, po zabiciu poganiaczy same włażą na armię indyjską.
Armia ucieka, a Poros odchodzi, potraktowany po królewsku przez Aleksandra.
→ Nad Hydaspesem założono miasta, m.in. Bukefalę, idą dalej przez deszcze monsunowe, po dwóch rzekach
bitwa z Kathajami pod Sangalą, trzecia rzeka Hyfasis, za nią dalej kraj żyzny, końca nie widać, a mnóstwo armii,
a jeszcze dalej ma być Ganges. Wojsko się buntuje, nie chce iść dalej, a Aleksander zamyka się na trzy dni w
namiocie. Niepomyślne wróżby – koniec wyprawy.
→ odwrót – zdobyte ziemie oddają Porosowi i Abisaresowi, nadają im daniny i przymierza, w nowych miastach
osadzano weteranów i Indusów, nadchodzą posiłki i zaopatrzenie z Macedonii, król sądzi, że Indus jest Nilem
[krokodyle i bób], ale dowiaduje się, że wpada do Morza, sądzi, że to Ocean, zbudowano 1000 okrętów i
wyprawiono je w dół Indusu wraz z armią. Na tamtych ziemiach zaciekły opór braminów i Drawidów, o mało nie
ginie w walkach, stosuje bardzo twarde metody.
→ lipiec 325 – dotarcie do wierzchołka delty Indusu, każe tu zbudować port dla kontaktu z Zatoką Perską [M.
Czerwone], organizuje satrapie w Indiach, część armii z Kraterosem idzie na zachód osłaniając tabory, a
Aleksander idzie wzdłuż wybrzeża, bijąc się z ludami i zakładając magazyny dla floty. We wrześniu Nearchos
wypływa z inną flotą, ale płynie powoli (zły wiatr), ma sporządzić mapę. W Ora pozostawia część armii, a sam
idzie dalej. Dociera przez rzekę Tomeros na pustynie Gedrozji, b. ciężka przeprawa, wielu ginie, flota na morzu
także cierpi na braki wody. Nearchos dopływa do Amanis w Zatoce po 80 dniach i odnajduje Aleksandra, uczya
63
na cześć powtórnego połączenia. Udają się razem do Suzy, gdzie spotykają siły pozostawione w Ora pod
Leonnatosem. Wielkie spotkanie wiosną 324.
→ porządki w imperium – pewne bunty – podporządkowuje sobie na nowo satraów, rozkazuje rozpuścić wojska
najemne, wypełnia satrapie Macedończykami, Harpalos defraudujący skarb teraz ucieka na M. Egejskie, Ateny
odmawiają przyjęcia go, ale latem 324 przyjmują i internują, a on wymyka się. W Egipcie Kleomenes prowadzi
praktyki monopolistyczne w handlu zbożem i uciska ludność, ale Aleksander póki co nic z nim nie robi.
→ Aleksander stara się połączyć arystokrację perską i hetajrów, wspólne zaślubiny, tu bierze Barsine, córkę
Dariusza, za drugą żonę. Macedończyków biorących Azjatki za żony zwalniano już z służby.
→ lato 324 – zgromadzenie w Opis, Aleksander chce zwolnić wszystkich już niezdolnych do służby – wrzawa,
sądzą, że chce ich zastąpić Persami, Aleksander karze prowodyrów i przypomina swoje ofiary, po czym odchodzi
w ciszy do pałacu na dwa dni. Potem przyjmuje perskich dostojników i brata się z nimi. Macedończycy udają się
jako błagalnicy, godzą się w bardzo wzruszającym momencie. Uczta pojednania, wspólny rytuał perskomacedoński, część żołnierzy potem odchodzi w zgodzie pod dowództwem Kraterosa, który miał przejąć
Macedonię. Reforma armii – jednostki mieszane, w grupie 4 z falangi macedońskiej i 12 Azjatów, Macedończycy
wyższy żołd. Przygotowania do kolejnej wyprawy na wiosnę 323 → budowa floty do kolonizacji Zatoki Perskiej,
chęć stworzenia stałej drogi handlowej do Indii, część miała też opłynąć Płw. Arabski. Aleksander pragnie też
pojechać do Egiptu i zbadać Zatokę Hyrkańską [M. Kaspijskie].
→ niebezpieczeństwo – duża liczba rozpuszczonych najemników powraca do domów w Grecji i może zaburzyć
równowagę społeczną, na igrzyskach olimpijskich w lipcu/sierpniu 324 ogłoszono edykty króla w sprawie
homonoia [zgody] i zachowania równowagi społecznej, Aleksander próbuje zakończyć raz na zawsze walki typu
stasis. Aleksander zażądał także oddawania mu czci boskiej za liczne zasługi, większość państw uznała jego
pragnienie, chcąc się odwdzięczyć za dobrobyt, Ateny i Sparta niechętnie, ale również. Nie było to całkowite
ubóstwienie, a jedynie oddawanie czci.
→ przez cały rok 324 zajmuje się administracją i realizacją projektów, w zimie umiera Hefajstion, żałoba w całym
imperium, w 323 wkracza do Babilonu, tam zaczyna chorować i po pożegnaniu się z wojskiem umiera, 13
czerwca 323 roku.
24. DIADOCHOWIE I ICH PAŃSTWA – ZWŁ. SELEUKIDZI
Historia pierwotnych walk między diadochami (323-301). Państwa diadochów i oni [zwł. Seleukidzi].
→ sytuacja po śmierci Aleksandra – ostry kryzys władzy, najbliższy krewny to nieślubny, upośledzony syn Filipa
Arridajos, Roksana jest w ciąży, potem urodzi się syn. Wszyscy optują za utrzymaniem państwa, ale ścierają się
różne koncepcje. Perdikkas wraz z kawalerią popiera spodziewanego syna Roksany, piechota niechętna irańskiej
księżniczce na zebraniu oznajmia, żę Arridajos zostaje Filipem III (chęć powrotu do tradycji macedońskiej).
Kompromis → mają rządzić wspólnie w przyszłości.
→ potrzeba regenta – Macedonią rządzi Antypater, zaufany dowódca, armią Perdikkas, który dostał po śmierci
Hefajstiona funkcję chiliarchy i pierścień z pieczęcią przy śmierci Aleksandra. Krateros miał zostać prostatesem
[opiekunem] krola, ale ostatecznie nie objął tej funkcji.
→ nowy podział satrapii, administracja macedońska, likwidacja podziału na przywódców wojskowych i cywilnych,
parę satrapów greckich, Ptolemeusz dostał Egipt, Antygon Monofthalamos zachodnią Anatolię, Lizymach
Trację, Eumenes z Kardii [Grek] Kapadocję i Paflagonię, jeszcze nie podbite.
→ układ sił nierwały, brak nadziei na szybką stabilizację, ale przez pierwsze 20 lat walki o jedność państwa,
wysokie zaangażowanie przywódców, wszyscy bardzo rzutcy i energiczni, wyprawy Aleksandra odsłoniły
64
nieograniczone możliwości tkwiące w tej epoce, możliwość przemiany świata, duży personalizm władców →
państwo to my. Łatwy rozpad po śmierci. Poki co jednak brak spoiwa narodowego wśród licznych grup imperium.
→ wyjątkowe znaczenie wojsk w walce o władzę, na początku pochodzi ono z wyprawy Aleksandra, trzon armii –
dlatego odstąpiono od polityki pro irańskiej [wojsko nie znosi współzawodnictwa]. Potem wzrost roli osadników i
najemników, kluczową sprawą dostęp do nich [Grecja właściwa, Anatolia, Tracja, Karia, Italia południowa].
Wiele podbojów Ptolemeuszów [najważniejsza sprawa] i Seleukidów [początkowo priorytet, potem już właśni
najemnicy] można właśnie tak tłumaczyć.
→ wojna pobudza gospodarkę, konieczność wzmacniania rzemiosła przez częste konflikty. Ciągłe zagrożenie
barbarzyńskie na Bałkanach, w Tracji, w Anatolii [Galatowie, Izaurowie, Pizydzi]. Seleukidzi bronią Iranu od
północy, Arabowie grożą Mezopotamii i Syrii, Egipt też niepewny. Barbarzyńcy stanowili jednak też źródło
najemników → konieczność ambiwalentnej polityki wobec nich.
→ intrygująca pasywność Wschodu po śmierci Aleksandra – elity perskie odsunięte od władzy po przewrocie
musiały czuć się upokorzone, w Rzymie zaraz po podboju były rewolty, a tu nie – widać zbyt wielki szok po
wyprawach i wrażenie militarnej potęgi macedońskiej.
REWOLTY GREKÓW
→ krótkie powstanie greckich najemników w Baktrii, domagających się możliwości powrotu, brutalnie i szybko
stłumione
→ powstanie w Grecji właściwej – początek wojny lamijskiej – w Atenach odżywa stronnictwo antymacedońskie
Hyperejdesa, Demostenes powraca z wygnania, przyłącza się Etolia, Tesalia, inne poleis. W mieście jest skarb
Aleksandra, przywieziony przez Harpalosa, pieniądze z niego służą na zaciągi. Dowodzi nimi Leosthenes,
Antypater nie mając odpowiedniej armii zamyka się w Lamii, twierdzy nad zatoką Malijską, i czeka na posiłki.
→ Leosthenes ginie pod Lamią, Grecy w odwrocie, dwie fale posiłków macedońskich [druga pod Kraterosem –
uznał to za ważniejsze od funkcji prostatesa]. Klęska Aten pod Amorgos (322) – koniec marzeń o hegemonii
morskiej. Kolejna klęska Greków pod Kranion w Tesalii.
→ osobne negocjacje z każdą polis, Ateny poddały się jesienią 322 [kontrybucja, garnizon w Munchion, wydanie
polityków antymacedońskich]. Hyperejdesa schwytano i zabito, Demostenes popełnia samobójstwo przy próbie
schwytania. W Atenach wprowadzono oligarchię. Koniec wszelkich związków, w tym Korynckiego [powrót do
chaotycznej polityki, brak sił jednoczących].
KONFLIKTY WEWNĘTRZNE W SATRAPIACH
→ zbytnie ambicje Perdikkasa i twarde rządy – koalicja przeciwko niemu [Antypater, Krateros, Antygon,
Lizymach, Ptolemeusz], po stronie przeciwnej tylko Eumenes z Kardii [zawdzięczał Perdikkasowi stanowisko].
→ Początek 321 - Perdikkas idzie na Egipt, zostawiając drugi front Eumenesowi.Po dotarciu do Delty ginie z rąk
spiskowców własnego sztabu, Ptolemeusz odmawia im przejęcia państwa [chce być w Egipcie]. Eumenes
pokonuje w bitwie Kraterosa, ten umiera – czasowa przewaga w Azji, ale nienawiść reszty koalicjantów wzrosła
[Krateros był bardzo popularny].
→ koniec 321 – spotkanie w Triparadeisos w płd. Syrii – kierownikiem Antypater [prostates], Eumenes skazany
na śmierć, wyrok miał wykonać Antygon Jednooki, od teraz strateg Azji. Seleukos, jeden ze zabójców Perdikkasa
dostaje satrapię Babilonii i wchodzi do gry.
WYDARZENIA 321-15
→ wciąż jeszcze nadzieje na utrzymanie jedności, ale w 319 umiera Antypater, mianując na swoje miejsce
Poliperchona, dowódcę z czasów Filipa [dobry wojskowy, zły polityk]. Jego syn Kassander tylko jest chiliarchą
armii macedońskiej, wściekły ucieka do Antygona w Anatolii i organizuje koalicję przeciw Poliperchonowi
[Kassander, Antygon, Lizymach i Ptolemeusz]. Poliperchon próbuje utrzymać władzę przez hasła wolności dla
65
poleis. Kassander podbija sporą część jego ziem, ale Poliperchon utrzymuje władzę na części Peloponezu przez
jakiś czas.
→ Poliperchon wezwał z Epiru Olimpias, a ta kazała zamordować Arridajosa i jego popleczników, powszechne
oburzenie, Kassander po opanowaniu Macedonii zyskuje od armii dla niej wyrok śmierci (317). Kassander żeni
się z Tessalonike, siostrą przyrodnią Aleksandra.
→ rola główna przypada Antygonowi, który zręcznie rządzi Anatolią, ma wiernego syna Demetriusza. Po długich
i skomplikowanych kampaniach wojennych w Anatolii, Syrii i Iranie w końcu Antygon zabija Eumenesa w 316
[ostatni człowiek z tradycji Aleksandra, ostatni Grek satrapa].
→ 315 – Antygon atakuje Seleukosa w Babilonii, ten ucieka do Egiptu. Powstaje kolejna koalicja, przeciwko
Antygonowi [Ptolemeusz, Seleukos, Lizymach, Kassander]. Wojna trwa piętnaście lat, na początku zwycięstwa
Antygona. Opanowuje resztę Anatolii i Syrię płd., usuwa stamtąd przyczółki Ptolemeusza (315).
→ Antygon rozpoczyna głoszenie haseł wolności dla poleis [propaganda], działanie przeciw Kassandrowi i
Ptolemeuszowi [oni mają ich większość]. Antygon zostaje patronem Związku Wyspiarzy [poleis Cyklad]. Wolność
poleis – istotna karta przetargowa – gwałtowana reakcja Ptolemeusza, chce on „bronić’ wolności swoich poleis
przeciw zakusom Antygona
→ poparcie Greków z poleis się liczy – brak siły wojskowej, ale to tam są najemnicy, można się w nich chronić,
korzystać z zasobów w czasie kampanii wojennych [nieocenione taktycznie], władca musiał być tylko
„opiekunem” dla utrzymania poparcia, inaczej poparcie zanika. Przez całą epokę hellenistyczną z miastami
trzeba obchodzić się ostrożnie.
→ ponieważ jednak do końca wolności nie da się respektować w warunkach imperiów, więc zawsze w miastach
są grupy niezadowolonych i jakiś casus belli.
WOJNA Z ANTYGONEM 316-301. ROK KRÓLÓW
→ Antygon ma dość sił na ataki na wielu frontach, sam w Tracji przeciw Lizymachowi, Demetriusz przeciw
Ptolemeuszowi, dowódcy na Kassandra na południu Grecji. Brak wyraźnych przewag.
→ 312 – klęska Demetriusza pod Gazą w bitwie z Ptolemeuszem, Seleukos wyprawia się do Babilonu z
niewielkim oddziałem, Babilon go przyjmuje, powstaje państwo na terenie Antygona, już nie do usunięcia.
→ 311 – podpisanie pokoju – Kassander prostatesem Aleksandra IV aż do pełnoletniości, Lizymach i
Ptolemeusz bez zmian, Antygon dostaje „całą Azję”, ale bez podpisu Seleukosa [nie bierze udziału] nic z tego, a
Seleukos w kolejnych latach powiększa swoje imperium na wschód.
→ 310 – Kassander, nie chcąc oddawać władzy Aleksandrowi, zabija go, a w 308 i Heraklesa, nieślubnego syna
Aleksandra – koniec dynastii Argeadów.
→ 311-306 – Antygon nie zamierza rezygnować z podboju całości, ale nie ma dość sił na pokonanie innych,
trudne do otworzenia wojny, liczne fronty, przerwy i małe sojusze. Antygon zdobywa hegemonię morską, tylko
Rodos niezależne i w sojuszu z Ptolemeuszem. [305/4 – długotrwałe oblężenie Rodos, Demetriusz stosuje
wszelkie wynalazki oblężnicze, przydomek – Poliorketes „Oblegający Miasta” od Rodyjczyków, przyjął go jak
imię]
→ 306 – Antygon wobec zniknięcia dynastii Argeadów przyjmuje tytuł basileusa [dziedzic Aleksandra, chce
władać całością]. 305/4 – to samo robi Ptolemeusz, ale bez pragnienia do całości [państwo w Egipcie i aneksje
sąsiadów wystarczają mu]. Niedługo potem przyjmują tytuły Kassander, Lizymach i Seleukos. „Rok królów” –
narodziny niezależnych państw.
→ chęć ostatecznego rozstrzygnięcia wojny z Antygonem, koalicja zbiera olbrzymią armię i staje naprzeciw
Antygona pod Ipsos, we Frygii (301). Osobiście są obecni Kassander, Seleukos, Lizymach. Antygon ginie,
większośc jego ziem w Anatolii idzie do Lizymacha. Seleukos dostaje Syrię, ale bez południa [tam siedzi
Ptolemeusz]. Niedługo będą się o nią toczyć nowe walki.
PAŃSTWO SELEUKIDÓW
66
KSZTAŁTOWANIE SIĘ TERYTORIUM PAŃSTWA SELEUKIDÓW
→ Seleukos w gronie osobistych współpracowników Aleksandra, potem naczelnik jazdy Perdikkasa i jeden ze
spiskowców na jego życie, wynagrodzony na konferencji w Triparadejsos w 321 satrapią Babilonii, w 315 usuwa
go Antygon, w 312 powraca z małym oddziałem i znów przejmuje władzę w Babilonii, na fali powodzenia
decyduje się na wyprawę na wschód → chęć odebrania Iranu dowódcom Antygona. W 311 decyduje już
wystarczającymi siłami na odparcie Antygona, a w 308 pokonuje go → zyskuje ziemie na wschodzie.
→ wojny z Czandraguptą, władcą Indii, brak rozstrzygnięcia, trzeba koncetrować siły na Zachodzie – kompromis
z Indiami – Gandhara, wsch. Arachozja i Gedrozja i Aria przechodzą do Indii – granice wschodnie
zabezpieczone. W zamian dostał stado słoni.
