Recenzja – prof. dr hab. Alicja Stępień-Kuczyńska

Prof. dr hab.
Alicja Stępień-Kuczyńska
Instytut Studiów Politologicznych
Uniwersytetu Łódzkiego
Łódź 29 07 2016r.
RECENZJA
osiągnięć naukowych doktora Bartłomieja Zdaniuka na temat: Konsolidacja
państwa w republice Mołdawii ubiegającego się o uzyskanie stopnia doktora
habilitowanego w dziedzinie nauk społecznych dyscyplinie nauk o polityce
Doktor Bartłomiej Zdaniuk jest absolwentem nauk politycznych Wydziału Dziennikarstwa i
Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego (1999r.); w 2001r. odbył roczne studia w
Instytucie Nauk Politycznych w Paryżu;w 2003r. uzyskał stopień doktora
humanistycznych w dyscyplinie
nauk
nauk o polityce, broniąc rozprawę doktorską z
wyróżnieniem, przygotowaną pod kierunkiem prof. dr hab. Jana Baszkiewicza na temat:
Wybory parlamentarne we Francji 1789-1914. Problem reprezentatywności wyboru.
Rozpoczął pracę w 1998r. na macierzystym Wydziale na stanowisku asystenta-stażysty, w
kolejnych latach był doktorantem, a następnie od roku 2005 został zatrudniony na
stanowisku adiunkta na WDiNP w Instytucie Nauk Politycznych.
Habilitant wskazał osiągnięcia naukowe wynikające z art. 16 ust.2 ustawy z dnia 14 marca
2003r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki
(Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.) Osiągnięciem naukowym są publikacje powiązane
tematycznie: Konsolidacja państwa w Republice Mołdawii. Przedmiotem recenzji są:
2 monografie w języku polskim, 4 artykuły w czasopismach (w tym 2 w języku francuskim),
6 artykułów w monografiach zbiorowych w tym jeden we współautorstwie, jeden w języku
angielskim, jedna monografia zbiorowa w języku angielskim, 2 współredakcje czasopisma z
artykułami w językach: polskim, angielskim, francuskim.
***
Najbardziej znaczącą w dorobku doktora Bartłomieja Zdaniuka jest monografia Konsolidacja
państwa w Republice Mołdawii, Warszawa 2016, s. 282.
Książka została podzielona na dwie części: teoretyczną i praktyczną. W pierwszej z nich
Autor zawarł zagadnienia wstępne, w tym założenia i hipotezy badawcze, metody i techniki
badań, których wyniki przedstawione są w publikacji (s. 17-36). Ukazując wieloaspektową
analizę pojęcia konsolidacji Autor podkreślił rolę elementów historyczno-kulturowych
kształtujących specyfikę
procesu konsolidacji państwa i nadających mu
wielostronny
wymiar (s. 37- 92). W dalszych trzech rozdziałach dr Zdaniuk analizuje proces
konsolidowania państwa na przykładzie Republiki Mołdawii, z jednej strony wskazując na
elementy otoczenia zewnętrznego systemu politycznego Mołdawii w aspekcie powiązań z
Rumunią, Ukrainą, Rosją (s. 93-126), z drugiej skupiając się na wybranych elementach tego
systemu związanymi z etnopolityką, kształtowaniem się obywatelskiej kultury politycznej (s.
127-170). W ostatnim rozdziale Autor wskazuje na prawno-instytucjonalne
aspekty
kształtowania się systemu politycznego państwa, kreśli rolę elit politycznych w procesie
konsolidacji, wreszcie podejmuje próbę ukazania perspektyw konsolidacji ustrojowej
Republiki Mołdawii (s.171-222). Dokonuje też udanej rekapitulacji swych rozważań mającej
na celu przedstawienie wyzwań konsolidacji tego państwa. Praca opatrzona jest aneksami
zawierającymi szczegółowe dane statystyczne sytuacji politycznej, w zakończeniu wykazana
jest obszerna bibliografia.
Należy podkreślić, iż
monografia dr Zdaniuka
jest
bardzo dobrze przemyślanym i
zrealizowanym studium politologicznym na temat konsolidacji państwa mołdawskiego.
