Ročný plán podujatí 2014 - Žilinský samosprávny kraj

Transkrypt

| Európsky fond regionálneho rozvoja | „Investícia do vašej budúcnosti“ |
| Projekt: Krásy a zaujímavosti Žilinského kraja |
| Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego | „Inwestujemy w Twoją przyszłość“ |
| Projekt: Piękno i atrakcje Kraju Żylińskiego |
| European Regional Development Fund | “Investment in your future” |
| Project: Beauty and Attractions of the Žilina Region |
Chute
ˆ
a vone
’
Smaki i zapachy
– przyjedz´ i poczuj
je sam!
Tastes & Scents
– Come & Try!
ROČNÝ PLÁN PODUJATÍ 2014
ROCZNY HARMONOGRAM IMPREZ 2014
ANNUAL PLAN OF EVENTS 2014
Przedmowa
Foreword
Milí čitatelia a návštevníci nášho kraja,
ročný plán chutných podujatí, ktorého stránky sa pred Vami otvárajú, Vám pripomenie, ako chutili dejiny našich historických regiónov,
prenesie Vás do doby, v ktorej žili naši starí rodičia, zistíte, čo jedli a aké
zvyky pri stolovaní dodržiavali. Kultúrne inštitúcie patriace pod Žilinský
samosprávny kraj už dávno pochopili a uchopili genius loci kuchýň starých materí a výsledné menu premenili na stovky podujatí prezentujúcich kultúrny a historický potenciál Liptova, Oravy, Turca, Horného Považia a Kysúc, pričom ich dochutili gastronómiou od jej ľudových foriem
až po vysokošpecializovanú kuchynskú modernu. Predkladaný zoznam
typických každoročných podujatí, je len výberom toho najpozoruhodnejšieho, čo ponúka Liptovské, Oravské a Kysucké múzeum, ale aj strediská: Krajské kultúrne stredisko v Žiline, Turčianske, Liptovské, Oravské.
Zameriavajú sa na prípravu jedál, ich ochutnávky, ale aj netradičné súťaže vo varení či jedení. Prijmite teda pozvanie do našich regiónov a vyskúšajte i Vy, ako chutila história v Žilinskom kraji.
Drodzy czytelnicy i odwiedzający naszego kraju,
Roczny plan smacznych imprez, którego strony przed Państwem
otwierają się, państwu przypomni, jak smakowała historia naszych regionów historycznych, przeniesie Państwo do czasów, w których żyli
nasi dziadkowie, stwierdzicie, co jedli i jakie zwyczaje przy stołowaniu
dotrzymywali. Instytucje kulturalne należące pod Żyliński Kraj Samorządowy już dawno zrozumieli i uchwycili genius loci kuchni babć i końcowy jadłospis przemienili na stówy imprez promujących kulturalny
i historyczny potencjał Liptowa, Orawy, Turca, Górnego Poważa i Kisuc,
przy czym im dodali smaku gastronomią od jej form ludowych aż do jej
wysoko specjalizowanej nowoczesnej kuchni. Przedkładana lista typowych, corocznych imprez jest tylko wyborem tego najbardziej interesującego, co proponuje Muzeum Liptowskie, Orawskie i Turczańskie, ale
również ośrodki: Krajski Ośrodek Kulturalny w Żylinie, Turczański, Liptowski, Orawski. Zamierzają się na przygotowanie dań, ich degustacje,
ale również nietradycyjne zawody w gotowaniu czy w jedzeniu. Więc przyjmijcie zaproszenie do naszych regionów i spróbujcie, jak smakowała
historia w Kraju Żylińskim.
´
Spis tresci
Contents
PÄŤLÍSTOK CHUTÍ
04
PIĄTKA SMAKÓW
07
FIVELEAF CLOVER OF TASTES
10
PREHĽAD AKCIÍ
PRZEGLĄD IMPREZ
SCHEDULE OF EVENTS
13
APRÍL / KWIECIEŃ / APRIL
13
MÁJ / MAJ / MAY
14
JÚN / CZERWIEC / JUNE
15
JÚL / LIPIEC / JULY
17
AUGUST / SIERPIEŃ / AUGUST
22
SEPTEMBER / WRZESIEŃ / SEPTEMBER
28
OKTÓBER / PAŹDZIERNIK / OCTOBER
35
Dear readers and visitors to our Region,
You are browsing through the annual plan of tasty events that
will remind you the tastes of our historical regions´ story. This tiny
book will carry you to the times of our grandparents to find out more
about their diet and habits respected when dining. Cultural institutions
administered by the Žilina Selfgoverning Region have long understood
and seized the genius loci of our grandmothers´ cuisine, and transformed
the resulting menu into hundreds of events presenting the cultural and
historical potential of Liptov, Orava, Turiec, Upper Považie, and Kysuce.
These events are flavoured by a wide range of gastronomy – from its
traditional folk forms to the highly specialised modern cuisine. This
Tastes & Scents event guide lists the typical, selected, most remarkable
annual events offered by the Liptov, Orava and Kysuce Museums, or by
the Cultural Centres in Turiec, Liptov, Orava and the Regional Cultural
Centre in Žilina. The events are focused on meal preparation and tasting,
as well as on unusual competitions in cooking and eating. Please accept
this invitation to our counties – come and taste the history of the Žilina
Region.
CHUŤOPIS ŽILINSKÉHO KRAJA
SMAKOGRAFIA KRAJU ŻYLIŃSKIEGO
TASTEGUIDE OF THE ZILINA REGION
Juraj Blanár
predseda ŽSK
Przewodniczący Samorządowego
Kraju Żylińskiego
Chairman of the
Žilina Selfgoverning Region
Vydal / Wydał / Issued by: Žilinský samosprávny kraj / Samorządowy Kraj
Żyliński / Žilina Selfgoverning Region
Autor / Przygotowanie / Written by: Peter Kubica
Autori fotiek / Autorzy zdjęć / Photo authors: archív Žilinský samosprávny
kraj (Žilina Selfgoverning Region’s archives), Múzeum liptovskej dediny
v Pribyline, Múzeum kysuckej dediny Nová Bystrica - Vychylovka, Turčianske
kultúrne stredisko Martin, Matica slovenská, Národné osvetové centrum,
Liptovské kultúrne stredisko, Liptovské múzeum v Ružomberku, Oravské
kultúrne stredisko v Dolnom Kubíne, Oravské múzeum P. O. Hviezdoslava,
Kysucké múzeum v Čadci, Považské múzeum v Žiline, Krajské kultúrne
stredisko v Žiline, M KREO, Imagebank
Preklad / Tłumaczenie / Translated by: Ján Gažo (EN), Miloš Seemann (PL)
Grafické spracovanie a tlač / Opracowanie graficzne i druk / Graphic
design and layout: M KREO s.r.o., www.mkreo.sk
Prvé vydanie / Wydanie pierwsze / First issue
ISBN 978-80-971570-1-2
˙˙ ’´
Patlistok
chuti´
ORAVSKÝ CHUŤOPIS
Hlad po vedomostiach patrí k vznešeným, ba až priam akademickým potrebám, ktoré nekorešpondujú s núdzou našich predkov. Tí riešili
často oveľa prozaickejšie problémy ako prežiť a nekradnúť, alebo ako zahnať hlad a pritom veľa nejesť. A oravský hlad, ktorý veru vyhnal nejedného rodáka do sveta, si dodnes môžeme pripomenúť prostredníctvom
obce s realistickým pomenovaním Hladovka.
Chlieb náš každodenný považujeme v súčasnosti za samozrejmosť, ba až
za banálnosť, o ktorej netreba ani strácať slová. Avšak jeho nedostatok
v minulosti zvieral žalúdky i odoberal silu mozoľnatým rukám predkov,
ktorým nemusel nikto pripomínať, že na Orave bez práce niet chlebíka.
A veru si na ten každodenný zarábali všakovako. Spracovaním dreva, plátenníctvom, povozníctvom a ďalšími remeslami, ktorých zlaté dno znamenalo v tomto regióne zlatistú kôrku chleba, a to nielen v Chlebniciach
alebo Chlebnickom potoku.
Osady Vyšný, Prostredný, Obecný či Beňadovský, Nižnianský mlyn, ale
aj Mlynský potok v Dolnom Kubíne len dosvedčujú, že Oravci nesedeli
so založenými rukami, ale vedeli priložiť ruku k dielu i jedlu. Spracovávať
plody poľa bolo nevyhnutnosťou a miestne názvy prezrádzajú, kde všade
sa oravskí predkovia týmto činnostiam venovali.
O soli nad zlato sme sa presvedčili už v detstve prostredníctvom rozprávok. A v dospelosti sa lopotiac s potom v tvári nezbavíme slanej chuti
na jazyku. Cez Oravu sa vinula historická soľná cesta, ktorá prispela k zachovaniu rodu, lebo aj tá láska ide cez žalúdok, a aká by to len bola láska,
keby bola nemastná a navyše aj neslaná? Soľný potok v Rabči a tiež osady
Slaná voda a Slanická osada dotvárajú putovanie bieleho prášku, bez
ktorého spoluúčasti si nijaká kuchárka nevie predstaviť vlastné kulinárske
umenie.
LIPTOVSKÝ CHUŤOPIS
Les je ako verný pes. Pomáha, slúži, chráni. Jeho úžitok je mnohoraký
a pritom skromne vyčkáva, kým si ho majiteľ všimne. Alebo nevšimne.
Aj lesné plody často prehliadneme, prejdeme popri nich alebo nebodaj
o ne zakopneme. Naši predkovia, ak chceli prežiť a nájsť čo-to pod zub,
museli chodiť všímavo a zohnúť sa aj po ten najmenší hríbik. Hríby alebo
huby, dubáky a kuriatka. Ich vône, farby, veľkosti i skrýše od výmyslu sveta. Na jednom mieste si však hubové dedičstvo vážili mimoriadne, a tak
na počesť týchto pochúťok jednu obec Hubovou nazvali.
Za siedmimi horami a siedmimi dolami, medzi takými i onakými Tatrami, kde sa mlieko sypalo i lialo, mútilo, preváralo, cedilo a syrilo, žil starý
bača, čo mu už na stý rok kráča. A tento, kedysi chýrny a švárny muž, sa
po nociach menil na zbojníka, čo gazdinám i valachom biele zlato pokradol. I jedného dňa hajdúsi vypátrali údajného zlodeja, obkľúčili mu dom
a zabúchali na dvere. Chceli ho chytiť a dokázať, že si v dome litre mlieka
poschovával. Aké však bolo prekvapenie, a to nielen ich, ale aj samotného
baču-zbojníka, že sa v jeho dome nenašla ani jediná mliečna kvapôčka.
Ale zato v peci, pod perinou, v truhlici, ako aj na povale či v pivnici, všade ponachádzali tvaroh. Bodaj by skysli, pomyslel si totiž bača, keď bol
v obkľúčení hajdúchov, a želanie sa mu vyplnilo, ale neskysli jeho prenasledovatelia, lež všetko nakradnuté mlieko. Odvtedy jeho rodnej osade
vymysleli prívlastok Tvarožná. A nezabudlo sa ani na valachov, lebo obec,
v ktorej nájdeme Tvarožnú, sa nazýva Vlachy.
Krúpová hoľa a tiež pavčinskolehoťanská osada Krupová pripomínajú
jeden zaujímavý príbeh o lakomej krčmárke. Bola taká chamtivá, že
do jedla pridávala krúpy, len aby zákazníci dostali plný tanier za čo najmenej peňazí. A dávala ich skutočne do všetkého. Do mletého mäsa, do klobás, do halušiek, do... Raz prišiel k nej starček, ktorého pohostila krúpami
s krúpami v krúpovej omáčke. A nehanbila sa od neho vypýtať posledné
peniaze, ktoré mal pri sebe. Nepovedal nič, zjedol to jedlo-nejedlo, zaplatil a odišiel. No keď vyšiel na najbližšiu hoľu, tak sa rozhliadol po liptovskej
krajine a z ruky mu vyšľahol blesk. „Nech sa hentá osada naplní všetkými
krúpami, čo nimi krčmárka klamala ľudí.“ Zahrmelo, zablýskalo sa a nie
a nie prestať. „No nech skamenie, aj s tými jej krúpami!“ skríkol starček
nahnevane. Ako povedal, tak sa aj stalo, a keďže tých krúp povpašovala do jedál neúrekom, tak okrem osady Krupovej zostala na neblahú
krčmárkinu pamiatku celá Krúpová hoľa.
