NOTATKI

NOTATKI
Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (1): 76–80, 2011
Nowe stanowisko paproci wodnej – gałuszki kulecznicy Pilularia globulifera
w Polsce
A new locality of pillwort Pilularia globulifera in Poland
JERZY KRUK, RENATA SZYMAŃSKA
Zakład Fizjologii i Biochemii Roślin
Wydział Biochemii, Biofizyki i Biotechnologii Uniwersytetu Jagiellońskiego
30–387 Kraków, ul. Gronostajowa 7
e-mail: [email protected]
Słowa kluczowe: gałuszka kulecznica, Pilularia globulifera, Marsileaceae, rozmieszczenie, rośliny
chronione.
Gałuszka kulecznica Pilularia globulifera L. jest jednym z najrzadszych gatunków we florze Polski, który został
umieszczony w Czerwonej księdze roślin, na Czerwonej liście oraz podlega ochronie ścisłej. W 2009 roku odkryto nowe bardzo liczne stanowisko tego gatunku w Kotlinie Oświęcimskiej, na terenie, gdzie nigdy przedtem nie
był obserwowany. Populacja gałuszki występuje tam na brzegu zarastającego stawu rybnego, gdzie jest w pełni
rozwoju wytwarzając liczne sporokarpia. Wśród gatunków towarzyszących występuje stosunkowo licznie oczeret sztyletowaty Schoenoplectus mucronatus, gatunek również bardzo rzadki w skali kraju. Największe zagrożenie dla stanowiska może stanowić eutrofizacja, proces sukcesji i zmiana poziomu wody w stawie.
Rozmieszczenie geograficzne
Gałuszka kulecznica z rodziny Marsileaceae należy – obok marsylii czterolistnej Marsilea quadrifolia, wymarłej na stanowiskach naturalnych w Polsce,
oraz salwinii pływającej Salvinia natans – do niezwykle rzadkich we florze Polski paproci wodnych.
Gałuszka należy do roślin subatlantyckich i uznawana jest za gatunek endemiczny w Europie. Główny
rejon występowania obejmuje zachodnią Europę
z izolowanymi stanowiskami na terenie Portugalii,
północnych i środkowych Włoch oraz w południowej Norwegii (Żukowski, Jackowiak 2001). Z terenu Polski, w większości już historyczne notowania
pochodzą z Pomorza Zachodniego, Dolnego Śląska
i Ziemi Lubuskiej (Żukowski, Jackowiak 2001; Żukowski i in. 1988). Przez Polskę biegnie wschodni
kres występowania tego gatunku. W okresie powojennym gałuszka była notowana na początku lat 80.
na Ziemi Lubuskiej na brzegu jeziora Janiszewice
76
oraz na dnie stawu rybnego w Niwicy (Żukowski,
Jackowiak 2001) (oba stanowiska już nie istnieją).
Kolejne stanowiska odkryto dopiero w ostatnich
latach. W roku 2007 gałuszkę znaleziono w Borach
Dolnośląskich na dwóch blisko siebie położonych
stanowiskach: jednym – nielicznym w stawie hodowlanym w Rokitkach (w następnym roku już nie
obserwowane) (Spałek 2009) oraz drugim – znacznie
obfitszym na brzegu opuszczonych stawów rybnych
w okolicy Chocianowa (istniejące obecnie) (Szczęśniak, Szlachetka 2008). Stanowiska te leżą niedaleko od historycznych notowań z początku ubiegłego
wieku z okolic Chojnowa (Żukowski i in. 1988).
Morfologia i siedlisko
Gałuszka jest byliną z płożącą i zakorzeniającą się
w podłożu łodygą o długości do około 50 cm i grubości do 1,5 mm. Z węzłów łodygi wyrastają skierowane
ku górze szczeciniaste liście długości do około 10 cm
Nowe stanowisko gałuszki kulecznicy
J. Kruk i R. Szymańsaka
i grubości do 1 mm. Dojrzałe liście są nieco powyginane (ryc. 1), a młode pastorałowato skręcone, co
między innymi odróżnia ten gatunek od podobnego
Ryc. 1. Gałuszka kulecznica na stanowisku w obrębie
stawu Grabowiec Mały (27.09.2009 r., fot. J. Kruk)
Fig. 1. Pillwort on Grabowiec Mały pond (27 September
2009, photo by J. Kruk)
z wyglądu i występującego na podobnych siedliskach
ponikła igłowatego Eleocharis acicularis o prostych liściach. Zarodniki tworzą się w kulistych, owłosionych
sporokarpiach o twardych zdrewniałych ściankach
wyrastających na krótkich szypułkach u nasady liści
(ryc. 2). Sporokarpia o średnicy około 3 mm, zbudowane są z komór i zawierają nieliczne duże białe
zarodnie żeńskie oraz liczne żółtawe zarodnie męskie
(ryc. 2).