Przygotowana została w oparciu o szeroką bazę źródłową: liczne oryginalne dokumenty,
kilkadziesiąt monografii, artykuły w językach: mołdawskim, rumuńskim, angielskim,
rosyjskim. Należy podkreślić, iż dotychczasowe publikacje dotyczące Republiki Mołdawii w
polskiej literaturze politologicznej zwykle eksponują kwestie historyczne, problemy
separatyzmu. Natomiast w monografii B. Zdaniuk po raz pierwszy w polskiej politologii
wydobył problemy specyficzne dla zmian
zachodzących w państwach poradzieckich
powstałych po 1991r., uznał, z czym należy się zgodzić, że w przypadku tych państw
powinno się badać kwestię konsolidacji państwa, a nie konsolidacji demokracji. Autor
słusznie zauważa, że dokonujące się w tych krajach zmiany systemu politycznego, nie
przebiegają wg. dotychczas znanych modeli tranzycyjnych. W większości z nich proces
odchodzenia od autorytaryzmu nie jest zakończony, próby utrwalenia zmiany w kierunku
demokratyzacji instytucjonalno-prawnej napotykają na zasadnicze bariery, głównie ze strony
elit politycznych, zaś budowa społeczeństwa obywatelskiego jest procesem mozolnym i
trudnym. Doktor B. Zdaniuk, jak wielu badaczy systemów politycznych tego regionu, stanął
przed wyzwaniem znalezienia „badawczego klucza” dla przygotowywanej przez siebie
monografii. Autor musiał zmierzyć się z poważnymi wyzwaniami badawczymi, wyznaczając
zakres badań, dostosowując do nich metody i techniki badawcze. Wykorzystał w swej
analizie
dorobek
historyków, w tym historyków myśli politycznej, a także publikacje
odnoszące się do transformacji i demokratyzacji systemów politycznych w byłych
republikach ZSRR, mam tu na myśli
Wierzbickiego
publikacje: A. Antoszewskiego, T. Bodio, A.
i innych. Analizując problemy
państwowości, systemu konstytucyjnego
Republiki Mołdawii, sięgnął po prace: J. Solaka, R. Ratajczaka, M. Sikory-Gacy. Kwestie
europeizacji i roli Republiki Mołdawii w stosunkach międzynarodowych analizowało
dotychczas kilku polskich politologów: m.in. M. Kosienkowski, T. Kapuśniak, M. Słowikowski,
A. Gil, J. Pieńkowski, P. Oleksy. W tym gronie należy zaznaczyć publikacje samego
Habilitanta, który od wielu lat ukazują się w kraju, jak i za granicą.
Koncepcja badawcza monografii B. Zdaniuka została oparta o poszukiwanie odpowiedzi na
wielostronne pytanie o konsolidację państwowości. W tym celu Autor, wychodząc z definicji
konsolidacji państwa, odniósł się do badania jego elementów tj. badania instytucjonalnoprawnego, które zapoczątkowane zostały w procesie zmiany tranzycyjnej, a następnie
ulegały przeobrażeniom i konsolidacji w czasie transformacji systemowej. Analizując proces
transformacji i konsolidacji Autor sięgał do publikacji: S. Huntingtona, J.J. Linza i A. Stepana,
a także A. Antoszewskiego, M. Cichosz określając demokratyczną konsolidację jako
„funkcjonalną adaptację i ustabilizowanie demokratycznych struktur oraz uzyskanie przez
nie niezawodności działania, instytucji, norm, wartości, relacji, procedur, oraz działań
pomiędzy systemem politycznym a społeczeństwem obywatelskim, a także wewnątrz nich”
(D. Mider, Wymiar społeczny konsolidacji w Polsce. Typologia postaw wobec systemu
politycznego: legitymizacja transformacji i systemu politycznego w Polsce, J. Garlicki,
Warszawa 2014, s. 38-39. W monografii wykorzystał ustalenia J. Szczupaczyńskiego, który
postrzega proces konsolidacji w odniesieniu do społecznej świadomości, instytucjonalizacji,
procedur oraz ustroju politycznego państwa. (J. Szczupaczyński, W poszukiwaniu modelu
demokratycznej konsolidacji w: Państwo—demokracja-Samorząd. Księga Jubileuszowa na
sześćdziesięciopięciolecie profesora Eugeniusza Zielińskiego, Warszawa 1999, s. 569 i n).
