1 zagadnienie paralelizacji kultur paleo litycznych z kulturami

1 zagadnienie paralelizacji kultur paleo litycznych z kulturami

!
i
i
I
i
Ч
t
1
.
I
STANISŁAW PONIATOWSKI
1
ZAGADNIENIE PARALELIZACJI KULTUR PALEO­
LITYCZNYCH Z KULTURAMI ETNOLOGICZNYMI
Określona
kultura
materialna
tworzy
z określoną kulturą duchową. U s t a l i w s z y
p r e h i s t o r i i , można
całość
podo­
materialnej w e t n o l o g i i z takąż
bieństwa całości jakiejś k u l t u r y
w
organiczna,
zatem wypadek
wnosić r o z u m n i e o podobieńslwie
kultury
d u e h o w e j i w ten sposób objaśniać z prawdopodobieństwem z j a w i s k a k u l t u r o w e p r e h i s t o r y c z n e przez
.
ekologiczne.
Pierwszą próbę takiego zestawienia p r e h i s t o r y c z n y c h i e k o ­
l o g i c z n y c h k u l l u r podjął
W . S c h m i d t . Z d a n i e m prof." P o n i a t ó w -
skiego próba W . S c h m i d t a j e s t ,za mało przekonywująca, gdyż n i e
j e s t oparła n a szczegółowej a n a l i z i e poszczególnych'kultur
t
;
prehi­
s t o r y c z n y c h , a raczej dość ogólnej. D l a t e g o p r o f . P o n i a t o w s k i o p r a ­
c o w u j e n a now o to z a g a d n i e n i e . K o r z y s t a z w y n i k ó w W . S c h m i d t a
odnośnie do szczegółowego o p i s u k u l t u r e k o l o g i c z n y c h n a j s t a r -
i
s z y c h , j a k i ziwiązkui między n i m i , a następnie z większą d o k l a d -
j
nośeią a n a l i z u j e k u l t u r y p r e h i s t o r y c z n e p a l e o l i t u starszego i młod­
szego. Z a c z y n a o d młodszego, i w n i m o m a w i a kulturę magdaleńską, oryniacką
oryniackiej
i solutrcjską.
gdaleńskiej, Cró Magnon,
paleolicie
ekologicznej
kapskicj z Alpery.
widzi
właściwy
składniki
kulturze m a ­
sobie
elementy,
solutrejska
odpowiadające
natomiast
ma
t
toteinistyo.Micj.
starszym w i d z i prof. Poniatowski
starszej e k o l o g i c z n i e
i
w
kulturze dwuklasowej;
składniki k u l t u r y
W
magdaleńskiej
rasowy
j e s t również'mieszany.* — K u l t u r a zaś
m a t e r i a l n a o r y n i a c k a posiada
ebiologicznej
W
i solutrejskiej. T y p
'
ślady n a j -
k u l t u r y p i g m e j s k i e j w malowidłach k u l t u r y
E.
Bulando
i
I
29
Opierając
fcuropy
się
na e t n o g r a f i c z n y c h
zdołała, j a k w i a d o m o ,
analogiach,
wyjaśnić
prehistoria
dużo z a g a d k o w y c h
wy­
tworów i zwyczajów p r z e d h i s t o r y c z n y c h , których n i e u m i a n o w y ­
jaśnić n a i n n e j drodze. N i e t y l k o j e d n a k próbowano paralelizować
oddzielne fakty przedhistoryczne
z e t n o g r a f i c z n y m i , ale n a w e t cale
k u l t u r y . Sollas uważał n p . Australczyków do p e w n e g o s t o p n i a za
przedstawicieli k u l t u r y m-ustierskiej, Buszmenów za
przedstawi­
cieli kultury o r y n i a c k i e j l t d . W o b e c rozumienia przez prehistoryków w i e l k i e g o
znaczenia, j a k i e p o s i a d a d l a n i c h e t n o l o g i a ,
się należy, że p r e h i s l o r y c y n i e w y z y s k a l i dotychczas
bardzo
ważnych
wyników,
osiągniętych
przez
dziwić
d l a siebie
kierunek
histo­
r y c z n y , który coraz s i l n i e j i coraz szerzej o d 20 l a t r o z w i j a
w
Sparalelizowanie
etnologii.
wykrytych przez k i e r u n e k
ryczny w etnologii k u l t u r zasadniczych
się
histo­
z k u l t u i r a i n i p r z e d h i s li) -
t y m b a r d z i e j wskaisane, że \У miarę c o r a z lepszego
poznawania
t y c h o s t a t n i c h p r e h i s l o r y c y coraz m n i e j m ó w i ą o cią­
głości rozwojowej,
migracjom
a n a t o m i a s t coraz większe znaczenie przypisują
kultur,
ich wzajemnym
na
siebie
oddziaływaniom
i mieszaniom.