→ 305/4 – rok królów, Seleukos ogłasza się królem (fakt nominalny), koalicja przeciw Antygonowi – zyskuje
Syrię, 282-1 kampania przeciw Lizymachowi – spora część Anatolii dla Seleukosa. Konsekwencje – uwikłanie się
w zachodnie konflikty, pretensje Ptolemeusza do Syrii.
→ Potem stabilizacja, dopiero w 200 Seleukidzi zyskają Palestynę.
CHARAKTERYSTYKA ETNICZNO-GEOGRAFICZNA PAŃSTWA SELEUKIDÓW.
→ trzy części składowe: 1) Syria, Fenicja, Palestyna 2) Mezopotamia i Iran 3) Anatolia.
→ SYROPALESTYNA I FENICJA całością mimo różnic geograficzno-kulturowych, trzy pasy: nizina nadmorska,
góry, wewnętrzne wyżyny. Duże znaczenie przełęczy w Libanie i Antylibanie – szlaki handlowe (dolny Orontes,
porty Arados i Tripolis, Sydon i Tyr).
→ b. żyżna nizina nadmorska, w górach tylko pasterstwo, klimat suchy i kontrastowy na wschód od gór, na
zachód łagodny. Mieszkają Semici, dominuje j. aramejski, trzy wyraźne tereny kulturowe – Syria, Palestyna i
Fenicja. Na Pustynii Syryjskiej arabskie grupy koczownicze pasterzy, przemieszczają się między stepem i
półpustynią w rytmie pór roku, w zimie czasem wchodzili na pola i przeganiali stada (użyźnianie). Dużo terenów
nieurodzajnych, mają gdzie się podziać. Część z biegiem czasu zaczyna uprawiać ziemię, a część zostaje
najemnikami i potem w przypadku nieurodzaju porzuca stada i przejmuje pieniędzmi lub siłą grunty do uprawy.
→ MEZOPOTAMIA – podział na 3 strefy- 1) wyżyna między górnym Tygrysem i Eufratem 2) przedgórza
Zagrosu i Tauru (dziś Kurdystan), z dopływami Tygrysu 3) aluwialna dolina dolnego biegu rzek (Babilonia). Klimat
w 1 strefie nieco ostrzejszy niż śródziemnomorski, w 2 strefie górski (ostre zimy, gorące lata), w 3 strefie bardzo
suchy i gorący latem, chłodniejszy i suchy zimą.
→ na południu duża gęstość zaludnienia, używano j. aramejskiego. Liczne przetasowania ludnościowe (dolina
otwarta na najazdy). Bariera Zagrosu uniemożliwiła powstanie więzów między ludami Mezopotamii i Iranu
(odrębności kulturowe).
→ IRAN – teren wysokogórskiego płaskowyżu, od wszystkich stron otoczony górami – Zagros (Zach. i poł.),
Elbrus i Kopet Dag (płn.), Beludżystan, Sistan i Chorastan (wsch.). W Zagrosie krainy Suzjana i Persyda, w płn.
górach Media, Hyrkania, Partia, Baktria, Sogdiana, we wnętrzu Karmania, Aria, Drangiana. W srodku sucha,
nieurodzajna pustynia, w górach pada. B. rozbudowana sieć irygacyjna umożłiwa uprawę ziem w dolinach.
→ Baktria ma w środku żyzną równinę, subtropikalna roślinność, wodę czerpią z Oksosu, na płn. wschód
Sogdiana z oazą Marakandy. Na północ od państwa tereny barbarzyńców, niektórzy na tyle zorganizowani aby
mieć irygację.
67
→ Dwa główne szlaki, jeden wzdłuż północnego pasma, drugi południowego. Po podbojach Partów w Partii i
Hyrkanii odcięli oni Seleukidów od północno-wschodnich krain. Istniały też szlaki morskie po obu stronach Zatoki
Perskiej (znaczenie arabskich mieścin z portami, np. Gerry). DO Syrii podróżowano szlakami przez pustynię
Syryjską.
→ ANATOLIA – północno-zachodnia nigdy nie należy do Seleukidów na długo, mało ważna, na południu
łańcuch gór Tauru, oddzielające wnętrze od morza, od zachodu niższe pasma Licji nad M. Egejskim, jedyne
dogodna przełęcz w Tauru to tzw. Wrota Cylicji, każdy musi tamtędy przejść na Nizinę Cylicyjską. Sama Cylicja
aluwialną niziną (2 rzeki – Pyramos i Saros). Na wschodzie g. Amman, w nich Wrota Syrii – przejście na południe
i wschód. Cylicja klimatem i kulturą bardziej przypomina Syrię. Inna równina na zachodzie to Pamfilia. Na
zachodzie aluwialne doliny rzek, spływających do M. Egejskiego, szlaki w głąb półwyspu. We wnętrzu płaskowyż,
w samym środku słony step. Nadaje się raczej na hodowlę.
→ Seleukidzi nigdy naprawdę nie podbili środka Anatolii (Galacji, Pizydii, Likaonii…), a ich posiadłości na
zachodzie (Myzja, Frygia, Lidia, Karia)łączył tylko jeden szlak. Anatolia jest kulturowo rozbita.
→ Geografia państwa Seleukidów naturalnie prowadzi do ruchów odśrodkowych, szlaki komunikacyjne powolne i
nieefektywne – ryzyko buntów wśród satrapów odległych krain. Konieczność walki z ludami z innych stron (Indie,
tereny na północy, Anatolia). Ochrona północnej granicy wymaga lotnych oddziałów (plemiona szybko się
przemieszczają). Arabowie i górale z Zagros także wymagają nadzoru. W tej sytuacji, położenie stolicy jest
niezmiernie ważne.
→ początkowo stolica w Babilonie, potem jednak za daleko od centrum wydarzeń, początkowo w Seleucji Pierii u
ujścia Orontesu, następnie Seleukos założył Antiochię, która zyskała na ważności za panowania jego syna
Antiocha I.
STRUKTURA POLITYCZNA PAŃSTWA SELEUKIDÓW
→ Różnice geograficzne i kulturowe – zróżnicowanie polityczne – spora niezależność poszczególnych części
(dziedzictwo Achemenidów). Heterogeniczność nie stanowi jednak większego problemu. Władcy poszczególnych
krain – tytuł dynastes (czasami królewski), konkretna zależność od Seleukidów różna, zazwyczaj obowiązek
daniny i wojska. Niektórymi dynastesami zostają Grecy.
TYPY PAŃSTEWEK
→ Dostrzegane pragnienie naśladowania Seleleukidów – naśladowanie wzorów administracji, lub tylko
nazewnictwa i tytulatury, bicie monety wg stopy sleukidzkiej, protekcja kultury greckiej.
→ Poleis greckie – dość spora niezależność, istnieją nieco obok administracji królewskiej
→ państwa świątynne – najwięcej w Anatolii, bardzo stare pochodzenie, własne prawa, król się w nie nie wtrąca
→ ethne „ludy” – struktury plemienne o wyraźnie odmiennych obyczajach i strukturach
→ spora niejednolitość – miasta Mezpotamii i południowej Syrii mają inny status niż polis.
→ Administracja sięga tylko najwyższego szczebla, lokalne elity dalej pełnią rolę, włądca chce tylko
posłuszeństwa, podatku i wojska, a nie biurokracji.
68
→ W Azji Seleukos przejmuje po Antygonie system niewielkich okręgów ze strategami na czele (poł. władza
cywilna i wojskowa), w satrapiach na innych terenach rozdział tych władz, elastyczna struktura, potem jeszcze
reformy Antiocha III, ale dalej państwo niejednolite.
Urzędnicy i elita dworska:
→ bezpośrednio można zarządzać tylko obszarami nad M. Śródziemnym – konieczność stworzenia wyższych
urzędników, stojących nad satrapami, aby kontrolować dalsze tereny – Seleukos utworzył w 294 takie stanowisko
dla syna (zarząd nad Iranem i Mezopotamią), tystem takiego zarządzania był najprawdopodobniej doraźny
→ Urzędnicy: epi ton pragmaton – najwyższy, do spraw państwowych, dioiketes – sprawy finansowe, oboje
mieli odpowiedników na niższych szczeblach
- epistates- królewski przedstawiciel dla lokalnych organów miasta, nie zawsze obecny
- filoi – „przyjaciele króla”, osobna grupa, rada monarchy, mieli różne podgrupy, głównie znaczenie honorowe
→ zasady rozdzielania tytułów i tworzenia się elit nieznane – elity zawsze greckojęzyczne, ale nie wiadomo, czy
były sztywną arystokracją, czy można było się dostać z zewnątrz.
→ finanse – najważniejszy trybut (phoros), ustalany odgórnie dla jednostek terytorialnych, repartycja między
poddanych leży w gestii państewek, niektóre miasta były zwalniane z phoros, z czasem ich liczba rośnie, istnieją
podatki bezpośrednie i pośrednie (np. na wojny lub opłacanie barbarzyńców, wieńcowe), od ludu oczekuje się
świadczeń w naturze i robociźnie (kwatery, prace). Wojny bardzo dochodowe. Aż do I połowy II wieku Seleukidzi
mają nadwyżki finansowe, mimo braku wojen, zwolnień od trybutu, olbrzymich wydatków i kurczenia się
terytorium – państwo bogate.
Działalność kolonizacyjna
→ szczyt za Seleukosa I i Antiocha I, część założonych miast to zwykłe miejscowości, czasem tylko nadawano
nową nazwę lub budowano nowe miasto obok starego, czasami synojkizm w Azji Mniejszej.
→ kolejny szczyt za Antiocha III i IV – założenia bez istotnych inicjatyw osadniczych, często tylko dla
rozmieszczenia ruchów ludności wewnątrz monarchii, czasem osadzano uciekinierów z innych państw, były też
powtórne założenia,
→ nadawano status polis, które miały politeumata (społeczności greckie) o pewnym statusie, czasem też i
miastom niegreckim aspirującym do kultury helleńskiej (zwłaszcza Anatolia – Apameja Kibotos – mieszanka
systemu wewn. greckiego i miejscowego). W tej epoce nie ma już wielkich migracji rdzennych Greków na
wschód.
→ czasem przesiedlano wiernych obywateli (także niegreckich) w buntownicze okolice, dając im liczne ulgi i
działy ziemi (kleros), a także miejsca na dom, przesiedlenia były organizowane przez starsze poleis i
urzędników,. Nie wiemy, czy zawsze przesiedlano rodzinami. Kolonie po okresie ulg zawsze płącą phoros, chyba
że dostają odnawiane zwolnienie.
→ Istnieją osady wojskowe – katoikiai ale poleis najprawdopodobniej wyłączone z systemu wojskowego, ale
możliwość dużej niejednorodnośći w tych sprawach na terenie imperium, mogły istnieć jakieś zobowiązania
ludności wobec króla (np. służby wojskowej).
69
→ wobec poleis Anatolii – długa tradycja, wpływy licznych satrapii – zapewnienie sobie poparcia, łagodne
traktowane
→ inne tereny – często osadzano garnizony, świadczenia, ale w miarę słabnięcia władzy centralnej, wiele osad
przekształca się w poleis, a istniejące poleis stają się niezależne.
→ organizacja niegreckich miast imperium –wiemy mało, w Mezopotamii miasta o silnej tradycji świątynnej
cieszą się autonomią, elita z personelu świątyni i miejscowej arystokracji, Grecy uprzywilejowani ekonomicznie,
istniała rada wewnętrzna (administracja i honoryfikacja), był epistates (miejscowy), członkowie elit zwolnieni od
podatku, władcy na stałe oddawali ziemię miastu
ARMIA
→ początkowo najsilniejsza w świecie hellenistycznym – znaczna baza rekrutacyjna, podstawą osadnicy
wojskowi (ziemia za służbę, nadana dopóki ktoś w rodzinie służy), tworzono korpusy ziem wojskowych, sporo w
środkowej części imperium (Syria, Cylicja, płn. Mezopotamia) i zachodniej, większość kolonistów greckomacedońska, czasem inni.
→ najemników mniej, tylko na granicach i w garnizonach (koloniści nie nadają się do długiej służby), służą także
korpusy od sprzymierzonych władców i terenów autonomicznych pod zwierzchnością, np. bardzo ważni są
Galaci. Pojawiają się także plemiona spoza imperium.
→ w spisach dwóch bitew brak kontyngentów syryjskich – niechęć do uzbrajania większych rzesz blisko centrum
imperium? miejscowa armia pozostaje w kwaterze głównej w Apamei syryjskiej?
→ centrum wojskowe w Apamei – stajnie, słonie, stacjonują kontyngenty, militarna stolica –ewenement
seleukidzki – rozległe imperium i oparcie na kolonistach wymusza takie rozwiązanie, zanim przybędą koloniści,
musi istnieć stały korpus przy granicy syryjskiej (niebezpieczeństwo ptolemejskie).
→ elitarna formacja argyraspides (srebne tarcze) – przyboczni króla, wnioskuje się, że była to służba
przygotowawcza synów kolonistów
→ najwyższe dowództwo u króla, realna władza, oficerów rekrutowano z poddanych, rzadko kiedy brano obcych
kondotierów (tylko, gdy istniały złe stosunki z elitami). Zdrady były rzadkie?
→ flota mało liczna, gorsza od ptolemejskiej, najlepsza za Antiocha III, dzięki fenickim zdolnościom, bazy w
Seleucji Pierii i Efezie.
PAŃSTWO PTOLEMEUSZY
→ mnóstwo inskrypcji papirusowych i skorupek, mało epigrafii (tylko dwie poleis), możemy bardzo szczegółowo
odtworzyć administrację i stosunki wewnętrzne, ale papirusy mają też wady (archiwa niekompletne,
nierównomiernie rozłożone w czasie i przestrzeni, często jedynie o znaczeniu lokalnym – pokusa opisywania
ogolnych zależności z ograniczonych danych), papirusy szybko się starzeją
KRAJ I LUDNOŚĆ
→ cała ludność w dolinie Nilu, terenach połączonych kanałami i w oazach, na pustyni koczownicy, którzy w
silnym państwie pomagają (przegon stad po polach, handel dalekodystansowy), a w słabym rabują. Sprawność
irygacji bezpośrednio zależna od siły władzy królewskiej. W czasach hellenistycznych największa powierzchnia
70
uprawna, dzięki intensywnym pracom w Fajum w I poł. III wieku, nadrabiające wcześniejsze zaniedbania. Za
Ptolemeusza II odnowiono też kanał Nilu z Morzem Czerwonym.
→ Irygacja basenowa – napełnione baseny zamykano, aż Nil nie zacznie opadać. Wylewy wymagają szybkiej
mobilizacji ludności. Grunty sztucznie poszerzano dzięki wprowadzeniu obok żurawia także i śruby Archimedesa i
koła wodnego ( głównie do uprawy warzyw i winogron). Duża żyzność – przebicie na 1 ziarnie 1:10 (tak, z
jednego zairna dziesięć~!). Uproszczony płodozmian: dwa lata zbóż, rok roślin zielnych lub strączkowych, gorsze
grunty – dwupolówka.
→ Uprawy: pszenica (nowinka ptolemejska), starsze proso, jęczmień dla bydła i do piwa, tłuszcze z lnu, sezamu,
krotonu (z lnu tkano), poszerzono za Ptolemeuszy uprawy oliwki i wina (cecha kulturowa). Istnieją sady owocowe
i palmy daktylowe (owoce, drewno, plecionka).
→ Zazwyczaj plony wysoko ponad potrzebę, od czasu do czasu głód i konieczność importu. Z Egiptu
eksportowano: papirus, tkaniny lniane (rzadkie poza doliną Nilu), szkło, wonności, lekarstwa.
→ Dużo surowca skalnego i kamieni półszlachetnych, brak rud metali (złoża miedzi na Synaju wyczerpane),
miedź sprowadzano z Cypru, bolesny brak żelaza (epoka żelaza dopiero wraz z przyjściem Greków, początkowo
do celów wojskowych). Złoto tylko na Pustynii Zachodniej, dużo w Nubii, całkowity brak srebra. Bardzo mało
drewna, a lasy libańskie już przetrzebione.
→ dobra ziemia – sporo mieszkańców bardzo wysokie szacunki, Diodor Sycylijski mówi o 7 milionach w dolinie
Nilu (niepokojąco wysoka, ale może być prawdziwa)
→ granice – początkowo zakusy na Cypr, południową Syrię i Palestynę, udaje się opanować Cyrenajkę, ale
pozostawiają jej autonomię. od 321 Cypr (najcenniejszy dla niego), także punkty oparcia na M. Egejskim,
POLITYKA
→ najważniejszym zjawiskiem jest wybuchły za Ptolemeusza IV kryzys (po wojnach seleukidzkich powracają
żołnierze egipscy, dumni ze swoich osiągnięć pogardzają grekami, niesnaski, ich niesforność burzy chłopów,
którym bandy byłych wojaków niszczą pola, liczne rewolty chłopskie, secesja krainy Tebaidy, długa
destabilizacja.
ARMIA
→ po skromnych początkach zorganizowano dość silną armię (dochodzi do 70 tys. wg niepewnych rachunków),
w normalnych warunkach jest ona dość rozproszona, garnizony w forteczkach. Skutkiem niepokojów po
panowaniu Ptolemeusza IV – konieczność silniejszej kontroli nad Górnym Egiptem, liczne garnizony.
→ źródła rekrutacji – osadnicy wojskowi (kleruchowie-katojkowie), najemnicy, Egipcjanie. Aż do inwazji Antiocha
III trzon armii nie-egipski. Proces osadzania katojków silny na początku, potem jedynie ich uzupełniano, głównie
osady na terenie Fajum, wczesne zamknięcie tych grup –stałość etniczna, sporo obcych, głównie Macedończycy.
Najemnicy natomiast z terenów objętych władzą. Większe działki przyznawano jeźdźcom (wyżywienie dla konia).