Dr Zdaniuk w szerokim zakresie ukazał proces transformacji elit politycznych i ich roli w
procesie konsolidacji państwowości, jak również ich relacji w stosunkach zewnętrznych
Mołdawii. Na wyróżnienie zasługuje nowatorski rozdział pracy zatytułowany: Konsolidacja
ludności
Republiki Mołdawii, w którym Autor sięgając po doświadczenia badawcze w
zakresie etnopolityki, kultury politycznej państwa wskazał na specyfikę stosunków
społecznych i ich rolę w konsolidacji mołdawskiej państwowości.
Warstwa teoretyczno-metodologiczna została w monografii wykorzystana przez Autora w
sposób prawidłowy, odpowiada ona założeniom badawczym. Podstawą jej były metody
wykorzystywane w
badaniach politologicznych tj. metody: systemowa, historyczna,
porównawcza, decyzyjna. Wyraźnym atutem Autora jest wykorzystana w monografii
umiejętności Habilitanta łączenia wątków teoretycznych z praktyczną analizą zjawisk i
procesów. B. Zdaniuk przygotował swoją monografię poprzedzając to licznymi wyjazdami
studyjnymi, wykorzystując niejednokrotnie obserwacje uczestniczące, metodę wywiadu
bezpośredniego, co bez wątpienia ułatwiło mu realizację zadań badawczych. Dzięki czemu
recenzowana monografia wyróżnia się na tle części dotychczasowych publikacji
poświęconych współczesnej Mołdawii, odejściem od schematyzmu myślowego, pogłębioną i
zobiektywizowaną analizą. Autor sformułował wnioski i nakreślił z perspektywy
politologicznej dalszą drogę konsolidacji procesów zachodzących w tym państwie. Habilitant
uważa bowiem, że proces konsolidacji nie jest procesem zakończonym, dokonuje się on w
dalszym ciągu w warstwie społecznej, politycznej, gospodarczej. Płaszczyzny te są ze sobą
silnie sprzężone; wpływa na nie skomplikowane
otoczenie wewnętrzne systemu
politycznego, jak i otoczenie zewnętrzne. Z tego punktu widzenia proces konsolidacji
narodu republiki Mołdawii ma charakter otwarty, także jako wspólnoty obywatelskiej.
Prawidłowo analizuje B. Zdaniuk rolę elit politycznych, które ze względu na swe
rozdrobnienie, silne podzielenie, nie wpływają pozytywnie na proces konsolidacji państwa.
Autor w związku z powyższym wysuwa wniosek, iż trudności w konsolidacji państwa
wynikają nie tyle z wpływu czynników geopolitycznych, nie rozwiązanej kwestii Naddniestrza,
Gagauzji, ale z wewnętrznej niemożności konsolidacji systemu państwa, głównie
jego
rdzenia (s. 20-21). Fakt ten może stawiać pod znakiem zapytania dalszy proces
demokratyzacji i europeizacji tego państwa.
W swoich rozważaniach dr Zdaniuk podkreśla rolę tranzycji, zmiany systemowej, która
zdaniem Autora zadecydowała o kształcie transformacji. Postrzega ją jako odrębny proces od
procesu konsolidacji, ponieważ nie dotyczy ona przemiany ustrojowej a instytucjonalizacji
procesów (s. 51). To uzasadnia, dlaczego Autor skoncentrował swe badania na konsolidacji
państwa, nie na konsolidacji demokracji, jak czyni to wielu autorów (s.83 i n). Ukazuje
konsolidację jako proces dynamiczny, niezakończony, podlegający zmianom wewnętrznym
i zewnętrznym. W rozdziale poświęconym konsolidacji terytorium republiki Zdaniuk podaje
analizie kwestie separatyzmów ukazując ich historyczny i społeczny charakter. Interesujące
są wywody Autora w zakresie tej kwestii, a także
relacji z UE i konfliktu rosyjsko-
ukraińskiego (s. 116 i n). Nowatorski na tle dotychczasowej literatury przedmiotu jest
kolejny rozdział, w którym dr Zdaniuk wskazuje na dylematy procesu kształtowania się
tożsamości społeczeństwa republiki (s. 131 i n), uwypukla trudności budowy tożsamości
narodowej państwa wobec istotnej roli mniejszości powiązanych z zewnętrznymi ojczyznami
(s. 151). Autor podkreśla, że tworzenie rozwiązań politycznych zmierzających do konsolidacji
tego kraju musi uwzględniać różnorodność etnosów występujących w Mołdawii i ich wpływu
na politykę państwa (s. 156).
