Plik

S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 4 • 2007
WYSTĘPOWANIE PŁAZÓW W OKRESIE ROZRODU
W ZBIORNIKACH WODNYCH W GRANICACH
ADMINISTRACYJNYCH MIASTA SŁUPSKA
THE OCCURRENCE OF AMPHIBIANS COMMUNITIES
DURING BREEDING SEASON IN PONDS LOCATED
IN THE CITY OF SŁUPSK
Tomasz Hetmań ski1, Anna Jarosiewicz2
1
Akademia Pomorska
Zakład Zoologii
Instytut Biologii i Ochrony Środowiska
ul. Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsk
e-mail: [email protected]
2
Akademia Pomorska
Zakład Ekologii Wód
Instytut Biologii i Ochrony Środowiska
ul. Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsk
ABSTRACT
This study presents the species composition of amphibians at 40 ponds located in
the city of Słupsk during the breeding seasons 2005-2006. The dominant species
were the common frog Rana temporaria and the common toad Bufo bufo, which
bred in over 50% of the ponds. Less numerous were the green frog Rana esculenta
complex (45% of the ponds), the smooth newt Triturus vulgaris (32.5%) and the
moor frog Rana arvalis (11.3%). The remaining species: the natterjack toad Bufo
calamita, the common spadefoot Pelobates fuscus, and the fire-belly toad Bombina
bombina were accidental. The ponds located in strictly urban areas were significantly less often occupied by amphibians than those found in woods or open areas.
Amphibians very reluctantly bred in ponds altered by human activity. An average of
4 species was found in natural ponds, whereas this number was only 1 in ponds altered by humans.
Słowa kluczowe: płazy, Ŝaby, ropuchy, Słupsk, rozmieszczenie, miejsca lęgowe
Key words: amphibians, frogs, toads, Słupsk, distribution, breeding sites
5
WPROWADZENIE
Płazy to kręgowce, które wymagają szczególnej ochrony. Badania inwentaryzacyjne w kraju i Europie wskazują na stały spadek róŜnorodności gatunkowej i liczebności populacji płazów (Beebee 1997, Głowaciński i Rafiński 2003, Schmidt
2003). Przyczyn takiego stanu jest wiele i są one na ogół dobrze poznane (Beebee
1997, Kaźmierczakowa i in. 1997, Surmacki 1998, Kierzkowski i Ogielska 2001,
Kurek 2006, Najbar i in. 2006). JednakŜe rozwój cywilizacyjny wciąŜ będzie zagraŜał tej grupie zwierząt, co powinno skłaniać herpetologów do stałych badań. Monitorowanie płazów w środowiskach naturalnych i przekształconych jest więc niezbędne, gdyŜ w dalszej przyszłości takie informacje będą wykorzystywane do analiz
porównawczych. Ponadto istnieje konieczność uzupełniania luk w wiedzy o rozmieszczeniu poszczególnych gatunków. Brakuje nadal pełnego przedstawienia
miejsc występowania płazów w Polsce, zwłaszcza w części północno-zachodniej
(Głowaciński i Rafiński 2003).
Stan populacji płazów w Słupsku jest bardzo słabo poznany. Nie ma w literaturze
naukowej danych na temat składu gatunkowego oraz najwaŜniejszych zagroŜeń
w tym mieście. Badania fauny płazów były przeprowadzone juŜ w kilku miastach
Polski, między innymi we Wrocławiu (Kierzkowski i Ogielska 2001), w Warszawie
(Mazgajska 1996), Łodzi (Stopczyński i in. 2004) i Krakowie (Juszczyk 1989).
Zbadaliśmy występowanie płazów na terenie miasta Słupska i w jego najbliŜszej
okolicy. Celem naszych obserwacji było równieŜ ustalenie, w jakim stopniu urbanizacja moŜe oddziaływać na skład gatunkowy płazów. Zbadaliśmy takŜe wpływ jakości zbiorników wodnych na występowanie płazów. Z powodu braku danych z wcześniejszych lat z tego terenu nie mogliśmy dokonać porównań i ustalić kierunku
zmian w populacjach.
TEREN I METODY BADAŃ
Badania prowadzono w latach 2005 i 2006 w wybranych 40 zbiornikach wodnych znajdujących się na terenie miasta Słupska (ryc. 1). Słupsk (54°28′ N, 17°02′ N)
w granicach administracyjnych ma powierzchnię 56,2 km2 i zamieszkiwane jest
przez 98 000 ludzi. Przez miasto przepływa rzeka Słupia, która poza nim płynie
w szerokiej dolinie porośniętej wysoką roślinność zielną. Tereny te mają charakter
podmokłych łąk, często zalewanych wiosną przez wody Słupi. Na południe od miasta rozciągają się tereny leśne, zwane Laskiem Południowym, zaś te na północnym
zachodzie – Laskiem Północnym.