→ na początku imperium istnieje grupa machimoi, zawodowa armia egipska, mają małe działki w Delcie, w III
zajmowali się porządkiem wewnętrznym , rekrutowano ich też do floty. Egipcjanie w wojsku głownie drugorzędni,
gorzej wyszkoleni. Po kryzysie wojny z Antiochem III – konieczność szybkiego naboru dużej ilości Egipcjan,
korzystając z rezerw ludności obeznanej z bronią, potem nie można było jej już wyrugować z armii (chociaż
tworzyło to niepokoje). Machimoi dalej istnieją.
71
FLOTA
→ główne obszary operacji: Nil, Morze Czerwone, Morze Śródziemne, na Nilu istniały w spokojnym okresie tylko
siły policyjne, podczas późniejszych rewolt II i I wieku wkracza tam flota, w II Pol. II w. dowództwo w Ptolemais,
polis w Tebaidzie.
→ M. Czerwone – osłona istniejących osad, w III rozwinięta akcja polowań na słonie w Afryce środkowowschodniej, stacje eskortujące myśliwych miały własne garnizony i okręty.
→ M. Śródziemne – tam stacjonuje większość floty, zwłaszcza M. Egejskie, nawet po utracie miejscowych
przyczółków flota musi pilnować Cypru, statki budowano w dokach Cypru i Fenicji.
→ Największa flota spośród wszystkich monarchii hellenistycznych, po raz pierwszy w III wieku Egipt
mocarstwem morskim, wielkie jednostki, duże zapotrzebowanie na wioślarzy, których brakło (na wschodzie
Środziemnomorza niewiele tradycji morskich wśród ludności). Zaciągi w Celesyrii, Syropalestynie, Fenicji,
Anatolii, wyspach… trzon wioślarzy jednak z Egiptu. Oficerowie na M. Śródziemnym to zazwyczaj Grecy,
Egipcjanie obejmowali dowództwo na M. Czerwonym i Nilu.
STRUKTURA ADMINISTRACJI, POLEIS, URZĘDNICY.
→ brak istotniejszych zmian administracyjnych po przyjściu Ptolemeuszy (tylko 3 poleis istniejące w tym okresie:
Aleksandria, Naukratis, Ptolemais (ostatnie od 311)). Aparat władzy bardzo rozbudowany i sprawny, nie trzeba
wprowadzać poleis (zmniejszają one władzę nad krajem przez swą niezależność).
→ Imigranci greccy nadciągają mimo braku poleis – atrakcyjność ekonomiczna przeważa nad brakiem zwykłego
środowiska życia.
→ Administracja: komai (wsie) i nomy (ok. 40, b. długa tradycja), potem wprowadzono toparchie (po parę wsi) i
zgrupowania nomów (konieczne do rządzenia dużym krajem, zaburzenia i zagrożenia zewnętrzne rodziły
rozrost struktur administracji bezpieczeństwa – w II wieku podział na Deltę, Dolny i Górny Egipt).
→ Niezwykle rozbudowany i samowystarczalny aparat urzędniczy, urzędnicy opłacani w pieniądzu i naturze,
mają ścieżki awansu. Wzajemna kontrola, osobne służby nadzoru (nadzór okazał się niewystarczający, z czasem
powstawały nadużycia).
→ W nomie na początku: nomarcha (rolnictwo), oiknomos (finanse i podatki królewskie), basilikos
grammateus (rejestry i katastry, zwłaszcza granice pól – trudne do kontroli po wylewach). Każdy urząd ma swoje
agendy po wsiach, a trzej urzędnicy podlegają w stolicy diojketesowi, który zarządza stanem wewnętrznym
państwa.
→ W III wieku stopniowa zmiana: rolę nomarchy przejmuje strateg, nomarcha zanika, początkowo
odpowiedzialny przed królem, strateg zostaje wchłonięty przez administrację. Hierarchicznie odrębna od reszty.
W elicie liczne grupki: Krewni, Pierwsi Przyjaciele, Dowódcy straży… Tytuły nadaje król, zgodnie ze swoją wolą,
ale i koniecznością honorowania pewnych stopni urzędniczych.
→ Elita urzędnicza: naczelnicy Cypru, szefowie jednostek ponadnormowych, kancelarii, namiestnicy Aleksandrii,
diojkeci, naczelnicy Muzeum, armii i floty. W administracji państwowej wysoki szczebel grecki, niski egipski, w
nomach większa dowolność.
→ mnóstwo podatków (może to złudzenie z powodu dużej liczby źródeł?) – podatek pieniężny nowością w
Egipcie, przeróżne rejestry ruchomości i nieruchomości, wiele małych składek, wszystkim zarządzają urzędnicy.
72
→ dzierżawcy – grupa wyjątkowa – ludzie, wyłaniani w licytacjach, którzy mieli dopilnować, aby podatek z
pewnych posiadłości stał na poziomie określonym przez króla, wynajmowano ich na licytacjach, aby zarządzali
tym dobytkiem, tak aby przyniósł oczekiwany poziom podatku, w przypadku strat – pokrywają, w przypadku
nadwyżki ponad podatek – zatrzymują. W ich interesie leżą nadwyżki – sprawny system. Podatek ustawiano tak,
aby dzierżawa się opłacała. Urzędnicy i dzierżawcy zazwyczaj współpracują, ze szkodą dla skarbu (łapówki,
ustawione licytacje), ale ogólnie system ten stabilizuje pobór podatku (muszą go wytworzyć, bo dopłacą).
POLITYKA MONETARNA
→ wielki przełom – za Ptolemeuszy gospodarka naturalna gwałtownie przechodzi w pieniężną, trudności ze
zdobyciem srebra (handel lub grabież) → zamknięto granice dla innych monet, obowiązkowa wymiana tych,
które weszły na monety egipskie, król może kontrolować kurs i przechwytywać lepsze sztuki z zagranicy do
przetopu.
→ Egipcjanie nie potrafią obchodzić się z pieniądzem, nie znają ekonomii, (bardzo długo żyli na wymianie
towarów) zaś Grecy czują się świetnie i wykorzystują sytuację, przejmują strukturę ekonomiczną na szczeblu
handlowym.
→ Bito czterodrachmę srebrną = 1-2 artaby pszenicy (40 l.) = minimum wyżywienia na 1 miesiąc, monety
brązowe potem i mało.
→ Zboże pozostaje uniwersalnym systemem przeliczania, tabele obliczeniowe, często pieniądze istniały
wirtualnie, jako przeliczone zboże, nie wiemy ile pieniędzy naprawdę w obiegu, sporo zapisów fikcyjnych,
pozorny paradoks – gospodarka faktycznie zbożowa, w księgowości monetarna.
→ brak monet brązowych – nie ma potrzeby, zboże wciąż główną jednostką, a wysokie nominały sprzyjają
lichwie i pożyczkom, dogodne kursy przeliczeniowe → narzędzie wyzysku.
KONTROLA PAŃSTWA NAD GOSPODARKĄ
→ wszechobecność kontroli państwowej, nastawionej na zysk, mieszanka idei egipskich i greckich, z poleis
przejęto między innymi proces dzierżawy podatków,
→ czy istniał centralny plan zasiewów? sądzono, że administracja aleksandryjska ustanawiała dla każdej wsi
powierzchnie upraw (dla ziem królewskich), okazuje się, że podstawą były raporty powylewowe tworzone przez
basilikosa grammateusa dla każdego nomu, zestawiano je w Aleksandrii i posyłano z powrotem do wsi. System
istniał tylko na ziemiach królewskich, pod koniec II w. już zarzucony, b. niepraktyczny (jak każda gospodarka
centralnie sterowana_
→ monopol olejowy – ok. 260 roku prawami dobytkowymi zobowiązano chłopów do określonych zasiewów
roślin oleistych (nie wszystkie nomy się do tego nadają – konieczność kontroli, żeby ktoś to w ogóle produkował),
nasiona pod kontrolą państwową przewożono do monopolistycznych olejarni, należących do króla, poza okresem
produkcji były one pieczętowane(żeby nikt nie robił oleju na boku z nielegalnych nasion). Olej sprzedawali
koncesjonowani sprzedawcy po sztywnych cenach. Dzierżawcy podatków i urzędnicy także współpracują, liczne
kontrole. Cel: zysk, cena bardzo wysoka – istnieją przypadki nielegalnej produkcji, surowo karane. Potem przed
podbojem rzymskim ten monopol musiał stopniowo zaniknąć.
→ Próbuje się udowadniać także inne monopole, na przykład tkacki dla tkanin lnianych, ale najprawdopodobniej
był on znacznie słabiej kontrolowany, a tkacze pracowali także na własny rachunek. Podobnie było z papirusem.
W tych gałęziach przemysłu państwo kontrolowało głównie eksport.
73
KULTURA
→ Musejon w Aleksandrii – stowarzyszenie kultu Muz, kierownik kapłanem, zgromadzeni naukowcy mają
utrzymanie, posiłki i domy ze służbą, odpowiednik akademii nauk (nie ma oficjalnych uczniów), członkami są
literaci, geografowie, astronomowie, matematycy, przyrodnicy, filolodzy, brak filozofów. Powstał także ogród
botaniczny i zoologiczny, okazy z całego świata, pracownie, w których dokonywano sekcji (także sekcji zwłok).
→ Biblioteka Aleksandryjska – niezależna od Museion, ogromne kwoty na księgozbiór, często nieuczciwe
sposoby, zgromadzono tam wszystko, co stworzyło greckie piśmiennictwo, literaturę piękną i naukową,
stanowisko kierownika bardzo prestiżowe, istniała także mniejsza biblioteka w okręgu Sarapisa, ogólnodostępna.
→ Trwałe ramy dla życia kulturalnego – obecność instytucji spowodowała, że Aleksandria uzyskała trwały status
stolicy kulturalnej i ciągłość tradycji naukowej – to tutaj tworzono największe dzieła, rozwijał się mecenat kultury,
który przyciągnął tylu twórców, że nawet w późniejszym okresie miasto pozostało ośrodkiem naukowym.
GRECJA I MACEDONIA
→ WIELKI KRYZYS DEMOGRAFICZNY – po wyprawach Aleksandra niewielu ludzi powraca do kraju, przez ok.
pół wieku ostre załamanie, brak ludzi w wieku rozrodczym do płodzenia dzieci. W ostatnich latach panowania
Aleksandra - Antypater już nie jest w stanie przygotowywać oddziałów, a najazd celtycki w III w. zaostrzył
sytuację. Wskutek najazdu równowaga polityczna została zachwiana → liczne grabieże i przesunięcia
ludnościowe na płn. granicy → chłopi są nękani napadami.
→ z powodu kryzysu armia macedońska jest słaba w porównaniu z sytuacją za Aleksandra i Filipa – brak poboru
obywatelskiego, sporo najemników. Możliwe też, że napływ bogactw po wyprawie skłócił społeczeństwo i osłabił
wolne chłopstwo → negatywne skutki dla armii.
→ zasoby naturalne – ograniczone, najlepsze to drewno i wytwarzana z niego smoła (dobre pod rozwój floty).
Wciąż istnieją kopalnie złota i srebra w górach Pangajon, ale są już mniej wydajne (złoża się wyczerpują).
Kopalnie i domeny uprawiane przez chłopów należą do króla.
→ W porównaniu z innymi diadochami, król macedoński jest ubogi ( stosunkowo niskie dochody z podatku
ziemskiego).
MIASTA i ORGANIZACJA PAŃSTWOWA
→ na przełomie IV/III wciąż w górach struktura plemienna, rządzona przez rody, miała jeszcze przetrwać, ale
miejscowa arystokracja pozostawała powiązana z Antygonidami i nie przejawiała większych skłonności do
secesji.
→ Na równinach urbanizacja szybsza, ale nigdy nie było w Macedonii wielkich miast, królowie także fundowali
miasta (Kassander → Tessalonika w Zat. Thermajskiej, Kassandria na płw. Pallene w Chalkidyce). Pod koniec
okresu hellenistycznego istnieją już poleis, ale jednocześnie wykształciło się już poczucie wspólnej, macedońskiej
narodowości, stojące ponad podziałami lokalnymi. Narodowość macedońska uznawana jako powód do dumy w
świecie hellenistycznym.
→ Władca dość ściśle kontrolował poleis, do końca starożytności były one już całkowicie zhellenizowane.
→ Od czasów Antygona Gonatasa stolica znów w Pelli, zabytki i dorobek wskazują na niemałe znaczenie tego
obszaru.
74
→ Organizacja zasadniczo podobna do innych monarchii, po śmierci Aleksandra hetajrowie są zastąpieni przez
Przyjaciół (philoi), osobiście związani wysocy funkcjonariusze, każdy król od nowa dobiera sobie zespół (pozycja
niedziedziczona). Niższą grupą są strażnicy osoby królewskiej (somatofylakes) – gwardia przyboczna, tajne
misje. Wciąż istnieją paziowie (paides basilikoi) i grupa „wspólnie wychowanych” (z dziećmi królewskimi) –
syntrofoi, udział w nich jest wstępem do dworskiej kariery.
→ Główna różnica – szczególny charakter więzi pomiędzy władcą i ludem, prace z lat trzydziestych twierdziły
wręcz, że był to stosunek Primus Inter pares. Podkreślano także niemal konstytucyjne uprawnienia posiadane
przez Zgromadzenie żołnierzy.
W latach 50 – A. Aymard – teoria „monarchii narodowej” (Macedonia) i „personalnej” (inni królowie). Twierdzi, że
tylko król Macedonii jest ograniczony faktycznie i formalnie przez ogół poddanych i tradycyjne prawo (nomos), a
władza wypływała z ludu.
→ Uzasadnienie tej teorii – tytulatura, królowie nie są po prostu królami, lecz „królami Macedończyków”, ale
takich inskrypcji nie ma zbyt wiele (tytuł oficjalny?). W niektórych układach między królem a polis Macedończycy
występują jako strona, podobnie w związkach, dedykacjach i traktatach. Oprócz monet poszczególnych poleis i
regionów bito też monety „Macedończyków”. Zgromadzenie żołnierzy sądzi członków rodziny królewskiej i
dostojników w procesach o zdradę i przestępstwa karane śmiercią).
→ Podejrzewa się także, że w kryzysowych sytuacjach Zgromadzenie żołnierzy mogło najprawdopodobniej
współdziałać z dostojnikami przy wyborze nowego władcy. Istnieje historia, że za zbyt pośpieszne aresztowanie
pewnego peltasty Filipowi V zaczęli grozić żołnierze (będą się uważali za „zlekceważonych”) – mieli „isegoria”.
Można to tłumaczyć jako „równe prawo głosu” (współsąd z królem) czy „wolność wypowiadania się” (obyczaj
komentowania władcy)?
→ KRYTYKA tej teorii – nie wiadomo, czy był formalnie usankcjonowany status ludu w państwie, tytulatura jest
rzadka, Macedończycy to tylko jedna z grup w państwie, w źródłach nie ma informacji, że żołnierze macedońscy
rzeczywiście mieli aż taki wpływ… Na pewno jednak istniała pewna specyfika miejscowa, wywodząca się raczej z
obyczaju, pragnienie wspominania Macedończyków tez o czymś mówi. Nie powstał tu kult władców – mały
dystans. Państwo jest bardzo spoiste, ma bardzo mało przypadków uzurpacji i secesji.
SYTUACJA W POLITYCE ZEWNĘTRZNEJ:
→ Na północno-zachodniej granicy niestabilnie, miejscowych plemion nigdy nie można podporządkować na
stałe, od czasu do czasu trzeba wysłać ekspedycję karno-propagandową. Długotrwałe walki podczas wojen
diadochów i najazd Celtów spowodowały osłabienie kontroli – miejscowe plemiona są faktycznie niezależne,
miejscowa ludność jest napadana, poleis muszą paktować z barbarzyńcami.
→ Dardanowie i Ilirowie – stałe zagrożenie, toczy się wojny, o których wiemy bardzo mało (tylko tyle, że są
regularne)
→ Epir – początek III – wielki rozkwit, poważny pretendent za Pyrrusa do przejęcia władzy na d okolicznymi
górskimi plemionami, późniejsze osłabienie zmniejszyło jego atrakcyjność dla szukających wsparcia u
potężniejszych władców.
→ Tracja – po śmierci Lizymacha uniezależnia się w warunkach po najeździe celtyckim, aż po czasy rzymskie
niezależna, ekspedycje Antygonidów, Seleukidów i Attalidów niewiele dają. Miejscowe poleis próbują się jakoś
Bronic przed miejscowymi plemionami.
75
→ Dalej słabo powiązana z resztą świata greckiego i dość tradycyjna ustrojowo, czasem próbuje się uwolnić od
Macedonii (wojna lamijska, po wyborze Antygona Gonatasa i po śmierci Demetriusza II, Zw. Etolski także chce ją
przeciągnąć). Ogólnie jednak pozostaje lojalna, stacjonuje silny garnizon w Demetrias, dopiero po klęsce Filipa V
w wojnie z Rzymem Zw. Tessalski uniezależni się od Macedonii (Związek miał bardzo luźną strukturę, duża
swoboda członkowskich poleis – np. zakaz nabywania ziemi przez obywateli innego miasta, niespotykany gdzie
indziej).
→ Grecja – król nie chce jej bezpośrednio ujarzmiać, spora swoboda poleis, aparat urzędniczy lokalny
(wprowadzenie macedońskiego wiązałoby się z olbrzymimi kosztami i oporem). DO utrzymania posłuszeństwa
wystarczy parę kluczowych krain z garnizonami → Demetrias w płd. Tessalii, Chalkis na Eubei (dostęp na
Attykę) i Akrokorynt, twierdza w Koryncie. Miejsca te nazywano zatem „kajdanami Hellady”.