Kto to kedy videl? Kto to kedy slýchal? Takto a ešte všakovako inak prejavovali svoje prekvapenie okoloidúci, ktorí popri jednom veľkom poli pri
Ružomberku kráčali v nedeľu ráno do kostola. Akýsi muž vo vysokých čižmách, aké používajú rybári, sa zakrádal po poli a raz rozhadzoval siete,
potom zas udicu bral do rúk, na háčik návnadu a šup ho! Háčik padol
do záplavy obilia. Až keď sa k poľu priblížil starosta, tak pochopil, čo znamená toto divadlo. Prisúdil totiž toto pole bratovi muža, ktorý rybárčil
na poli. Svoje rozhodnutie odôvodnil tým, že jednému prisudzuje pole,
ktoré môže obrábať, a druhému udicu, s ktorou môže chytať ryby. Muža
takéto nespravodlivé delenie nahnevalo, a takýmto spôsobom priviedol
starostu na posmech a sám sa dočkal nápravy, pretože nový starosta rozdelil pole na polovicu podľa práva. Ale miestu, kde sa to celé odohralo, už
odvtedy len Rybárpole hovoria.
04
TURČIANSKY CHUŤOPIS
Strom Slovákov poskytoval svojim súčasníkom ochranu pred slnečnými
lúčmi. Jeden závan vetra im priniesol oveľa viac. Lipové kvetenstvo práve vtedy odovzdalo vode čajové posolstvo plné liečivej energie a chutí.
A od tých čias sa lipový čaj stal súčasťou kuchýň starých materí a bylinkami prevoňaných príbytkov vediem. A tak či už zavítame do obce Lipovec,
sklabinskej osady Lipové, alebo vyjdeme na nolčovské vrchy Nižná a Vyšná Lipová, nezabudnime na liečivé účinky nežných kvietkov.
Svätý Martin sa vraj raz zastavil na lúke, ktorá ho omámila dovtedy nepoznanou silnou vôňou. Svojho bieleho tátoša mal doma v stajni, pretože
bol po zime vyčerpaný, a tak sa Martin túlal pešo po turčianskych záhradkách. Najskôr mu zavoňali olejkári, ktorých stretol po ceste. Potom sa
dostal na lúku, zaplavenú červeným kobercom podmanivých bobúľ. Háje,
pomyslel si Martin, Jahodnícke háje. A pomenoval tak prekrásne miesto,
ktoré sa týmto názvom hrdí podnes.
Rakov chytali chlapci holými rukami. Bolo to ich privilégium, ktoré vykonávali s tichou trpezlivosťou. Načierali pod kamene, prsty sa potichu
plazili do podvodných zákutí a zrazu cvak! Nešikovnosť občas bolí, a tak
sa z lovu rakov stalo umenie. Ba nabralo na takej intenzite, že zrazu nebolo čo loviť. Ale k vytrácaniu sa rakov prispelo najmä znečistenie vodného
bohatstva, o ktorom ľudia v minulosti netušili. Dnes by len tak nenazvali
Rakovom obec alebo Rakovou riečku, kde sa nedajú nachytať raky.
Divé zvery nivočili polia, rozrývali zeminu, do ktorej päste roľníkov vtláčali počas dňa zrniečka obilnín. No keď prišla noc, diviaky nelenili a opäť
nechali po sebe spúšť. Bolo to na uzúfanie, ale ľudia si nevedeli pomôcť.
Na diviaky nestačili silou, ba ani umom. Museli im ustúpiť a vtedy sa im
začalo dariť. Najskôr označili dedinku nápisom Diviaky a miesto, kam
chodili zapíjať rozorané polia, dvoma slovami – Diviacky potok, potom
zavesili na klinec roľnícke náčinie a začali sa venovať oživovaniu turčianskej záhradky prostredníctvom kultúry.
ŽILINSKÝ CHUŤOPIS
Kedysi ľudia nechovali domáce zvieratá. Poznali len tie divoké z hôr a lesov a vôbec si nevedeli predstaviť, že by sa raz skamarátili. Žili si každý
svojím vlastným životom, nestarali sa o seba, len kde-tu do seba vrazili.
Výsledok potom závisel od váhy tela, ktorá predurčovala víťazov. Raz to
bol človek, inokedy jeleň či medveď. No tých prvších prípadov bolo viac,
a tak keď nebolo čo robiť s mäsom porazených zvierat, ako áno, ako nie,
spadol raz komusi kusisko mäsa do ohňa, a keď ho vytiahol, nevedel si prsty vyoblizovať od toľkej dobroty. A odvtedy si ľudia čoraz častejšie robili
chúťky na Divinu alebo len takú malučičkú Divinku.
Veľkorovnianska osada Cibuľkovo je povestná svojou arómou. Niekto by
si snáď mohol pomyslieť, že nepríjemnou, ale ten, kto má rád všakovaké slovenské jedlá, tak si takúto myšlienku ani nepripustí. Čo deň, to iná
cibuľková vôňa, prinášajúca polahodu maškrtným jazýčkom detí s praženičkou na cibuľke, ženám s cibuľačkou, mužom s mäsom upečeným na cibuli, ako aj starkým, ktorí nedajú dopustiť na kyslú kapustu nakladanú
s cibuľou. Čo deň, to iná chuť, čo cibuľa, to iná pochúťka. Aj v terchovskej
osade Cibuľková vedia o tom svoje.
„Co víš nové?“ pýtal sa vraj Záhorák Višňovčana, ktorý vraj chcel vypovedať úplne všetko, čo zažil vo svete pri vandrovkách za obživou. Ale aj
doma sa toho podozvedal neúrekom, veď býval v dedinke, kde sa oddávna konali tradičné púte, ktoré sa aj v súčasnosti tešia obľube veriacich.
A tak teda rozprával a rozprával a Záhorák len oči otváral, že čo sa všetko
v tom Višňovom deje, pretože to Višňovčan zle porozumel záhoráckemu
nárečiu, a správne neznela tá otázka Co víš nové? – ale - Čo Višňové?
Ovečky sa prehnali po chodníčku, vyhladované si hľadali nové pastviny.
Nekráčali samy. Štekot psov sa už z diaľky miešal s ich vyzváňaním. Z lúky
na lúku, z paše na pašu, akoby mali z toho pasiu. A predsa bol niekto iný
ich hýbateľom. Ale nebol ním všemocný a v minulosti vševládny hlad. Boli
to valasi, ktorí mali ovčiarstvo v krvi. A kam prišli, tam zanechávali po sebe
ovčiarske stopy. Ako tomu bolo aj v dedinke Ovčiarsko.
05
KYSUCKÝ CHUŤOPIS
Valasi, bačovia, ale aj gazdovia a obchodníci riešili kedysi jeden problém.
Chceli obchodovať s bryndzou, ale bolo ťažké a náročné zabezpečiť jej
dostatočné množstvo, tiež skladovanie a potom aj distribúciu. Preto sa
rozhodli postaviť v jednej čadčianskej osade veľkobryndziarsku fabriku.
Z ich zámeru síce nakoniec zišlo, ale názov Bryndzárovci zostal osade dodnes. A tiež bryndza a jej nezameniteľná chuť, ktorá svoj vrchol dosahuje
v mesiaci lásky. A potom, že láska nejde cez žalúdok...
Keď je niečoho priveľa, tak sa tomu zvykne hovorievať, že je toho ako maku.
Ale takýchto makov ľudia z chudobných kysuckých dolín nemali. Snáď
len detí a lásky mali ako maku. Človeku by sa chcelo povedať, že priam
na rozdávanie. O ich pohostinnosti sa presvedčil aj nejeden putujúci, prechádzajúci cez Javorníky na Valašsko alebo späť. A keďže v jednej dedinke
tej dobroty bolo ešte viac ako maku, tak tam mnohí pútnici aj zostali žiť.
A popritom rozširovali počty detí, ktorých bolo zrazu ako Makov.
Rukami sa miesilo cesto, dlaňami sa šúľali syrové nite, zubami sa lúskali
orechy, prsty sa oblizovali, aby ich majiteľ neprišiel ani o zrnko, kvapku
či omrvinku. A hoci by sa zdalo, že bol človek pri príprave i konzumácii
jedál úplne sebestačný, predsa len si zhotovoval i pomocníkov. Predchodcami dnešných mixérov, kuchynských robotov a všemožných krájačov
boli nože, lyžice a varešky. Ale aj títo starobylí pomocníci nestratili nič zo
svojej dôležitosti a siahame po nich vždy, keď si nevieme dať rady vlastným telom. Varešky, či ich väčšie a mohutnejšie sestry varechy pripomína
Varechov potok, do ktorého vraj keď si gazdinka ponorí svoju varechu,
nikdy sa jej nijaké jedlo nepripáli.
Polievka bývala základom a často aj jediným chodom skromného obeda
roľníka, furmana, remeselníka či valacha. A prirodzene, aj ich rodín, ktoré lačne vyčkávali na tanier plný tekutiny. Tá bola na prvý pohľad ťažko
identifikovateľná, len vôňa ju prezrádzala, či medzi jej základné suroviny
patril cesnak, cibuľa, mrkva, alebo to, čo dom dal. Postupne sa však ľudia
vzmáhali, a tak odsúvali polievku na vedľajšie miesto, pričom ju dopĺňali
nielen hlavným jedlom, ale často i predjedlom alebo múčnikom. Len jedna zákopčianska osada zotrvávala pri svojich dávnych zvykoch, preto ju
každý, kto do nej smeroval, identifikoval slovami, že ide do Polievkov.
300 ROKOV DROTÁRSTVA V ŽILINSKOM KRAJI
Drotárstvo predstavuje špecifické tradičné remeslo Kysúc a Horného Považia. Patrí k unikátom nielen Žilinského kraja, ale celého Slovenska, preto
si zasluhuje obrovskú pozornosť. V roku 2014 si pripomíname významné
výročie – 300 rokov od prvej písomnej zmienky o drotárstve, ktorá pochádza z roku 1714, kedy sa v súdnych spisoch Bytčianskeho panstva uvádza
meno Juraja Drotárika. Za miesto zrodu tohto unikátneho remesla sa považujú chudobné oblasti dnešného severozápadného Slovenska. Drotárski majstri z kysuckých lazov, z okolia Bytče a Žiliny ho postupne vyviezli
nielen za hranice krajiny, ale na všetky kontinenty. V čase svojho rozkvetu
patrilo drotárstvo – i vďaka šikovným a zručným rukám drotárov, medzi
najúspešnejšie slovenské remeslá. Ba čo viac, drotári prerástli na jeden
zo symbolov Slovákov. Vyvinuli unikátnu technológiu ručného spracovania drôtu a typicky slovenské remeslo rozšírili do celého sveta. Svojím
úspešným podnikaním priniesli pokrok a osvetu i do najzaostalejších
kútov Slovenska. Centrom drotárstva bola obec Veľké Rovné, prekvitalo
však i v obciach Dlhé Pole, Kolárovice, Kotešová, Štiavnik, Petrovice, Bytča,
Hliník, Zákopčie, Čadca, Nesluša, Turzovka, Vysoká nad Kysucou, Kysucký
Lieskovec, Lodno, Ochodnica, Podvysoká, Krásno nad Kysucou, Kysucké
Nové Mesto, Olešná, Raková, Makov, Stará Bystrica, Staškov či Zborov nad
Bystricou. V 19. storočí sa drotárstvo stalo masovým javom a malo obrovský vplyv na bežný život týchto miest, takže sa pre celý drotársky kraj zaužívalo pomenovanie Drotária.
Kysuckí drotári chodili pôvodne drôtovať po okolitých obciach svojej rodnej dediny. Neskôr putovali po Slovensku, ba i po celom Uhorsku. Príchod
do obce oznamovali hlasným volaním: „Hrnce drôtovať!“ V typických drotárskych krošniach nosili kotúč drôtu, kusy prechu, šidlo, kliešte a kladivo.
Hrnčiarsky riad opravovali tzv. halfovaním alebo drôtovaním. Do nádoby
prevŕtali dierky, cez ktoré prevliekli drôt a stiahnutím ju scelili, prípadne hrniec alebo tanier oplietli drôtenou sieťou. Postupne začali vyrábať
jednoduché predmety z drôtu pre domácnosť: vešiaky na riad, lyžičníky,
podložky pod hrnce a žehličky, šparáky do fajok, misky na ovocie, košíky
na pečivo, šľahače, naberačky atď. No najtypickejšími výrobkami drotárov boli pasce na myši a potkany. Zručnosť a um starých majstrov neskôr
reprezentovali i drotárske hlavolamy. Všetky tieto predmety predávali podomovým spôsobom.
