tekst

Bogusław Olszewski
Regionalny kontekst pozyskiwania zasobów naturalnych. Nielegalna eksploatacja
zasobów leśnych w Europie Wschodniej – zarys problemu.
Zasoby naturalne państwa stanowią element decydujący nie tylko o jego potędze
gospodarczej,
militarnej,
samowystarczalności
surowcowej,
czy
zyskach
pochodzących
z wykorzystania określonych sektorów ekonomicznych. Określają również pewne aspekty
dotyczące bezpieczeństwa energetycznego, ekologicznego i społecznego, a zatem szeroko pojętego
bezpieczeństwa wewnętrznego i międzynarodowego. Paliwa kopalne, kruszce, rzadkie pierwiastki,
czy zasoby wodne, są w obliczu coraz bardziej energochłonnej gospodarki zarówno istotnym
narzędziem, jak i celem geopolitycznym, a także przyczyną wielu trwających oraz potencjalnych
konfliktów zbrojnych. Degradacja środowiska naturalnego wpływa na stan i strukturę rolnictwa,
poziom dobrobytu społeczeństw, relokację określonych gałęzi przemysłu w obrębie terytorium
państwowego, decyduje o migracjach ekologicznych, a ostatecznie generuje kryzysy społeczne
i destabilizuje sytuację polityczną. Pomimo wielu kontrowersji związanych z łączeniem zagadnień
środowiskowych i bezpieczeństwa, z jakimi mamy do czynienia wokół paradygmatu naukowego na
polu akademickim, ów komponent pozamilitarny stanowi o tym, że zainteresowane państwa:
„z jednej strony rywalizują o deficytowe zasoby ekologiczne, a z drugiej same są źródłem
ekologicznych zagrożeń bezpieczeństwa dla innych państw”1.
Powyższe zagadnienia stanowią centralny punkt w teorii konfliktów Thomasa HomerDixona2, który określił kilka elementów środowiskowych wpływających na procesy społeczne,
pośród których poczesne miejsce zajmuje degradacja lasów3. Według tego badacza zmiany
ekologiczne prowadzą do zmian społecznych, a te w konsekwencji do konfliktów wewnętrznych
(intergroup conflicts) i międzynarodowych. Na podobne korelacje występujące pomiędzy zmianami
środowiska naturalnego a konfliktami w wymiarze wewnętrznym i międzypaństwowym wskazują
tacy naukowcy jak: Peter Gleick, Richard Ullman, Norman Myers, czy Guenter Baechler 4.
Konfliktogenne i dysfunkcyjne okazują się być nie tylko zmiany stosunków społecznych
wynikające z nierównego dostępu do zasobów naturalnych, ale również towarzysząca tym
1 K. Pronińska, Nowe problemy bezpieczeństwa międzynarodowego: bezpieczeństwo energetyczne i ekologiczne, [w:]
R. Kuźniar i in., Bezpieczeństwo międzynarodowe, Warszawa 2012, s. 319.
2 Tzw. Szkoła Toronto
3 Zob. M. Pietraś, Bezpieczeństwo ekologiczne w Europie. Studium politologiczne, Lublin 2000, s. 75.
4 J. Barnett, Environmental security, [w:] A. Collins (ed.), Contemporary security studies, Oxford 2007, s. 190-193.
1
patologiom korupcja na szczeblach administracji państwowej, pozwalająca uprzywilejowanej
grupie czerpać korzyści z procederu, a dodatkowo osłabienie sfery ekonomicznej.
Podejście Homer-Dixona nie uwzględnia jednakże, często pomijanego w kategorii zagrożeń
antropogenicznych, zagadnienia przestępczości wobec środowiska naturalnego, a zwłaszcza
działalności zorganizowanych grup kryminalnych powiązanych ze sferą polityki i biznesu. Jako że
są to działania celowe, określa się je jako agresje ekologiczne 5. Intencjonalność tych działań
sprawia, że można wyodrębnić równoległą sekwencję akcentującą ludzki wymiar bezpieczeństwa
ekologicznego: agresja ekologiczna o charakterze kryminalnym generuje straty ekonomiczne
i społeczne, co skutkuje swoistym sprzężeniem zwrotnym, poprzez które następuje dalsza
kryminalizacja społeczeństwa dotkniętego katastrofą ekologiczną lub niedoborem zasobów,
istotnych ze względu na kluczowe obszary jego funkcjonowania.