→ Wojsko stacjonujące jest niewielkie, kilkaset-kilka tysięcy w oddziałku, wojny także nie są szczególnie wielkie,
na morzu operuje flota, podlegająca wahaniom.
→ Grecją próbują sterować Ptolemeusze – poprzez hegemonię na wyspach M. Egejskiego, subwencje dla
miejscowych polityków, miejscowe garnizony i flotę. Wykorzystywano także Zw. Wyspiarzy. Istniały dość istotne
konflikty. Seleukidzi nie bardzo interesują się tym terenem (wolą wyspy przy Anatolii i miejscowe poleis), potem
pojawiają się pergamońscy Attalidzi.
→ podstawą władzy było oparcie wewnątrz poleis – wciąż trwają staseis, walki frakcji, wpisane są one w samą
naturę polis (niezmienne zachowania elit). Równowaga frakcji oznacza niekończąca się serię utarczek, a
przewaga którejkolwiek wygnanie z miasta, która potem będzie je destabilizować próbami powrotu z emigracji.
Wygnańcy dodatkowo destabilizują sytuację, prosząc innych władców o interwencję, co wciąga ich w konflikty.
→ Granie retoryką – często sami Grecy prosili Macedończyków o interwencję i wpuszczali ich do miast, a
jednocześnie sławili wolność jako najwyższą zasadę – często jednak retorycy manipulują, aby przenieść lojalność
z jednego władcę na innego, wolność jest hasłem instrumentalnym, służy do usprawiedliwienia każdego
działania.
→ Z tych powodów walki poleis mają często znaczenie międzynarodowe, układy pozostają niestabilne. Gra toczy
się miedzy politykami, a nie organizacjami – jest to epoka, w której pragnienia osobiste przywódców stoją
najwyżej, są oni w stanie tak manipulować tłumem, aby stworzyć sobie popleczników. Z tych powodów
zarządzanie Grecją wymaga sporych łapówek, zręczności dyplomatycznej, rozeznania w wewnętrznych
stosunkach ważniejszych poleis, swoistej finezji i równowagi między przemocą i pochlebstwem. Władcy, którzy
tego nie potrafią (Fiilip V) muszą się spotkać z przegraną.
25.
Hellenizacja świata – od Kartaginy po Indie
HELLENIZACJA
EGIPT
→ W Egipcie – stosunkowo częsta, chociaż nigdy masowa, istniało wiele skomplikowanych współzależności,
ukształtowała się b. duża grupa, która mówiła dobrze po grecku, ale nie zerwała więzi ze środowiskiem egipskim
(ze względu na funkcjonowanie kraju). Nie była ona stabilna, z niej rekrutowali ci, którzy aspirowali do zdobycia
statusu Greka. Perspektywa wzbogacenia się i przywilejów dostarczała dodatkowej motywacji, wrogość przeciw
obcym nigdy nie była dość silna. Sami Grecy także najprawdopodobniej po pewnym czasie akceptowali
nowowchodzących do ich grupy.
76
→ Problemy: Istnieje tradycja bogatej arystokracji egipskiej opartej na urzędach (a nie na ziemi nadanej na
stałe),najprawdopodobniej zachowała chociaż częściowo egipski charakter.
→ Ogólne stosunki – powstania i niepokoje II w. p.n.e. nie musiały być spowodowane niechęcią do Greków,
oderwanie się Tebaidy – ambicje miejscowych kapłanów z kręgu świątyni Amona, preferujących nubijskich
szefów plemiennych, zamiast greckich faraonów, chłopi buntowali się z powodu ogólnego wyzysku (argument, że
to nie kapłani ich pobudzali → powstania tłumić trudno, bo są zdecentralizowane i bez przywódców).
→ Stosunek do faraonów skomplikowany – starali się o współpracę, były inicjatywy, ale czasami nie podawano
ich egipskich imion w kartuszach lub dodawano determinatywę mówiącą o cudzoziemskim pochodzeniu imienia
(część kapłanów nie akceptuje?)
→ Istnieje Proroctwo Garncarza z Hermupolis, zachowane w greckim przekładzie z III w. n.e., które mówi o
apokalipsie nienawistnych ludzi noszących pasy (Greków). Wymowa jest b. silna – istnieje nienawiść społeczna,
ale raczej nie można jej wyrażać, więc powstają apokalipsy (czynniki nadprzyrodzone załatwiają Greków, bo
ludzie nie mogą). Inne dzieła literackie wspominają wspaniałą przeszłość, podkreślają greckie pochodzenie
Dionizosa i Heraklesa- kompleksy cywilizacyjne wobec Greków?
→ Grecy pozostawali przynajmniej formalnie jako odrębna grupa, każdy z nich oprócz imienia miał i podawał
ethnikon (nazwę państwa/polis z której pochodził).Archaizujący zwyczaj – państwa się zmieniały, poleis znikały i
pojawiały się, a oni dalej przy tym trwali. Greków obowiązywały też inne prawa – nomoi politikoi (ogólnogreckie).
PAŃSTWO SELEUKIDÓW
→ dwie rożne strefy: Syria, Celesyria, Cylicja, gorna Mezopotamia, oraz Iran i Babilon, w każdej z nich jest nieco
inaczej
→ Syria, Celesyria, Cylicja, górna Mezopotamia – wiemy Malo z samego okresu, ale przy wejściu do cesarstwa
rzymskiego już świetnie zhellenizowane, ale tylko miasta, wieś konserwatywna.
→ kolonizacja powoduje domieszki Greków, w nowych poleis i nowomianowanych część ludności się hellenizuje
po nadaniu, czasem na odwrót- zhellenizowany ośrodek występuje o status polis (głównie Syria i Fenicja –
zwyczajowo spora autonomia, status polis utrwala jej posiadanie, b. pożądany). Hellenizacja trochę na pokaz.
→ przeciwników kultury greckiej niszczono b. skutecznie, powstanie Machabeuszów wyjątkiem. Nie było to
jednak działanie ideologiczne – władcy b. pragmatyczni, a nowe poleis i tak mają mieszankę kultów, daleko
posunięty synkretyzm we wszystkich dziedzinach życia. Badacze popierający teorię o zdecydowanej akcji
hellenizacyjnej jako odpowiedzi na wschodnie zagrożenie kulturowe są często uprzedzeni do kultur Wschodu.
→ Państewka na obrzeżach(Damaszek,Nabatejczycy, arabizująca Górna Mezopotamia) nigdy nie hellenizują się
do końca, trwają w zawieszeniu między dwiema kulturami. Będą one ważne przy rozwoju chrześcijaństwa →
literatura w późno aramejskim – syryjskim.
→ NA WSCHODZIE – brak danych liczbowych, istnieje wykaz miast greckich na tych terenach, ale stosunkowo
było ich mniej niż miejscowych, a Grecy tutejsi potem się asymilowali, chociaż nie wszyscy. Dlatego Rzymianie
nie mogli podbić tego terenu – brak zaplecza kulturalnego w greckich miastach. Niektóre miasta wyjątkowo długo
– Aleksandria w Arachozji i w I w .n.e. była grecka (tylko 25 lat panowania Greków!).
→ Grecy tworzyli w poleis Mezopotamii i Iranu dumną elitę, część ludności miejscowa, nie wiemy, czy się
hellenizowała, Grecy żyli i w miastach miejscowych. We wschodnim Iranie nawet po podbojach indyjskich dużo
77
Greków(teksty buddyjskie ryte po grecku i aramejsku). Grecki był lingua franca opłacało się zachowywać
greckość.
→ Przykład Ai Khanum – osada w Baktrii, grecko-irańska, z cegły suszonej na słońcu, ale i liczne kamienne
elementy, w architekturze melanż grecko-irański, harmonijny, greckie dachówki, ceramika też raczej grecka,
inskrypcje w nienagannej grece, a także rzeźby, gimnazjum i teatr. Inskrypcje Siedmiu Mędrców przepisane
przez Klearchosa, ucznia Arystotelesa i wyryte za jego poleceniem aż tutaj – bardzo daleki zasięg!
→ kompleks administracyjny – irańskie wnętrze, płaski dach i rozkład, dziedziniec i dekoracje greckie,
→ Na wyspie Ikaros (Failaka) w zatoce Perskiej odkryto ruiny idealnie greckiej świątyńki (duża grupa Greków).
→ Ogólny stosunek ludności do Greków- skomplikowany, od III w. w Persydzie literatura apokaliptyczna o
Grekach, ale to nie musi za wiele znaczyć. Powszechnie akceptowano pieniądz (dpiero Grecy go wprowadzili),
długo utrzymuje on grecki charakter (np. partyjskie mają napisy greckie aż do II w. n.e. –zdegenerowane).
→ Partowie, którzy przybyli potem, uznali grecki za jeden z języków urzędowych, przejęli seleukidzką
administrację w strukturze monarchii, niektórzy królowie znali nieco greki i literatury greckiej cenili sobie greckie
Bakchantki Eurypidesa).
→ Sztuka – długotrwały wpływ, nawet po iranizacji mieszkańców, umiejętne łączenie motywów irańskich i
greckich, stiuki, figurki, motywy greckie, ale także inne. Kolumny zazwyczaj korynckie (tendencja do barokizacji).
Budynki budowano miejscowe, ale dekoracje greckie, rzemieślników najpewniej ściągano z zachodu (miejscowi
szybko tracą kontakt z poprzednią sztuką).
→ W Indiach w I-II w. n.e. powstaje sztuka propagującą buddyzm, wywodząca się z mieszanek grecko-irańskich.
W Babilonii także niezwykle silne oddziaływania.
→ Tereny płn. Mezopotamii i Wschodniej Anatolii – szczególne, pomiędzy kulturami, bardzo zhellenizowane, a
jednocześnie świetnie kultywuje własne tradycje, Grecy miejscowi uznają ich za pełnoprawnych członków
greckiego świata, brak nieufności wzajemnej.
→ Przykład – Kommagene nad górnym Eufratem, odbiło się od Seleukidów, ale dalej przyjazne stosunki,
dynastia po mieczu od Dariusza, po kądzieli od Aleksandra, jeden z władców I w. p.n.e. zbudował sanktuarium
hellenistyczne, kopiec , stele, posągi i ołtarze. Bóstwa: Zeus-Oromasdes, Mitra (Apollo, Helios, Hermes),
Herakles (Ares, Artagnes), Kommagene, i Antioch, fundator (kult władcy). Tytulatura hellenistyczna, apoteoza
władcy, dusza leci do Zeusa-Oromasdesa (nie Hades!), perskie szaty, helleński zwyczaj obchodzenia urodzin
władcy, architektura irańska, rzeźby greckie.
ŻYDZI
→ Hellenizacja wpływa na elitę żydowską – zarazem chęć wierności Prawu i zbliżenia się do elit greckich,
rozbicie – część b. konserwatywna (niższe warstwy także), stąd potem konserwatywne i liberalne stronnictwa
(pro- i antygreckie). Zamożni Żydzi bogacą się poprzez udział w administracji i handlu, ubodzy pozostają przy
swoich grupach społecznych i niechętnie patrzą na hellenizację.
→ Język – Żydzi z diaspory znają grecki, w samej Judei trudniej o kontakty, ale i tu część zna. Ambitnie
urzędnicy musieli się go uczyć (nie być wymagany przez Ptolemeuszy i Seleukidów, ale ułatwiał sprawę – Grecy
nie uczą się języków, diaspora mówi po grecku, handel wymaga greki). Kultura fascynowała też jako taka.
78
→ Sami Grecy wobec Żydów długo obojętni, w IV w. Hekatajos z Abdery – pochwała monoteizmu, potem
negatywne, kpiny i niechęć → skutek żydowskiego izolacjonizmu, zarzuty ateizmu (jeden bóg to żaden bóg) i
mizantrop izmu (Żydzi nie cenią umiłowania człowieka). Monoteizm jeszcze dawał się zrozumieć, ale obyczaj
żydowski już nie bardzo. Niechęć jednak poza Palestyną i Aleksandrią nigdy nie jest zbyt wielka.
→ po rewolcie Machabeuszy Żydzi dość konsekwentnie wrodzy wobec świata greckiego, chociaż są i wyjątki.
Różne podejścia do hellenizacji:
→ Hellenizacja jako asymilacja kulturowo-etniczna: silny opór, brak przestrzegania Prawa powodował
automatyczne wyłączenie ze społeczności Żydów (b. rzadkie!).
→ Hellenizacja jako częściowe przystosowanie do stanu zhellenizowanych ludów azjatyckich: częściowo tak,
silny wpływ materialny wśród elity, ubiór, ozdoby, domy, diaspora nawet bardziej. Finansiści silnie połączeni,
Hasmoneusze wiele zawdzięczają greckim wzorcom administracyjnym.
→ Żydzi jako najemnicy walczą po grecku, walczą w szabat, nie przestrzegają dokładnie zakazów pokarmowych.
Bardziej elastyczni niż się sądzi.
→ Diaspora śródziemnomorska umysłowo bardzo helleńska, zwłaszcza na początku szybko się przyswaja, nie
przestrzegano dokładnie przepisów o izolacji, dopiero potem wzajemna nienawiść. Język zmieniono na grekę.
Język niesie ze sobą także sposób kategoryzacji świata. Przejmowano imiona, także pogańskie teoforyczne (od
imienia bóstwa)! Pojawia się także literatura tematyce żydowskiej, lecz gatunkowo i strukturalnie grecka. Pojawia
się żydowska filozofia religijna (Demetriusz – koniec III w. p.n.e. – alegoryczna analiza Biblii na udowodnienie
przewagi Żydów nad Grekami w filozofii, pod względem jej wieku i treści). Czasem synkretyzm przejmuje nawet
elementy kultu pogańskiego. Przyczyną powstawania były także kompleksy względem Greków.
→ Musiały więc istnieć szkoły, gdzie nauczano greckiej literatury! Kto w nich nauczał? Kto uczęszczał? Nie
wiadomo!
→ II księga Machabejska jest kalką greckiej historiografii, streszczenie dzieła Jazona z Kyreny, muszą być na
miejscu tłumacze. Niewiele z literatury dotarło przez niechęć późniejszych odbiorców i fakt, że nikt już jej nie
chciał potem czytać (bardzo specyficzna dla swoich czasów), ocalałe są zazwyczaj kopiowane przez
chrześcijańskich myślicieli.
→ Wpływ religijny w napisach na ossuariach, sposobie komentowania Biblii (logika grecka), greckie terminy w
żydowskim prawie. Literatura mądrościowa inspirowana greką.
→ Żydzi nie przejęli polis (religia akcentuje społeczność i ściśle określa jej strukturę) → obojętność wobec
zachowań politycznych → brak ducha agonistycznego, raczej wspólnotowy, negatywna postawa wobec ćwiczeń
fizycznych i agonów gimnastycznych.
U ATTALIDÓW (RACZEJ STOSUNKI< HELLENIZACJA JUŻ ZAZWYCZAJ ZASZŁA).
→ niektórzy mówią o twardej polityce wobec miejscowych poleis – urzędnicy u Attalidów zawsze powoływani
przez króla, nieco mniejszy zakres swobody niż gdzie indziej, przypadek Eginy –Attalos kupił ją od Rzymian pod
koniec III wieku – nadzorował starannie, ale takie ograniczanie wolności jest raczej niemożliwe w miastach
małoazjatyckich.
KARTAGINA I JEJ POSIADŁOŚCI
79
→ wpływy greckie trwają, więzi handlowe zawsze ścisłe, zacierają się różnice między Grekami i Kartagińczykami
na Sycylii, miejscowi Grecy nie widzą różnicy między panowaniem kartagińskim i syrakuzańskim, brak poczucia
obcości wobec Punijczyków, miasta opanowane przez Syrakuzy nie wahały się prosić Kartaginy o pomoc. W
propagandzie pojawiają się idee walki przeciwko obcym Kartagińczykom, ale nośność nie jest wielka.
→ Należy zwalczać tendencję do wpisywania Kartaginy w wielki konflikt Wschodu i Zachodu, z Rzymem
będącym odpowiednikiem kulturowym Grecji i Kartaginą przedstawiającą obcy żywioł wschodni. Jest to
anachronizm. Kartagina byłą Grekom o wiele bliższa kulturowo.
26.
Grecja III w. p.n.e. – Celtowie, Antygonidzi, Pyrrus, Związki
Achajski i Etolski
→ Po bitwie pod Ipsos z 301, w ktorej pokonano Antygona, jego syn Demetriusz ucieka, ma wciąż ogromną flotę,
hegemonię nad Zw. Wyspiarzy, Cypr, Tyr i Sydon w Fenicji, także przyczółki w Grecji. Liczy na szybką kłótnię
członków koalicji przeciw jego ojcu.
→ 298/7 – umiera Kassander, 296/5 opanowuje Macedonię, armia obwołuje go królem.
→ Powolny upadek – hasła wolności dla poleis już nie są nośne, gdy ma hegemonię, brutalizm w finansach –
wysokie podatki na armię i flotę, wybuchają bunty. 295 – Ptolemeusz odbiera Cypr, potem także i Cyklady
(koniec kontroli nad Zw. Wyspiarzy).
→ 288 – Lizymach i Pyrrus, król Epiru atakują Macedonię i dzielą ją między siebie. Demetriusz bez królestwa
nadal operuje flotą i szuka sobie nowej siedziby, pozostawiając na straży ostatnich greckich przyczółków syna
Antygona Gonatasa. Atak na wybrzeża Lizymacha, potem na Seleukosa, klęska, w 286 wzięty do niewoli, żyje
jeszcze 3 lata, ale nie bierze udziału w grze. Flota i przyczółki zostaną niedługo wykorzystane przez Antygona,
który odbuduje państwo.