06
˛ smakow
´
Piatka
SMAKOGRAFIA ORAWSKA
Głód po wiedzy należy do wzniosłych, ba, nawet wprost akademicznych potrzeb, które nie korespondują z nędzą naszych przodków. Ci rozwiązywali często o wiele prozaiczniejsze problemy, jak przeżyć i nie kraść, albo jak
zaspokoić głód, i przy tym nie jeść wiele. I głód orawski, który naprawdę wygnał niejednego rodaka do świata, możemy dotychczas sobie przypomnieć
za pośrednictwem miejscowości z realistyczną nazwą Hladovka (Głodówka).
Chleb nasz codzienny uważamy w obecności za oczywistość, ba, nawet
za banalność, o której nie trzeba nawet mówić. Ale jego niedostatek w
przeszłości ściskał żołądki i odbierał siłę spracowanym rękom przodków,
którym nie musiał nikt przypominać, że na Orawie bez pracy nie ma chleba. I naprawdę na ten codzienny zarabiali różnie. Przetwarzaniem drewna, płóciennictwem, furmaństwem, i dalszymi rzemiosłami, których złote
dno znaczyło w tym regionie złocistą skórkę chleba, i to nie tylko v Chlebniciach albo Chlebnickom potoku.
Osady Vyšný, Prostredný, Obecný, albo Beňadovský, Nižniansky mlyn,
ale również Mlynský potok w Dolnym Kubinie tylko świadczą, że Orawianie nie siedzieli z założonymi rękoma, ale wiedzieli przyłożyć rękę do dzieła
i jedzenia. Przetwarzać płody pola było niezbędnością, i nazwy miejscowe
zdradzają, gdzie wszędzie orawscy przodkowie te czynności przeprowadzali.
O soli nad złoto przekonaliśmy się już w dzieciństwie za pośrednictwem
bajek. W dorosłości pracując z potem na twarzy nie pozbędziemy się słonego smaku na języku. Przez Orawę prowadziła historyczna droga solna, która przyczyniła się do zachowania rodu, bo i ta miłość idzie przez
żołądek, i jaka by to tylko była miłość, gdyby była nudna, bez tłuszczu
i soli? Soľný potok w Rabči i też osady Slaná voda i Slanická osada dopracowują wędrowanie białego proszku, bez którego współuczestnictwa
żadna kucharka nie wie sobie wyobrazić własną sztukę kulinarną.
SMAKOGRAFIA LIPTOWSKA
Las jest jak wierny pies. Pomaga, służy, chroni. Pożytek z niego jest różnorodny i przy tym skromnie czeka, gdy go jego właściciel zauważy.
Albie nie zauważy. Również płody lasu często przeoczymy, przejdziemy
koło nich albo bodajże do nich kopniemy. Nasi przodkowie, jeśli chcieli
przeżyć i znaleźć coś pod ząb, musieli chodzić ostrożnie i zgiąć się nawet
po ten najmniejszy grzybek. Grzyby albo prawdziwki i kurki. Ich zapachy,
farby, wielkości i najróżniejsze kryjówki. Ale na jednym miejscu dziedzictwo grzybów szanowali wyjątkowo, i więc na cześć tych smakołyków
jedną miejscowość Hubová (Grzybowa) nazwali.
Za siódmymi górami i siódmymi dołami, między takimi i innymi Tatrami, gdzie mleko się sypało i lało, mąciło, gotowało, cedziło i serem stało, żył stary
baca, co już prawie sto lat ma. I ten kiedyś słynny i urodziwy mężczyzna,
po nocach zmieniał się na zbójnika, co gospodyniom i juhasom białe złoto pokradł. I jednego dnia hajducy wytropili rzekomego złodzieja, otoczyli
jemu dom i mocno zastukali na drzwi. Chcieli go złapać i udowodnić, że w
domie ukrył litry mleka. Ale jaka była niespodzianka, i to nie tylko dla nich,
ale również dla samego bacy-zbójnika, gdy w jego domie nie znaleźli ani
jedną kroplę mleka. Zamiast tego w piecu, pod pierzyną, w skrzyni, ale również na strychu czy w piwnicy, wszędzie znaleźli twaróg. Bodaj skisnęliby,
bowiem pomyślał baca, kiedy był w otoczeniu hajduków, i życzenie jemu
spełniło się, ale nie skisnęli jego prześladowcy, lecz wszystko nakradzione mleko. Od wtedy jego rodnej osadzie wymyśleli przydawkę Tvarožná
(Twarogowa). I nie zapomniało się nawet na juhasów, bo miejscowość, w
której znajdziemy Tvarožnú, nazywa się Vlachy (od słowa valach – juhas).
Krúpova hoľa (Hala Krupowa) i też osada przy Pavčinej Lehote Krupová
przypominają jedną interesującą historię o skąpej karczmarce. Była taka
skąpa, że do jedzenia dodawała krupy, tylko żeby goście dostali pełny talerz
za jak najmniej pieniędzy. I dawała ich naprawdę do wszystkiego. Do mięsa
mielonego, do kiełbas, do gałuszek, do… Raz przyszedł do niej starzec, którego poczęstowała krupami z krupami w krupowym sosu. I nie wstydziła się
domagać od niego ostatnie pieniądze, które miał przy sobie. Nie powiedział
nic, zjadł ten posiłek-nie posiłek, zapłacił i odszedł. Ale gdy wyszedł na najbliższą halę, to rozglądnął się po liptowskim kraju i z ręki jemu buchnął piorun. „Niech ta osada napełni się wszystkimi krupami, którymi karczmarka
kłamała ludzi”. Zagrzmiało, błysnęło i nie chciało przestać. „Niech skamieni
i z tymi krupami”, krzyknął starzec z gniewem. To co powiedział, to stało się,
i skoro tych krupów przemyciła do posiłków mnóstwo, to oprócz osady
Krupová została na nieszczęśliwą pamiątkę karczmarki Krúpova hoľa.
Kto gdy tego widział? Kto gdy tego słyszał? Tak i jeszcze rozmaicie inaczej przejawiali swoje zdumienie obok przechodzący, którzy przy jednym wielkim polu przy Rużomberoku poruszali się w niedzielę rano
do kościoła. Jakiś mężczyzna w wysokich butach, jakie używają rybacy,
zakradał się po polu i raz rozrzucał sieć, potem znów wędkę brał do rąk,
na haczyk przynętę i siup! Haczyk spadł do zalewu zboża. Dopiero, gdy
do pola przybliżył sołtys, to zrozumiał, co znaczy ten teatr. Bowiem to pole
zasądził bratu mężczyzny, który łowił ryby na polu. Swoje postanowienie
uzasadnił tym, że jednemu zasądza pole, które ma uprawiać, i drugiemu
wędkę, z którą może łowić ryby. Mężczyznę taki niesprawiedliwy podział
nagniewał, i tym sposobem ośmieszał sołtysa i sam doczekał się naprawy,
dlatego że nowy sołtys rozdzielił pole na połowę zgodnie z prawem. Ale
miejscu, gdzie to wszystko zaszło, już od wtedy tylko Rybárpole mówią.
07
SMAKOGRAFIA KISUCKA
SMAKOGRAFIA TURCZAŃSKA
Drzewo Słowaków (lipa) udzielało swoim rówieśnikom ochronę przed
promieniami słońca. Jeden powiew wiatru im przyniósł o wiele więcej.
Kwiatostan lipy dokładnie wtedy przekazał wodzie poselstwo herbaty,
pełne leczącej energii i smaków. I od tych czasów herbata z lipy stała się
częścią kuchni babć i ziołami pachnących siedlisk wróżek. Więc, gdy zawitamy do miejscowości Lipovec, osady sklabińskiej Lipové, albo wyjdziemy na nolczowskie góry Nižná a Vyšná Lipová, nie zapomnimy na leczące skutki czułych kwiatków.
Święty Marcin podobno zatrzymał się na łące, która go oszołomiła dotychczas nieznanym silnym zapachem. Swojego białego rumaka miał w
domu w stajni, dlatego że był po zimie wyczerpany, więc Marcin tułał się
pieszo po turczańskich ogrodach. Najpierw zapachnęli jemu olejkarze,
których spotkał po drodze. Potem dostał się na łąkę, zalaną czerwonym
dywanem zachwycających jagód. Gaje, pomyślał sobie Marcin, Jahodnícke háje. I nazwał tak przepiękne miejsce, które tą nazwą szczyci się
do dzisiaj.
Raki łapali chłopacy gołymi rękoma. Był to ich przywilej, który wykonywali z cichą cierpliwością. Sięgali pod kamienie, palce po cichu wkradali
się do podwodnych zakątków i nagle szczęk! Niezręczność czasami boli
i więc z łowienia raków stała się sztuka. Nawet nabrała na intensywności,
że nagle nie było, co łowić. Ale do znikania raków przyczyniło się głównie
zanieczyszczenie wodnego bogactwa, o którym ludzie w przeszłości nie
mieli przeczucia. Dzisiaj nie nazwaliby miejscowość Rakovo albo rzekę
Raková, gdzie nie da się łowić raki.
Dzikie zwierzęta niszczyli pola, rozryli ziemię, do której pięści rolników
wciskali w toku dnia ziarneczka zboża. Ale gdy przyszła noc, dziki nie
zwlekały się, i ponownie zostawili po sobie spustoszenie. Było to beznadziejne, ale ludzie nie wiedzieli sobie pomóc. Na dziki nie starczyli siłą,
ani umysłem. Musieli im ustąpić i wtedy im zaczęło się udawać. Wpierw
oznaczyli wioskę napisem Diviaky (Dziki) i miejsce, dokąd chodzili zapijać rozryte pola, dwiema słowami – Diviacky potok, potem zawiesili
na gwóźdź narzędzia rolnicze i zaczęli się poświęcać ożywianiu ogrodu
turczańskiego za pośrednictwem kultury.
SMAKOGRAFIA ŻYLIŃSKA
Kiedyś ludzie nie hodowali zwierzęta domowe. Znali tylko te dzikie z gór
i lasów i w ogóle nie potrafili wyobrazić sobie, żeby się raz zaprzyjaźnili.
Żyli sobie każdy swoim własnym życiem, nie wtrącali się nawzajem, tylko
gdzieś wrazili do siebie. Wynik potem zależał od masy ciała, która przeznaczała zwycięzcy. Raz to był człowiek, innym razem jeleń czy niedźwiedź.
Ale tych pierwszych przypadków było więcej, i więc gdy nie wiedzieli, co
robić z mięsem pokonanych zwierząt, czy tak, czy nie, spadł raz komuś
kawał mięsa do ognia i gdy go wyciągnął, nie wiedział sobie palce oblizać
od takiej dobroci. I od tych czasów ludzie coraz częściej robili sobie zachcianki na Divinu (Dziczyznę) alby tylko na taką malutką Divinku.
Osada miejscowości Veľké Rovné Cibuľkovo (Cebulowo) jest znana swoim aromatem. Ktoś mógłby sobie chyba pomyśleć, że nieprzyjemnym,
ale ten, kto kocha rozmaite dania słowackie, taką myśl sobie nawet nie
przypuszcza. Każdy dzień, to inny zapach cebuli, przynoszący ulgę łasym
języczkom dzieci z jajecznicą na cebuli, kobietom z zupą cebulową, mężczyznom z mięsem upieczonym na cebuli, ale również dziadkom, którzy
nie pozwolą powiedzieć złego słowa na kwaśną kapustę nakładaną z cebulą. Każdy dzień, to inny smak, każda cebula, to inny smakołyk. Również
w terchowskiej osadzie Cibuľková wiedzą o tym swoje.
Co wiesz nowego? Pytał się podobno mieszkaniec Záhoria mieszkańca
Višňového, który podobno chciał powiedzieć zupełnie wszystko, co przeżył w świecie przy wędrówkach za pożywieniem. Ale również w domu
dowiedział się tego mnóstwo, skoro mieszkał we wsi, gdzie od dawnych
czasów odbywali się tradycyjne pielgrzymki, które również w obecności
są ulubione wierzącymi. I więc mówił i mówił i mieszkaniec Záhoria tylko
oczy otwierał, że co to wszystko w tym Višňovym dzieje się, dlatego że
mieszkaniec Višňovego źle zrozumiał gwarze regionu Záhorie, i to pytanie
nie brzmiało poprawnie, co wiesz nowego, ale – co Višňové?
Owieczki przebiegli po chodniczku, głodne szukali nowe pastwiska. Nie
poruszali się samotne. Szczekanie psów już z daleka mieszał się z ich
dzwonieniem. Z łąki na łąkę, z paszy na paszę, jak gdyby mieli do tego
zamiłowanie. I jednak był ktoś inny, kto ich poruszał. I nie był nim wszechmocny i w przeszłości wszechwładny głód. Byli to juhasi, którzy mieli
owczarstwo w krwi. I dokąd przyszli, tam zostawili po sobie tropy owczarskie. Tak jak to było we wsi Ovčiarsko.