Część zbiorników występuje w Lasku Południowym i Północnym i ma charakter
śródleśnych oczek. Jest to 12 zbiorników, a powierzchnia kaŜdego z nich często nie
przekracza 0,5 ha (od 0,02 do 0,8 ha). Średnia powierzchnia wynosi 0,33 ha. Druga
grupa zbiorników jest zlokalizowana na terenie otwartym o charakterze łąk i nieuŜytków rolnych. Oprócz typowych oczek śródpolnych do tej grupy włączono równieŜ rowy melioracyjne, wypełnione stojącą wodą, oraz rozlewiska występujące
w dwóch nieczynnych juŜ Ŝwirowniach. Łącznie jest ich 19, a po wierzchnia tych
6
7
zbiorników, nieco bardziej zróŜnicowana, wynosi od 0,003 do 1,5 ha, średnio
0,21 ha. Pozostałe 7 badanych zbiorników wodnych znajduje się w mieście bezpośrednio na obszarze zabudowanym. Średnia ich powierzchnia wynosi 0,41 ha (od
0,05 do 1,4 ha). Łącznie zbadaliśmy 39 stałych zbiorników wodnych i jedno okresowe, tworzące się w dolinie Słupi, rozlewisko wód z rzeki o powierzchni ok. 20 ha.
Z powodu wartkiego nurtu nie analizowaliśmy występowania płazów w rzece Słupi.
Krótka charakterystyka badanych zbiorników została przedstawiona w tabeli 1.
Tabela 1
Opis cech badanych zbiorników wodnych na terenie miasta Słupska
Table 1
Ecological features of the investigated ponds in the city area of Słupsk
8
Typ zbiornika
Numer
zbiornika
Powierzchnia
(ha)
Naturalny
Zmieniony
1
0,1
+
-
Lasek Południowy
2
0,6
+
-
Lasek Południowy
3
0,3
-
+
Lasek Południowy
4
0,3
-
+
Lasek Południowy
5
0,3
-
+
Lasek Południowy
6
0,8
+
-
Lasek Południowy
7
0,4
+
-
Lasek Południowy
8
0,8
+
-
Lasek Południowy
9
0,2
+
-
Łąki/nieuŜytki
10
0,003
+
-
Łąki/nieuŜytki
11
0,9
-
+
Zabudowa
12
0,7
-
+
Zabudowa
13
0,1
-
+
Łąki/nieuŜytki
14
0,2
-
+
Zabudowa
15
20
+
-
Łąki/nieuŜytki
16
1,4
-
+
Zabudowa
17
0,04
+
-
Zabudowa
18
0,2
-
+
Zabudowa
19
0,05
-
+
Zabudowa
20
0,1
-
+
Lasek Północny
PołoŜenie
21
0,05
+
-
Lasek Północny
22
0,03
-
+
Lasek Północny
23
0,02
-
+
Lasek Północny
24
0,3
+
-
Lasek Północny
25
0,04
-
+
Łąki/nieuŜytki
26
0,2
-
+
Łąki/nieuŜytki
27
0,07
+
-
Łąki/nieuŜytki
28
0,07
+
-
Łąki/nieuŜytki
29
0,1
+
-
Łąki/nieuŜytki
30
6
+
-
Łąki/nieuŜytki
31
0,9
+
-
Łąki/nieuŜytki
32
0,1
+
-
Łąki/nieuŜytki
33
0,05
+
-
Łąki/nieuŜytki
34
0,2
+
-
Łąki/nieuŜytki
35
0,02
-
+
Łąki/nieuŜytki
36
0,03
-
+
Łąki/nieuŜytki
37
0,04
-
+
Łąki/nieuŜytki
38
0,1
-
+
Łąki/nieuŜytki
39
0,1
-
+
Łąki/nieuŜytki
40
1,5
+
-
Łąki/nieuŜytki
Badane zbiorniki były nie tylko zróŜnicowane pod względem powierzchni i lokalizacji, ale równieŜ pod względem ich naturalności. Wiele z nich zostało przekształconych i zmienionych przez człowieka (tab. 1). W związku z tym dokonaliśmy
podziału na zbiorniki wodne nienaruszone od wielu lat przez człowieka (naturalne)
i zmienione. Te ostatnie były często pogłębiane, czyszczone, a ich brzegi utwardzane
betonowymi płytami lub wzmacniane drewnianymi kołkami.
