Regulacje prawne odpowiedzialności karnej lekarza w perinatologii

Perinatologia, Neonatologia i Ginekologia, tom 2, zeszyt 3, 231-234, 2009
Regulacje prawne odpowiedzialności karnej lekarza
w perinatologii
STEFAN JAWORSKI
Streszczenie
Nieznajomość przepisów prawnych dających podstawę do pociągnięcia lekarzy do odpowiedzialności karnej tworzy u nich przeświadczenie, że niezależnie od jakości wykonywanych usług medycznych, pozostaną oni bezkarni w swej działalności lekarskiej. W pracy
syntetycznie przedstawiono granice odpowiedzialności karnej lekarza za popełniony błąd medyczny w perinatologii.
Słowa kluczowe: błąd lekarski, odpowiedzialność karna lekarza
Wstęp
Coraz częściej w środkach masowego przekazu nagłaśniane są bulwersujące społeczeństwo informacje dotyczące błędów lekarskich. Postępująca komercjalizacja usług
medycznych i związane z tym wysokie koszty leczenia
skłaniają niezadowolonych pacjentów do żądania zadośćuczynienia za doznaną krzywdę na zdrowiu lub życiu. Jest
to wynikiem wzrastającej świadomości i znajomości prawa
przez społeczeństwo. Przyczynia się do tego również duża
migracja ludności w poszukiwaniu pracy w krajach zachodnich, a zwłaszcza w USA, gdzie od lat w codziennej
prasie zamieszczane są reklamy kancelarii prawnych,
prowadzących sprawy dotyczące błędów lekarskich. Dla
przykładu w polskojęzycznym „Nowym Dzienniku” wydawanym w Nowym Jorku zamieszczane są reklamy
następującej treści: „43,9 miliona dolarów dla dziecka
z uszkodzeniem mózgu na skutek błędu lekarskiego. Błędy
lekarskie: mózgowe porażenie dziecięce, uszkodzenie
ramienia dziecka podczas porodu. Błędy popełnione przez
lekarzy, szpitale lub dentystów…” (Nowy Dziennik, November 6-7-2004). Ten przykład reklam kancelarii adwokackich przenoszony jest również i na polski grunt przez
naszych obywateli przyjeżdżających lub powracających
do kraju. Pojawiają się też w Polsce kancelarie prawne
oferujące usługi w sprawach roszczeń odszkodowawczych
za błędy lekarskie. Obserwując wypowiedzi przed kamerami telewizyjnymi lekarzy oskarżonych o zaniedbania
w opiece nad pacjentami można jednoznacznie stwierdzić,
że stopień znajomości prawa medycznego w środowisku
lekarskim jest zastraszająco niski.
Ignorantia iuris nocet – nieznajomość prawa szkodzi.
W bardzo wielu przypadkach mogłoby nie dojść do popełnienia błędu lekarskiego, gdyby znajomość obowiązującego prawa medycznego i standardów postępowania
w trakcie wykonywania czynności lekarskich była zadowalająca.
Skargi na działania lekarzy
Liczba skarg pacjentów zgłaszanych do rzeczników
odpowiedzialności zawodowej Izb Lekarskich i sądów
Klinika Ginekologii, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
powszechnych zwiększa się, a odsetek orzekanych kar
wzrasta o 20-30% rocznie [19]. Znaczna część skarg trafia do rzeczników pacjenta powołanych przez NFZ. Prof.
Z. Czarnecki, Naczelny Rzecznik Odpowiedzialności Zawodowej stwierdził, że „Wśród rzeczników odpowiedzialności zawodowej panuje powszechne przekonanie, że do wielu spraw by nie doszło, gdyby nie naganne zachowanie lekarza. Takie zachowania, z powodu których pacjenci poczuli
się dotknięci lub obrażeni. Zachowania – mówiąc oględnie
– odbiegające od powszechnie przyjętych norm” [17].
Przyrzeczenie lekarskie
Często zdarza się, że lekarze nie pamiętają o treści
przyrzeczenia lekarskiego, zawartego w Kodeksie etyki
lekarskiej, które zobowiązuje każdego lekarza do sumiennego wykonywania swoich obowiązków, służenia życiu
i zdrowiu ludzkiemu, niesienia pomocy chorym oraz
strzeżenia godności stanu lekarskiego [8].