Pierwszą próbę s p a r a l e l i z o w a n i a
historycznych
z
kulturami
europejskich
najstarszymi
kultur'przed­
zrobił
etnologicznymi
P. W . S c h m i d t ( Y o l k e r imd K u l l u r e n ) , który w s t a r s z y m p a l e o l i ­
cie chce widzieć k u l t u r y : egzogaimczno-monogamiczną' tasmańską
i bumerangową,
zaś w młodszym p a l e o l i c i e
lotemistyczną i d w u k l a s o w a .
ani
szczegółowej
analizy
Schmidt
kultury
zasadnicze:
nie przeprowadza
poszczególnych
kultur
jednak
paleolitycznych,
a n i n i e uwzględnia .zwiasików, zachodzących pomiędzy tyj ni
kul­
turami.
Dla
przeprowadzenia
ściślejszej
analizy
etnologiczno-histo-
rycznej k u l t u r p r z e d h i s t o r y c z n y c h biorę p o d uwagę w p r a c y , któ­
rej w y n i k i krótko t u referuję., co następuje: l - o związki
zacho­
dzące pomiędzy poszczególnymi k u l t u r a m i p r z e d h i s t o r y c z n y m i
• 2 - 0 związki zachodzące między p r a k u l l u r a m i
i kulturami
—
zasad­
n i c z y m i — S - o r a s y p i e r w o t n e , odpowiadające według m y c h b a ­
dań k u l t u r o m z a s a d n i c z y m
Co się t y c z y
i prakulturom.
p u n k t u ; 2-o,
to opieram
się
na wynikach
P.
*
]
50
I
S c h m i d t a , według którego z kulturą bumerangową wiąże się k u l -
1
t u r a d w u k l a s o w a , w z g l ę d e m której j e s t znów b a r d z o bliską k u l -
l
t u r a łuku. Z d r u g i e j zaś s t r o n y z kulturą tasmańską wiąże S c h m i d t
I
kulturę
5
tolemistyczną,
a
z
tą
ostatnią
kulturę
wolno-patriai-
c h a l n a . T a o s t a t n i a j a k o posługująca się m e t a l a m i p r z y p a r a l e l i -
•
z a c j i s t a r s z y c h k u l t u r p r z e d h i s t o r y c z n y c h e u r o p e j s k i oh oczywiście
;.
n i e w c h o d z i w grę. Również i k u l t u r a łuku ( w o m o - m a r i e r z y s t a )
*
z j a w i a się w E u r o p i e już w czasach p o p a l e o l i t y c z n y c h , a że i k u l -
j
t u r a pasterska p r z y b y w a l a m dość późno, j a k o t y m świadczy b r a k
j
1
właściwych tej k u l t u r z e zwierząt d o m o w y c h p r z e d n e o l i t e m , w i e c
dla
analizy
kultur paleolitycznych
mają
znaczenie głównie:
1) k u l t u r a e g z o g a m i c z n o - m o n o g a m i c z o a , której odpowiadała
j asa. p i g m e j ska,
;
j
j '
"
2) k u l t u r a egzogamiczna plciowo-totemistyczna,
której p o d -
;
stawą gospodarczą było głównie p r y m i t y w n e myślistwo,
3) k u l t u r a
cgzogainiczno-równo-prawna*
(bumerangowa),
\
w której gospodarce środki spożywcze roślinne odgrywały większą
rolę niż i p r o d u k t y mięsne i której
odpowiadała
rasa o cechach
a u s t r a l o i d a ! n o - n eander Laloi da I n у c l i ,
4 ) k u l t u r a l o t e m i s t y c z n a , której odpowiadała rasa b r a c h y c e f a l i c z n a , uprawiająca myślistwo n a w y ż s z y m p o z i o m i e ,
się głównie
;
\
a) k u l t u r a d w u k l a s o w a , której odpowiadała r a s a dolichocef a l i c z n a , zajmująca
l
(
j
kopieniactwem.