WZROST POTĘGI LIZYMACHA i JEGO ŚMIERĆ
→ po bitwie pod Ipsos w 301 Lizymach otrzymuje sporo Azji Mniejszej, posiada oba północne brzegi
M.Egejskiego – potęga. 288/7 – opanowanie części Macedonii, potem usuwa z reszty Pyrrusa i opanowuje
Tesalię. Inni władcy zaczynają się niepokoić.
→ brutalna polityka fiskalna wywołuje bunty, grubiaństwo powoduje niechęć elit. 282 – najazd Seleukosa na
Anatolię, miasta same się przed nim poddają. początek 281 – bitwa pod Kuropedion, Lizymach ginie. Seleukos
ma wizję podbicia całych terenów Lizymacha i Macedonii. Nad Hellesontem morduje go jednak Ptolemeusz
Keraunos, najstarszy syn Ptolemeusza, który odsunięty przez ojca od sukcesji udał się do Seleukosa. Po
zabójstwie uzyskał poparcie armii i zdobył Macedonię, obwołując się jej królem.
INWAZJA CELTÓW
→ odłam Celtów z Europy Środkowej gna na południe, atak na ziemie naddunajskie, potem na Bałkany.
Lizymach, który poprzednio ich ograniczał martwy – granice otwarte! Celtowie zalali Trację, totalna destabilizacja,
Tracja aż do przybycia Rzymian ziemią niczyją. W walce z nimi pada zadufany w sobie Ptolemeusz Keraunos,
który ich zlekceważył.
→ Celtowie wchodzą do Macedonii i płn. Grecji – ogromne przerażenie – podróżują z rodzinami, szukają miejsca
do osiedlenia się, walczą z barbarzyńską furią nieznaną wśród w miarę cywilizowanych na wojnie Greków.
Najdalszy oddziałek dotarł aż pod Delfy. Grekom środkowym udało się wojną podjazdową zmusić ich do odwrotu.
80
→ Macedonia w gorszej sytuacji – olbrzymie zniszczenia, próżnia polityczna, dwaj następcy Ptolemeusza
Keraunosa niekompetentni, tylko dowódca Sosthenes jakoś sobie jeszcze radzi.
→ Najazd Celtów – przełom w historii Macedonii – nigdy już nie będzie siły z czasów Filipa, destabilizacja układu
plemion północnych, chaos, powrót do ładu zajmie sporo czasu. Celtowie wycofując się z Grecji i Macedonii
rozproszyli się po Tracji, część dostała się do Anatolii.
→ Antygon Gonatas wskutek najazdu wietrzy szansę, w 278 podejmuje z nimi walkę w Tracji, przy Chersonezie
Trackim niszczy kolumnę celtycką – olbrzymie znaczenie psychologiczne po tylu klęskach, wzrost jego
popularności. Idzie naprzód.
→ 276 – panuje już nad Macedonią i Tesalią, ale nie całkowicie – w 275 po ataku Pyrrusa, który właśnie
powracał z Italii i zaatakował Macedonię, Antygon musi uciec.\
PYRRUS
→ Charakterystyka Epiru – językowo grecki, kulturowo b. różny, chociaż zawsze zhellenizowany do pewnego
stopnia. Wiele grup plemiennych, trzy najważniejsze: Chaonowie, Thesproci i Mossolowie (dwaj ostatni z
dostępem do Ambrakii). Poleis regionalne – Ambrakia, Korkyra, Apollonia, Epidamnos, miejsce styku kultur,
aspiracje elity epirockiej do kultury greckiej.
→ Na początku okresu hellenistycznego plemiona, potem Molossowie dominują siłą i bogactwem – związek
Molossów z królem z dynastii Ajakidów i inne związki uzależnione od niego. Stopień spoistości tego dziwnego
państwa – zależny od władcy. Między królem i ludem istniało porozumienie poszanowania wzajemnych praw.
→ Pyrrus walczył z Demetriuszem Poliorketesem, brał z nim udział pod Ipsos, potem trafia do Aleksandrii jako
zakładnik, przy pomocy poparcia ptolemejskiego odzyskuje tron w kraju w 298/7. Toczy wojny z sąsiadami –
rozrost terytorialny, podbija Amfilochię, Ambrakię (tu stolica – wiele państw na obrzeżach świata hellenistycznego
chce mieć grecką stolicę). Panuje także nad Leukas i krótko nad Korkyrą. Pyrrus dzięki swojemu doświadczeniu
był genialnym strategiem, dobrym wojskowym i teoretykiem armii, ale brak mu było armii w ubogim Epirze
(nierówność wobec innych graczy).
→ 297 – na krótko podbija z Lizymachem Macedonię (powiązania z Argeadami), potem Lizymach wypiera go.
→ 281 – Tarent prosi Pyrrusa o ochronę przez zakusami Rzymu, (poselstwo wraz z Samnitami i Lukanami), król
wyrusza do Italii (chęć podbojów? dobre źródło pieniędzy w bogatej Italii?), monarchie hellelenistyczne popierają
to – boją się, że gdyby został na miejscu, zacząłby broić.
→ 280 – lądowanie w Tarencie, 23 tys. żołnierzy, 30 słoni, zaciąga miejscowych, co budzi niechęć Greków,
bardzo duże wydatki
→ Kartagina za plecami stara się skłócić Rzym i Pyrrusa, aby ten nie obrócił się na nią → torpeduje wszelkie
próby paktowania. 280 – zwycięstwo Pyrrusa pod Herakleją, głównie dzięki słoniom, niestety większych sił brak,
a żołnierze rzymscy okazali się lepsi, niż Pyrrus sądził.
→ 279 – zwycięstwo pod Auskulum, mało ważne taktycznie, tymczasem Pyrrus słyszy, że Ptolemeusz Keraunos
umarł → Mecedonia stoi otworem, a Grecy sycylijscy proszą go o przybycie do walki z Kartaginą. W Italii
pozostawia część armii, przeprawia się na Sycylię.
→ 278 – zyskuje poparcie całej wyspy i po odbiciu większej ilości placówek kartagińskich oblega Lilybajon –
Kartagina chciała mu oddać wszystko oprócz tej twierdzy, nie zgodził się – oblężenie poważnym błędem,
81
twierdza jest nie do zdobycia. Pomysł wyprawy do Afryki wywołuje napięcia wśród miejscowych Greków, król
decyduje się na powrót. Kartagina odbija swe posiadłości, ale nic więcej, znów status quo.
→ 276 – powrót – pogorszenie pozycji w Italii, klęska pod Benewentum, Pyrrus powraca do Epiru w 275
→ 275 – początek wojny o Macedonię, Antygon Gonatas słaby i pozbawiony ważniejszych wpływów wśród
stronnictw, przejęcie Macedonii i Tesalii, Antygon ze swoich zachowanych przyczółków dwukrotnie próbuje go
pokonać, bez rezultatu. W czasie najazdu celtyckiego i słabości Macedonii poleis zyskały niezależność, którą
Pyrrus chce im odebrać.
→ Kleonymos, odsunięty od tronu w Sparcie, chce odzyskać tron z pomocą Pyrrusa, a Pyrrus chce mieć tam
oparcie. W Akrokoryncie garnizon Gonatasa wyklucza przejście przez Istm, więc w 273 idą przez neutralną, ale
życzliwą Etolię, przeprawiają się przez Zatokę Koryncką, lądują w Achai i maszerują do Sparty.
→ Kleonymos jest tam niepopularny, Pyrrus oblega Spartę aż do jesieni, a przez Korynt zbliża się Gonatas.
Poseł z Argos obiecuje jednak Pyrrusowi wpuszczenie do miasta (szansa na przezimowanie). Argos jednak ma
bramy zamknięte Antygon stoi w pobliżu z armią, Pyrrus próbuje brać je szturmem i ginie trafiony dachówką w
głowę przez jakąś kobietę (272). Wkracza Antygon, przejmuje najemników, a Epirotów odsyła do domu. Zostaje
panem sytuacji.
DALSZE DZIEJE HELLENIZMU
→ 272 – wyraźny koniec wczesnego hellenizmu – Macedonia stabilizuje się pod Antygonem Gonatasem,
odtąd 3 wielkie państwa: Ptolemeusze, Seleukidzi i nieco słabsi Antygonidzi. Kolejne wojny nie zmieniają już
zasadniczego kształtu granic, wojny nie przynoszą wielkich przewrotów. Nie można już anektować większych
obszarów – pojawia się więź między dynastią i ludami na jej terenach.
→ 270 – także ważna data – Rzym opanowuje całe południe Italii – faktyczny koniec Wielkiej Grecji.
→ Przez resztę III wieku Ptolemeusze i Seleukidzi toczą 6 wojen syryjskich aż po połowę II w, celem jest
zdobycie południowej Syrii i Palestyny (kluczowe tereny, każda strona musi je mieć). Potem kryzys wewnętrzny,
rozwój niezależnego państwa żydowskiego i interwencja Rzymu kończą ten konflikt w poł. II wieku.
→ Wybrzeża Anatolii, wyspy Egejskie – także rywalizacja między Ptolemeuszami i Seleukidami. Ptolemeusze
potrebują terenów do poboru najemników i kolonistów, a także surowców (np. drewna do statków). Seleukidzi od
zwycięstwa nad Lizymachem pod Kuropedion opanowali te ziemie i skutecznie ich bronią.
→ Konflikty Antygonidów i Ptolemeuszy rozsiane po poleis Grecji właściwej, małe ogniska zapalne, nie są one
bardzo ważne dla żadnej ze stron.
→ Antygonidzi – dwa główne kierunki działań. Pierwszy – utrzymanie hegemonii w Grecji, b. skomplikowana
gra z przeciwnikami/partnerami – dwa potężne związki Etolski i Achajski. Grecja niespokojna, liczne pomniejsze
wojny. Ogniskiem zapalnym Sparta – Agis IV i Kleomenes III odejmują próby zaawansowanych reform, chęć
odbudowy jej dawnej potęgi. Drugi cel – utrzymanie spokoju na północnej granicy, zdestabilizowanej przez
Persów.
→ SELEUKIDZI – skomplikowane, oprócz Ptolemeuszy trapią ich tendencje odśrodkowe tak olbrzymiego
państwa, w II poł. III wieku – znaczna część Iranu odpada – tworzy się niezależna, hellenistyczna Baktria, i
Partia, stworzona przez koczowników ze stepów Azji Środkowej, którzy przejmują miejscową kulturę. Partia
rozwija się kosztem wschodu państwa Seleukidów, jest jednym z powodów jego upadku w II połowie II w. Potem
konflikt z Partami odziedziczy Rzym.
82
→ przez III wiek Anatolia wymyka się z rąk Seleukidów – rozwija się nowe państwo, Pergamon Attalidów.
→ Od ok. 250 pojawiają się zaburzenia społeczne, nowe dla pierwotnego hellenizmu → w Egipcie bunty
chłopskie przeciw wyzyskowi, próby oderwania Tebaidy, potem powtarzane. W Antiochii i w Aleksandrii spory
wewnątrz dynastii panujących, które potem spowodują ich załamanie.
→ ok. 230 pierwsza interwencja Rzymu w sprawy Bałkan, dwie wojny iliryjskie, przygotowania do ekspansji na te
tereny. Potem rozpoczną się wojny macedońskie.
PÓŹNIEJSZA HISTORIA ANTYGONIDÓW
→ Poleis greckie wciąż zachowują pewien stopień niezależności, zwłaszcza te bogatsze się liczą (stać na
najemników).
→ Ateny angażują się w politykę antymacedońską (wojna lamijska, 320~, chremonidejska 260~). Dopiero
późniejsza przegrana → wycofanie. Macedoński garnizon w Pireusie – małe ograniczenie. Ateny pozostają
wolne, utrzymują demokrację, która sprawdza się w epoce hellenistycznej. Ostrożna polityka niemieszania się do
wielkich sojuszy przynosi spokój i wzrost gospodarczy. Dopiero za wojny Sulli z Mitrydatesem pojawi się kryzys,
zresztą krótki.
→ Sparta – na zawsze pozbawiona Messenii, nie ma już Symmachii, ale dawne zasługi dają jej pewne uznanie i
niezależność, wojsko najemne ze Sparty jest cenione. Królowie spartańscy – sporo pieniędzy na najemników,
wielkie nadzieje – liczą na stworzenie mocarstwa na miarę diadochów, plany te nie były nierealne w epoce
wczesnego hellenizmu.
→ charakterystyczną formą życia politycznego są związki federacyjne – nie symmachie, gdyż żaden członek nie
ma w teorii większych praw niż reszta, są one b. ważne i rozpowszechnione w hellenistycznej Grecji. Ateny i
Sparta nie wchodzą do nich, nie chcąc pozbawić się władzy.
ZWIĄZEK ETOLSKI
→ b. stary, sięga V w., jądrem Etolia, która pomimo postępującej urbanizacji u progu epoki hellenistycznej wciąż
była państwem na poły plemiennym, co zostanie odbite w związku nawet później. Zachował się w nim np. podział
na okręgi na szczeblu średnim.
→ III i II w. – wchłonięcie licznych społeczności (poleis i ethne), heterogeniczny, powody szybkiego rozrostu:
część szuka ochrony przed Macedonią, część została zmuszona po przegranych bitwach. Był też inny powód –
rdzenni Etolowie uwielbiali rabunki morskie, za zgodą władz państwa.
→ Piractwo bardzo popularne (Kreta, Illiria, Etolia) – rywalizacja między mocarstwami → brak siły porządkowej,
wojujące państwa proszą piratów o pomoc, odpowiednich najemników lądowych, piraci łupili nadmorskie tereny,
dostarczając niewolników.
→ Poleis wstępują do Związku, aby zapewnić sobie ochronę przed eolskim piractwem (zasadniczy zakaz, i
zawsze można się poskarżyć władzom związku).
→ Macedonia (Antygon Gonatas) milcząco wspiera Związek, który kontroluje Epir, uważany przez Antygona za
teren potencjalnie niebezpieczny. Poza tym, utrzymanie kajdan Hellady odbiera mu siły do innych walk. Przez
pół wieku żyją w zgodzie.
83
→ Organ decyzyjny – zgromadzenie obywatelskie, każdy może uczestniczyć, ale z powodów dojazdu najwięcej
Etolów. Spotkania dwa razy – wiosna (wstępna mobilizacja w przypadku kampanii wojskowej) i jesień (Thermon
w Etolii, wspólne centrum). Głosowano prostą większością.
→ Synedrion – rada z delegatami miast, wybieranymi proporcjonalnie do liczby obywateli miasta, kadencja
roczna, musi być ok. 1000 członków. Rada decyduje pomiędzy okresami zgromadzeń i nadzoruje władze. Z rady
wyłoniła się grupa kilkudziesięcioosobowa grupa apokletoi, faktyczna władza.
→ Co rok na zgromadzeniach wybierano urzędników związku, np. strateg, można wybrać powtórnie, ale po roku
(sprawne kierownictwo, ale brak dominacji). Także sekretarz i hipparchos (dowódca jazdy). Synedrion sądzi
zbrodnie, zdrady stanu, skargi na rozbój morski. Istnieje skarb federalny, opłay proporcjonalne do liczby
przedstawicieli w synedrionie, także łupy. Bito monetę srebrną i złotą.
→ Poleis związkowe mają pełną swobodę w sprawach wewnętrznych.
→ Miasta oddalone od głównego bloku – status specjalny – placówki – brak prawa do głosowania na
zgromadzeniach i przedstawicieli w synhedrionie. Prawo isopoliteia – w przypadku przenosin do pełnoprawnych
miast nadanie obywatelstwa. Porozumienia między placówkami i pełnoprawnymi członkami w sprawach
mieszanych małżeństw, sądownictwa. Status placówki nadawano zazwyczaj pod przymusem, stacjonowały tam
garnizony wojskowe (bardziej państwa uzależnione niż członkowie). Poszczególni członkowie Związku mogą
także nadawać isopoliteję innym, ale nie obowiązuje ona wtedy całego związku.
→ Luźna struktura, ale jednocześnie sprawna egzekutywa, skuteczne dowództwo wojenne i dobra dyplomacja,
ale mało wiemy o nim.
OGÓLNA SYTUACJA W GRECJI
→ nasilenie napięć społecznych , biedota nie jest szczególnie uboga, ale w organizmie polis wierzy, ze może się
wybić, nadużycia i ostentacyjny przepych warstw bogatszych szczególnie kłują w oczy tych, którzy są przecież
częścią wspólnoty obywatelskiej (to nie społeczeństwo hierarchiczne, teoretyczna jedność). W wojnach często
niszczono gospodarkę, co też powodowało napięcia.
→ W miastach wskutek zaburzeń wczesnego hellenizmu wytworzył się typ polityki pod publiczkę, szafujący
wspólnymi pieniędzmi dla kupienia sobie tłumów, część elity zawsze chętnie staje na czele frakcji proludowych,
wykształcenie postaw roszczeniowych i próżniackich.
→ Ciągłe ryzyko buntu w poleis, stare hasła chreon apokope (umorzenie długów) ge anadasmos (podział
gruntów). Zasadniczo bogatsze warstwy popierają stabilizującą Macedonię, a biedota woli szukać poparcia
winnych monarchiach hellenistycznych.
POCZĄTKI PANOWANIA ANTYGONA GONATASA
→ Po ujarzmieniu Pyrrusa i Kleonymosa chwilowe uspokojenie, Epir i Sparta tymczasowo pro macedońskie.
Niedługo potem znów konflikty o „kajdany” (przejściowo należy do nich Pireus), rządzone przez brata Antygona,
Kraterosa, lojalnego. Związek Etolski podczas wojen z Pyrrusem rozciągnął się od M. Jońskiego aż po Zat.