Gałuszka występuje na granicy środowisk lądowo-wodnych, takich jak brzegi jezior i stawów rybnych, rowy i doły potorfowe oraz na mokrych lub
okresowo podtapianych wrzosowiskach. Tworzy
zarówno formy lądowe na wilgotnym podłożu, jak
i formy wodne w wodach o niewielkiej głębokości.
W optymalnych warunkach wytwarza darnie o dużym zagęszczeniu, przypominające wyglądem trawnik. Niekorzystne warunki do rozwoju może przetrwać w postaci diaspor (sporokarpiów) przez dziesiątki lat lub nawet dłużej, co budzi nadzieję, że na
obecnie zanikłych stanowiskach może się w przyszłości znowu pojawić.
Ryc. 2. Sporokarpia gałuszki kulecznicy (27.09.2009 r., fot. J. Kruk)
Fig. 2. Sporocarps of pillwort (27 September 2009, photo by J. Kruk)
77
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 1, 2011
O Ś W I Ę C I M
Zator
Stawy
Poręba Wielka
Stawy
Grabowiec
Mały
Zaborze
Poręba Wielka
54°
500 m
50°
16°
24°
Ryc. 3. Lokalizacja stanowiska gałuszki kulecznicy koło
Oświęcimia (ATPOL DF75)
Fig. 3. Pillwort loca�on near Oświęcim (ATPOL square:
DF75)
Nowe stanowisko
Ze względu na zanik siedlisk i rzadkość występowania gałuszki na terenie naszego kraju nawet w odległych historycznie czasach każde nowe stanowisko
tej niezwykłej paproci jest godne uwagi. Jesienią
2009 roku znaleziono nowe stanowisko tego gatunku na terenie Kotliny Oświęcimskiej, gdzie nigdy
przedtem nie był on notowany, co czyni znalezisko
szczególnie interesujące i niezwykłe. Stanowisko to
jest położone niedaleko Oświęcimia (ryc. 3), około
5 km na południowy wschód od centrum miasta,
w obszarze stawów rybnych Poręba Wielka. Gałuszkę
znaleziono w południowo-zachodniej części stawu
Grabowiec Mały (N 50°00´60˝, E 19°16´43˝) (ryc. 3),
na jego płytkim i zarastającym brzegu. Populacja jest
w pełnym rozwoju, tworzy zarówno formy wodne,
jak i lądowe, lokalnie występujące w bardzo dużym
zagęszczeniu, gdzie jest gatunkiem dominującym.
Obszar zajmowany przez gałuszkę szacowany jest
na około 4000 m2, co sprawia, że stanowisko to jest
78
obecnie najliczniejsze w Polsce i największe z odnotowanych w historii z terenu naszego kraju. Stwierdzono również obfite wytwarzanie sporokarpiów.
Na badanym obszarze o powierzchni około 300 cm2
zidentyfikowano średnio 15–20 sporokarpiów na
100 cm2. Dno stawu na terenie zajmowanym przez
gałuszkę jest płaskie, o głębokości wody nieprzekraczającej 10 cm. Odczyn wody jest zbliżony do obojętnego (pH = 6,7–7,0, n = 4), a zawartość składników
mineralnych niska (104 ± 31 mg/l, n = 4). Gatunki
towarzyszące to: pałka wąskolistna Typha angustifolia, ponikło błotne Eleocharis palustris, nadwodnik
sześciopręcikowy Elatine hexandra, sit członowaty
Juncus articulatus, rdestnica pływająca Potamogeton
natans, jaskier płomiennik Ranunculus flammula,
bebłek błotny Peplis portula oraz sporadycznie oczeret sztyletowaty Schoenoplectus mucronatus, skrzyp
bagienny Equisetum fluviatile, sit rozpierzchły Juncus effusus, żabieniec babka wodna Alisma plantago-aquatica, strzałka wodna Sagittaria sagittifolia,
salwinia pływająca, szalej jadowity Cicuta virosa,
jeżogłówka pojedyncza Sparganium emersum, babka
wielonasienna Plantago intermedia, krwawnica pospolita Lythrum salicaria, karbieniec pospolity Lycopus europaeus, turzyca ciborowata Carex bohemica,
niezapominajka błotna Myosotis palustris i uczep
zwodniczy Bidens connata. Spośród gatunków towarzyszących gałuszce godne uwagi jest stosunkowo
liczne występowanie na tym obszarze oczeretu sztyletowatego (ok. 40 okazów w rozproszeniu), gatunku
notowanego w Polsce w ostatnich latach tylko z Kotliny Oświęcimskiej i zamieszczonego w Czerwonej
księdze roślin (Banaś 2001) oraz na Czerwonej liście
(Mirek, Zarzycki 2006). Oczeret sztyletowaty był już
podawany z Poręby Wielkiej (Banaś 2001), nie wiadomo jednak, czy obecnie stwierdzone stanowisko
odpowiada temu wcześniejszemu.