Z a c z y n a m od młodszego p a l e o l i t u , j a k o dającego więcej p u n
któw o p a r c i a d l a a n a l i z y , p r z y c z y m poprzestaję t u n a r o z p a t r y ­
waniu,
poszczególnych
pozostawiając
innym
kultur
przedhistorycznych,
szczegółową
jako
analizę'poszczególnych
mów. J a k zaznaczyłem, P. W . S c h m i d t w i d z i w m ł o d s z y m
l i c i e k u l t u r y zasadnicze,
kultura
magdaleńska
całości,
pozio­
paleo­
tolemistyczną i d w u k l a s o w a . I s t o t n i e n p .
charakteryslycz-
j
n y c h dla k u l t u r y — lolemislycznej, j a k n p . miotacz, h a r p u n , p r a w -
J
dopodobnie
posiada
obok
wylworów.
t o t e m i z m i t d . . również i w y l w o r y , właściwe k u l t u r z e
d w u k l a s o w e j , j a k n p . tańce w m a s k a c h ,
przedstawione
według
B r e u i l ' a n a r y s u n k a c h z A b r i Mćge. Z a złożonością k u l t u r y m a ­
gdaleńskiej 'z co n a j m n i e j dwóch różnych k u l t u r składowych p r z e -
i
31
mawiają również j e j związki z j e d n e j strony z kulturą oryniacką,
a z d r u g i e j z kulturą solutrcjską. M i e s z a n e m u
t u r y magdaleńskiej dobrze
charakterowi
odpowiada mieszany
kul­
c h a r a k t e r współ­
czesnej r a s y Gró-Magnońskiej, wykazującej .pewne związki z rasą
oryniacką, a l e posiadającej
рога t y m i i n n e d o m i e s z k i
rasowe,
o c z y n i świadczy n p . w y s o k i w z r o s t tej rasy, będący o b j a w e m L u x u r a c j i , występującej właśnie u mieszańców r a s o w y c h . . J a k i m b y t
ten d r u g i "składnik rasy Cró-Magnońskiej
i czy n i e mógi o n być
n o s i c i e l e m k u l t u r y s o l u t r e j s k i e j ? P o n i e w a ż n i e z n a m y jeszcze d o ­
tąd rasy, która była nosicielką k u l t u r y
poznano
już bardzo
solutrejskiej,
jakkolwiek
w i e l e s t a n o w i s k s o l u t r e j s k i e h , więc n i e jesl
wyłączone, że szczątki n o s i c i e l i t e j k u l t u r y m o « ł y sie n i e z a c h o ­
wać u p . w s k u t e k z w y c z a j ó w pogrzebowych,
rze. T o o s l a l n i e przypuszczenie
właściwych lei kultu¬
staje się b a r d z o
prawdopodobnym,
jeżeli wziąć p o d uwagę, żc n a p o d s t a w i e
t u r y s o l u t r e j s k i e j można wnosić
k u l t u r a totemistyczna
uniemożliwiający
iż " ł o w n y m jej składnikiem b v h
w której występuje pochówek
zachowanie
sic
kości.
Widząc
nMformowy
jako
"łowny
składnik w k u l t u r z e s o l u t r e j s k i e j kulturę zasadniczą lole.uishczną.
dopatruje
się
natomiast
kultury
zasadniczej
g l o w n e - o składnika w k u l t u r z e o r y n i a c k i e j
oprócz p e w n y c h
dwukHsowej'
Przemawiają
i te t a k t y
wspólnych
jako
za t y m
żc
t - o z t r z e c h typów'rasowych, występujących w A u r i g n a c i e n ,
a
mianowicie
Cro-Magnon,
Grimaldi
i Homo
o s t a t n i ściśle się wiąże z t y p e m r a s o w y m ,
aurignacensis. len
odpowiadającym
we­
dług m y c h badań k u l t u r z e zasadniczej dwukłasowej;
2-u
z n a l e z i o n e zostały p e w n e f o r m y
Aurignacien
przejściowe
a M o u s l r i e n ( n p . w Mouslieres,
FAbri
pomiędzy
Audi,
n o n - P a i r . T u n i s i e , S y c y l i i Ud), co, biorąc p o d uwagę, że
r i e n daje się sparalelizować z kulturą bumerangową, daje
Pair-
Mousledosko­
nalą zgodność ze związkiem pomiędzy kulturą d w u k l a s o w a a b u ­
merangową. J a k o główny e l e m e n t składowy M o u s t e r i e n
otrzymuje
kulturę bumerangową zarówno n a p o d s t a w i e
rasowych,
jak
i kulturowych. W
Mousterien
są j e d n a k
związków
i całkiem już o d ­
m i e n n e d o m i e s z k i k u l t u r o w e . Biorąc p o d uwagę z n a l e z i e n i e przez
Peyrony
i
innych
obok
tzw.