08
Juhasi, bacowie, ale i gospodarze i handlowcy rozwiązywali kiedyś jeden
problem. Chcieli handlować z bryndzą, ale było ciężkie i wymagające
zabezpieczyć jej dostateczną ilość, też magazynowanie i potem dystrybucję. Dlatego zdecydowali się zbudować w jednej osadzie Čadcy wielką
fabrykę na bryndzę. Z ich zamiaru wprawdzie w końcu nic nie było, ale
nazwa Bryndzárovci została osadzie do dzisiaj. I też bryndza i jej niezamienialny smak, który swój szczyt osiąga w miesiącu miłości. I potem, że
miłość nie przechodzi przez żołądek…
Gdy jest czegoś za wiele, to jest zwyczaj temu mówić, że jest tego jak maku.
Ale takich maków ludzi z biednych kisuckich dolin nie mieli. Chyba tylko dzieci i miłości mieli jak maku. Człowiek chciałby powiedzieć, że wprost na rozdawanie. O ich gościnności przekonał się również nie jeden wędrujący, przechodzący przez Javorníky na Valašsko albo z powrotem. I skoro w jednej
wsi tej dobroci było jeszcze więcej niż maku, to tam liczni wędrujący również
zostali żyć. I przy tym poszerzali ilość dzieci, których było nagle jak Makov.
Rękoma miesili ciasto, dłoniami skręcali nicie serowe, zębami łuskali orzechy, palce sobie oblizywali, aby ich właściciel nie przyszedł nawet o ziarnko, kroplę czy okruszynkę. I chociaż wydawałoby się, że człowiek był przy
przygotowaniu i konsumpcji potraw zupełnie samowystarczalny, jednak
sobie sporządzał pomocników. Poprzednikami dzisiejszych mikserów, robotów kuchennych i rozmaitych krajalnic były noże, łyżki i warząchwie.
Ale również ci starożytni pomocnicy nie stracili niczego ze swojej ważności i sięgamy po nich zawsze, kiedy nie wiemy dać sobie radę własnym
ciałem. Małe warząchwie, albo ich większe siostry warząchwie, przypomina Varechov potok, do którego podobno, gdy gospodyni zanurzy swoją
warząchew, nigdy się jej żadna potrawa nie przypali.
Zupa była podstawą i często jedynym daniem skromnego obiadu rolnika,
furmana, rzemieślnika czy juhasa. I naturalnie również ich rodzin, które
chciwie oczekiwali na talerz pełny płynu. Ten był na pierwszy rzut oka
ciężko identyfikowalny, tylko zapach zdradzał, czy między jego podstawowe surowce należy czosnek, cebula, marchew, albo to, co dom dał. Ale
stopniowo ludzie wzmagali się, i więc odsuwali zupę na sąsiednie miejsce,
przy czym ją dopełniali nie tylko głównym daniem, ale często i przystawką albo mącznikiem. Tylko jedna zákopčianska osada pozostawała przy
swoich dawnych zwyczajach, dlatego ją każdy, kto do niej zmierzał, identyfikował słowami, że idzie do Polievkov (Zup).
300 LAT DRUCIARSTWA W KRAJU ŻYLIŃSKIM
Druciarstwo przedstawia specyficzne tradycyjne rzemiosło Kisuc i Górnego
Poważa. Należy do unikatów nie tylko Kraju Żylińskiego, ale całej Słowacji, dlatego zasługuje olbrzymią uwagę. W 2014 roku przypominamy sobie
istotną rocznicę – 300 lat od pierwszej pisemnej wzmianki o druciarstwie,
która pochodzi z 1714 roku, gdy w aktach sądowych panowania Bytčianskeho wymienia się nazwisko Juraja Drotárika. Za miejsce narodzin tego
unikatowego rzemiosła uważają się biedne regiony dzisiejszej północno-zachodniej Słowacji. Druciarski mistrzowie z kisuckich przysiółek, z okolic
Bytczy i Żyliny, stopniowo go wywieźli nie tylko za granice kraju, ale na wszystkie kontynenty. W czasach swojego rozkwitu należało druciarstwo –
i dzięki zdolnym i zręcznym rękom druciarzy, między najbardziej pomyślne
słowackie rzemiosła. Ba, nawet druciarze przerośli do jednego ze symboli
Słowaków. Rozwinęli unikatową technologie ręcznego przetwarzania drutu i typowo słowackie rzemiosło rozszerzyli do całego świata. Swoją pomyślną czynnością gospodarczą przynieśli postęp i oświatę i do najbardziej
zacofanych kątów Słowacji. Centrum druciarstwa była miejscowość Veľké
Rovné, ale przekwitało i w miejscowościach Dlhé Pole, Kolárovice, Kotešová,
Štiavnik, Petrovice, Bytča, Hliník, Zákopčie, Čadca, Nesluša, Turzovka, Vysoká nad Kysucou, Kysucký Lieskovec, Lodno, Ochodnica, Podvysoká, Krásno
nad Kysucou, Kysucké Nové Mesto, Olešná, Raková, Makov, Stará Bystrica,
Staškov czy Zborov nad Bystricou. W 19 stuleciu druciarstwo stało się masowym zjawiskiem i miało olbrzymie znaczenie na zwykłe życie tych miast,
że dla całego kraju druciarskiego przyjęła się nazwa Drotária.
Kisucki druciarze chodzili pierwotnie drutować po okolicznych miejscowościach swojej rodnej wsi. Później wędrowali po Słowacji, ba, nawet
po całym Węgiersku. Przyjście do wsi ogłaszali głośnym wołaniem: „Garnce
drutować!” W typowych druciarskich pudłach nosili szpulę drutu, kawałki
blachy, szydło, kleszcze i młotek. Garncarskie naczynia naprawiali tak zwanym halfowaniem albo drutowaniem. Do naczynia nawiercili dziurki, przez
które przewlekli drut i ściągnięciem je scalili, ewentualnie garniec albo talerz oplatali drucianą siecią. Stopniowo zaczęli wyrabiać proste przedmioty z drutu dla gospodarstwa domowego: wieszaki na naczynia, łyżyczniki,
podkładki pod garnce i żelazka, wykałaczki do fajek, miski na owoce, koszyki na pieczywo, trzepaczki, chochle itp. Ale najbardziej typowymi wyrobami
druciarzy były pułapki na myszy i potkany. Zręczność i umiejętność starych
mistrzów później reprezentowali i druciarskie łamigłówki. Wszystkie te przedmioty sprzedawali domokrążnym sposobem.
09
Five–leaf
clover of tastes
ORAVA TASTEGUIDE
Hunger for knowledge is a noble, or even academic, need that
does not correspond with the poverty of our ancestors. They often used
to solve more prosaic problems, such as how to survive and not to steal, or
how to ease their hunger while not eating much. Orava’s hunger truly cast
out many natives to the wide world, and is nowadays remembered by the
realistic name of the village Hladovka (Starvation).
Our daily bread is nowadays considered to be something obvious or trivial,
not worth mentioning. In the past, however, a lack of bread clutched
people’s stomachs and took away the strength from the callused hands of
our ancestors. And they understood very well that the saying was absolutely
true for Orava: “No pain, no gain… …no bread”. And truly, they earned their
daily bread in various ways. Wood processing, linen making, carters and
other arts and crafts proved that “He who has an art, has everything a part”,
even a part of crunchy bread crust, and not just in Chlebnice (Haversacks)
or Chlebnický potok (Haversack Brook).
Hamlets such as Vyšný mlyn (Upper Mill), Prostredný mlyn (Central Mill),
Obecný mlyn (Municipal Mill), Beňadovský mlyn (Beňadovský Mill) or
Nižniansky mlyn (Lower Mill), as well as Mlynský potok (Mill Brook) near
the town of Dolný Kubín are a proof that the people of Orava did not sit
back, but knew how to put their hands to work as well as to food. It was
inevitable to process the fruits of the field, and local names disclose where
our Orava ancestors dealt with these activities.
“Salt of the earth is more precious than gold,” we learned from childhood
fairytales. And as adults, faces sweating from moil and toil, we still feel the
taste of salt on our tongues. A historical salt route passed through Orava
and helped to keep the family tree growing, since even “The way to a man’s
heart is through his stomach.” And what love in the heart would it be
without a pinch of salt? “Neither fish nor fowl.” Soľný potok (Salt Brook) in
the village of Rabča, as well as the hamlets Slaná voda (Salt Water) and
Slanická osada (Salty Hamlet) illustrate the journey of the white powder
that is needed so much by every cook in order to present their culinary arts.
LIPTOV TASTEGUIDE
Forest is like a loyal dog. It helps, serves, protects. Its benefits are numerous,
and yet it humbly waits till the master notices. Or does not notice. We often
oversee forest fruits, pass by or even stumble over them. Our ancestors, in order
to survive and find something to grub, had to walk and look sharp, and bow
down even for the smallest of mushrooms. Various mushroom species with
their colours, scents, sizes and stashes beyond imagination. In one place the
mushroom heritage was appreciated so much that our ancestors named the
village Hubová (Mushroomville) to honour this delicacy.
Over hill and dale, between the High and the Low Tatras, where milk was
milked, poured, boiled, skimmed and done with rennet, there lived an old
shepherd, a centenarian soon. And he, once renowned and bonny youngster,
used to change at night into a thief, who stole the white gold from housewives
and sheep shepherds. One day, “hajduch” SWAT cops tracked down this alleged
thief, surrounded his house and knocked on the door. They wanted to catch
him and prove that he was hiding litres of stolen milk in his house. Much
surprised were both the cops and the shepherd/thief when they did not find
a single droplet of fresh milk in the house. However, what they found in the
stove, bed, chest, cellar and attic was curd. “May they turn sour,” fought the
shepherd when surrounded by cops. And his wish came true, but it was not the
chasers who turned sour. All the stolen milk turned sour. Since then his home
hamlet is called Tvarožná (Curdville). Nor the sheep shepherds were forgotten.
The village, part of which is the hamlet Tvarožná, is called Vlachy (Herdsmen).
Krúpova hoľa (Groat Hill) and a hamlet in Pavčina Lehota called Krupová
(Groatville) remind us of an interesting story about a mean innkeeper. She
was so avaricious that she added groats in every meal, so that the guests get
a full dish for very little money. And she put groats into really everything. Into
minced meat, sausages, gnocchi, etc. One day, an old man came to her inn, and
she served him “groated groats with groat gravy”. And she was not ashamed
to ask the last penny he had on him. He did not say a word, he ate the dish/
non-dish, paid and left. But when he climbed the nearest hill, he looked around
the Liptov land, and a lightning flashed from his hand. “May that hamlet be
filled with all the groats the innkeeper has used to cheat people!” Thunders
roared and lightening flashed without end. “Well, may she petrify, with all her
groats,” shouted the old man angrily. As he said, so it happened. And since the
innkeeper smuggled a really huge amount of groats into her guests’ dishes, the
whole hill turned into Krúpova hoľa (Groat Hill) in a sinister memory of the
innkeeper, together with the hamlet Krupová (Groatville).
Who has ever seen that? Who has ever heard of that? Such were the shocked
reactions of the surprised passers-by when they walked past a large field near
Ružomberok to the church on Sunday morning. A man in high boots, usually
worn by fishermen, was creeping across the field and throwing the nets
around. Then he took a fishing rod, stuck bait on the hook, and cast. The hook
landed in the sea of crops. When the Mayor approached the field, he suddenly
understood the scene. In a dispute earlier, the Mayor decided that the field
belonged to the fisherman’s brother. The Mayor justified his judgement by
saying that one of the brothers gets the field to cultivate, and the other brother
10
gets a fishing rod to catch fish. The man was upset by such unjust division, and
by this little role-play he ridiculed the Mayor. Reconciliation came before long.
A new Mayor divided the field into two halves by law. But since then, the scene
of this incident has only been called Rybárpole (Fisherman Field).
TURIEC TASTEGUIDE
The proverbial tree of Slovaks used to provide its contemporaries protection
from sun rays. A single gust of wind brought them much more. It was then
when linden inflorescence passed a tea message to water, full of healing
energy and tastes. Since those times, linden tea has become a household
name in our grandmothers´ kitchens and cuisine, and in oracles´ houses
scented by herbs. Whenever we visit the village of Lipovec (Linden), the
Sklabiňa hamlet of Lipové (Lindenville) or climb the Nolčová hills Nižná and
Vyšná Lipová (Upper and Lower Lindenhills), we will always remember the
healing effects of gentle linden flowers.