Badania jakościowe batrachofauny w granicach administracyjnych miasta Słupska prowadzono metodą obserwacji wzrokowej oraz nasłuchu. Co 5 dni w okresie od
1 marca do 1 maja odwiedzano wyznaczone zbiorniki wodne i nie płosząc godujących płazów, nasłuchiwano głosów samców. Dodatkowo do oznaczania płazów wykorzystywano obserwacje prowadzone przy pomocy lornetki. Następnie przeszukiwano brzegi zbiornika, aby odnaleźć płazy ogoniaste. Zastosowano równieŜ odławianie płazów za pomocą siatki, głównie po to, by wyłowić traszki. W maju i czerwcu
zmniejszono intensywność obserwacji do pojedynczej kontroli w ciągu tygodnia.
W tym okresie trzykrotnie dokonano nocnej kontroli zbiorników, aby zarejestrować
9
głosy płazów godujących głównie o tej porze, tj. rzekotki drzewnej (Hyla arborea),
ropuchy paskówki (Bufo calamita) i ropuchy zielonej (Bufo viridis).
śaby zielone zostały połączone w jedną grupę, gdyŜ rozróŜnienie dwóch gatunków, tj. Ŝaby jeziorkowej (Rana lessonae) i wodnej (Rana esculenta), jest stosunkowo trudne.
WYNIKI I DYSKUSJA
W 2005 roku stwierdziliśmy występowanie 9 gatunków, a w 2006 roku 8 gatunków płazów w zbiornikach znajdujących się na obszarze administracyjnym miasta
Słupska. W obu latach gatunkami dominującymi były Ŝaba trawna (Rana temporaria) i ropucha szara (Bufo bufo) (tab. 2). KaŜdy z nich był stwierdzany w ponad 50%
badanych zbiorników. Najliczniejsze dwa gatunki na terenie miasta Słupska i jego
okolic są gatunkami szeroko rozpowszechnionymi zarówno w Polsce (Głowaciński
i Rafiński 2003, Poleszczuk i in. 2006), jak i w innych częściach Europy (Andreone
i Luiselli 2000). Oba gatunki zawdzięczają to łatwemu kolonizowaniu nowych
zbiorników wodnych (Beebee 1997). W Słupsku były one nie tylko powszechne
w naturalnych zbiornikach, lecz takŜe obserwowaliśmy je w zbiornikach zmienionych
i znajdujących się na terenie zabudowanym (tab. 2). Kolejnymi płazami, stosunkowo
często stwierdzanymi w zbiornikach wodnych, były Ŝaby zielone (Rana esculenta
complex), obejmujące dwa gatunki: Ŝabę jeziorkową i Ŝabę wodną. W ponad 30%
Tabela 2
Stopień wykorzystania róŜnych typów zbiorników wodnych (%)
przez poszczególne gatunki płazów w latach 2005-2006
Table 2
Occurrence of amphibians in ponds (%) in 2005-2006
Typ zbiornika wodnego
A (n = 12)
B (n = 21)
C (n = 7)
Razem
(n = 40)
śaba trawna
62,5
69,0
21,4
58,8
Ropucha szara
66,7
52,4
42,9
55,0
śaba jeziorkowa i wodna
37,5
54,8
28,6
45,0
Traszka zwyczajna
25,0
47,6
0,0
32,5
śaba moczarowa
12,5
14,3
0,0
11,3
Ropucha paskówka
4,2
9,5
0,0
6,3
Grzebiuszka ziemna
4,2
4,8
0,0
3,8
Kumak nizinny
0,0
2,4
0,0
1,3
Gatunek
Typ zbiornika wynika z róŜnej jego lokalizacji: A – zbiorniki na terenie leśnym, B – otwartym,
C – zabudowanym
A – ponds in the forest, B – ponds in the field, C – ponds in the urban area
10
zbiorników wodnych stwierdziliśmy traszkę zwyczajną (Triturus vulgaris), a pozostałe gatunki spotykaliśmy sporadycznie (tab. 2). Gatunkiem bardzo nielicznym był
kumak nizinny (Bombina bombina), którego stwierdziliśmy tylko w pierwszym roku
badań. Obserwacje pokazały jednocześnie, Ŝe populacja jest bardzo nieliczna, gdyŜ
słyszeliśmy tylko kilka samców w jednym zbiorniku. ZagroŜenia dla tego gatunku są
podobne jak dla traszki grzebieniastej i innych gatunków płazów. Są nimi: degradacja małych i średnich zbiorników wodnych oraz osuszanie terenów podmokłych na
potrzeby rolnictwa. To tylko jedne z najpowaŜniejszych zagroŜeń (Rybacki i Maciantowicz 2006).