Dyskurs ekologiczny przyzwyczaił społeczność międzynarodową do nieco jednostronnego
ujęcia, lokującego problem nielegalnego pozyskiwania drewna głównie na obszarze państw
rozwijających się czy też leżących w tradycyjnie kojarzonej z tym procederem strefie równikowej.
Brazylia, Peru, Ekwador, Boliwia, region Azji Południowo-wschodniej (zwłaszcza Indonezja),
państwa Ameryki Południowej, Afryki Zachodniej i w nieco mniejszym stopniu Afryki Środkowej 6
(Nigeria, Benin, Demokratyczna Republika Konga, Sierra Leone, Mozambik) to tylko niektóre
kraje powiązane z niekontrolowaną eksploatacją lasów i jej skutkami w postaci pustynnienia, zmian
klimatycznych, czy braku dostępu do wody pitnej. Konflikty i nielegalne interesy skupiają się
również wokół zasobów najdroższych rodzajów drewna (np. azjatycki agar, afrykański Pink Ivory),
a sprzeniewierzanie zasobów leśnych służy częstokroć finansowaniu działań zbrojnych
prowadzonych przez rebeliantów, junty wojskowe i lokalnych watażków (np. wojny domowe
w Sierra Leone i Liberii). Również kartele narkotykowe na obszarze Ameryki Południowej
kontrolują rodzimy przemysł drzewny, traktując go jako kolejne źródło łatwego dochodu.
Tymczasem okazuje się, że problem posiada również swój europejski wymiar. Procesy
towarzyszące rozpadowi ZSRR stworzyły nie tylko idealne warunki do działania korupcjogennych
środowisk biznesowych i politycznych na obszarze poradzieckim, ale doprowadziły też do
powstania olbrzymiej szarej strefy oraz kryminalizacji sfery społecznej i publicznej. W obszarze
zainteresowania przestępczości zorganizowanej znalazły się kluczowe sektory nowej gospodarki
kapitalistycznej, w tym związane z zasobami naturalnymi. Ich nielegalnej eksploatacji towarzyszą
inne rodzaje przestępczości, jak chociażby handel narkotykami i ludźmi, umożliwiając jednocześnie
pranie brudnych pieniędzy. Rosnąca konkurencja i podział sfer wpływów wszelkiego rodzaju mafii,
5 Zob. K. Pronińska, op.cit., s. 322.
6 Zob. J. Gilarowski, Przemiany krajobrazów roślinnych w Afryce Równikowej. Uwarunkowania, konsekwencje,
prognnozy, Warszawa 2006.
2
umiędzynarodowienie obszarów i sfer ich działalności, procesy integracyjne w Europie Środkowej
i otwarcie rynków, dające możliwość zdobycia dużych pieniędzy, stały się przyczyną rosnących
wpływów i radykalizacji środków stosowanych przez organizacje przestępcze. W powyższym
kontekście ma miejsce tzw. globalizacja cienia, określana przez Penttinena jako: „nowe rodzaje
działalności umożliwione poprzez globalne przepływy informacji, finansów, technologii oraz ludzi,
które odbywają się nieformalnymi, nielegalnymi metodami” 7. Jakkolwiek sam proceder nie jest
nowy, to mechanizmy pozwalające osiągać niebagatelne zyski są immanentne współcześnie
zachodzącym procesom globalizacji. Ścisła współzależność rynków globalnych i zwiększone
zapotrzebowanie na surowce sprawiły, że obok doraźnej i lokalnej nielegalnej eksploatacja zasobów
leśnych na małą skalę istniejącej w krajach regionu – podobnie jak to miało miejsce w poprzednim
systemie, jako że ubóstwo często zmusza do tego miejscową ludność – funkcjonuje także rabunek
w większym wymiarze. Niewspółmiernemu wzrostowi nielegalnego pozyskiwania zasobów na
skalę przemysłową sprzyja zapotrzebowanie zgłaszane przez bogate kraje Zachodu.