Błąd lekarski
Każdy lekarz ma obowiązek postępowania medycznego zgodnego zarówno ze sztuką lekarską, jak i obowiązującymi przepisami prawnymi aby nie narazić się na popełnianie błędów w procesie leczniczym, a tym samym na
odpowiedzialność karną, cywilną i zawodową. Podstawową zasadą jest dokładne informowanie pacjenta o planowanym postępowaniu diagnostycznym i leczniczym. Lekarz w swojej pracy narażony jest na popełnienie błędu
i tylko od niego będzie zależało, czy swoim postępowaniem będzie stwarzał zagrożenie dla życia i zdrowia
swoich pacjentów, czy też gwarantował im bezpieczną
opiekę.
Zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego z 1952 r. nr
IK 254/52/III „błąd lekarski jest to błędne z punktu widzenia naukowego rozpoznanie i leczenie, będące wynikiem
braku wiadomości wymaganych od każdego lekarza lub
braku należytej staranności, przy zachowaniu której nie
nastąpiłyby skutki ujemne dla zdrowia lub życia chorego.
Miernikiem zgodności postępowania lekarza ze stanem
232
S. Jaworski
nauki powinny być aktualne wymagania wiedzy lekarskiej,
możliwe do zastosowania w dostępnych lekarzowi warunkach”. Definicja ta pozostaje w dalszym ciągu aktualna.
Można wyróżnić cztery rodzaje błędu lekarskiego
[2, 4, 7, 10, 12 ,14]:
• błąd diagnostyczny polegający na wadliwej ocenie
stanu zdrowia pacjenta i nieprawidłowym rozpoznaniu choroby, co w konsekwencji prowadzi do podjęcia
nieskutecznej terapii,
• błąd terapeutyczny polegający na stosowaniu leczenia
niezgodnego z obowiązującymi zasadami,
• błąd techniczny polegający na niewłaściwym wykonaniu badania bądź zabiegu operacyjnego,
• błąd organizacyjny polegający na naruszeniu zasad
ustalonej struktury organizacyjnej w ochronie zdrowia, bądź w zakładzie leczniczym oraz dotyczący kompetencji personelu medycznego i przepływu informacji.
W literaturze wyróżnia się też inne rodzaje klasyfikacji
błędów lekarskich, według kryterium podmiotowo przedmiotowego jest to błąd decyzyjny, wykonawczy, organizacyjny i opiniodawczy [1].
Odpowiedzialność karna lekarza
Odpowiedzialność karna lekarza może być rozpatrywana w ramach art. 160 § 1, 2 i 3 kodeksu karnego tj. za
przestępstwo narażenia pacjenta na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia bądź uszczerbku na zdrowiu
popełnionego z winy umyślnej bądź nieumyślnej. Jednakże przyjmuje się, iż co do istoty, błąd lekarski może być
popełniony jedynie z winy nieumyślnej. Ma to miejsce
wówczas, kiedy sprawca nie mając zamiaru popełnienia
czynu zabronionego, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu
przewidywał albo mógł przewidzieć.
Treść art. 160 kk jest następująca:
§ 1. Kto naraża człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 2. Jeżeli na sprawcy ciąży obowiązek opieki nad osobą
narażoną na niebezpieczeństwo, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 3. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 lub 2 działa
nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia
wolności albo pozbawienia wolności do roku.
§ 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 3 następuje na
wniosek pokrzywdzonego.
Wina nieumyślna zawiera w sobie dwie formy: lekkomyślność i niedbalstwo. Lekkomyślność ma miejsce wówczas, gdy sprawca przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego lecz bezpodstawnie przypuszcza, że tego
uniknie. Niedbalstwo zachodzi wówczas, gdy sprawca
możliwości popełnienia czynu zabronionego nie przewiduje, choć powinien i może to przewidzieć [15].