Odkrycie gałuszki w Kotlinie Oświęcimskiej
wyznacza jej nowy, wschodni zasięg występowania
w Europie. Równocześnie zastanawiające jest pochodzenie tego stanowiska. Jego naturalny charakter
może budzić pewne wątpliwości, gdyż na omawianym terenie gatunek ten nigdy przedtem nie był notowany. Obecnie jednak nie ma żadnych dowodów
na to, że został on introdukowany. Natomiast możliwe, że gałuszka występowała w opisywanym miejscu
od dawna, przypuszczalnie mniej licznie, ale pozo-
J. Kruk i R. Szymańsaka
stawała dotąd niezauważona. Jest również prawdopodobne, że gatunek ten występował w tym miejscu dawno temu, lecz w ciągu wielu lat, ze względu
na niekorzystne warunki do rozwoju, pozostawał
w podłożu w formie diaspor. Nie można również
wykluczyć, że gałuszka została zawleczona przez
ptaki wodne z odległych terenów Dolnego Śląska,
gdzie obecnie występuje i występowała w przeszłości, choć biorąc pod uwagę odległość (ok. 300 km od
ostatnio odkrytego stanowiska), wydaje się to mało
prawdopodobne.
Ochrona i zagrożenia
Ze względu na rzadkość występowania w naszym kraju, gałuszka została wpisana do Czerwonej
księgi roślin (Żukowski, Jackowiak 2001) jako gatunek krytycznie zagrożony (CR). Znalazła się również na Czerwonej liście (Mirek, Zarzycki 2006) ze
statusem „wymierający/krytycznie zagrożony” (E),
a od 2004 roku podlega ścisłej ochronie gatunkowej
(Rozporządzenie 2004).
Nowe stanowisko gałuszki kulecznicy
Główne zagrożenia dla obecnego stanowiska
to: eutrofizacja wód, naturalna sukcesja siedliska
i zmiana obecnego poziomu wody w stawie, który
jest nieużytkowany gospodarczo od wielu lat. Ze
względu na unikatowy charakter stanowiska powinno się go objąć stałym monitoringiem.
Teren stawów w Porębie Wielkiej leży w obszarze chronionym Natura 2000, co zapewnia częściową ochronę stanowiska. Niemniej jednak wydaje się
uzasadnione utworzenie na stanowisku użytku ekologicznego lub rezerwatu w celu ochrony gałuszki
i innej unikatowej roślinności. Przy zastosowaniu
aktywnej ochrony tego terenu stanowisko gałuszki
ma szansę przetrwać wiele lat. Warto też podkreślić,
że staw Grabowiec Mały jest obecnie miejscem najliczniejszego występowania w Polsce nie tylko gałuszki, lecz także oczeretu sztyletowatego. Ponadto
występują w tym miejscu inne rzadkie rośliny namuliskowe, np. nadwodnik sześciopręcikowy.
Materiał zielnikowy został złożony w herbarium Uniwesytetu Jagiellońskiego (KRA).
PIŚMIENNICTWO
Banaś B. 2001. Schoenoplectus mucronatus (L.) Palla Oczeret sztyletowaty. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K.
(red.). Polska czerwona księga roślin. Inst. Bot. PAN,
IOP PAN, Kraków: 469–470.
Mirek Z., Zarzycki K. 2006. Red list of plants and fungi in
Poland. Inst. Bot. im. Szafera PAN, Kraków.
Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dziko
występujących roślin objtych ochroną. Dz. U. Nr 168,
poz. 1764 z dnia 28 lipca 2004 roku.
Spałek K. 2009. Gałuszka kulecznica Pilularia globulifera
L. – nowe stanowisko na Dolnym Śląsku. Chrońmy
Przyr. Ojcz. 65 (6): 475–477.