Region Europy Wschodniej posiada stosunkowo duży procentowy udział lasów
w powierzchni krajów i jako obszar peryferyjny Unii Europejskiej stał się dla niej źródłem zasobów
drewna. Kraje obszaru poradzieckiego, jak Ukraina, Białoruś, Łotwa, Litwa, czy Estonia, są
pozbawiane sukcesywnie tego dobra naturalnego. Federacja Rosyjska, gdzie lasy stanowią 49%
powierzchni8, znajduje się jednocześnie w czołówce państw o największym ubytku netto
drzewostanu (desforestation hot spots)9. Warto przypomnieć, że Rosja posiada największe na
świecie zasoby leśne (809 mln ha 10) o powierzchni przewyższającej strefę lasów deszczowych
Amazonii. Tajga
(borealny las
iglasty)
jest
obecnie
obszarem wybitnie
zagrożonym
niekontrolowaną eksploatacją, czemu sprzyja sąsiedztwo Chin i wspomniany eksport do krajów
UE. Tym samym Federacja Rosyjska znajduje się na trzecim miejscu (po Brazylii i Indonezji)
w rankingu najbardziej wylesianych krajów świata11, a utraty połaci lasów pierwotnych nie
zrekompensuje zalesianie – tak jak w przypadku Obwodu Kaliningradzkiego, gdzie przeszło 80%
lasów jest wynikiem uprawy12. Wyjaśnieniem tego fenomenu jest struktura nielegalnego eksportu
drewna, w której państwa wschodnioeuropejskie zajmują zaskakująco wysokie pozycje.
7 E. Penttinen, Globalization, Prostitution and Sex-trafficking: Corporeal Politics, New York-Oxon 2008, s. 7, [za:]
R. Kłosowicz, A. Mania (red.), Problem upadku państw w stosunkach międzynarodowych, Kraków 2012, s. 56.
8 The Global Forest Resources Assessments 2010, Rome 2010, s. 13, tryb dostępu: http://www.fao.org/docrep/013/
i1757e/i1757e.pdf (pobrano: 11.06.2013).
9 Deforestation hot spots map, tryb dostępu: http://thewatchers.adorraeli.com/wp-content/uploads/2011/10/
hotspotdeforestationmap.jpg (pobrano: 11.06.2013).
10 The Global Forest..., op.cit., s. 14.
11 Top Ten Countries with Highest Deforestation, tryb dostępu: http://www.mapsofworld.com/world-top-ten/countries
-with-highest-deforestation-map.html (pobrano: 12.06.2013).
12 T. Palmowski, Kaliningrad – szansa czy zagrożenie dla Europy Bałtyckiej. Monografia społeczno-gospodarcza,
Gdańsk 2013, s. 47.