Legend has it that Saint Martin once stopped on a meadow that dazed
him with a strong scent hitherto unknown. Martin wandered across Turiec
gardens on foot, since his white steed was parked in the stable back home,
exhausted after the long cold winter. Martin first scented the medicinemen,
whom he met on the way. Then he got to a meadow flooded by a red carpet
of captivating berries. “Groves,” thought Martin, “strawberry groves”. And he
named the beautiful place Jahodnícke háje (Strawberry Groves). The place
still bears that name proudly.
Boys used to catch crayfish with bare hands. It was their privilege and they
enjoyed it with quiet patience. They reached under the stones; fingers
crept silently into underwater nooks… …and suddenly CLICK! Clumsiness
sometimes hurts, but crayfish hunting became an art. It even gained such
intensity that, all of a sudden, there was nothing to hunt. However, the main
contributor to the disappearance of crayfish was water pollution, unheard of
in the past. Nowadays, no-one would call a village Rakovo (Crayfishville) or
a river Raková (Crayfish Brook), if there were no crayfish hunting.
Wild beasts used to rampage and destroy fields, dig the soil at night where
farmers´ fists had squeezed crop grains at day. But when the night came
down, boars did not hesitate and what they left there once again was a sheer
havoc. It was desperate, but people could not help themselves. They did not
have enough strength or brains. People had to retreat, and that is when they
started to prosper. First, they named their village Diviaky (Boars) and the
place where they used to go and wash down the sadness from the dug fields
was renamed Diviacky potok (Boar Brook). Then they gave up their farming
tools and started to revitalise the Turiec garden via culture.
ŽILINA TASTEGUIDE
Formerly, people did not breed domestic animals; they only knew wild animals
from the hills and forests. They could not imagine becoming friends one day.
People and animals lived their own lives, did not care about each other, just
crossed their ways here and there. The result of such encounters depended on
the body weight that predestined a winner. Sometimes, the winner was a deer
or bear, other times a man. But the latter case was more frequent. The man
did not know what to do with all the meat from slain animals. Nobody knows
how, a piece of flesh fell in the campfire. When the man took out the meat from
the fire, he licked his fingers, for the treat was so delicious. Since then, people
had increasing lust for Divina (Venison) or just for minuscule Divinka (Tiny
Venison).
The Veľké Rovné hamlet Cibuľkovo (Onionville) is renowned for its aroma.
Some might think of an unpleasant stench, but those who love various Slovak
meals shall never subdue to such thought. Every day a new onion scent brings
pleasure to children’s lickerish tongues in form of scrambled eggs on onion,
induce orgasm to women in form of onion soup, to men as meat roasted on
onion, as well as to the elderly who would not make it without onion-pickled
sauerkraut. Every day a new taste, every onion a new delicacy. Even the citizens
of the Terchová hamlet Cibuľková (Tiny Onionville) could tell the tale.
“What’s the news?”, a guy from the Záhorie (“Behind the Mountain Range”)
region supposedly asked a chap from the village of Višňové (Black Cherry).
And the Višňové chap replied mentioning totally everything he experienced
when wandering the world for living. He also learned a lot at home, since he
lived in a small village where, since time immemorial, traditional pilgrimages
took place, which are still popular with religious people nowadays. And he
spoke and spoke, the Záhorie guy listened with his eyes and ears and mouth
wide open but did not understand a thing. To explain: in a massive cock up, the
Višňové chap misinterpreted the Záhorie guy’s question “Co víš nové?” (“What’s
the news?”), spoken in his awful dialect, as “Čo Višňové?” (“How is Višňové?”).
Clarification followed and they lived happily ever after.
11
Sheep ran across the path, starving, looking for new pastures green. They
did not walk alone. Dogs´ barking from afar mixed with sheep bells´ ringing.
From meadow to meadow, pasture to pasture they roamed as if they were
having fun. And yet, someone else moved the sheep. No, it was not the
almighty hunger, the all-reigning starvation of the past. “Valasi” (herdsmen)
moved their herds across the land. They were born with shepherding in their
genes. And wherever they came, they left a sheep-shepherd’s trace. Just like
in the village of Ovčiarsko (Sheepville).
KYSUCE TASTEGUIDE
“Valasi” (herdsmen), shepherds, farmers and tradesmen once solved a problem.
They wanted to trade in “bryndza” (special, local sour sheep cheese), but it was
difficult and demanding to provide sufficient amount of it, store it, transport
and supply it. Therefore, they decided to build a Large-Scale“Bryndza”Factory in
a village near the town of Čadca. Though their intention was not implemented,
the hamlet is still called Bryndzárovci (Bryndza-makers). And “bryndza” with its
unmistakeable taste is produced here, the peak production being in May – the
month of love. You see? “The way to a man’s heart is through his stomach…”
When there is too much something, people say it is “like poppy seeds”. In
the poor Kysuce villages people did not have much real poppy seeds, but
they had lots of children and love. Their hospitality was well known, as
experienced by many pilgrims and wanderers passing through the Javorníky
mountains to Wallachia and back. And since, in one small village, there was
more goodness than poppy, many wanderers stayed to live there. And they
multiplied. And suddenly there were more children than poppy seeds in the
village of Makov (Poppyville).
Hands were used to knead dough, palms to roll cheese strings, teeth to crack
nuts, fingers were licked so that their owner does not loose a grain, drop or
crumb. It may seem that people were self-sufficient in food preparation and
consummation, yet they had invented helping devices. Predecessors of today’s
mixers, kitchen robots and industrial cutters were knives, spoons and ladles.
These ancient helpers have not lost their significance. We need them whenever
we cannot do it with hands or other body parts. Spoons and ladles are mentioned
in the name of Varechov potok (Ladle Brook) and legend has it that when
a housewife dips her ladle into this brook, no food of hers will ever get burnt.
Soup used to be the basis, and often the only course, of a humble lunch of
a farmer, peasant, carter, craftsman or sheep shepherd. Their families often
hungrily awaited a bowl full of soup. At first sight, the soup was often hard to
identify. Only its scent disclosed whether the main ingredient was garlic, onion,
carrot or whatever was at hand in the kitchen. However, people gradually
started to prosper and soup was deferred “to a back seat”, replaced by main
course dish and often even by appetiser and dessert. Only one hamlet in
Zakopané stuck with the old habits, therefore it was identified by visitors as
Polievkov (Soupville).
Przeglad imprez
‘
Schedule of events
April´ Kwiecien´ April
Liptov
SVIATKY JARI
Program prezentuje jarné zvyky a obrady v podaní folklórneho súboru,
ukážky zdobenia vajíčok rôznymi technikami, zdobenia perníkov, pletenia
korbáčov, košíkov a zhotovovanie iných ľudovo-umeleckých predmetov,
ukážky prípravy veľkonočných jedál a koláčov. Súčasťou programu je
škola zdobenia kraslíc a výstava kraslíc.
termín: 19. 4. 2014
ročník: 14.
čas: od 11.00 hod.
miesto podujatia: Múzeum liptovskej dediny v Pribyline
cieľová skupina: široká verejnosť – domáci i zahraniční návštevníci
múzea (dôchodcovia, rodičia s deťmi, mládež)
usporiadateľ: Liptovské múzeum v Ružomberku
kontakt na usporiadateľa: [email protected]
300 YEARS OF TINKER CRAFT
IN THE ŽILINA REGION
Tinker craft (tinsmith) is a specific, traditional craft originated in Kysuce
and Horné Považie. It is unique not only in the Žilina Region, but also all
over Slovakia, and therefore deserves proper attention. 2014 marks the
important anniversary – 300 years since the first written mention of tinker
craft. In 1714, the Bytča Manor Court records feature the name Juraj Drotárik
(George Tinsmith-Tinker). The poor areas of today’s north-western Slovakia
are considered the birthplace of this unique craft. Master tinkers from the
Kysuce mountain settlements and from the Bytča and Žilina surroundings
gradually exported tinker craft outside the country and even to all continents.
In the times of tinsmith heyday, tinkery was one of the most successful Slovak
crafts, also thanks to the tinkers’ nifty and skilled hands. What is more, tinkers
became one of the symbols of Slovaks. They developed a unique technology
of manual wire processing, and spread the typically Slovak craft all over the
world. Tinkers’ successful business and enterprising brought progress and
edification even to the most underdeveloped parts of Slovakia. The village
of Veľké Rovné was the centre of tinkery, however, the craft also flourished
in villages and towns, such as Dlhé Pole, Kolárovice, Kotešová, Štiavnik,
Petrovice, Bytča, Hliník, Zákopčie, Čadca, Nesluša, Turzovka, Vysoká nad
Kysucou, Kysucký Lieskovec, Lodno, Ochodnica, Podvysoká, Krásno nad
Kysucou, Kysucké Nové Mesto, Olešná, Raková, Makov, Stará Bystrica, Staškov
or Zborov nad Bystricou. By the 19th century, tinker craft became a mass
phenomenon with a huge impact on these towns’ everyday life. Thus the
entire tinsmith region got its nickname Tinkerland.
Tinkers from Kysuce initially went mending household utensils to their native
village’s surrounding towns and hamlets. Later they wandered throughout
Slovakia and even the entire Hungarian Monarchy. Tinkers announced
their arrival to a village by loud shouting “Pots Tinker!”. Their typical tinsmith
backpack carried a roll of wire, pieces of metal sheets, an awl, pliers and
a hammer. Tinkers mended pottery utensils using various techniques, such as
patching and wiring. They drilled small holes in a pot, threaded wire through
it and tightened it firmly, or weaved a wire net around the pot or plate. Tinkers
later started producing simple wire items for household, such as utensils
hangers, spoon racks, pads under pots and irons, pipe scoops, picks and
tampers, fruit bowls, pastry baskets, beaters, ladles, etc. However, the most
representative tinsmith products were mouse and rat traps. Tinkers’ skill and
dexterity were later materialised in tinker brainteasers. Tinkers went door to
door to sell their produce.
12
ŚWIĘTO WIOSNY
Program obejmuje prezentację wiosennych zwyczajów i obrzędów
w wykonaniu zespołu folklorystycznego, pokaz zdobienia pisanek
z zastosowaniem różnych technik, zdobienia pierników, wyplatania
korbaczy, koszyków oraz wytwarzania innych przedmiotów sztuki
ludowej. Pokaz przygotowania potraw i ciast wielkanocnych. W programie
także wystawa pisanek i szkoła zdobienia pisanek.
termin: 19. 4. 2014
edycja: 14.
czas: od godz. 11:00
miejsce: Muzeum Wsi Liptowskiej w Pribylinie
grupa docelowa: przeznaczone dla wszystkich – turystów z kraju
i zagranicy zwiedzających muzeum (emeryci, rodziny z dziećmi, młodzież)
organizator: Liptowskie Muzeum w Rużomberku
kontakt do organizatora: [email protected]
SPRING FEASTS
The programme presents spring customs, rites and ceremonies revived
by a folklore ensemble. It includes decoration of eggs using various
techniques, decoration of gingerbread, whip and basket plaiting,
production of various traditional artistic items, and preparation of Easter
dishes and cakes. The programme includes an exhibition of decorated
eggs (kraslice) and a school of egg decoration.