Przestępstwo narażenia pacjenta na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia bądź ciężkiego uszczerbku na
zdrowiu może być popełnione jedynie przez osobę mającą
obowiązek troszczenia się o osobę narażoną na niebezpieczeństwo, a taką osobą niewątpliwie jest lekarz w szpitalu. Przestępstwo to jest popełnione z chwilą narażenia,
chociażby osoba narażona nie doznała żadnej krzywdy
[9]. Czyn ten może być popełniony zarówno przez działanie, jak i zaniechanie, np. błędne rozpoznanie choroby
i podjęcie nieskutecznej terapii bądź też zaniechanie
właściwej diagnostyki i niepodjęcie żadnych działań leczniczych przez lekarza wobec chorego, który w danym
momencie wymaga podjęcia natychmiastowych działań.
Kolejną grupą przepisów kodeksu karnego, określających możliwość pociągnięcia lekarza do odpowiedzialności karnej, są artykuły 152, 153 i 154, które chronią życie
i zdrowie kobiety ciężarnej oraz nierozerwalnie z tym
związane życie dziecka poczętego, a także prawo kobiety
ciężarnej do dziecka [9].
Art. 152 kk (Przerwanie ciąży za zgodą)
§ 1. Kto za zgodą kobiety przerywa jej ciążę z naruszeniem
przepisów ustawy, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 2. Tej samej karze podlega, kto udziela kobiecie ciężarnej pomocy w przerwaniu ciąży z naruszeniem przepisów ustawy lub ją do tego nakłania.
§ 3. Kto dopuszcza się czynu określonego w §1 lub 2, gdy
dziecko poczęte osiągnęło zdolność do samodzielnego
życia poza organizmem kobiety ciężarnej, podlega
karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 6.
Art. 153 kk (Przerwanie ciąży bez zgody)
§ 1. Kto stosując przemoc wobec kobiety ciężarnej lub
w inny sposób bez jej zgody przerywa ciążę albo przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem doprowadza
kobietę ciężarną do przerwania ciąży, podlega karze
pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
§2. Kto dopuszcza się czynu określonego w §1, gdy dziecko poczęte osiągnęło zdolność do samodzielnego życia poza organizmem kobiety ciężarnej, podlega karze
pozbawienia wolności od roku do lat 10.
Art. 154 kk (Śmierć kobiety ciężarnej)
§ 1. Jeżeli następstwem czynu określonego w art. 152 § 1
lub 2 jest śmierć kobiety ciężarnej, sprawca podlega
karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 2. Jeżeli następstwem czynu określonego w art. 152 § 3
lub w art. 153 jest śmierć kobiety ciężarnej, sprawca
podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
Dopuszczalne przez cytowaną ustawę możliwości
przerwania ciąży, która może być dokonana wyłącznie
przez lekarza mają miejsce, gdy:
1) ciąża stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety
ciężarnej,
2) badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne
wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego
Regulacje prawne odpowiedzialności karnej lekarza w perinatologii
i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu,
3) zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała
w wyniku czynu zabronionego.
Zabieg przerwania ciąży wykonany bez spełnienia
przesłanek zawartych w art. 4a ust. 1 Ustawy „o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i dopuszczalności
przerywania ciąży” w artykule 4a ust.1 stanowi przestępstwo stypizowane w art. 152 kk. Elementem decydującym o bezprawności czynu określonego w tym przepisie
jest wykonanie zabiegu bez zachowania chociażby
jednego warunku dopuszczalności przerwania ciąży [9].
Kodeks karny przewiduje również w art. 157a odpowiedzialność karną za uszkodzenie ciała dziecka poczętego.
Brzmienie tego przepisu jest następujące:
Art. 157a kk (uszkodzenia prenatalne)
§ 1. Kto powoduje uszkodzenie ciała dziecka poczętego
lub rozstrój zdrowia zagrażający jego życiu, podlega
grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
§ 2. Nie popełnia przestępstwa lekarz, jeżeli uszkodzenie
ciała lub rozstrój zdrowia dziecka poczętego są następstwem działań leczniczych, koniecznych dla uchylenia niebezpieczeństwa grożącego zdrowiu lub życiu
kobiety ciężarnej albo dziecka poczętego.