3
Unia Europejska posiada jedną z największych światowych gospodarek, zgłaszającą duże
zapotrzebowanie na zasoby naturalne. Jest znaczącym globalnym importerem drewna i jego
pochodnych, a tym samym obok Chin, Japonii i Stanów Zjednoczonych, największym importerem
drewna pozyskanego nielegalnie. W strukturze importu UE 33% całej produkcji opartej na tym
surowcu pochodzi z Europy Wschodniej, co stanowi nieomal sumę adekwatnego wwozu z Azji,
Afryki i Ameryki Południowej, zaś nielegalne jest jej 23%. Z kolei do 28% (15 mln m 3) importu
z Europy Wschodniej pochodzi z nielegalnego wyrębu. Rosja jest tutaj największym dostawcą 13,
zapewniającym Unii Europejskiej ilość nielegalnego materiału dorównującą importowi z Indonezji,
Chin i Brazylii razem wziętych 14. Procentowy udział całości nielegalnego wyrębu w procesie
pozyskiwania drewna dla UE szacuje się na 20-40%, a największymi klientami są: Finlandia,
Wielka Brytania, Niemcy, Włochy, Holandia i Francja15. W regionie wschodnioeuropejskim
rozkłada się on nierównomiernie, np. kradzione drewno z Estonii, gdzie lasy stanowią 55%
powierzchni kraju16, stanowi 50% całości pozyskanego tam surowca, co stawia ją pod tym
względem na równi z Kamerunem17, Mozambikiem i Gwineą Równikową. Jakkolwiek kraje
bałtyckie (Łotwa, Litwa i Estonia) znajdują się tuż obok Finlandii i Szwecji w pierwszej piątce
państw o najwyższym wpływie sektora leśnego na wysokość PKB 18, to pierwszą trójkę
wschodnioeuropejskich dostawców nielegalnie pozyskanego drewna do UE tworzy wraz z Rosją
Białoruś i Ukraina19. Są one równocześnie największymi eksporterami gotowych produktów
opartych o kontrabandę, głównie mebli, papieru, ram do obrazów, czy parkietu. Najwięksi odbiorcy
w UE, poza krajami bałtyckimi, to: Finlandia, Niemcy, Szwecja, Polska, Włochy, Słowenia
i Austria – wśród nich importerzy nielegalnego drewna tropikalnego; Polska importuje podejrzane
i nielegalne drewno z Białorusi (29%) i Ukrainy (16%). Wspomniany problem jest do tego stopnia
dotkliwy dla Kijowa, że obszary leśne pokrywające 15,7% powierzchni Ukrainy zostały poddane
specjalnemu
zarządzaniu
ekologicznemu,
monitoringowi
satelitarnemu20
i
objęte
13 P. Hirschberger, Illegal wood for the European market. An analysis of the EU import and export of illegal
wood and related products, s. 12, tryb dostępu: http://awsassets.panda.org/downloads/illegal_wood_for_the_
european_market_july_2008.pdf (pobrano: 12.06.2013).
14 Ibidem, s. 22.
15 Ibidem, s. 23.
16 State of Finland's Forests 2012: Finnish Forests in European context demonstrated with selected indicators, tryb
dostępu: http://www.metla.fi/metinfo/sustainability/finnish.htm (pobrano: 12.06.2013).
17 Illegal logging map, tryb dostępu: http://awsassets.wwf.org.au/img/fl_illegal_logging_map_5568.png (pobrano:
12.06.2013).
18 Contribution of forest sector to GDP 2010, tryb dostępu: http://www.metla.fi/julkaisut/seuranta/img/Figure11.jpg
(pobrano: 12.06.2013).
19 Illegal wood for..., op.cit., s. 14.
20 T. Kuemmerle i in., Forest cover change and illegal logging in the Ukrainian Carpathians in the transition
period from 1988 to 2007, „Remote Sensing of Environment”, 2009, nr 113, ss. 1194–1207, tryb dostępu:
http://vls2.icm.edu.pl/pdflinks/13060900434219138.pdf (pobrano: 12.06.2013). [Także:] A.Pavelko,
D. Skrylnikov, Illegal logging in Ukraine. Fact finding, Szentendre 2010, tryb dostępu: http://www.envsec.org/
publications/fact_finding_study_illegal_logging_eng_feb_11.pdf (pobrano: 12.06.2013).
4
międzynarodowymi programami ochrony lasów. Kraje Europy Zachodniej wykorzystują również na
dużą skalę granulat drzewny (tzw. pellet) do spalania przemysłowego i są jego największym
światowym konsumentem. Austria, Belgia, Dania, Wielka Brytania, Szwecja i Holandia to kraje,
które wykorzystują znaczne ilości granulatu do ogrzewania i procesów produkcyjnych 21. Handel na
rynku wewnętrznym Unii Europejskiej pozwala rozprowadzać nielegalnie pozyskany materiał
głównie w postaci tzw. drewna okrągłego i tarcicy, ale także w formie dykty, węgla drzewnego,
sklejki, czy profili. Fakt, że dany odbiorca unijny kupuje ten towar nie oznacza automatycznie, że
zużywa go wyłącznie na swoje potrzeby. Ze tego względu dość trudno jest zweryfikować, które
państwo zachodnioeuropejskie jest największym importerem podejrzanego i nielegalnego drewna
pochodzącego spoza Unii Europejskiej.