Z recenzowaną monografią koresponduje publikacja odnosząca się również do tematyki
konsolidacji państwa, akcentująca dorobek konstytucyjny tego kraju. Dr B. Zdaniuk dokonał
opracowania i tłumaczenia dokumentu konstytucji, oraz opatrzył go obszernym wstępem
(s.7-63). Praca ukazała się w serii Biblioteki Sejmowej pt.:Konstytucja Republiki Mołdawii,
Warszawa 2014, s. 197. Interesujące są zwłaszcza wątki dotyczące historii politycznospołecznej Mołdawii. Autor z wnikliwością badawczą przedstawia specyfikę i uwarunkowania
społeczno-gospodarcze, zróżnicowanie narodowościowe, kulturowe i językowe tego
państwa, posiłkując się oryginalnymi dokumentami, literaturą przedmiotu, własnym
doświadczeniem badawczym. Publikacja opatrzona została aneksami uszczegóławiającymi
charakterystykę sceny politycznej oraz bibliografią. W obszarze badań aspektów systemu
konstytucyjnego pozostaje artykuł B. Zdaniuka zatytułowany: Nazwa języka a konsolidacja
państwa. Kontrowersje wokół wyroku Sądu Konstytucyjnego Republiki Mołdawii z 5 grudnia
2013r zamieszczony w publikacji zbiorowej pt.: Kształtowanie ładu demokratycznego w
państwach Europy Środkowej i na Bałkanach. Szanse i zagrożenia,red. J. Wojnicki, Warszawa
2015, s. 155-168. Autor wskazuje w nim na znaczenie wyroku SK odnośnie powszechnego
wyboru prezydenta państwa, co powinno uniemożliwić trwające „targi” pomiędzy
ugrupowaniami, gdy prezydent
był wybierany przez parlament. Wyrok Sądu
Konstytucyjnego powinien wpłynąć pozytywnie na konsolidację państwa, choć
wobec
niestabilności systemu politycznego, nie oznacza jego pozytywnego wpływu na praktykę
ustrojową.
W nurcie analizy systemu politycznego republiki Mołdawii pozostają także inne publikacje:
Linie
podziałów
politycznych
w
Republice
Mołdawii-aspekt
tożsamościowyw:
M. Kosienkowski (red.), Spotkania polsko-mołdawskie. Księga poświęcona pamięci Profesora
Janusza Solaka, Lublin 2013, s. 177-191. Autor wskazuje m.in. na specyfikę rozwiązań
mołdawskich w traktowaniu ludności rosyjskojęzycznej, która w przeciwieństwie np. do
państw bałtyckich:
Litwy,
Łotwy,
Estonii
po
1991r.,
nie
podlegała
działaniom
dyskryminującym ze strony państwa. Wpływ nierozwiązanych kwestiinarodowościowych i
separatyzmów
na procesy konsolidacji państwa zostały
przez dr Zdaniuka wnikliwie
zbadane także w innych artykułach: Procesy etnopolityczne na rumuńskiej Bukowinie a
stosunki mołdawsko-rumuńskie w: D. Popławski (red.),Państwa naddunajskie a Unia
Europejska, Warszawa 2010, s. 99-131, także Naddniestrze-ostatni relikt zimnej wojny,
w: „Społeczeństwo i Polityka. Pismo edukacyjne”, nr3(8), 2008, s. 143-158. Dr Zdaniuk
dowodzi, że
podziały socjopolityczne wśród obywateli republiki mają charakter nie
ideologiczny, a geopolityczny. Jego zdaniem wywierają one wpływ na proces konsolidacji
państwa, niejednokrotnie doprowadzając
do dysfunkcyjności w systemie politycznym.