Date: 19. 4. 2014
Year: 14th
Time: after 11:00
Venue: Liptov Village Museum in Pribylina
Target group: general public – domestic and foreign visitors to the
museum (elderly, families with children, youth)
Organiser: Liptov Museum in Ružomberok
Contact the organiser: [email protected]
13
´ Maj May
Maj
´ Czerwiec June
Jun
Kysuce
Kysuce
KUCHYŇA STARÝCH MATERÍ
 SLADKÁ NEDEĽA
 POLIEVKOVÁ NEDEĽA
Sladká nedeľa zameraná na ukážky prípravy sladkých múčnych jedál,
ako napríklad šišky s lekvárom či makové rezance podľa receptov starých
materí, spojené s ochutnávkou.
termín: 11. 5. 2014
čas: presný čas a bližšie informácie nájdete na www.kysuckemuzeum.sk
miesto podujatia: Múzeum kysuckej dediny vo Vychylovke
usporiadateľ: Kysucké múzeum v Čadci
KUCHNIA BABĆ
 SŁODKA NIEDZIELA
Medzi najobľúbenejšie podujatia Múzea kysuckej dediny Nová Bystrica
– Vychylovka patrí Kuchyňa starých materí. Prezentácia jedál trvá vždy
celý deň. V domčekoch sa rozkúria staré dobové pece, okolo ktorých sa
zvŕtajú šikovné lektorky a pripravujú jedlá priamo na nich.
termín: 8. 6. 2014
KUCHNIA BABĆ
 ZUPOWA NIEDZIELA
Słodka niedziela to prezentacja przygotowania słodkich dań mącznych,
na przykład pączków z marmoladą lub makaronu z makiem według
przepisów naszych babć, połączona z degustacją.
termin: 11. 5. 2014
czas: dokładny czas i więcej informacji znajdą Państwo na www.kysuckemuzeum.sk
miejsce: Múzeum kysuckej dediny vo Vychylovke
organizator: Kisuckie Muzeum w Czadcy
Kuchnia Babć to jedna z najpopularniejszych imprez Muzeum Wsi
Kisuckiej Nová Bystrica -Vychylovka. Prezentacja potraw trwa przez cały
dzień. W domach rozpala się zabytkowe piece, przy których krzątają się
zdolne prelegentki przygotowując na nich tradycyjne potrawy.
termin: 8. 6. 2014
miejsce: Muzeum Wsi Kisuckiej w Vychylovce
GRANDMOTERS' CUISINE
 SWEET SUNDAY
 SOUP SUNDAY
Sweet Sunday focuses on the preparation of sweet dishes and farinaceous
products, such as donuts with jam or noodles with poppy seeds. All
dishes are prepared from traditional grandmothers´ recipes, and tasted
by the visitors to the event.
Date: 11. 5. 2014
Time: for exact time and detailed information see www.
kysuckemuzeum.sk
Venue: Kysuce Village Museum in Vychylovka
Organiser: Kysuce Museum in Čadca
14
Kysuce Grandmothers´ Cuisine is one of the most popular events
organised by the Kysuce Village Museum in Nová Bystrica – Vychylovka.
Various dishes are always presented all day. Old period ovens are heated
in the small houses, and skilful tutors literally dance around them to
prepare traditional dishes with true mastery.
Date: 8. 6. 2014
Time: presný čas a bližšie informácie nájdete na www.kysuckemuzeum.sk
15
Liptov
Z LIPTOVSKEJ KUCHYNE
Jednotlivé nedele sú zamerané na ukážky prípravy liptovských múčnych,
mäsitých a zemiakových jedál alebo kysnutých koláčov podľa receptov
starých materí, spojené s ochutnávkou. Jedlá podľa starodávnych
receptov ponúka i bufet Humno.
termín: 27. 6. – 29. 6. 2014
ročník: 10.
čas: od 11.00 hod.
´ Lipiec July
Jul
Kysuce
 ZEMIAKOVÁ NEDEĽA
Medzi najobľúbenejšie podujatia Múzea kysuckej dediny Nová Bystrica Vychylovka patrí Kuchyňa starých materí. Prezentácia jedál trvá vždy celý
deň. V domčekoch sa rozkúria staré dobové pece, okolo ktorých sa zvŕtajú
šikovné lektorky a pripravujú jedlá priamo na nich.
termín: 13. 7. 2014
KUCHNIA BABĆ
 ZIEMNIACZANA NIEDZIELA
Z LIPTOWSKIEJ KUCHNI
Poszczególne niedziele poświęcone będą pokazom przygotowania
liptowskich potraw mącznych, mięsnych i ziemniaczanych oraz ciast
drożdżowych według przepisów naszych babć w połączeniu z degustacją.
Dania przygotowywane według dawnych przepisów oferuje także bufet
Humno.
termin: 27. 6. – 29. 6. 2014
edycja 10.
i zagranicy zwiedzających muzeum (emeryci, rodziny z dziećmi,
młodzież)
FROM LIPTOV KITCHEN
Each Sunday is focused on the presentation of preparing Liptov
farinaceous, meat and potato dishes and leavened pies, prepared based
on traditional grandmothers´ recipes and tasted by the visitors to the
event. Dishes with ancient recipes are also served in the Humno diner.
Dates: 27. 6. – 29. 6. 2014
Year: 10th
Time: after 11:00
16
Kuchnia Babć to jedna z najpopularniejszych imprez Muzeum Wsi
Kisuckiej Nová Bystrica -Vychylovka. Prezentacja potraw trwa przez cały
dzień. W domach rozpala się zabytkowe piece, przy których krzątają się
zdolne prelegentki przygotowując na nich tradycyjne potrawy.
termin: 13. 7. 2014
czas: dokładny czas i więcej informacji znajdą Państwo na www.
kysuckemuzeum.sk
młodzież)
 POTATO SUNDAY
Kysuce Grandmothers´ Cuisine is one of the most popular events
organised by the Kysuce Village Museum in Nová Bystrica – Vychylovka.
Various dishes are usually presented all day. Old period ovens are heated
in the small houses, and skilful tutors literally dance around them to
prepare traditional dishes with true mastery.
Date: 13. 7. 2014
Time: for exact time and detailed information see
www.kysuckemuzeum.sk
17
Kysuce
NA SALAŠI PRI GULÁŠI...
 OVČIARSKA NEDEĽA
Kuchyňa starých materí zameraná na strihanie oviec, varenie baranieho
gulášu, halušiek, ťahanie korbáčov. Prezentácia jedál trvá vždy celý deň.
termín: 20. 7. 2014
Horne Povazie
PORADŇA O HUBÁCH A LIEČIVKÁCH
Poradňa o hubách a liečivkách má ambíciu priamo i nepriamo pôsobiť
na vedomostnú úroveň žilinskej komunity v oblasti poznávania a ochrany
prírody. Podnietiť rozvoj zdraviu prospešného relaxu v okolitých
prírodných hubárskych lokalitách. V neposlednom rade chce konkrétnym
spôsobom pomôcť pri zabránení otráv a poškodení zdravia po použití
jedovatých húb. Hubárska poradňa pracuje na dobrovoľnej báze
záujemcov. Odborne a lektorsky túto činnosť dlhodobo systematicky
zabezpečujú vrcholoví odborníci z oblasti mykológie a ochrany životného
prostredia, ktorými sú Peter Meliš, Ján Pagáč a Miroslav Štípala. Poradňa
na základe svojich osvedčených skúseností ponúkne nielen informácie
o lokalitách, druhoch húb a spôsobe ich spracovania, ale aj o možnej
ochrane pri ich konzumácii. Záverečné vyhodnotenie hubárskej sezóny je
spojené s ochutnávkami hubárskych špecialít.
termín: júl, august, september
čas: každý pondelok v čase od 14.00 do 15.30 hod.
miesto podujatia: Makovického dom Žilina
(dôchodcovia, rodičia s deťmi, mládež)
usporiadateľ: Krajské kultúrne stredisko v Žiline
CENTRUM DORADZTWA W ZAKRESIE
GRZYBÓW I ROŚLIN LECZNICZYCH
NA SZAŁASU PRZY GULASZU...
 NIEDZIELA OWCZARSKA
Prezentacja strzyżenia owiec, gotowanie gulaszu z baraniny, haluszek,
produkcja korbaczyków. Prezentacja potraw trwa przez cały dzień.
termin: 20. 7. 2014
młodzież)
SHEPHERD'S HUT GOULASH
 SHEEP SHEPHERDS' SUNDAY
The grandmothers´ cuisine event includes presentations of sheep
shearing, mutton goulash and “halušky” (gnocchi) cooking, and cheese
string, plait and whip making. Various dishes are always presented all day.
Date: 20. 7. 2014
18
Celem Centrum Doradztwa w Zakresie Grzybów i Roślin Leczniczych jest
oddziaływanie w sposób pośredni i bezpośredni na poziom wiedzy lokalnej
społeczności w zakresie poznawania i ochrony przyrody, wspieranie
rozwoju korzystnego dla zdrowia wypoczynku na okolicznych terenach
grzybiarskich, a także zapobieganie zatruciom i problemom zdrowotnym
spowodowanym spożyciem trujących grzybów. Centrum doradztwa działa
na zasadzie dobrowolności, zatrudniając zainteresowanych ochotników.
Nadzór specjalistyczny i szkolenia zapewniają systematycznie najlepsi
specjaliści w dziedzinie mikologii i ochrony środowiska – Peter Meliš, Ján
Pagác, Miroslav Štípala. Placówka ta oferuje nie tylko informacje na temat
poszczególnych terenów grzybiarskich, gatunkach grzybów, sposobu ich
przetwarzania, a również o możliwych środkach bezpieczeństwa przy ich
spożywaniu. Końcowe zamknięcie sezonu grzybiarskiego połączone jest
z degustacją potraw z grzybów.
termin: lipiec, sierpień, wrzesień
czas: w każdy poniedziałek w godz. 14:00 – 15:30
miejsce: Makovického dom Žilina
i zagranicy (emeryci, rodziny z dziećmi, młodzież)
organizator: Krajskie Centrum Kultury w Żylinie
ADVISOR ON MUSHROOMS
AND HEALING HERBS
The Advisor on Mushrooms and Healing Herbs has an ambition to influence
directly and indirectly the knowledge and awareness of the Žilina community
regarding learning about and protecting the nature, to initiate the
development of healthy relaxation in the surrounding mushroom habitats, and
last but not least to help, in a particular manner, prevent poisoning and healthdamaging after consummation of poisonous mushrooms. The Mushroom
Advisor works on a voluntary basis. Expertise and lectures for this endeavour
are systematically provided on a long-term basis by top experts in mycology
and environmental protection, namely Peter Meliš, Ján Pagáč and Miroslav
Štípala. Based on their rich experience, the Advisor provides information on the
mushroom habitats, species and processing methods, as well as on a possible
protection when consuming them. The final evaluation of the mushroom
season includes tasting of mushroom delicacies and specialities.
Date: July, August, September
Time: every Monday 14:00 – 15:30
Venue: Makovický's House in Žilina
Organiser: Regional Cultural Centre in Žilina
19
Orava
VČELÁRSKE POPOLUDNIE
Podujatie je zamerané na prezentáciu zaujímavostí z histórie včelárenia
a informácií týkajúcich sa kvality jednotlivých druhov medu, medoviny a liečivých
účinkov propolisu, ale aj na odborné poradenstvo mladých, začínajúcich
i skúsenejších včelárov, odpovedajúcich na množstvo otázok návštevníkov
ohľadom včelárenia a využitia včelárskych produktov. Súčasťou podujatia
sú aj prehliadky starých typov úľov, pochádzajúcich zo zbierkového fondu
Oravského múzea a ochutnávka víťazných druhov medov a medovín nielen
v rámci Slovenského medového festivalu, ale aj od mnohých oravských včelárov,
u ktorých si návštevníci môžu zakúpiť kvalitný med, medovinu aj propolis.
Toto už vyhľadávané podujatie každoročne priláka množstvo návštevníkov.
termín: 13. 7. 2014
čas: presný čas a bližšie informácie nájdete na www.oravskemuzeum.sk
miesto podujatia: Múzeum oravskej dediny v Zuberci
usporiadateľ: Oravské múzeum P. O. Hviezdoslava v Dolnom Kubíne
Orava
BAČOVSKÉ DNI
Medzinárodný festival valaskej kultúry, ktorý okrem scénických programov
v amfiteátri ponúka aj jarmok tradičných remesiel, súťaže v práskaní
bičom, o najkrajšiu ovečku či o najchutnejšie výrobky z ovčieho mlieka.
Festival je dvojdňovým prezentačno-súťažným podujatím tradičnej
a ľudovej kultúry. Na festivale sa pravidelne prezentujú folklórne súbory,
skupiny, ľudové hudby, sólisti a ľudoví tvorcovia zo Slovenskej, Českej
a Poľskej republiky. K Bačovským dňom už neodmysliteľne patrí i súťaž
o najchutnejšie výrobky z ovčieho mlieka. Prebieha druhý deň festivalu
v základnej škole v Malatinej a v kategóriách syr hrudkový, syr údený,
oštiepok a žinčica sa do nej zapájajú poľnohospodárske družstvá z Oravy
a Liptova. Súťažné vzorky nehodnotí iba odborná porota, súťaž prebieha
aj formou verejnej ochutnávky, pri ktorej diváci vhodením hlasovacích
lístkov rozhodnú o najchutnejších výrobkoch. Výrobky z ovčieho mlieka
majú možnosť zakúpiť si v areáli pri amfiteátri.
termín: 12. – 13. 7. 2014
ročník: 14. medzinárodný festival valaskej kultúry
čas: presný čas a bližšie informácie nájdete na www.osvetadk.sk
miesto podujatia: Malatiná
usporiadateľ: Oravské kultúrne stredisko v Dolnom Kubíne, obec
Malatiná
DNI BACOWSKIE
POPOŁUDNIE PSZCZELARSKIE
Impreza poświęcona prezentacji ciekawostek dziedziny historii pszczelarstwa
oraz poszczególnym gatunkom miodu zwykłego i pitnego, leczniczym
właściwościom propolisu, fachowym poradom dla początkujących pszczelarzy,
oraz prezentacjom doświadczonych przedstawicieli tego rzemiosła
odpowiadających na pytania dotyczące pszczelarstwa i zastosowania
produktów pszczelich. Jednym z elementów imprezy jest przegląd dawnych
rodzajów uli, zakupionych z funduszy pochodzących z muzealnej kwesty oraz
degustacja zwycięskich gatunków miodów zwykłych i pitnych. Degustowane
miody to nie tylko zwycięzcy Słowackiego Festiwalu Miodu (Slovenský
medový festival), ale również wyroby wielu orawskich pszczelarzy. Właśnie
od nich goście festiwalu mogą kupić dobry miód zwykły i pitny oraz propolis.