Skutki nielegalnego pozyskiwania drewna są wieloaspektowe. Przede wszystkim należy
podkreślić negatywne konsekwencje w postaci „psucia” rynku i nieuczciwej konkurencji
w stosunku do firm posiadających koncesje oraz w odniesieniu do legalnej krajowej produkcji
drewna. Dodatkowo: straty przychodu z podatków w krajach pochodzenia drewna, korumpowanie
administracji publicznej oraz instytucji politycznych, a także finansowanie terroryzmu, przemytu
narkotyków, zakupu broni i działań wojennych pieniędzmi z nielegalnej wycinki lasów. Negatywne
skutki ekonomiczne dotyczą 350-650 mln m3 wykorzystywanego w przemyśle drzewnym; to straty
rzędu 9,5 mld euro rocznie i obniżenie ceny drewna na rynkach o 7-16%. Według Banku
Światowego generuje to straty rynkowe w wysokości 10 mld USD, plus dodatkowe 5 mld USD
z tytułu niezapłaconych podatków. Europejska Komisja Gospodarcza (United Nations Economic
Commission for Europe, UNECE)22 szacuje, że 10% tej sumy wystarczy na certyfikację 150 mln ha
lasów (certyfikat FSC – Forest Stewardschip Council23). Pavan Sukhdev, senior banker w Deutsche
Bank, doradca UNEP’s Green Economy Initiative i lider Studium Ekonomii Ekosystemów
i Różnorodności Biologicznej (TEEB24), szacuje straty spowodowane przez ten proceder na 7%
światowego PKB rocznie.
Jakkolwiek obecnie trudno jest mówić, w kontekście skutków społeczno-ekonomicznych
wyżej wymienionego procederu, o jaskrawych podobieństwach regionu Europy Wschodniej do
krajów południowej hemisfery, to jednak wiele elementów i uwarunkowań wydaje się być
podobnych. Przede wszystkim obszar utrzymywany przez kilkadziesiąt lat w obszarze wpływów
ZSRR był i wciąż pozostaje wysoce korupcjogenną strefą czemu sprzyjała m.in. centralizacja
zarządzania w gospodarce nakazowo-rozdzielczej. Ówczesne relacje polityczne i ekonomiczne na
21
22
23
24
http://jherrerosdc.typepad.com/.a/6a010535d08325970c01676802b583970b-800wi (12.06.2013).
http://www.unece.org (12.06.2013).
http://pl.fsc.org (12.06.2013).
http://www.teebweb.org (12.06.2013).
5
linii centrum-peryferie nie tylko umożliwiały prosperity lokalnym biurokratom i związanym z nimi
kręgom, ale stały się przyczyną dzisiejszego scedowania odpowiedzialności za dobro społeczne na
lokalne elity, których majątki i pozycja społeczna nierzadko wynikają z zaangażowania
w działalność przestępczą. Indeks korupcji 2012 (CPI) sytuuje Ukrainę na 144 miejscu (ex aequo
z Kamerunem i Republiką Konga), Białoruś na 123 (wraz z Sierra Leone), Estonię na 32 i Łotwę na
5425. Federacja Rosyjska plasuje się na 133 pozycji, w otoczeniu takich krajów jak: Komory,
Honduras, Kazachstan i Iran. Nowo przyjęte kraje unijne znajdują się na poziomie korupcji
charakterystycznej dla Brazylii26, co również znajduje bezpośrednie przełożenie na problem
degradacji lasów spowodowany przez grupy przestępcze.