Problemy te Autor analizuje także w publikacji: Republic of Moldova: A Statehood Without
National Unity (1991-2014), w: A. Svarpls, B. Zdaniuk, red. Becoming Europeans in Central
Eastern Europe: National Identity Construction After 2004, Warsaw 2014, s. 136-153.W
artykule Autor kładzie nacisk zwłaszcza na proces przejścia od rozpadu ZSRR po tworzenie
dzisiejszych
rozwiązań systemowych, podkreśla rolę zmiany tranzycyjnej na procesy
konsolidacji państwa.W nurcie tych rozważań pozostaje artykuł zamieszczony w czasopiśmie
„Społeczeństwo i Polityka. Pismo edukacyjne” nr 2(7), 2006, s.133-149, zatytułowany: Na
rozdrożu Wschodu i Zachodu. Mołdawska transformacja polityczna lat 1988- 2005. Autor z
jednej strony wskazuje na zmiany instytucjonalno - prawne zachodzące w procesie zmiany
systemowej i konsolidacji państwa, z drugiej
podkreśla rolę czynników społeczno-
kulturowych, które bez wątpienia oddziaływały na te procesy. Rezultaty swoich badań Autor
zamieścił także w innych publikacjach: Moldavie: Le declind’unecoalition pro-europeenne, w:
„Regards sur I’Est”, oraz Praktyka rządów prozachodniej koalicji w republice Mołdawii po
rewolucji <twitterowej> 2009 roku, w: J. Gołota (red.), Między historią polityczną a historią
społeczną. Księga Jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Andrzejowi Skrzypkowi w
siedemdziesięciolecie urodzin, Pułtusk-Olsztyn-Ostrołęka-Warszawa 2014, s. 217-233. W tej
ostatniej publikacji Autor poddając analizie kwestie możliwości stabilizacji i europeizacji
systemu partyjnego Mołdawii, jako ważnego elementu konsolidacji państwa, wskazuje na
liczne problemy, które utrudniają te procesy. Zobiektywizowane i merytorycznie
uzasadnione są ustalenia Autora dotyczące
wpływu elit politycznych na konsolidację
państwa. Wyniki badań przeprowadzanych przez siebie wywiadów i obserwacji
uczestniczących zawarł zwłaszcza w artykule: Le probleme de la consolidationetatique de la
Republique de Moldovie: facteurs et obstacles, opublikowanym w: „Społeczeństwo i Polityka.
Pismo edukacyjne”, nr 2(43),2015,s.59-73. Ważne dla kwestii konsolidacji państwa są
przedstawione przez Autora te wątki, w których oceniając potencjał europejskiego
zaangażowania części elit w Republice Mołdawii, jednocześnie, wykazuje płaszczyzny
konfrontacji
ze zwolennikami
prorosyjsko, czy prorumuńsko nastawionych elit. Jak
wykazuje Autor jest to jeden z najważniejszych czynników, które utrudniających
konsolidację państwa. Problematyka ta jest obecna także w artykule porównawczym:
Czynniki gwarantujące trwałość systemu politycznego Polski, Rumunii i republiki Mołdawiiaspekt porównawczy, zawartym w monografii zbiorowej: Polsko-rumuńskie związki
polityczne i kulturowe. Legaturiistorice si cultural polono-romane, Suceava, Uniunea Polonez
il ordin Romania, 2013, s. 280-302.
Wkładem dr Zdaniuka w analizę problemów konsolidacji państwa w obszarze badań
politologicznych są zainicjowane przez Niego monografie zbiorowe i
monograficzne
publikacje w czasopismach. Mam tu na myśli wydaną przez Wydział Dziennikarstwa i Nauk
Politycznych UW monografię zbiorową: Becoming Europeans in Central Eastern Europe:
National Identity Construction After 2004, Warsaw 2014, s. 157, w której Habilitant jest
współredaktorem razem z A. Svarplys. Z kolei dwa numery czasopisma „Społeczeństwo i
Polityka. Pismo edukacyjne” zostały poświęcone tematowi konsolidacji państwa numer
2 (43) z 2015r. Pułtusk s. 278, w którym dr Zdaniu był współredaktorem z T. Słomką, oraz nr
4 (41) z 2014 r., Pułtusk 268 zatytułowany Konsolidacja państw w Europie, gdzie B. Zdaniuk
jest współredaktorem z W. Jakubowskim i M. Włodarczyk.