Ta popularna impreza co roku przyciąga wielu turystów.
termin: 13. 7. 2014
czas: dokładny czas i więcej informacji znajdą Państwo na
www.oravskemuzeum.sk
miejsce: Muzeum Wsi Orawskiej w Zubercu
młodzież)
organizator: Muzeum Orawskie im. P. O. Hviezdoslava w Dolnym
Kubinie
BEEKEEPERS' AFTERNOON
The event presents interesting facts and stories from the beekeeping
history, and informs about the quality of individual types of honey and
mead, and about the healing effects of propolis. It also focuses on expert
advice by junior and senior beekeepers who answer multiple visitor
questions regarding beekeeping and bee products utilisation. The event
also includes an exhibition of old beehives from the Orava Museum
collections, and tasting the winning types of honey and mead as part of
the Slovak Honey Festival and also from many Orava beekeepers, from
whom the visitors can buy high-quality honey, mead and propolis. This
popular event attracts many visitors every year.
Date: 13. 7. 2014
Time: for exact time and detailed information see www.
oravskemuzeum.sk
Venue: premises of the Orava Village Museum in Zuberec
Organiser: Orava Museum of P.O. Hviezdoslav in Dolný Kubín
20
Międzynarodowy festiwal kultury pasterskiej, podczas którego oprócz
występów scenicznych odbywa się także jarmark rzemiosł tradycyjnych,
konkurs w strzelaniu z bata, na najpiękniejszą owcę i na najsmaczniejsze
produkty z mleka owczego. Dwudniowa impreza prezentacyjnokonkursowa poświęcona kulturze i tradycjom ludowym. Na festiwalu
regularnie prezentowane są zespoły folklorystyczne, muzyka ludowa,
soliści i twórcy ludowi ze Słowacji, Czech i z Polski. Nieodłącznym
elementem dni bacowskich jest konkurs na najsmaczniejsze produkty
z owczego mleka. Odbywa się drugiego dnia festiwalu w szkole
podstawowej w miejscowości Malatiná w kategoriach: bunc, ser wędzony,
oscypek i żętyca, biorą w nim udział zakłady rolnicze z Orawy i Liptowa.
Oceny próbek w ramach konkursu dokonuje nie tylko specjalistyczne
jury, lecz także widzowie w formie publicznej degustacji. Głosując
za pomocą kart odwiedzający decydują o tym, które produkty zastaną
uznane za najsmaczniejsze. Produkty z owczego mleka można kupić w
budynku obok amfiteatru.
termin: 12. – 13. 7. 2014
edycja: XIV Międzynarodowy Festiwal Kultury Pasterskiej
czas: dokładny czas i więcej informacji znajdą Państwo na www.osvetadk.sk
miejsce: Malatiná
organizator: Orawskie Centrum Kultury w Dolnym Kubinie,
miejscowość Malatiná
SHEPHERDS' DAYS
The International Festival of Walachian Culture includes scenic
programmes in the amphitheatre, a fair of traditional crafts, competitions
in cracking the whip, most beautiful sheep and tastiest products from
sheep milk. The festival is a two-day event full of competitions and
presentations of traditional and folk culture. The festival regularly
presents folklore groups, ensembles, folk bands, solo artists and folklore
authors from Slovakia, the Czech Republic and Poland. An inseparable
part of the Shepherd’s Days is the competition in tastiest products from
sheep milk. It is held on the second day of the festival at the Malatiná
Elementary School. Competitors from agricultural cooperatives from
Orava and Liptov match their abilities in various categories: lump cheese,
smoked cheese, special cheese and sour milk. The competition samples
are judged by an expert jury as well as by the public, where visitors taste
and vote (using ballots) for the tastiest products. Sheep milk products can
be bought near the amphitheatre.
Date: 12. – 13. 7. 2014
Year: 14th International Festival of Walachian Culture
Time: for exact time and detailed information see www.osvetadk.sk
Venue: Malatiná
Organiser: Orava Cultural Centre in Dolný Kubín, the village of
Malatiná
21
August Sierpien´ August
Liptov
Kysuce
 BYLINKY V NAŠEJ KUCHYNI
 MEDZINÁRODNÝ GASTRONOMICKÝ DEŇ
Príprava tradičných jedál nielen z Kysúc, ale i Poľska a Česka. Prezentácia
jedál trvá vždy celý deň. V domčekoch sa rozkúria staré dobové pece,
okolo ktorých sa zvŕtajú šikovné lektorky a pripravujú jedlá priamo
na nich.
termín: 3. 8. 2014
Podujatie je realizované v rámci najväčšieho a najstaršieho folklórneho
festivalu Východná 2014, počas ktorého sa koná množstvo sprievodných
podujatí prezentujúcich šikovnosť, zručnosť a umenie našich rodákov.
Kulinárske umenie s dôrazom na zachovanie osvedčených receptov
starých materí s jasnou regionálnou príslušnosťou je súčasťou festivalu už
niekoľko rokov. Podujatie prezentuje kulinárske dedičstvo obcí Liptova.
Pravidelne sa prezentujú domáce gazdinky z Východnej. Návštevníci
festivalu majú možnosť nielen nahliadnuť na výrobu jedál, ale samozrejme
ich aj ochutnať.
termín: 9. 8. 2014
čas: presný čas a bližšie informácie nájdete na www.lks.sk
miesto podujatia: Východná
usporiadateľ: Liptovské kultúrne stredisko v Liptovskom Mikuláši
 ZIOŁA W NASZEJ KUCHNI
KUCHNIA BABĆ
 MIĘDZYNARODOWY DZIEŃ GASTRONOMII
Przygotowanie tradycyjnych potraw nie tylko z Kisuc, lecz także z Polski
i Czech. Prezentacja potraw trwająca przez cały dzień. W domach
rozpala się zabytkowe piece, przy których krzątają się zdolne prelegentki
przygotowując na nich tradycyjne potrawy.
termin: 3. 8. 2014
młodzież)
GRANDMOTHERS' CUISINE
 INTERNATIONAL GASTRONOMY DAY
Preparation of traditional dishes from Kysuce, Poland and the Czech
Republic. Various dishes are usually presented all day. Old period ovens
are heated in the small houses, and skilful tutors literally dance around
them to prepare traditional dishes with true mastery.
Date: 3. 8. 2014
Target group: general public – domestic and foreign visitors
to the museum (elderly, families with children, youth)
22
Impreza organizowana w ramach największego i najstarszego festiwalu
folklorystycznego Východná 2014, w ramach którego odbywa się
wiele prezentacji dotyczących talentów i umiejętności naszych
rodaków. Prezentacja przygotowywania potraw według sprawdzonych
lokalnych przepisów babć stanowi element festiwalu już od kilku lat.
Impreza promująca dziedzictwo kulinarne miejscowości Liptowa. Co
roku gospodynie ze wsi Východná prezentują tu swoje umiejętności.
Uczestnicy festiwalu mogą nie tylko popatrzeć, jak przygotowuje się
potrawy, ale także ich spróbować.
termin: 9. 8. 2014
czas: dokładny czas i więcej informacji znajdą Państwo na www.lks.sk
miejsce: Východná
organizator: Liptowskie Centrum Kultury w Liptowskim Mikulaszu
FROM LIPTOV KITCHENS
 HERBS IN OUR CUISINE
The event is organised within the largest and oldest folklore festival
in Slovakia – Východná 2014, with numerous accompanying events
that present skills, dexterity and arts of our natives. Culinary art with
an emphasis on the preservation of traditional recipes from our grand
mothers with a clear regional character has been part of the Festival for
several years. The event presents the culinary heritage from the Liptov
villages. Housewives from the village of Východná are regular guests.
Visitors can observe meal preparation and, of course, taste the delicious
dishes.
Dates 9. 8. 2014
Time: for exact time and detailed information see www.lks.sk
Venue: Východná
Organiser: Liptov Cultural Centre in Liptovský Mikuláš
23
Liptov
 DEŇ CHLEBA
Staré matere v Liptove varili lacno a zdravo. Podujatie zamerané na
ukážky prípravy pečenia chleba a pekárenských výrobkov spojené
s ochutnávkou. Nechajte sa inšpirovať a pripravte jedlá podľa starodávnych receptov.
termín: 24. 8. 2014
čas: presný čas a bližšie informácie nájdete na www.liptovskemuzeum.sk
Horne Povazie
HRIČOVSKÉ PASTORÁLE
Podujatie je venované priaznivcom folklóru, ovčiarskych tradícií a ľudových remesiel. Hlavnou myšlienkou je pripomínanie si a zachovávanie
bačovskej a pastierskej kultúry. Sprievodnými podujatiami sú rôzne súťaže, ukážky výroby a predaj syrov a bačovských špecialít spojené s ich
ochutnávkou.
termín: 16. 8. 2014
čas: od 14.00 hod.
miesto podujatia: Dolný Hričov
usporiadateľ: Krajské kultúrne stredisko v Žiline
 DZIEŃ CHLEBA
Babcie w Liptowie gotowali tanio i zdrowo. Impreza zamierzona na przykłady pieczenia chleba i wyrobów piekarniczych połączona z degustacją. Dajcie się inspirować i przygotujcie jedzenia według starodawnych
przepisów.
termin: 24. 8. 2014
czas: dokładny czas i bliższe informacje znajdziecie tutaj
www.liptovskemuzeum.sk
grupa docelowa: : szeroka publiczność – krajowi i zagraniczni
odwiedzający muzeum (emeryci, rodzicie z dziećmi, młodzież)
FROM LIPTOV KITCHENS
 BREAD DAY
Our grandmothers in Liptov cooked inexpensively and healthily. The
Bread Day event demonstrates the preparation of bread and bakery
products, and allows the visitors to taste them. Be inspired and prepare
meals according to old traditional recipes.
Dates 24. 8. 2014
www.liptovskemuzeum.sk
24
HRICOWSKIE PASTORALE
Impreza przeznaczona dla wielbicieli folkloru, tradycji owczarskich i rzemiosł ludowych. Jej główną ideą jest przypominanie i dbanie o zachowanie kultury bacowskiej i pasterskiej. Bogata oferta imprez dodatkowych:
konkursy, pokazy produkcji i sprzedaż serów oraz innych specjałów bacowskich połączone z degustacją.
termin: 16. 8. 2014
czas: od godz.14.00
miejsce: Dolný Hricov
organizator: Krajskie Centrum Kultury w Żylinie
HRIČOV PASTORALS
The event is dedicated to all fans and friends of folklore, sheep grazing and
shepherd traditions and traditional crafts. The leitmotif of the event is to
remember and preserve shepherd and herdsman culture. Accompanying
events include various competitions, production and sale of cheese and
shepherd specialties, and tasting them.