Malijską.
→ Główne zadanie –trudna odbudowa zniszczonej Macedonii, Pajonia zyskała niepodległość i stworzyła związek
na kształt Epiru, liczne miasta się odłączyły, Epir wciąż groźny.
84
→ Po wojnach z Pyrrusem narasta konflikt z Ptolemeuszem II, przyczyny nieznane: chęć osadzenia syna siostryżony Arsinoe na tronie Macedonii? odbudowa floty macedońskiej?
→ Delikatny nacisk Egiptu wystarczył, aby wywołać w poleis greckich ruchy antymacedońskie, koalicja obejmuje
Spartę dążącą do wskrzeszenia hegemonii, oraz Ateny, Eleję, część Arkadii i nieco Krety.
→ 268/7 - wojna chremonidejska – od imienia zawierającego przymierze między Spartą i Atenami, mało znana,
Ptolemeusz nie posyła dużych wojsk, Grecy sami przeciw Macedonii. Areus I ze Sparty ginie na Istmie, Ateny
kapitulują ok. 263/2. 262 – zwycięstwo Antygona nad flotą ptolemejską koło Kos.
→ W Atenach dochodzą do głosu jego zwolennicy, niedługo miastu zwrócono wolność, ale garnizon pozostaje.
Ateny już nigdy nie próbują mieszać się do wielkiej polityki. Związek Etolski wzrasta w siłę, neutralny wobec
wojny, zyskuje m.in. część Fokidy. Antygon utrzymuje poprawne stosunki. Na wyspach wciąż to on kontroluje
sytuację, chociaż wpływów egipskich nie da się całkowicie wyrugować, ale nie jest to aż takie ważne. Słabość
Macedonii zmusza go do zajmowania się własnymi ziemiami.
→ 253-245 – rewolta Aleksandra, syna Kraterosa, który po śmierci swego lojalnego Macedonii ojca przejmuje
tytuł królewski i chce objąć władzę, najprawdopodobniej inspirowany przez Ptolemeusza II, okupacja Koryntu i
Eubei, otruty Aleksander umiera w 245, powrót ziem do władzy Antygona.
→ zmiana podejścia do miast – popieranie tyranów na czele ugrupowań pro macedońskich i najemników, co było
b. niepopularne.
→ 251 – Aratos, syn obalonego przed jakimś czasem tyrana Sykionu zabija uzurpatora, przywraca normalny
ustrój zamiast tyranii i namawia do przystąpienia do Zw. Achajskiego. Powstał on w 280, 4 małe miasta
achajskie, Dyme, Patraj, Faraj, Tritaja, potem Ajgion, którego sanktuarium Zeusa zostało świątynią związkową,
akces Sykionu, bogatego i znaczącego, dodał Związkowi Achajskiemu mocy. Aratos jest b. zręcznym
politykiem, gorszym wojskowym, świetnie kontroluje sytuację dyplomatyczną.
→ Zw. Etolski siłą wciela Beocję, chce ekspansji na Peloponez, pretekstem wojna między Arkadią i Eleją, poparli
drugich, energiczna kampania → łupy, sojusz z Messenią, parę poleis peloponeskich. Zw. Achajski niepokoi się,
ale zbyt słaby na bezpośrednią konfrontację z tak rzutkim przeciwnikiem.
→ 243 – zwolennicy Aratosa podstępem opanowują Akrokorynt i zgarniają stacjonującą flotę macedońską, w
mieście przewrót, przyłączone do Zw. Achajskiego. Za nim idą Epidauros, Trojzena, Megara. Ateny i Argos nie
chcą się mieszać. Za to Sparta pragnie zbliżenia. Ptolemeusz III popiera to powstanie dyplomatycznie i
finansowo.
ORGANIZACJA ZWIĄZKU ACHAJSKIEGO
→ na czele stoi strateg, kadencja rok, reelekcja bez ograniczeń, ale z rocznymi przerwami. Inni to Hipparchom i
nauarchos oraz sekretarz. Po strategu ważne jest kolegium (członkowie damiurgoi),kieruje zgromadzeniem i radą
związku, tworzy z wspomnianymi urzędnikami tzw. synarchiai („gabinet ministrów”), zbiera się w prywatności,
podejmuje decyzje i posłów. Analogia do apokletoi ( bezpieczna równowaga władzy między jednym strategiem, a
bezosobową rzeszą).
→ skład i tryb działania problematyczny, najpopularniejszy pogląd Larsena: zgromadzenie obywateli powyżej lat
30, przynajmniej 4 razy w roku, możliwość istnienia cenzusu majątkowego, zgromadzenie podejmuje bieżące
decyzje i ustala urzędników. Rada powoływana na zasadzie proporcjonalności (analogia z Zw. Etolskim).
85
→ ok. 217 poważne zmiany – zgromadzenia stają się b. rzadkie (tylko na wypadek wojny, przymierza,
wiadomości od Rzymu). Obrady wtedy 3 dni: 1 – wnioski urzędników, 2 – wnioski wszystkich, 3 – głosowanie
miastami, system liczenia niejasny. Propozycja Larsena: system dwustopniowy: najpierw głosy wewnątrz miast, a
potem całe miasto ustalano wg tego jako będące za, lub przeciw, a potem przyznawano miastom liczbę głosów
proporcjonalną do liczby obywateli. Skomplikowany system ma usunąć przypadkowość głosowania i
nierównowagę spowodowaną nadreprezentacją członków mieszkających najbliżej. Wzrost znaczenia i funkcji
rady, elitaryzacja życia politycznego.
→ Miasta płacą składki, wysokość zależna od liczby obywateli, kwoty zależne od chwilowych potrzeb,
konieczność przysyłania wojska, dowolnego pochodzenia. Zaciągano często najemników ze skarbu związkowego
. Wspólna moneta, bita indywidualnie, każde miasto umieszcza na niej i własny symbol, nie wszystkie poleis są
włączone w system monetarny. W sprawach wewnętrznych autonomia (oprócz przewrotów tyrańskich), nie
wiadomo, czy obowiązuje isopoliteja. Poszczególni członkowie mogą mieć i sojuszników spoza Związku.
DALSZY BIEG WYDARZEŃ W GRECJI
→ w IV wieku w Sparcie wskutek reform Epidatesa dopuszczono obrót ziemi – załamanie systemowe – część
bogaci się, a część biednieje, spada liczba obywateli, z 700 tylko 100 jest bogata, reszta bytuje na skrawkach
ziemi i boi się popadnięcia w długi. Napięta sytuacja wśród hypomeiones – potomków obywateli pozbawionych
praw, wciąż nie mają znaczenia, a jest ich sporo. Królowie i i ich próby prowadzenia mocarstwowej polityki
drenują skarb dość biednego państwa, nie stać ich na dorównanie diadochom.
→ 245/44 – Agis IV wstępuje na tron, zyskuje sobie jako młody poparcie rówieśników, play reformy
przywracającej chwałę Sparty, bogaci bronią swoich zyskanych ziem i zbytkownego sposobu życia, niezgodnego
z prawami Likurga.
→ 243/2 – przedstawienie planu reformy – kasata długów, konfiskata gruntów ziemi obywatelskiej w dolnie
Eurotasu na 4500 działów obywatelskich, na ziemi periojków podział 15000 działek dla nowych obywateli,
przyjętych z hypomeiones. Właściciele 4500 działek podzieleni na 15 syssytii – nacisk na stare obyczaje.
→ silny opór Leonidasa II, popierającego nowe porządki, zrealizowano tylko kasatę długów, 600 uboższych
obywateli także nie chce się dzielić władzą z hypomeiones, Agis traci poparcie obywateli, a hypomeiones nie
mają praw politycznych.
→ Agis pragnie sukcesu militarnego, który przekonałby lud do pójścia za nim, odpowiada na wezwanie Aratosa,
Gruzja i eforowie także chcą Agisa usunąć ze Sparty. Nieudana wyprawa, Aratos go odesłał, nie chciał powrotu
silnej Sparty, która mogłaby wstrząsnąć Zw. Achajskim. Agisa po powrocie zamordowano.
→ 239 – na tron macedoński po śmierci Gonatasa wstępuje Demetriusz II (239-29), energiczny i zainteresowany
zmianą impasu w polityce zagranicznej. Zw. Etolski odciął już dawno Macedonię od jej przyczółków na
Peloponezie i próbuje się na niego wedrzeć, co Macedonia uznaje za wtargnięcie na jej strefę wpływów.
→ przez całe 10 lat panowania trwa wojna między Macedonią i Zw. Achajskim oraz Etolskim. Na początku
Demetriusz zdobywa od Etolów Beocję i Megarę (tę na krótko) → oparcie w Grecji środkowej, potem działania
wojenne są niejasne.
→ Epir wchodzi w fazę kryzysu wewnętrznego (niechęć do hegemonii Molossów?) – korzystają na tym Zw.
Etolski i Illirowie. Władcy szukają pomocy w Macedonii. Demetriusz nie chce dobijać Epiru (nie mógłby go
utrzymać, woli mieć przyjazny Epir jako osłonę przed Ilirami). Sojusz z Epirem, ślub z księżniczką Fthią. Rozkładu
86
Epiru nie udało się zatrzymać, monarchia pada ok. 233, powstaje Zw. Epirocki. Duży cios dla Demetriusza, a
potem jeszcze i Dardanowie, krewni Illirów, najeżdżają Macedonię od północy.
→ Wyprawa północna kończy się w 229, gdy Demetriusz ginie dowodząc wojskami, Dardanowie najeżdżają
Macedonię, rewolta Tesalii, Etolowie atakują osłabioną Macedonię. Syn Demetriusza II, Filip V jest małoletni –
początek regencji kuzyna Demetriusza II, Antygona Dosona. Bardzo trudne lata.
WYDARZENIA W ILLIRII< PIERWSZA WYPRAWA RZYMSKA DO GRECJI.
→ Illirowie świetnymi rybakami żeglarzami, rozbicie plemienne, bardzo szybkie i zwotne flotylle stateczków
lemboi opanowały cały Adriatyk wskutek osłabienia Syrakuz, Epiru.
→ Po upadku monarchii epirockiej zjednoczenie polityczne Illirów, pojawia się ekspansja terytorialna, królowa
Teuta opanowała nawet Korkyrę i osadziła tam garnizon z Demetriuszem z Faros. Ataki na teren Zw. Epirockiego
zmusiły go do pertraktacji i oddania Illirii ziem Atintanów.
→ W Rzymie na początku lat dwudziestych panuje pokoj, koniec I wojny punickiej, podbój Sardynii i Korsyki,
przejściowy pokój w północnej Italii – Rzym zwraca oczy na Bałkany, chęć ekspansji.
→ 229 – olbrzymia wyprawa rzymska, 20 tys. piechurów, cała flota 200 statków, Demetriusz oddaje Korkyrę, a
Teuta poddaje się. 228 – traktat – Illirowie nie mogą przekraczać od Lissos na południe, chyba że pojedyncze
statki. Liczne łupy, ale nie było aneksji, powstała tylko strefa wpływów (Demetriuszowi z Faros stworzono
państwo klienckie z części ziem Teuty), Apollonia, Epidamnos, Korkyra, Issa, Atintanowie i Partini są odtąd pod
wpływem Rzymu. Na początku spora autonomia – wojska ewakuowano (tymczasowo).
PANOWANIE ANTYGONA DOSONA
→ Antygon działa swobodnie, nikt w Macedonii nie próbuje uzurpować władzy – związek między dynastią i
ludem niespotykany w innych imperiach. Dardanów pokonano, ale Pajonia pozostaje u nich. Tesalia szybko
odbita, natomiast Ateny pozbyły się w 228 garnizonu z Pireusu, płacąc dowódcy 150 talentów na żołd. Sumę tą
zbierano po sąsiadach, Aratos chciał sobie kupić poparcie Aten, ale one wolą pozostawać w odległym
protektoracie ptolemejskim niż mieszać się w miejscowe wojny. Z kajdan Hellady zostały tylko Demetrias w
Tessalii i Chalkis na Eubei.
→ Od usunięcia Macedończyków z Akrokoryntu (243) Zw. Achajski rośnie, nawet mimo wojny z Demetriuszem.
W 235 w Megalopolis pro macedoński tyran Lydiadas zdaje sobie sprawę z zagrożenia Zw. Achajskiego, zrzeka
się władzy i namawia obywateli do przystąpienia do Związku, zostaje w Związku strategiem.
→ Dalekosiężne skutki – rywalizacja Aratosa i Lydiadasa, antyspartańskie Megalopolis popycha do wojny
przeciw Sparcie. 229 – seria tyranów peloponeskich zrzeka się władzy, pozbywa garnizonów macedońskich,
Peloponez wolny od tyranii, wpływ macedoński tu zanika.
→ 229 – szczyt Związku, ale i początek kryzysu (napięcia w dowództwie Aratosa, Lydiadasa i Aristomachosa →
Zw. Etolski też się rozrasta → Macedonia ma niedługo wyjśc z kryzysu po śmierci Demetriusza).
SPARTA – RZĄDY KLEOMENESA III, WOJNA Z ACHAJAMI
→ 235 – Kleomenes III zostaje królem i kontynuatorem Agisa IV, chociaż to właśnie jego ojciec Leonidas II
pozbawił Agisa życia. Legenda głosi, że do pójścia tą drogą nakłoniła go żona Agisa, którą musiał poślubić.
Bardziej prawdopodobne jest, że ambitny Kleomenes rozumiał konieczność reformy państwa wobec postępów
Zw. Achajskiego, sięgającego już płn. Lakonii.
87
→ Etlowie zaniepokojeni Zw. Achajskim oddają Sparcie 4 miasta Tegeję, Mantineję, Orchomenos, Kafyaj –
przyczółki Sparty na północy, izolują Megalopolis od reszty.
→ 229 – wojna między Spartą i Achajami o Megalopolis, pod Ladokeją (227) pada Lydiadas, zwycięstwo Sparty.
Pozostawia część wojska (w którym są jego przeciwnicy) w Arkadii, z najemnikami idzie do Sparty, zamach
stanu! – zabija eforów, zgromadzenie obala nawet sam urząd, wg niego sprzeczny z prawami Likurga. Wygnano
80 osób, rozpoczęto reformy.
→ Kasata długów, konfiskata gruntów owych 80 wygnanych, 4000 działek ziemi dla ubogich Spartan lub
pozostających bez ziemi, i periojków (dostali obywatelstwo). Przywrócenie surowego obyczaju. Reforma armii –
uzbrojenie macedońskie – sarisy, tarcze zawieszone na szyi.
→ Zw. Achajski boi się Sparty, nie wszyscy związkowcy są lojalni, mogą łatwo zmienić sojusze, reformy
spartańskie wywołały odzew i napięcia wśród biedoty miast Związku. Ptolemeusz III popiera obie strony, a
ewentualne poparcie Macedonii słono kosztuje: powrót garnizonów. Aratos sonduje strony, chcąc usunąć
niebezpieczeństwo Kleomenesa (pobudki osobiste).
→ Rokowania – Kleomenes chce hegemonii (tradycyjnej) Sparty nad Związkiem (a nie w Związku).
→ 225 – wojna, triumfalny pochód Kleomenesa na płn. Argos i Korynt poddają się, ale garnizon achajski
pozostał w Akrokoryncie. Zima 225/4 – Aratos zyskuje pozwolenie zgromadzenia na kontakt z Antygonem
Dosonem, wysłano zakładników do Macedonii.
→ 224 – zmiana sojuszy, Argos wraca do Związku, reakcja łańcuchowa, na Peloponez wchodzi 20 tys. Dosona i
działa tam. Powód zmiany nastrojów: Kleomenesa wciąż nie lubią bogaci, a biedni przestali m ufać, bo nie
przeprowadza na podbitych terenach żadnych ulg dla nich.
→ Doson przejmuje Akrokorynt, Sparta słabsza liczbowo, Ptolemeusz III przestaje przysyłać pieniądze. Wojna
zrównoważona → Kleomenes przeprowadza radykalny krok – uwalnia helotów, którzy są w stanie zapłacić 5 min
– 6000 korzysta, 2000 od razu do wojska.
→ 222 – bitwa pod Sellazją, Kleomenes przegrywa i ucieka do Egiptu, tam mąci, aż w końcu rodzinę mu zabito,
a sam popełnia samobójstwo. Doson po raz pierwszy jako siłą obca w całej historii Sparty wkracza do miasta,
przywraca poprzedni porządek, powracają wygnańcy, tron po paroletnim wakacie także się zapełni. Nowi
obywatele mają niejasną sytuację – jest ich sporo, czy wygnańcy dostają zwrot ziemi?
→ jesień 224 – Antygon Doson przedstawia swoje propozycje na radzie Zw. Achajskiego → symmachia
macedońska – Przymierze Hellenów, ostatecznie wchodzą: Sparta (bez Kleomenesa, po Sellassi), Zw. Achajski,
Epir, Fokida, Beocja, Akarnania, Lokryda Opuncka, Eubea, Tesalia, Macedonia. Organizacja ze związków i ludów
(ethne) a nie poleis – znak nowych czasów.
→ członkowie posyłają członków do synedrionu, zwołuje i przewodniczy król, decyzje muszą zatwierdzać
członkowie, debatują tu o wojnie i pokoju, nowych członkach, autonomia wewnętrzna.
→ symmachia luźna, ograniczona moc, ale ciekawy przykład dążenia do równego traktowania, pragnienia
poszanowania odrębności i nawiązania powszechnego pokoju i współpracy.
→ Etolowie zaniepokojeni Przymierzem Helleńskim, 221 umiera Doson, wchodzi Filip V, b. energiczny i
utalentowany wojskowo, ale ma wielkie ambicje i jest gwałtowny. Często bywa brutalny.