« Mousterien
class ique»
również
•i2
i
.Mouslerien
de
tradition
acheuleenne*,
co upoważniło
Ober-
n i e i e r a do t w i e r d z e n i a , że M o u s t e r i e n powstało p o d w p ł y w e m o d ­
działywania A c h c u l e e n n a P r a m o u s t e r i e n , paralelizuję właśnie tę
ostatnia kulturę z kulturą zasadniczą bumerangową, podczas g d y
kulturę Acheulską ze względu n a j e j związki z kulturą s o l u l r e j ską należy m o i m z d a n i e m paralelizować bądź z kulturą
cgzoga-
юiczno-.płciowo-tolemistyczną,
stadium
bądź
jakimś
wczesnym
t o l e m i i s l y c z n e j . T a o s t a t n i a paralelizaeja p o z w a l a
kultury
zrozu­
mieć zarówno to, skąd się wzięła brachycefalia wśród n e a n d e r t a kul­
loidów krapińskieh, j a k i t o , skąd przedostały się w y t w o r y
tury i n t e r n i s t y c z n e j do k u l t u r y o r y n i a c k i e j jeszcze przed p r z y b y ­
c i e m k u l t u r y ' s o l u t r e j s k i e j do E u r o p y z a c h o d n i e j
Paraleiizowanie
z
kultur staropalcolitycznycb
paraleiizowanie
ze w s c h o d u !
k u l t u r a m i "etaologicznymi
jest o w i e l e
.najstarszymi
t r u d n i e j s z e , niż
podobne
k u l t u r młodszego p a l e o l i t u ze względu n a to. że
d l a p r a k u l l u r b r a k n a m obecnie u s t a l o n y c h typów narzędzi k a -
j
mieniiych, które z n ó w są p r a w i e
l u b przeważającymi
j
w y t w o r a m i w szczątkach starszego p a l e o l i t u . Z tego właśnie p o -
\
w-odu
bezpodstawnym
było
jedynymi
już
1
w s t a r s z y m p a l e o l i c i e e u r o p e j s k i m występowała p r a k u l t u r a eg-zo-
przypuszczenie
Schmidta,
iż
J
gamiczno-monogamicinia. która, j a k w i a d o m o , zupełnie n i e p o s l u -
j
guje się jakimiś u s t a l o n y m i t y p a m i narzędzi kaniieomych. T o też
j
o występowaniu tej k u l t u r y w czasach p r z e d h i s t o r y c z n y c h
można
wnosić na p o d s t a w i e całkiem i n n y c h d a n y c h , nip. stwierdzając, w y ­
stępowanie odpowiadającej
tej k u l t u r z e ' r a s y pigmej skiej' w o d ­
nośnych k u l t u r a c h przedhistorycznych. Otóż śladv rasy pigmej s k i e j m a m y w E u r o p i e dopiero
wodem
choćby
w g ó r n y m p a l e o l i c i e , czego d o ­
słynne malowidła
kapskie. m A l p e r y ,
ogłoszone
przez B r e u i l ' a . N a malowidłach t y c h w i d z i m y d w i e zupełnie o d ­
mienne rasy: jedna z nich m a bardzo
n i s k i w z r o s t , silną l o r d o ­
sis i penis w p o z y c j i c h a r a k t e r y s t y c z n e j
d l a p i e r w o t n e j rasy p i g -
niejskiej,
wzrost,
w pozycji
1
n o r m a l n e j i b r a k j e j lordosis. O b i e te rasy posiadają .różne o z d o b y
|
ciała np. o d m i e n n e uczesanie i odmienną broń; mężczyźni małego
I
w z r o s t u trzymają łuki refleksyjne w z g l . polrefleksvjne,
]
druga natomiast m a wysoki
penis
«dv l v m -
czasem w y s o c y posiadają jakiś i n n y oręż; k o b i e t y w y s o k i e j
rasy-
I
'ЛЬ
noszą długie szaty do kostek, g d y k o b i e t y niskiej rasy mają
ró
w n i e skąpą odzież j a k i c h mężczyźni.