Date: 16. 8. 2014
Time: after 14:00
Venue: Dolný Hričov
Organiser: Regional Cultural Centre in Žilina
25
Orava
DEŇ V STREDOVEKU
Podujatie, počas ktorého sa návštevníkom predstaví bohatý kultúrny program. Jeho súčasťou bude historická módna prehliadka dobových odevov, výstava historických kostýmov, ukážky historického tanca z obdobia
gotiky, ukážky šermu, ukážky hraných scénok z loveckého práva a stredovekej justície, prezentácia stredovekého stravovania a hygieny spojená
s ochutnávkou jedál, hry pre deti a dospelých, ukážky stredovekého artistického umenia.
termín: 3. 8. 2014
čas: 10.00 - 16.00 hod.
miesto podujatia: Oravský hrad
Orava
VÔNE A CHUTE HÚB
Podujatie spojené s ukážkami širokej škály jedlých i nejedlých húb z oravského regiónu je zamerané na ich prezentáciu nielen z aspektu ich výskytu, zberu a spracovania, ale zároveň aj ich využitia v stravovaní. Pohľad
na hubárstvo v minulosti dopĺňajú praktické názorné ukážky čerstvých
húb spojené s poučením, radami a usmernením zo strany odborníkov
mykológov, konfrontované nielen s pokročilými hubármi, ale smerované
prevažne na laickú verejnosť. Súčasťou hubárskej poradne je zároveň výstava hubárskych kuriozít, súťaže pre hubárov aj nehubárov o najväčší
počet nazbieraných druhov húb, o najväčšie a najzaujímavejšie exponáty
húb, doplnené informáciami o nich. Deti sa môžu zapojiť do súťaže v kreslení najkrajšej huby. Využitie húb v tradičnej oravskej kuchyni návštevníci
majú možnosť spoznať prostredníctvom tradičných receptov, týkajúcich
sa širokej škály hubových špecialít a jedál.
termín: 16. – 17. 8. 2014
čas: 10.00 - 16.00 hod.
miesto podujatia: areál Oravskej lesnej železnice v Oravskej Lesnej
ZAPACHY I SMAKI GRZYBÓW
DZIEŃ W ŚREDNIOWIECZU
Podczas trwania tej imprezy zostanie zaprezentowany bogaty program
kulturalny. Obejmować będzie pokaz strojów historycznych, wystawę
kostiumów historycznych, pokaz tańca z okresu gotyku, szermierki,
przedstawienia teatralne opowiadające o prawie łowieckim i średniowiecznym sądownictwie, prezentację średniowiecznych potraw połączoną z degustacją, wykład o zwyczajach higienicznych, gry i zabawy dla
dzieci i dorosłych, pokazy średniowiecznych umiejętności artystycznych.
termin: 3. 8. 2014
czas: 10:00 - 16:00
miejsce: Zamek Orawski
młodzież)
organizator: Muzeum Orawskie P. O. Hviezdoslava w Dolnym Kubinie
A DAY IN THE MIDDLE AGES
The event offers its visitors a varied cultural programme. It includes
a historical fashion show of period dresses, an exhibition of period
costumes, performance of historical dances from the Gothic period,
fencing, re-enacted scenes of hunting law and medieval justice,
presentation of medieval catering and hygiene with tasting the period
dishes, games for children and adults, and a medieval artiste performance.
Date: 3. 8. 2014
Time: 10:00 – 16:00
Venue: the Orava Castle
Target group: general public – domestic and foreign visitors
to the museum (elderly, families with children, youth)
26
Impreza połączona z pokazem wielu gatunków grzybów jadalnych i niejadalnych z regionu Orawy, obejmująca nie tylko prezentację miejsc ich występowania, zbioru i przetwarzania, ale także ich zastosowania w diecie. Zarys historii grzybiarstwa połączony z praktycznym pokazem świeżych grzybów oraz
radami i wskazówkami specjalistów w dziedzinie mikologii, skonfrontowane
z wiedzą doświadczonych grzybiarzy i przeznaczone przede wszystkim dla
publiczności niebędącej specjalistami w tej dziedzinie. Ważnym elementem
doradztwa w zakresie grzybiarstwa jest także wystawa osobliwości, konkursy na najwięcej gatunków zebranych grzybów, na największe i najciekawsze okazy, uzupełnione o podstawowe informacje. Dzieci mogą wziąć udział
w konkursie na najładniejszy rysunek grzyba. Dzięki tradycyjnym przepisom
na rozmaite potrawy i specjały grzybowe uczestnicy mogą zapoznać się
z zastosowaniem grzybów w tradycyjnej kuchni orawskiej.
termin: 16. – 17. 8. 2014
czas: 10:00 - 16:00 hod.
miejsce: teren Orawskiej kolejki leśnej w miejscowości Oravská Lesná
młodzież)
organizator: Muzeum Orawskie P. O. Hviezdoslava w Dolnym Kubinie
SCENTS AND TASTES OF MUSHROOMS
This event, displaying a wide range of edible and also inedible
mushrooms from the Orava region, focuses on presenting mushrooms
from the point of view of their habitats, picking and processing, as well as
their use in catering. Review of mushrooming in the past is accompanied
by practical and interactive samples of fresh mushroom. Laymen can
learn a lot from expert mycologists and advanced mushroom pickers.
The Advisor on Mushrooms also includes mushrooming rarities and
peculiarities, competitions for “mushroomers” and “non-mushroomers”
in: the largest number of picked mushroom species, and the largest and
most interesting mushroom exhibits with basic information on them.
Children can participate in a drawing competition “Nicest Mushroom”. The
use of mushrooms in the traditional Orava cuisine can be experienced via
traditional recipes on a wide range of mushroom dishes and delicacies.
Date: 16. – 17. 8. 2014
Time: 10:00 – 16:00
Venue: the premises of the Orava Forest Railway in Oravská Lesná
27
September Wrzesien´ September
Kysuce
Kysuce
 KAPUSTOVÁ NEDEĽA
DOŽINKY NA KYSUCIACH
 KEĎ SA ŽITKO ZELENALO...
Ukážka zvykov a tradícií počas dožiniek, prezentácia kuchyne starých
materí, ženy budú súkať povriesla, ukážka mlátenia a mletia obilia. O spev
a zábavu sa postarajú folklórne skupiny.
termín: 7. 9. 2014
čas: od 11.00 hod.
DOŻYNKI NA KISUCACH
 GDY SIĘ ŻYTKO ZIELENIAŁO...
Pokaz tradycji i zwyczajów związanych z dożynkami, prezentacja kuchni
babć, pokaz skręcania powróseł, pokaz młócenia i mielenia zbóż. Śpiewy
i rozrywkę zapewnią zespoły folklorystyczne.
termin: 7. 9. 2014
młodzież)
HARVESTHOME IN KYSUCE
 WHEN RYE SHONE GREEN…
This event presents grandmothers´ cuisine and customs and traditions
of harvest-home. Women spin straw laces, men flail and mill grain.
Folklore ensembles entertain visitors with song and dance.
Date: 7. 9. 2014
Time: after 11:00
28
Dlávenie kapusty v podaní folklórnych súborov z Kysúc, jedlá z kapusty
(kapustniaky, halušky s kapustou, kapustová polievka).
termín: 14. 9. 2014
KUCHNIA BABĆ
 KAPUŚCIANA NIEDZIELA
Ubijanie kapusty w wykonaniu zespołów folklorystycznych z Kisuc,
degustacja dań z kapusty (kapuśniaki, haluszki z kapustą, zupa kapuściana).
termin: 14. 9. 2014
młodzież)
GRANDMOTHERS' CUISINE
 CABBAGE SUNDAY
Cabbage treading is a traditional method of processing. At this
event, treading is presented by folklore ensembles from Kysuce, and
accompanied by preparation and tasting of various cabbage dishes
(cabbage pies, gnocchi with cabbage and cabbage soup).
Date: 14. 9. 2014
29
Kysuce
KULINÁRSKE DNI NA KYSUCIACH
Podujatie zamerané na propagáciu aktivít cestovného ruchu v Žilinskom
samosprávnom kraji. V rámci podujatia majú návštevníci možnosť
bezplatne ochutnať tradičné regionálne jedlá, čaká ich bohatý program
vo forme vystúpení detských folklórnych súborov a ľudových umeleckých
súborov, či predvádzania tradícií a zvykov.
termín: september 2014
čas: 10.30 - 16.00 hod.
miesto podujatia: Múzeum Kysuckej dediny vo Vychylovke
Cieľová skupina: široká verejnosť – domáci i zahraniční návštevníci
usporiadateľ: Žilinský samosprávny kraj v spolupráci so spoločnosťou
M KREO
kontakt na usporiadateľa: www.mkreo.sk
DNI KULINARNE W REGIONIE KYSUCE
Celem imprezy jest promocja turystyki w Samorządowym Kraju Żylińskim.
Goście mają okazję bezpłatnie spróbować tradycyjnych regionalnych
potraw oraz zapoznać się z bogatym programem występów dziecięcych
zespołów folklorystycznych i ludowych zespołów artystycznych, a także
uczestniczyć w prezentacji tradycji i obyczajów.
termin: wrzesień 2014
czas: 10:30 - 16:00
miejsce: Muzeum Wsi Kysuckiej Vychylovka
organizator: Samorządowy Kraj Żyliński we współpracy ze spółką
M KREO
kontakt do organizatora: www.mkreo.sk
CULINARY DAYS IN KYSUCE
It is an event promoting tourism activities in the Žilina Selfgoverning
Region. At the event, visitors have the opportunity to taste, free of charge,
traditional regional dishes, and enjoy a varied cultural programme full
of performances by children’s folklore ensembles and folk groups, and
re-enacted traditions and customs.
Date: september 2014
Time: 10:30 - 16:00
Organiser: the Žilina Selfgoverning Region in cooperation with
M KREO company
Contact the organiser: www.mkreo.sk
30
Turiec
KULINÁRSKE DNI V TURCI
čas: 10.30 – 16.00 hod.
miesto podujatia: Obchodné centrum TULIP CENTER MARTIN
M KREO
DNI KULINARNE W REGIONIE TURIEC
czas: 10:30 – 16:00
miejsce: Centrum Handlowe TULIP
M KREO
CULINARY DAYS IN TURIEC
Time: 10:30 – 16:00
Venue: TULIP Shopping Centre
M KREO company
31
Horne Povazie
KULINÁRSKE DNI NA HORNOM POVAŽÍ
čas: 10.30 – 16.00 hod.
miesto podujatia: Budatínsky hrad (park)
M KREO
DNI KULINARNE W REGIONIE
HORNÉ POVAŽIE
czas: 10:30 – 16:00
miejsce: Zamek Budatiński (park)
M KREO
CULINARY DAYS IN HORNÉ POVAŽIE
Time: 10:30 – 16:00
Venue: Budatín Castle (park)
Organiser: the Žilina Selfgoverning Region in cooperation with M
KREO company
Contact to the organiser: www.mkreo.sk
32
Liptov
KULINÁRSKE DNI V LIPTOVE
čas: 10.30 – 16.00 hod.
miesto podujatia: Múzeum liptovskej dediny Pribylina
M KREO
DNI KULINARNE W REGIONIE LIPTOV
czas: 10:30 – 16:00
miejsce: Muzeum Wsi Liptowskiej Pribylina
M KREO
CULINARY DAYS IN LIPTOV
Time: 10:30 – 16:00
Organiser: the Žilina Selfgoverning Region in cooperation with M
KREO company
33
Orava
KULINÁRSKE DNI NA ORAVSKOM HRADE
čas: 10.30 – 16.00 hod.
miesto podujatia: Oravský hrad
M KREO
DNI KULINARNE NA ZAMKU ORAWSKIM
czas: 10:30 – 16:00
miejsce: Zamek Orawski
M KREO
CULINARY DAYS AT THE ORAVA CASTLE
Time: 10:30 – 16:00
Venue: Orava Castle
M KREO company
34
´ Pazdziernik
´
Oktober
October
Kysuce
 MAŠKRTY ZO ZABÍJAČKY
Podujatie zamerané na prípravu jedál zo zabíjačky, ukážky varenia kapustnice, výroba tlačenky, pečenie jelít, jaterníc a iných zabíjačkových špecialít.
termín: 19. 10. 2014
čas: od 11.00 hod.
KUCHNIA BABĆ
 SMAKOŁYKI ZE ŚWINIOBICIA
Impreza poświęcona przygotowaniu potraw ze świniobicia, pokaz gotowania kapuśniaku, produkcja salcesonu, pieczenie faszerowanych jelit, kaszanki i innych mielonych smakołyków.
termin: 19. 10. 2014
młodzież)
GRANDMOTHERS’ CUISINE
 PIGSLAUGHTER SPECIALTIES
This event includes slaughtering a pig, preparing delicious dishes, cooking
cabbage soup, making meat aspic, black pudding, blood sausage and
many other pig-slaughter specialties.
Date: 19. 10. 2014
Time: after 11:00
35

Ročný plán podujatí 2014 - Žilinský samosprávny kraj

Transkrypt

Podobne dokumenty

Ročný plán podujatí 2013

MSN - program edukacyjny - Instytut Historii Sztuki UW

Muzeum Narodowe w Krakowie The National Museum in Krakow

W turystyce zwyciężamy We are the winners in tourism

Nie-milczeNie owiec The non-silence of The lambs

Sprawozdanie z uczestnictwa w konferencji Open Culture 2013 –

PERłY MAZOWSZA - Mazowiecka Jednostka Wdrażania

Adobe PDF - Travelling by Train Guide Polish