88
→ Zw. Etolski, licząc na niedoświadczenie Filipa wszczyna tzw. wojnę sprzymierzeńczą (220-17), atakuje
Peloponez, chcąc osłabić Przymierze Helleńskie i zyskać sojuszników. Wojna dzieli całą Helladę, 217 pokój
status quo, Filip zgadza się – niebezpieczeństwo na północnym zachodzie.
II WOJNA ILIRYJSKA (219)
→ Demetriusz z Faros korzysta z bycia klientem rzymskim, rządzi Faros i paroma innymi obszarami, ma ambicję
stworzenia państwa. Szuka sojuszy w Illirii, razem z Dosonem maszeruje na Spartę i zachowuje się jak
niezależny gracz, co zapewne drażni Rzymian.
→ W Ilirii polityczne odrodzenie –Skerdilaidas, członek rodziny królewskiej, odzyskuje część starych ziem Ilirii i
zawiera porozumienie z Filipem, Rzym się niepokoi.
→ 219 – po wojnach z Galami Rzym ma czas, aby uderzyć na Ilirię, chociaż niewiele (w Hiszpanii zacznie się
konflikt z Hannibalem). Demetriusz traci posiadłości i udaje się do Filipa V prosić go o wojnę na wybrzeżu.
27.
Rzym
Wojny macedońskie – uzależnienie Grecji przez
WOJNY MACEDOŃSKIE – UZALEŻNIENIE GRECJI PRZEZ RZYM
→ Perspektywa interwencji nad Adriatykiem kusi Filipa V, klęski w wojnie z Hanibalem przemawiają za atakiem.
217 – próba opanowania Apollonii po rzymskiej klęsce nad J. Trazymeńskim, nieudana.
→ 215 – początek właściwej I wojny macedońskiej – Filip zawiera porozumienie z Hanibalem, właśnie jest po
bitwie pod Kannami, szczyt potęgi punickiej, z sojuszu wynika że Macedonia chce tylko zdobyczy na Balkanach,
Italia Filipa nie interesuje.
→ Rzym zaniepokojony, wojska unieruchomione, może tylko posłać flotę pod Otranto, trzeba wywołać wojnę w
Grecji, wybór pada na Etolów – porozumienie – Rzym gwarantuje przyszłe zdobycze Etolów, ale łupy mają być
po równo. Pierwsza wojna macedońska jest prowadzona przeciwko sojusznikom Macedonii w Grecji, a nie jej
samej.
→ Wojna trwa w latach 215-5, król Pergamonu Attalos I chce wspomóc Etolów, ale Filip szachuje go, nakłaniając
króla Bitynii, aby najechał Attalosa, Rzymianie nie mają sił do wysłania do Grecji, a Etolowie nie są w stanie
pokonać Filipa. 206 – osobny traktat Ilirów z Filipem – tracą częśc ziem nad Zatoką Malijską.
→ Republika i Filip także dochodzą do porozumienia, pokój w Fojnike - 205 – rzymski protektorat w Ilirii, Flip
zachowuje przez Atintanię dostęp do Adriatyku, w traktat włączono sprzymierzeńców. Wojna nie przyniosła
większych zmian – Rzymianie zaangażowani Kartaginą.
→ Filip rozpoczyna długotrwałe kampanie w Anatolii, próbując ekspansji w tamtą stronę, Attalos z Pergamonu i
Rodyjczycy czują się zagrożeni, posyłają poselstwo do Rzymu o pomoc, w Rzymie istnieli politycy opowiadający
się za wojną na wschodzie, ale lud jest wyczerpany wojną punicką, zgromadzenie odrzuca projekt. Wysłano
poselstwo do Filipa z żądaniem oddania się arbitrażowi Rzymu w sprawach wschodnich, po odrzuceniu go przez
Filipa zgromadzenie rzymskie niechętnie zgadza się na wojnę, dwa legiony, które miały wyruszyć, miały się
składać z ochotników z byłych legionów Scypiona Afrykańskiego.
89
CHARAKTER I CELE POLITYKI RZYMU NA BAŁKANACH
→ nie wiemy, jakie były plany Rzymu co do wschodu (łupy/sława/aneksja Bałkan/wieloetapowa dominacja Mare
rostrum/lęk przed naśladowcami Pyrrusa), ani od kiedy właściwie się zaczęły (od I wojny iliryjskiej? pierwszej
macedońskiej?).
→ Podobnie, nie wiemy, co prowokowało Macedonię do najazdów na tereny pod rzymskim protektoratem i kiedy
właściwie zaczęli uważać Rzym za swego głównego wroga.
→ Holleaux twierdzi: Rzym wplątywał się w konflikty wschodnie przypadkowo, bez wyraźnego planu, także II
wojna iliryjska byłą jedynie wyprawą porządkową. Zwolennicy tej teorii twierdzą, żę Rzym późno i rzadko
decydował się na aneksje.
→ Przeciwna teoria – T. Wałek-Czernecki – już od początku III w. Rzym dąży do podboju świata. Macedończycy
sami mu to ułatwili osłabiając się ciągłymi wojnami, ten pogląd jest niezwykle popularny, ale b. uproszczony.
→ Współcześnie – postawa pośrednia – polityka rzymska często była wypadkową grania pod publiczkę ludu
rzymskiego i własnego pragnienia sławy przywódców, ale istniało jakieś pragnienie ciągłej wojny, aneksje były
bardzo dochodowe, imperializm istniał, ale nie był konsekwentny, republika prawie cały czas pozostawała w
stanie wojny,
→ Zarzucono teorię o głownie ekonomicznym tle podbojów, imperializm nie oznaczał też aneksji (dopiero w poł II
w. Grecja zostanie zaanektowana). Republika ma kłopoty z wchłonięciem zbyt wielkiej ilości ziem, brak
administracji i armii do garnizonów (ta z poboru się nie nadaje).
→ Przymierze Hellenów też raczej nie miało służyć ochronie przed Rzymem, co do Filipa, nie wiemy, jaki miał
stosunek do Rzymu na początku.
→ Dlaczego Rzym zdecydował się na drugą wojnę macedońską? Wyczerpany po starciu Hannibalem, senat
wie, że stosunki między Antiochem III i Filipem V są chłodne, i na pewno się skłócą, jeśli Filip dotrze do Azji, a
Rodyjczycy i Pergamończycy na pewno przesadzają. Żołnierzy zaciągano dobrowolnie – musiało być sporo ludzi
oderwanych od społeczeństwa po wojnach, którzy potrafili tylko walczyć, arystokracja chce łupów i nowej władzy.
Po Hannibalu jest wielu pretendentów do kariery politycznej. II wojna jest już na pewno imperialistyczna.
DRUGA WOJNA MACEDOŃSKA (200-196)
→ Filip jest nielubiany w Grecji za brutalność, ale i Rzymianie nie mają sojuszników, Grecy są oporni, Związek
Achajski bije się z Nabisem w Sparcie.
→ pierwsze dwa lata – brak większych bitew, dopiero po objęciu dowództwa przez Tytusa Kwinkcjusza
Flaminiusa powstaje stronnictwo pro rzymskie w Grecji (Związek Epirocki, Etolski, Achajski, Beocki, Sparta). Filip
wykorzystując do cna wszelkie rezerwy wystawił 25 ty.s. niezbyt wyszkolonej armii. Flaminius z dwoma legionami
i sprzymierzeńcami znacznie większe siły.
→ bitwa pod Kynoskefalai w Tesalii – długo nierozstrzygnięta, b. ciężka, ostatecznie przegrywa Filip, wielkie
straty, poniósł też klęski gdzie indziej (Achajowie pokonali garnizon koryncki, wyparto go z Karii, na północy ruchy
Dardanów) → prosi o pokój
90
→ Flaminius też się przychyla, ma za mało do całkowitego ujarzmienia Macedonii, Etolowie nie powinni zbyt
bardzo urosnąć we znaczeniu. Rzym obraca się przeciwko nim. Dowiedziano się także, że Antioch III rusza z
Syrii do Europy. Mimo protestów Etolów zawarto pokój w 197/6 → Filip traci posiadłości na Wschodzie i w Grecji
właściwej, a także Tesalię, oddaje jeńców, kontrybucja, pozbawiono go floty.
NOWY PORZĄDEK
→ wbrew woli Senatu Flaminius przeforsował poprzez swój filhellenizm uzyskanie sporej autonomii dla Grecji,
nie warto by było tworzyć prowincji na tak skomplikowanym i biednym terenie. Hasła wolnościowe –
wystarczająco pojemne, aby pod ich płaszczykiem Rzym mógł robić, co zechce. Formuła wybrana to patronat
nad światem greckim – Rzym strzeże, ale nie ma zobowiązań, zaś poleis są winne posłuszeństwo. Zwolniono w
196 na igrzyskach w Istmie Greków od załóg wojskowych, cudzych praw i płacenia danin wszystkich sojuszników
Filipa, wcześniejsi sojusznicy Rzymu automatycznie nabyli te prawa wcześniej.
→ Olbrzymi entuzjazm Greków, senat wolałby obsadzić Kajdany Grecji, ale Flaminius przeważył. Zostaje w
Grecji 4 lata i tworzy tam nowe porządki, część byłych poleis Filipa włącza bez ich zgody do Związku Achajskiego
lub Etolskiego.
→ Nowa sytuacja → powtórna destabilizacja z powodu braku czynnika jednoczącego → Rzym za słaby do
kontroli Grecji, a odwoływanie się do zewnętrznych władców w przypadku wewnętrznych konfliktów weszło już
Grekom w krew. Liczne walki między poleis, Zw. Achajski się szarogęsi, a proby ograniczania go przez Rzym
budzą zrozumiałą niechęć. Z powodu braku stacjonujących wojsk, Rzym jest zmuszony akceptować wszystkie
wydarzenia i niepokoje Grecji. Senat pęka od skarg wysyłanych przez poleis, nie udaje się ich ograniczyć.
SPRAWA NABISA
→ W Sparcie wciąż brak równowagi, pragnienie ekspansji, Nabis zostaje rzecznikiem zmian w państwie,
nazywano go tyranem, ale najprawdopodobniej był samotnym królem z bocznej linii.
→ 207 – Nabis zdobywa władzę w Sparcie przez najemników, reformy, wygnał i podobno wymordował
przeciwników, podobno tez wprowadził rządy terroru, wprowadził najemników na grunty i utworzyła armię z
helotów.
→ 204 – początek długotrwałej wojny ze Zw. Achajskim, toczonej dla łupów, Filip dał Nabisowi Argos za
neutralność, ale o spostrzeżeniu potęgi Rzymu przeszedł na drugą stronę. Flaminius nie może go zignorować,
Zw. Achajski żąda jego pacyfikacji, a Peloponezyjczycy się go boją, wojna z Nabisem jest trudna, Argos łatwo mu
Rzym odebrał, Spartę trudniej. Ostatecznie Flaminius pozostawia mu Spartę, ale odbiera część Lakonii
tradycyjnie należącą do periojków i zewnętrzne zdobycze, płaci kontrybucję i traci flotę.
→ Po odejściu Flaminiusa Nabis odbudowuje siły i znów wojuje ze Zw. Achajskim, Etolowie chcą go wykorzystać
do wojny z Rzymem, ale niezadowoleni z niego mordują go w 192, Sparta jednak wchodzi do Zw. Achajskiego,
który objął cały Peloponez, zamieszki wewnętrzne w Sparcie ostatecznie podkopują jej siłę. Koniec Sparty jako
liczącej się polis.
WOJNA ETOLÓW i ANTIOCHA Z RZYMEM (192-189)
→ Antioch III w 196 podbija Trację, zwyciężył nad Ptolemeuszem V w Palestynie, Rzym się niepokoi.
91
→ Etolowie chcą wojny z Rzymem, sądzą, ze łatwo znajdą greckie poparcie, a Antioch ich wesprze całymi
siłami. Antioch także liczy na poparcie greckie i w 192 przybywa z 10 tys. i 6 słoniami, poleis nie rwą się do
pomocy, a Filip V pozostaje wierny Rzymowi, odzyskuje w wojnie Tesalię.
→ Rzym posyła siły do Grecji, Antioch się cofa, bitwa pod Termopilami kończy się jak niegdyś zajściem od tyłu,
Antioch wycofuje się do Azji, wplątany w wojnę z Rzymem. Rzym walczy jeszcze uciążliwie z Etolami przez dwa
lata, ostatecznie tracą oni Korkyrę, Kefalenię i Zakynthos, gdzie powstały bazy dla rzymskiej floty.
KONIEC PANOWANIA FILIPA V
→ Po Kynoskefalai Filip próbuje odbudować państwo, emisje pieniądza → wzmożenie działalności kopalń,
zwiększanie liczy poddanych – osadza Traków w Macedonii, zmusza poddanych do płodzenia i rodzenia dzieci
(zakaz porzucania noworodków). Nie szykuje się jednak do wojny – klęska Antiocha w 189 uniemożliwia
jakikolwiek opór.
→ Stosunki z Rzymem napięte – Tesalia składa liczne skargi, Eumenes z Pergamonu także go oskarża, licząc
na przejęcie Tracji. senat i tak nigdy mu nie ufał. Pod koniec jego panowania w Macedonii powstaje pro rzymskie
skupisko dookoła jego młodszego syna Demetriusza, który jako były zakładnik w Rzymie znajdował się pod jego
wpływem. Filip wyznaczył już starszego Perseusza na króla. Gdy Rzym zasugerował zmianę, Filip zamordował
Demetriusza, rozruchy w kraju, represje, deportacje grup ludności.
III wojna macedońska
→ 179 – śmierć Filipa, Perseusz wysyła prośbę o przyjaźń, którą senat popiera, amnestia w Macedonii uspokaja
nastroje. Perseusz wraca do roli strażnika poleis greckich, grają rolę arbitra w sporach. Jest w tym lepszy niż
senatorzy, oskarża się go o granie nastrojami biedoty. Zręczną grą przekonał większość Grecji, że nadaje się na
przywódcę przeciw Rzymowi, nawiązką też stosunki z Rodos.
→ Senat nie ufa mu, Eumenes II także prze do wojny, to on chciał być głównym arbitrem Hellady, do wojny
Rzym popchnął zamach na Eumenesa (mógł być prowokacją).
→ Od 171 wojna, obie strony nieprzygotowane, początkowo toczy się powoli – dopiero po pewnych sukcesach
zyskuje wojskowych popleczników w Grecji, Epir i Iliria po jego stronie – skutecznie nękają Rzym. Grecy pro
rzymscy walczą nieudolnie, Rodos próbuje mediacji całym tym bałaganie.
→ Słabość Rzymu wynikała z niedostatecznych sił kierowanych do walki, w końcu przyznano dowództwo
Emiliuszowi Paulusowi i poczyniono duże zaciągi.
→ 168 – bitwa pod Pydną, klęska Perseusza, oddaje się do niewoli, Macedonia w dawnej postaci przestaje
istnieć.
ORGANIZACJA GRECJI I MACEDONII PO WOJNIE
→ Senat nie chce wprowadzać prowincji, podział Macedonii na 4 niezależne państwa związkowe, w całkowitej
oddzielności małżeńskiej i zakupu ziemi, zamknięto kopalnie, zakazano wyrębu dla floty. Regiony sąsiadujące z
barbarzyńcami mogą zaciągać armię. Związki te płacą niski trybut.
92
→ Od 158 wznowiono kopalnie, dochód między Rzym i republikę macedońską, która je posiada, szeroka emisja
monet z kruszców Pangajon. Olbrzymie łupy rzymskie po wojnie z Filipem, systematyczna grabież Epiru, który
stał się państwem zrujnowanym. Skutkiem tych dochodów obywateli rzymskich zwolniono z podatku tributum.
→ Senat brutalnie traktuje zwolenników Filipa, a własnych sojuszników niewiele lepiej,s woim zachowaniem
ostrzegając przed nawet próbą buntu/niezależności. Liczni zakładnicy w Rzymie. Rzymianie korzystają przy
zsyłkach z służb miejscowych poleis, co te traktują jako wygodną okazję do pozbycia się przeciwników
politycznych – głębokie okaleczenie poleis.
POWSTANIE ANDRISKOSA
→ 148 – Pojawia się Andriskos, twierdzący, że jest synem Perseusza, przyjmuje imię Filipa i zbiera armię wśród
Traków i biedoty macedońskiej, elity sceptycznie patrzą na jego poczynania.
→ Rebelia jest b. trudna do opanowania, Rzym ostatecznie postanawia skończyć ze sprawą macedońską raz na
zawsze – Macedonię i Ilirię zamieniono w prowincje. Do przerzucania wojsk wybudowano Via Egnata przez góry
Bałkan, ukończona w 120. Granica barbarzyńska była broniona niesystematycznie i zwykle tylko w reakcji na
najazd, dopiero reformy Oktawiana Augusta i wyznaczenie namiestnika Mezji przyniesie jakąś poprawę. W
Macedonii podobnie jak w Grecji trwają też walki wewnętrzne.
WOJNA ACHAJSKA (146)
→ Rzym niepokoi się Zw. Achajskim, który z powodu złego traktowania swoich podwładnych na Peloponezie
destabilizuje ten region, wciąż istnieją antyrzymskie grupy, które nie rozumieją, że Rzym nie będzie tolerował
tego, co znosiła Macedonia.