Biorąc p o d u w a g ę z w y c z a j e p o g r z e b o w e , panujące w
rze
egzogamicmo-monoganucznej,
nie
można
się
kultu­
dziwić,
że
szczątki i b e r y j s k i c h P i g m e j ó w k a p s k i c h n i e miały szans n a p r z e ­
c h o w a n i e s i c d o n a s z y c h czasów. J e d y n i e t a m , gdzie k u l t u r a .pig­
m e j s k a mieszała się z i n n y m i
k u l t u r a m i , m o g ł y się również za­
chować i szczątki k o s t n e mieszańców o m n i e j .lub więcej
wyra­
żonych c e c h a c h p i g n i o i d a l n y c h . Z a t a k i właśnie t y p m i e s z a n y .po­
c h o d z e n i a częściowo p i g m e j s k i e g o
występujący
nych
obok
typu
uważam
długogłowego
w
typ
brachycefaliezny,
śmietniskach
kuchen­
U i r d e m i a s k i c h w Mugem ( w d o i . T a j o ) , co świadczy z a r a ­
zem, że k u l t u r a tardenuaska miała j a k o j e d e n ze s w y c h
składni­
ków kulturę egzogamiczno-monogamiczną. P o n i e w a ż k u l t u r a
tar­
d e n u a s k a była końcową kulturą kapską, więc n a t u r a l n i e g ł ó w n y m
j e j składnikiem, p o d o b n i e j a k k a p s k i e j , mogła być j e d y n i e l a sama
k u l t u r a , która stanowiła główną składową o r y n i a c k i e j , a
w i c i e k u l t u r a d w u k l a s o w a . Podłoże r a s o w e k u l t u r y
wyjaśnia, skąd się w z i ą ł
doskonale
l i c z n v obok
w Mugem
dwuklasowej
t y p d o l i choc ef a-
brachycefaliczncgo.
wyżej wymienionego
miano­
D o d a m , że
kultura egzogamiczno-monogamiczną niosła już oddziaływać i n a
kulturę oryniacką, co można wnosić zarówno z obecności •ncqroid 6 w a. właściwie p i g m o i d ó w w g r o t a c h G r i m a l d i , j a k i
py<di s z e r c ™ s t a t u e t e k k o b i e c y c h
ie\vbrew
oryniackich
Zaznaczę
stealojednak
u s t a l o n e m u m n i e m a n i u steatopygii n i e u w a ż a m z a c e ­
chę właściwa c z y s t e m u
t y p o w i p i g m e j s k i e m u . ale wiąże ja w l a -
śnie z mieszańcami P i g m e j ó w z r a s a m i
wysokoroshank
Co się tyczy k u l t u r y a z y l s k i c j , to z g o d n i e z poglądami p r e historyków, widzących w n i e j e l e m e n t y zarówno późnomagdaleńskie j a k i t a r d r a i u a s k i e , p o s i a d a o n a j a k o s w e azęści składowe l e
k u l t u r y zasadnicze, które, j a k w y ż e j zaznaczyłem, weszły zarówno
w
skład k u l t u r y
magdaleńskiej
j a k i t a r d e n u a s k i e j . Poza
wszakże-występuje t u j u ż oddziaływanie k u l t u r y
nimi
wotao-macierzy-
slej, która s t a n o w i następnie j e d e n z w y r a ź n y c h składników k u l ­
t u r y M a g l e m o s c . j a k o t y m świadczą l y j i o w e d l a k u l t u r y
macierzystej
Lud.
T.
pochewki
XXXVIII
do
siekier,
występujące
w
wolno-
Maglemose
'S
34
i m y l n i e brane m
wytwory.
s a m e s i e k i e r y , przez prehistoryków, oraz
Kultura wolno-macierzysta
odgrywa
jeszcze
inne
większą
rolę j a k o g ł ó w n y składnik k u l t u r y kampińskiej, a d a l e j staje się
j e d n y m z wcześniejszych składników w i e l u wtórnych k u l t u r n e o ­
litycznych.
Zdając sobie należycie sprawę z tego, że ostateczna
analiza
histoi-yezno-etnologiczraa n i e może być o b e c n i e d o k o n a n a zarówno
ze względu na fragmentaryczność d a n y c h p r z e d h i s t o r y c z n y c h j a k
i niewystarczającą znajomość kultuir z a s a d n i c z y c h z p r a k u l t u r a m i
i zachodzących między n i m i z w i ą z k ó w , sądzę j e d n a k , że już dziś
próba s i k a r a l e l i z o w a n i a k u l t u r p r z e d h i s t o r y c z n y c h z p r a k u l t u r a m i
i kulturami
zasadniczymi
może dać, b a r d z o
zarówno d l a p r e h i s t o r i i j a k i d l a e t n o l o g i i .
I
I
1
f,
I
I
I
interesujące
wyniki