§ 3. Nie podlega karze matka dziecka poczętego, która
dopuszcza się czynu określonego w §1.
Przedmiotem ochrony w wypadku tego przestępstwa
jest zdrowie człowieka w fazie prenatalnej do chwili narodzin, a w wypadku, gdy czyn sprawcy powoduje rozstrój
zdrowia zagrażający życiu dziecka poczętego – również
jego życie [9]. Czyn określony w tym przepisie może być
popełniony zarówno przez działanie, jak i zaniechanie,
przy czym przez działanie może to przestępstwo popełnić
każdy, a przez zaniechanie jedynie osoba, na której ciążył
prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi.
Osobą taką jest lekarz sprawujący opiekę nad kobietą
ciężarną.
W § 2 cyt. przepisu określony jest kontratyp wyłączający odpowiedzialność lekarza w sytuacji podjęcia
przez niego działań leczniczych dozwolonych przez prawo, w wyniku których spowodowano uszkodzenie ciała
dziecka poczętego lub rozstrój jego zdrowia, a podjęte
działania zmierzały do uchylenia niebezpieczeństwa grożącego zdrowiu tego dziecka albo jego matki. Wspomnieć
również należy, że kodeks karny penalizuje fakt ubezpłodnienia kobiety, jeżeli zostało wykonane bez wskazań
lekarskich. Artykuł 156 §1 pkt 1 kk stanowi, iż „kto powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci: pozbawienia
człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia,
podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. Nie
ma tu znaczenia wyrażona zgoda pacjentki na dokonanie
takiego zabiegu, choć jest ona niezbędna przy wykonywaniu wszelkich zabiegów leczniczych.
233
Cięcie cesarskie na życzenie
Istotnym problemem, o którym należy wspomnieć,
jest wykonanie zabiegu operacyjnego cięcia cesarskiego
jedynie na życzenie pacjentki bez jakichkolwiek wskazań
medycznych ku temu. Po raz pierwszy określenie „cięcie
cesarskie na życzenie” użyto w pracy zamieszczonej
w angielskim czasopiśmie medycznym w 1985 roku [5].
W ostatnich trzech latach w polskiej literaturze medycznej
i prawniczej trwa dyskusja dotycząca legalności wykonania cięcia cesarskiego na wyłączne życzenie ciężarnej.
Odsetek porodów drogą cięcia cesarskiego na życzenie na
świecie corocznie wzrasta od 4 do 18 procent wszystkich
cięć cesarskich [16]. W Polsce brak jest stosownych regulacji prawnych dotyczących cięcia cesarskiego na życzenie, jak również problem ten nie był dotychczas przedmiotem rozstrzygnięć w orzecznictwie Sądu Najwyższego.
Niepokojący wzrost odsetka cięć cesarskich w Polsce
spowodował konieczność opracowania przez ekspertów
Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego rekomendacji
dotyczących wykonywania operacji cięcia cesarskiego
[11]. Zgodnie ze stanowiskiem Departamentu Prawnego
Ministerstwa Zdrowia z dnia 28.08.2007 roku w sprawie
cięcia cesarskiego na życzenie operacja ta „wymaga pisemnej zgody pacjentki (art. 34 ust. 1 i 2 Ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty), nie zwalnia to jednak
lekarza od odpowiedzialności za wybór metody leczenia
jako błędu w sztuce lekarskiej”. Uwzględniając powyższe
stanowisko Polskie Towarzystwo Ginekologiczne nie rekomenduje cięć cesarskich na życzenie bez wskazań medycznych. Należy stwierdzić, że słuszność tego stanowiska
jest coraz szerzej dyskutowana w polskiej literaturze
medycznej i prawniczej [1, 3 ,6, 13, 18].