→ 147 – Senat rozkazuje związkowi uwolnić Spartę, Korynt, Argos, Orchomenos w Arkadii i Herakleję
Trachińską – prowokacja, dążenie do wojny. Związek wsparły Teby, Beocji, Chalkis, Fokaja i Lokryda
(częściowo) → powszechna nienawiść do Rzymu. Achajowie nie mają szans w otwartej walce. Rzym daje
Grekom nauczkę – wojsko wchodzi do opuszczonego Koryntu, miasto spalono, częśc ludności wymordowano,
część do niewoli, Korynt pozostał wsią na zgliszczach przez 100 lat…
GRECJA PROWINCJĄ
→ z początku po klęsce Związku do Grecji pojechał tylko jeden urzędnik, miasta buntownicze podporządkowano
namiestnikowi Macedonii, w reszcie teoretycznie bez zmian, gdzieniegdzie zaszły zmiany ustrojowe,
zastępowano demokrację oligarchiami, niszcząc środowiska antyrzymskie.
→ Związek Achajski wkrótce odbudowano, ale na poziomie lokalnym, odkąd Macedonia objęła nadzór nad
Grecją, większość spraw już nie trafia do Rzymu, pewne odosobnienie, buntownicy prawdopodobnie płacą
podatki, były też konfiskaty majątków przeciwników Rzymu, ale niewielkie i często trafiają do wspólnych gruntów.
Efekt – wielka różnorodność systemów poleis
→ Divide et impera: różnice systemów uniemożliwiają wspólny front, jedyna wspolna droga to służba Rzymowi,
na początku panowanie rzymskie nie było uciążliwe – daleko od centrów władzy, Grecja pozostaje dość
autonomiczna. Wojna Achajska jednak b. zubożyła Grecję.
→ Napływają rzymscy lichwiarze i spekulanci i korzystając z atmosfery lęku przed Rzymem wykupując ziemię,
ale na skalę ograniczoną. Ogólnie jednak lata 150-80 są dla Grecji pomyślne gospodarczo.
93
28.
Polityczny koniec świata helleńskiego – Rzymianie i
Partowie
SYCYLIA
→ W wyniku zamieszek spowodowanych przez Pyrrusa, miejscowy tyran Agathokles zaciągnął kampańskich
najemników, Mamertynów, którzy po zakończeniu wojny opanowali podstępem Messanę i uczynili z niej swoją
bazę. Toczą walki z Hieronem sycylijskim (269), proszą o pomoc Rzym, a potem Kartaginę, gdy Rzym nie
reaguje. Kartagina obsadza garnizon w Messanie, Rzym się wściekł i wbrew wcześniejszym traktatom punickim
najeżdża Sycylię. Wojska Kartaginy oblegają odbitą Messanę, wspierane przez Hierona. 263 – posiłki z Rzymu
zmuszają Hierona do przejścia na ich stronę i ciężkiego odpokutowania za swoją „zdradę” (kontrybucja, machiny i
żywność dla armii, utrata władzy nad miastami pro rzymskimi.
→ Podbój Sycylii liczy się jako długa, I wojna punicka, zdobyto Akragas po ciężkich walkach. 241 – powstaje
prowincja z terenów zdobytych, wyłączono z niej przychylneg teraz Rzymowi Hierona. Rządzi swoim państwem
aż do 215 na wzór hellenistyczny, spory autorytet, dobra dyplomacja.
→ 215 – wnuk Hierona, Hieronim przechodzi do Kartagińczyków wskutek rzymskiej klęski pod Kannami, nawet
obalenie monarchii nie zmienia nowej syrakuzańskiej pozycji przeciw Rzymowi. Nienawiść przeciw Rzymowi
wzrasta – olbrzymi bunt.
→ 213-11 – po długim oblężeniu zdobyto Syrakuzy, reszt miast łatwiej się poddaje – Sycylia rzymską prowincją.
PAŃSTWO PTOLEMEUSZÓW
→ W I w. p.n.e. zaciekłe walki o władzę w obrębie dynastii, Ptolemeusz X Aleksander próbuje wydrzeć kraj z rąk
brata i aby kupić sobie poparcie Rzymu, w 87 sporządza testament, w którym po jego bezpotomnej śmierci
oddaje kraj Rzymowi (nie jest to pewne). W Rzymie ten testament nie jest dyskutowany. Ginie wkrótce po tym.
Wcześniej, rządzący Cyreną Ptolemeusz Apion także zapisał swe państewko Rzymowi, i umarł w 96. Prowincja z
Cyreny powstała w 74.
→ Po śmierci Ptolemeusza IX w 81 dynastię reprezentuje tylko Berenike, wdowa po jego bracie, męscy
potomkowie trafili do niewoli MIthrydatesa, ale jednemu, Ptolemeuszowi XI udało się zbiec dzięki poparciu Sulli.
Ten zabrał go do Rzymu i popiera jego starania o tron, licząc na wpływy w Egipcie. Testament oddający kraj
Rzymowi mógł też powstać wtedy. Powróciwszy do Aleksandrii, Ptolemeusz XI poślubia i morduje Berenike, w
kraju wybucha bunt, a król ginie po 3 tygodniach panowania.
→ Polityka Rzymu najprawdopodobniej nie była konsekwentna wobec Egiptu, dpiero od końca II wieku narasta
zainteresowanie Egiptem w związku z przemianami w samej republice: ten, kto przejmie Egipt, zyska sobie
poparcie w rozgrywkach o władzę w Rzymie. Wcześniej krainy gotowe właściwie na aneksję długo musiały na nią
czekać (Cyrenajka).
→ Rzym wolał nie podbijać Egiptu od razu, bo każdy rzymski polityk zarządzający tak bogatym krajem mógł
zaburzyć struktury władzy rozkładającej się republiki. Lepsze jest zachowanie status quo.
→ Dalsze lata to ciągłe wikłanie się Rzymu w sprawy egipskie, zwłaszcza za sprawą wojny domowej w
triumwiracie, w końcu Kleopatra, nawiązując romans z Antoniuszem, zyskuje przezeń pośrednio nowe terytoria
94
dla Egiptu. Po przegranej pod Akcjum Antoniusz i Kleopatra popełniając samobójstwa, tuż zanim Oktawian
wkroczył do Egiptu w 30 r.
PAŃSTWO SELEUKIDÓW
→ ok. 245 pierwsze przetasowania w Iranie, Andragoras, satrapa Partii odmawia podporządkowania się
Seleukosowi II. Bije własne monety, ale nie przejmuje tytułu króla (pewien stopień zależności pozostał).
Prawdopodobne miejscowa elita go poparła, chciała mieć bliższego panującego. Najazdy Parnów na te tereny
przerwały komunikację między dworem i satrapą, co dodatkowo osłabiło więzi. Partowie w 239-8 ponosi klęskę w
walce z Partami, którzy zajmują jego krainę.
→ Baktria i Sogdiana, odcięte przez rebelię w Partii, są zmuszone radzić sobie same. Satrapa Baktrii Diodotos
przejmuje tytuł królewski, początkowo bije monety seleukidzkie, umieszczając jednak Zeusa (własnego boga)
zamiast dynastycznego Apollona. Potem zastępuje już wizerunek Antiocha swoim własnym. Dopiero w 238
monety są już całkowicie miejscowe.
→ W Baktrii spora liczba Greków, być może Persowie importowali tu nieposłusznych Hellenów, na pewno za
Aleksandra miejscowi żołnierze podnieśli rewoltę, ale została stłumiona, a oni musieli tu pozostać. Ścisła
współpraca z Irańczykami, wymuszona najazdami koczowników z północnych stepów. Państwo niezwykłe –
konsekwentna równość dwóch kultur, jedyny prawdziwy dziedzic idei Aleksandra.
→ Persyda najprawdopodobniej pozostawała częściowo zależna.
→ 237-27 – wyprawa Seleukosa II na Partów, niezbyt udana, brak trwalszych efektów.
→ W 197 Antioch III wplątuje się w walki w Anatolii, początkowo ostrożnie wobec Rzymu, zajmuje część Tracji,
Rzymianie nieco protestują, ale Antioch jeszcze może ich zignorować.
→ 192 – otwarty konflikt seleukidzko-rzymski, sytuacja po oswobodzeniu Grecji przez Flaminiusa. Zw. Etolski
związał się z Antiochem, a Eumenes II z Pergamonu pcha Rzym do wojny z nim. Antioch opuszcza nieudaną
wojnę w Grecji w 191. Być może wyprawę tą sprowokował też Hannibal, przebywający u Antiocha od 195.
→ Działania na morzu – Flota Rzymu, Rodos i Pergamonu atakuje seleukidzką, 190 – klęska Antiocha,
ewakuuje się z Tracji, armia ląduje i łączy się z siłami Pergamonu, Antioch wskutek nieudanych negocjacji staje
do bitwy pod Magnezją w Lidii i sromotnie przegrywa.
→ 188 – pokój w Apamei – Antioch rezygnuje z posiadłości za górami Tauros i akcji na tych obszarach. Musi
też zapłacić olbrzymie odszkodowanie i zapewnić żywność armii, posyła też zakładników. Kres ambicji
Seleukidów w Anatolii, Rzym wchodzi do gry na Wschodzie.
→ Rozpad Maurjów w Indiach stwarza okazję dla baktryjskich podbojów na południe od Hindukuszu, jeden z
miejscowych władców, Menander, podporządkował sobie Indie północne, był znanym buddystą. Ok. 171 do
władzy dochodzi Eukratides, tworzy wielkie imperium z wschodnich obszarów, ginie w zamachu ok. 150, król
Partów MItrydates odbiera imperium wszelkie tereny poza samą Baktrią.
→ Pojawia się fala koczowników z zachodnich granic Chin, wyrusza na Zachów na początku II w., spychając
plemiona Turkiestanu na zachód. Plemię Yuch-chi uderza na Baktrię ok. 130 i tworzy tu własne państwo. Partię
napadli Sakowie, ale jako silniejsza potrafiła się obronić.
95
→ W państwie Seleukidów w I w. narasta rozbicie, w latach 83-66 rządzi nim uzurpator Tigranes z Armenii,
wygnany wskutek interwencji rzymskiej, na tron na krotko powraca Antioch XIII, ale Pompejusz postanawia go
usunąć – 64 – Syria rzymską prowincją. Ekspansja Partów niepokoi Rzym, muszą mieć bazę wypadową na
wschodzie.
→ Narasta kryzys wewnętrzny: miasta zwiększają niezależność, nacisk partyjski powoduje dalsze uszczuplenie
imperium (na pocz. I w. p.n.e. Mezopotamia cała partyjska), uaktywniają się Arabowie i aktywnie mieszają się w
politykę, powstaje państwo w Edessie z dynastią arabską (od 130/27 aż po podbój rzymski), gdzie indziej też
rodzą się państewka arabskie. Nabatejczycy, istniejący od IV w. p.n.e. jako państwo w Petrze, w II w. wobec
słabości Seleukidów rosną w siłę i ogłaszają się królami, przez jakiś czas dominują w tym regionie. Cały teren
podlega rozdrobnieniu, także poleis greckie, toczy też wojny między sobą.
→ Syria cierpi w czasie wojen z Partami i wojny domowej triumwiratu (50-30), od wojsk rzymskich, ambicji
politycznych i najazdów partyjskich, od stabilizacji Oktawiana przeżywa złoty okres, PAX Romana zapewnia jej i
przyległym terenom rozwój na niespotykaną skalę. B. ważny region handlowy.
ATTALIDZI I SĄSIEDNIE PAŃSTWA W ANATOLII.
→ od I wojny macedońskiej w sojuszu z Rzymem, po Apamei w 188 Eumenes II wiele zyskuje terytorialnie.
Sporo jednak z tych terenów jest pod jego władzą tylko nominalnie. Eumenes jest jednak klientem Rzymu i od
niego zależy. Rzym czuje się zaniepokojony jego wzrostem i popiera Galatów w ich buncie przeciw Eumenesowi.
Od 159, gdy na tron wstępuje Attalos II, stosunki znow się poprawiają.
→ Attalos III umiera niespodziewanie, przekazując w 133 Rzymowi całe królestwo i skarb oprócz Pergamonu,
który miał zostać wolną polis. Senat nie wie co zrobić (niepokoje w Rzymie Ne skłaniają do wyprawy).
Tymczasem w Pergamonie przyrodni brat Attalosa III, Aristonik, proklamuje się krolem, mimo sprzeciwu stolicy.
Posiada oparcie części armii, pobił mały oddziałek rzymski w 131, ale jego potyczki z miastami greckimi Azji są
zupełnie nieudane. Nie ma wśród nich poparcia. Próbuje wywołać rewoltę chłopską.
→ 130 – Aristonik wzięty do niewoli, a od 129 komisja rzymska przekształca jego państwo w prowincję.
Kłopotliwe ziemie oddano miejscowym królikom (wiele zyskał Pont). Europejskie posiadłości włączono do
prowincji Macedonii. Z reszty stworzono prowincję Azję, poleis zapewne miały jakąś autonomię, ale rzymską,
inną niż za Attalidów.
→ Na początku I w. p.n.e. Mitrydates, król Pontu wchodzi w konflikty z sojusznikami Rzymu, co doprowadza do
wojny w 89/8. Państwa greckie witają go jak wyzwoliciela spod okupacji rzymskiej. Rodos się broni, a Mitrydates
nie umie jej zdobyć. Część miast także go nie poparła.
→ 88 – spektakularna rzeź wszystkich Italików w Anatolii – ostrzeżenie dla sojuszników MItrydatesa, aby nie
śmieli się buntować. Bardzo brutalny sposób budzi kontrowersje. Mitrydates podtrzymał swoją popularność,
rezygnując z trybutu na 5 lat.
→ Mitrydates dociera przez Cyklady do Aten, które także go poparły, katastrofa dla Rzymu → Sulla w 87 ląduje
z 5 legionami. Bardzo brutalny postęp Rzymian wywołał zmianę nastrojów w Anatolii, Mitrydates próbuje temu
zapobiegać ulgami, wielkie rozruchy.
→ W 86 rozruchy w Rzymie tworzą kolejne grupy wojsk wybierające się na wschód, rywalizujące armie obracają
Bałkany w perzynę, Sulla musi się ewakuować – 85 – pokój z Mitrydatesem w Dardanos, ma opuścić wszystkie
nabytki po 89. Wielkie represje dla Greków. Sulla wraca do Rzymu.
96
→ pozostawiony w Azji Lucjusz Licyniusz Murena prowokuje drugą wojnę z Mitrydatesem, lata 83-2, klęska
Mureny. Potem zawieszenie broni.
→ 74 – wybucha III wojna, król Bitynii oddaje swój kraj Rzymowi, Mitrydates nie chce się zgodzić i przejmuje ją,
oblega Kyzikos, Lukullus w Rzymie przejmuje dowództwo, 72/1 wkracza do Pontu, wielkie pogromy Mitrydatesa,
ucieka on do Armenii. Lukullus organizuje miejscowe tereny dla Rzymu. 69 – zdobywa Armenię, ale musi się
wycofać, wojsko go zdradziło, a w Rzymie jego przeciwnicy knuli przeciw niemu. Mitrydates i Tigranes utrzymali
władzę.
→ Pompejusz przejmuje władze na tym obszarze, wielka armia, klęski Mitrydatesa, nie może już uciec do
Armenii lękającej się Rzymian, przez Kolchidę ucieka na północ, próbuje stworzyć nowe państwo na płn. Morza
Czarnego, ale robi to nieumiejętnie, bunty, Mitrydates popełnia w 63 samobójstwo. Jego syn Farnakes otrzymuje
tylko ziemie północne, Pompejusz łączy Pont z Bitynią i tworzy tam nową prowincję. Potem Farnakes spróbuje
jeszcze raz podbić Pont, ale przegra z Cezarem pod Zelą (47) – veni, vidi, vici.
29.
Grecja rzymska 146 p.n.e.-395 n.e.
→ od wojen Mitrydatesa w 88 Grecja jest wciąż niszczona, wielki kryzys, zniszczono Ateny, Pireus, Beocja,
Fokida i Eubeja zrujnowane, na lud nakładano daniny, musiał on żywić wojsko Rzymu i patrzeć, jak niszczy ono
w bitwach Grecję. Pojawiają się liczni piraci.
→ lata czterdzieste – na terenie Grecji wojny Cezara, Pompejusza, Oktawiana, Antoniusza… Ekonomia
przechodzi niezwykle głęboki kryzys.
→ 27 – Oktawian August tworzy osobną prowincję, Achaję, z Grecji i Epiru, Neron tymczasowo przyznaje Grecji
swobody w 66 n.e. Miasta pod władzą Rzymu wciąż mają pewną autonomię, istnieją lokalne związki. Grecja jest
uboższa od krain Wschodu, ale za PAX Romana powoli się podnosi.
→ za czasów rzymskich udział w radzie polis jest dożywotni, do rady wchodzi się przez urzędy (analogie z
Rzymem), zwiększa się władza rady wskutek braku corocznej kontroli. rada składa się już wyłącznie z elity. Brak
demokracji spowodował pewne ustabilizowanie polityczne (grupa średniozamożna najbardziej burzy porządek).
→ Miasta nie mogą już rywalizować bitewnie, więc próbują to robić zbytkiem, cesarze II w. n.e. ograniczyli ich
prawo do budowy większych obiektów (muszą mieć zgodę cesarza). Paradoksalnie, w sądownictwie część
spraw przeszła do kompetencji namiestnika. Stabilizacja PAX Romana powoduje zmniejszenie znaczenia władz
miejskich (nie mogą już grac na uczuciach znacznie spokojniejszego społeczeństwa). Polis straci jednak rację
bytu dopiero w późnym antyku. W okresie od końca II w .n.e. do IV następuje rozkład władzy urzędniczej,
rekrutowanej pod przymusem i niepłatnej. Instytucje poleis ulegną rozkładowi, ale jej mentalność utrzyma się
jeszcze jakiś czas.
97