Szczęśniak E., Szlachetka A. 2008. Pillwort Pilularia
globulifera L. in Lower Silesia – biology and ecology. W: Szczęśniak E., Gola E. (red.). Club Mosses,
Horsetails and Ferens in Poland – Resources and
Protection. Polish Botanical Society and Institute
of Plant Biology, University of Wrocław, Wrocław:
161–171.
Żukowski B., Jackowiak B. 2001. Pilularia globulifera L. Gałuszka kulecznica. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K.
(red.). Polska czerwona księga roślin. Inst. Bot. PAN,
IOP PAN, Kraków: 63–64.
Żukowski W., Latowski B., Jackowiak B. 1988. Pilularia globulifera L. Fragm. Flor. Geobot. 33: 441–446.
SUMMARY
Kruk J., Szymańska R. A new locality of Pillwort Pilularia globulifera in Poland
Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (1): 76–80, 2011
Pillwort Pilularia globulifera is one of the most unique species in the Polish flora and it was placed in the Polish
Plant Red Book, on the Red List and is a strictly protected species. In 2009, a numerous stand was discovered in Kotlina
79
Oświęcimska where it has never been observed before. The population occurs on the bank of a fish pond and it very
vigorous forming numerous sporocarps. Among the accompanying species, bog bulrush Schoenoplectus mucronatus is
found, the species also extremely rare in Poland. The highest thread for Pillwort comes from eutrophication, process of
succession and changes in the water level in the pond.
Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (1): 80–84, 2011
Nowe, bogate stanowisko rzadkiego storczyka – wyblinu jednolistnego
Malaxis monophyllos (Orchidaceae) w dolinie Rospudy (Puszcza Augustowska)
New, rich stand of Malaxis monophyllos (Orchidaceae) in Rospuda river valley
(Augustów Primeval Forest)
EDYTA JERMAKOWICZ1, MAREK ŚLESZYŃSKI2
Zakład Botaniki, Instytut Biologii, Wydział Biologiczno-Chemiczny
Uniwersytet w Białymstoku
15–674 Białystok, ul. Świerkowa 20B
e-mail: [email protected] , [email protected]
1
Słowa kluczowe: Malaxis monophyllos, gatunek rzadki i zagrożony, dolina Rospudy.
Artykuł przedstawia charakterystykę jednego z najliczniejszych stanowisk wyblinu jednolistnego Malaxis
monophyllos (L.) Sw. w północno-wschodniej Polsce, zlokalizowanego w południowej części doliny Rospudy.
Pędy rośliny skupione są na powierzchni około 30 m2, na mineralnym wyniesieniu, w otoczeniu rozległych,
otwartych torfowisk. W 2008 roku na stanowisku tym pojawiło się 119 pędów, z czego ponad 1/3 kwitła.
W kolejnym roku obserwacji liczebność pędów zmniejszyła się o 26%. W 2009 roku odnalezione zostały
również kolejne trzy stanowiska, w odległości około kilometra od wcześniejszego.
W związku z dużymi wahaniami liczebności pędów wyblinu jednolistnego wskazane jest objęcie opisanych stanowisk monitoringiem, który pozwoli na oszacowanie wpływu zmian siedliskowych, w tym postępującego zacienienia, na ich liczebność i potencjał reprodukcyjny.
Wyblin jednolistny jest jednym z najrzadszych
krajowych storczyków. Z niewielkiej (1–2-centymetrowej) pseudobulwy wyrasta jeden liść (rzadziej
2 lub 3), a w przypadku osobników generatywnych
pojedynczy pęd kwiatostanowy. Wyblin kwitnie od
czerwca do lipca, jego kwiaty są niewielkie, zielonkawe, zapylane przez małe owady, m.in. komary (Szlachetko, Skakuj 1996; Vakhrameeva i in. 2008).
Wyblin jednolistny to gatunek o amfiborealno-górskim typie zasięgu (Zając 1996). Występuje w Europie, Azji oraz w północno-wschodniej części Ame-
80
ryki Północnej, gdzie podawany jest jako var. brachypoda lub oddzielny gatunek Malaxis brachypoda (Anderson 2006). W Europie spotykany jest wzdłuż łańcuchów górskich oraz na terenach podgórskich Alp,
Karpat oraz Sudetów, natomiast w borealnej części
zasięgu – m.in. na nizinach większości krajów nadbałtyckich. Wszędzie jest on gatunkiem bardzo rzadkim
o wysokim stopniu zagrożenia.
Na terenie Polski wyblin jednolistny objęty jest
ochrona całkowitą. Umieszczony został również na
polskiej czerwonej liście roślin w kategorii V – nara-