Podsumowanie
Wskazane wyżej regulacje prawne powinny uświadamiać każdego lekarza, a zwłaszcza położnika, że za popełniony błąd można ponieść odpowiedzialność karną, co
niejednokrotnie kończy się orzeczeniem przez sądy kary
pozbawienia wolności oraz zawieszenia w prawach wykonywania zawodu lekarza. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
01. 04. 2008 r. w sprawie IV KK 381/07 stwierdził, że „warunkiem odpowiedzialności karnej lekarza – gwaranta
z art. 160 §2 i 3 kk jest obiektywne przypisanie mu skutku
należącego do znamion strony przedmiotowej objętego
tym przepisem przestępstwa. Warunek ten będzie spełniony, gdy zostanie ustalone, że pożądane zachowanie
alternatywne, stanowiące realizację ciążącego na lekarzu
obowiązku, zapobiegłoby narażeniu człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego
uszczerbku na zdrowiu.”
Piśmiennictwo
[1] Bączyk-Rozwadowska K. (2008) Problemy prawne zabiegu
cesarskiego cięcia. Prawo i Med. 10: 69-82.
[2] Błaszczuk J., Lesiak P., Szymański P. (2004) Błąd medyczny
i odpowiedzialność lekarza. Lek. Rodzinny 9: 866- 869.
234
S. Jaworski
[3] Boratyńska M. (2008) Cięcie cesarskie na życzenie pacjentki.
Prawo i Med. 10: 46-64.
[4] Daniluk P. (2004) Błąd w sztuce lekarskiej – wybrane problemy. Prawo i Med. 6: 45-57.
[5] Feldman G.B., Frejman J.A. (1985) Prophylactic cesarean
section at term? N. Engl. J. Med. 312: 1264-1267.
[6] Haberko J. (2007) Zabieg cięcia cesarskiego na wyłączne życzenie rodzącej. Gin. i Poł. 1(3): 46-54.
[7] Jaworski S. (2007) Wybrane zagadnienia odpowiedzialności
karnej lekarza w medycynie perinatalnej. Gin. i Poł. 1(3):
35-45.
[8] Kodeks Etyki Lekarskiej. Tekst jednolity. Warszawa (2004).
[9] Michalski B. (2006) Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu,
Wąsek A. Kodeks Karny część szczególna tom I Komentarz
do art. 117-221. C.H. Beck Warszawa. 128-449.
[10] Petrykowski Z. (2000/12 – 2001/1) Co to jest błąd w sztuce
lekarskiej. Primum Non Nocere: 3-4.
[11 Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego,
Cięcie cesarskie. (2008) Gin. i Poł. 79: 378-381.
[12 Romanow A. (2002) Odpowiedzialność karna lekarza. Primum Non Nocere, 5: 10-11.
[13 Suchocki P., Piec P., Łuszczyńska A. (2007) Cięcie cesarskie
na życzenie – trudny problem medyczny, etyczny i prawny,
Gin. i Poł. 1(3): 55-62.
[14] Szymański W., Klimek R. (1999) Zagadnienia sądowo-lekarskie w położnictwie. [W:] Położnictwo Rudolfa Klimka.
Dream. Publ. Comp., Inc. Kraków 643-663.
[15] Świda W. Prawo karne, (1989), PWN Warszawa.
[16] J.R. Wax, A. Cartin, M. Pinette. (2004) Patient choice cesarean: an evidence-based revive. Obstet. Gynecol. Surv. 59.
601-616.
[17] Wunderlich J. (2002) Odpowiedzialność lekarza. Gazeta Lek.
11: 6-7.
[18] Zając R. (2007) Czy cięcie cesarskie na życzenie stanie się
alternatywą porodu siłami natury. Gin. i Poł. 2(2): 67-72.
[19] Zajdel J., Zajdel R. (2009) Rodzaj popełnionego błędu czy
forma wykonywania zawodu – co kształtuje odpowiedzialność odszkodowawczą lekarza? Standardy Med./Pediatria 6:
314-321.
J
Stefan Jaworski
Klinika Ginekologii
Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
ul. Marii Skłodowskiej Curie 24a, 15-276 Białystok
Criminal liability for medical malpractice in perinatology
A lack of knowledge of the statutes regulating criminal liability in medical malpractice cases results in a belief by physicians that they
are exempt from this liability irrespectful of the quality of their services. This article provides a brief overview of the limits of criminal
liability for medical malpractice in perinatology.
Key words: medical malpractice, criminal liability, perinatology