Kraje UE, pełniące obecnie rolę nowego ekonomicznego centrum dla peryferii i Europy
Wschodniej, same nie są bynajmniej wolne od korupcji. Aby przeciwdziałać fatalnym skutkom
kryminalizacji przemysłu drzewnego wprowadzono narzędzia umożliwiające szerszą kontrolę nad
zasobami leśnymi. Oprócz wspomnianej certyfikacji FSC jest to np. The Forest Law Enforcement,
Governance and Trade (FLEGT)27, unijny plan działania opracowany w celu ograniczenia napływu
nielegalnego drewna na rynek wspólnotowy. Ekonomiczna słabość krajów obszaru poradzieckiego
i skala ubóstwa odnotowywana w ich społeczeństwach są istotnymi zmiennymi wpływającymi na
stan bezpieczeństwa wewnętrznego, regionalnego i międzynarodowego. Obok korupcji są one
zarówno skutkiem, jak i przyczyną postępującej degradacji lasów w regionie Europy Wschodniej.
Towarzyszą im inne rodzaje agresji ekologicznej związane z globalną przestępczością
zorganizowaną, chociażby nielegalny transfer odpadów. Jak pokazały badania zespołu duńskiego:
„najsilniejszy związek występuje między konfliktami zbrojnymi, a niskim poziomem rozwoju
gospodarczego państwa i brakiem demokracji”28. Chociaż wewnętrzne konflikty zbrojne
spowodowane bezpośrednio czynnikiem ekologicznym wydają się być tutaj mało prawdopodobne,
z uwagi na niezupełną przystawalność tego wymogu do sytuacji krajów będących przedmiotem
niniejszej analizy, to należy pamiętać o destabilizującym wpływie czynnika ekologicznego na
ekonomię i wszystkich związanych z tym faktem konsekwencjach. Tymczasem eskalacja
przestępczości na wspomnianym obszarze skutkuje dalszym osłabianiem struktur społecznych
i uwidacznia niedostatek demokracji. Tym samym czyni powielenie wzorca prezentowanego przez
przestępczość zorganizowaną, atrakcyjną alternatywą dla społeczeństwa obywatelskiego.
25 http://www.transparency.org/cpi2012/results (12.06.2013).
26 Marmon T., Corruption in the forestry sector and illegal logging. The problem, its implications and approaches to
combating it, Esohborn 2009, s. 6, tryb dostępu: http://www.giz.de/Themen/de/dokumente/gtz2009-en-policy-briefs
-corruption.pdf (pobrano: 12.06.2013).
27 http://www.euflegt.efi.int/portal (12.06.2013).
28 K. Pronińska, op.cit., s. 326.
6
Bibliografia
Monografie i druki zwarte
Barnett J., Environmental security, [w:] A. Collins (ed.), Contemporary security studies, Oxford
2007.
Gilarowski J., Przemiany krajobrazów roślinnych w Afryce Równikowej. Uwarunkowania,
konsekwencje, prognozy, Warszawa 2006.
Kłosowicz R., Mania A. (red.), Problem upadku państw w stosunkach międzynarodowych, Kraków
2012.
Palmowski T., Kaliningrad – szansa czy zagrożenie dla Europy Bałtyckiej. Monografia społecznogospodarcza, Gdańsk 2013.
Penttinen E., Globalization, Prostitution and Sex-trafficking: Corporeal Politics, New York-Oxon
2008.
Pietraś M., Bezpieczeństwo ekologiczne w Europie. Studium politologiczne, Lublin 2000.
Pronińska K., Nowe problemy bezpieczeństwa międzynarodowego: bezpieczeństwo energetyczne
i ekologiczne, [w:] R. Kuźniar i in., Bezpieczeństwo międzynarodowe, Warszawa 2012.
Czasopisma
Kuemmerle T. i in., Forest cover change and illegal logging in the Ukrainian Carpathians in the
transition period from 1988 to 2007, „Remote Sensing of Environment”, 2009, nr 113.
Źródła internetowe
Hirschberger P., Illegal wood for the European market. Ann analysis of the EU import and export of
illegal wood and related products, http://http://awsassets.panda.org.
Marmon T.,Corruption in the forestry sector and illegal logging. The problem, its implications and
approaches to combating it, Esohborn 2009, http://www.giz.de.
Pavelko A., Skrylnikov D., Illegal logging in Ukraine. Fact finding, Szentendre 2010,
http://www.envsec.org.
7