Istotną rolę w przygotowaniu publikacji odegrały pobyty studyjne Autora w Republice
Mołdawii, kwerendy biblioteczne przeprowadzone w Mołdawii, Rumunii, Rosji, Białorusi
oraz Francji. Wyniki swoich prac badawczych dr Zdaniuk prezentował podczas kilkudziesięciu
konferencji krajowych i zagranicznych we Francji, Rumunii, Kanadzie, Hiszpanii.
Ponadto dr Zdaniuk publikował artykuły oraz tłumaczył monografie z zakresu współczesnej
historii politycznej i społecznej. Z tego tez zakresu prowadzi zajęcia dydaktyczne ze
studentami Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW. W obszarze historycznych
zainteresowań Autora pozostaje jego udział w przygotowaniu na macierzystym Wydziale
monografii we współautorstwie z W. Jakubowskim i M. Włodarczykiem Historia do 1918
roku. Perspektywa kulturowo- cywilizacyjna, Warszawa 2014. W kręgu zainteresowań Autora
pozostają kwestie praktyki ustrojowej Francji, w tym monografia powstała w oparciu o
doktorat: Wybory parlamentarne we Francji 1789-1914. Problem reprezentatywności
wyboru, Warszawa 2005; ponadto transformacji systemowej w Rumunii po roku 1989. Autor
podejmował także kwestie systemowe odnoszące się do państw obszaru poradzieckiego, w
tym zajął się problematyką
stosunków polsko-ukraińskich; uczestniczył w kilku
międzynarodowych konferencjach zagranicą poświęconych tej tematyce. Doktor Zdaniuk
podejmował działania związane z mobilnościąmiędzynarodową studentów i wykładowców
w europejskiej przestrzeni szkolnictwa wyższego. Uczestniczył w międzynarodowych
konferencjach, zwłaszcza w b. republikach ZSRR,odnoszących się do tych kwestii. Należy
podkreślić doświadczenie dr Zdaniuka w organizacji bądź współorganizacji konferencji
międzynarodowych w latach 2007-2015 związanych z problematyką regionu poradzieckiego
aspektami polityczno- społecznymi i edukacyjnymi.
Doktor B. Zdaniuk jest członkiem kilku towarzystw międzynarodowych: członkostwo w
International
Political Science Association-IPSA, udział w
komitecie badawczym
poświęconym problematyce perspektyw demokratyzacji; European Consortium for Political
Research-ECPR; University Association for Contemporary European Studies-UACES,
Association francaise de science politique-AFSP. Dr Zdaniuk przygotowuje ekspertyzy,
prowadzi działalność analityczną i komentatorską w mediach w zakresie popularyzacji wiedzy
politologicznej. W ostatnich kilku latach powierzano mu odpowiedzialne funkcje m.in.:
pełnomocnika dziekana ds. Mobilności;
koordynatora instytutowego edycji programu
Erasmus, koordynatora bilateralnej współpracy z ośrodkami na Ukrainie oraz Rosji;
współorganizatoramiędzynarodowych szkół letnich INP WDiNP UW.
Rekapitulacja:
Zanalizowany przeze mnie dorobek naukowy, publikacyjny doktora Bartłomieja Zdaniuka
ma charakter oryginalny, znacząca część tego dorobku, odnosząca się do procesów
transformacyjnych Republiki Mołdawii, ma charakter nowatorski, została przygotowana na
podstawie unikalnych badań Autora. Doktor Bartłomiej Zdaniuk jest dojrzałym
pracownikiem nauki, posiadającym wieloletnie doświadczenie w działalności naukowoorganizacyjnej z partnerami zagranicznymi. Jego wkład w badania nad konsolidacją
państwa na przykładzie Republiki Mołdawii należy uznać za wyróżniający w polskich
badaniach politologicznych. Uważam, że dorobek badawczy, publikacyjny i organizacyjny
doktora Bartłomieja Zdaniuka odpowiada wymaganiom ustawowym na stopień doktora
habilitowanego w dziedzinie nauk społecznych, dyscyplinie nauk o polityce.