Nie znaleźliśmy Ŝadnych dowodów na występowanie Ŝaby śmieszki (Rana ridibunda) na terenach otaczających miasto Słupsk. Nie stwierdziliśmy występowania
traszki grzebieniastej (Triturus cristatus). Jest to gatunek szczególnie zagroŜony wyginięciem (Głowaciński i Rafiński 2003). Niebezpieczeństwo dla populacji tego gatunku stanowią: obniŜanie poziomu wód gruntowych, zasypywanie gruzem i śmieciami oczek wodnych oraz niszczenie siedlisk płazów (Kurek 2006). Nie stwierdziliśmy równieŜ występowania ropuchy zielonej i rzekotki drzewnej. Bardzo niewiele
wiadomo o rozmieszczeniu tych dwóch gatunków w tej części Pomorza (Głowaciński i Rafiński 2003).
Wpływ środowiska zurbanizowanego był bardzo wyraźny i zaznaczał się w ubóstwie występowania płazów. Nie stwierdziliśmy tam wielu gatunków. Nieliczne były
pospolite gatunki, takie jak Ŝaba trawna, ropucha szara i Ŝaby zielone. W zbiornikach na terenie zurbanizowanym stosunkowo często występowała ropucha szara
(tab. 2). Natomiast śródleśne zbiorniki wodne były zajmowane w podobnym odsetku
jak zbiorniki śródpolne.
Zbiorniki wodne, które zostały zmienione i przekształcone przez człowieka, były
niechętnie odwiedzane przez płazy. Stwierdziliśmy, Ŝe wszelka ingerencja człowieka, mająca na celu pogłębienie zbiorników, uregulowanie linii brzegowej, a nawet
oczyszczanie z roślinności wodnej, sprzyjała porzucaniu takich miejsc przez płazy
w okresie rozrodu. W 2005 roku w zbiornikach wodnych, które były nienaruszone
przez człowieka, rozmnaŜało się średnio 4,2 gatunku, zaś w zmienionych zaledwie
1,2 gatunku (ryc. 2). Było to istotna statystycznie róŜnica (test T Studenta t = 5,105,
df = 38, p < 0,001). W 2006 roku sytuacja się powtórzyła: w zbiornikach naturalnych
rozmnaŜało się średnio 3,6, a w zmienionych 1,1 gatunku (test T Studenta t = 4,296,
df = 38, p < 0,001).
Najwięcej gatunków obserwowano w zbiornikach utworzonych na terenie nieczynnych Ŝwirowni. Notowaliśmy tam po 8 gatunków w kaŜdym roku badań. Najmniej gatunków było w zbiornikach głębokich, bez roślinności wodnej.
Nasze badania potwierdzają wyniki uzyskane z innych miast i wskazują, Ŝe liczebność oraz róŜnorodność gatunkowa płazów na terenach zurbanizowanych jest
obniŜona. Niski stan liczebny populacji stwierdzili Kierzkowski i Ogielska (2001)
we Wrocławiu. Zaobserwowali oni występowanie 10 gatunków płazów i wskazali na
podstawowe zagroŜenia dla płazów, występujące w środowisku zurbanizowanym. W Słupsku stan gatunkowy był nieco odmienny niŜ we Wrocławiu, poniewaŜ
nie znaleźliśmy Ŝadnych osobników ropuchy zielonej oraz rzekotki drzewnej, ale
wykazaliśmy istnienie ropuchy paskówki. Z danych z atlasu Głowacińskiego i Ra11
Ryc. 2. Średnia liczba gatunków płazów (± SD) stwierdzonych w zbiornikach naturalnych (A, n = 21) i przekształconych (B, n = 19) przez człowieka w roku 2005 (kolumny
zacienione) i 2006 (kolumny białe)
Fig. 2. The number of amphibians species in natural (A) and changed by human ponds
(B) in 2005 (black columns) and 2006 (white columns)
fińskiego (2003) wynika, Ŝe na Pomorzu moŜna spodziewać się występowania nawet 13 gatunków płazów. Wcześniejsze badania, przeprowadzone w latach 2001-2002 w Nadmorskim Parku Krajobrazowym, pozwoliły na wykrycie tych gatunków, których nie spotkaliśmy na terenie Słupska. Mianowicie stwierdzono tam ropuchę zieloną, a takŜe rzekotkę drzewną. Natomiast w Słowińskim Parku Narodowym,
równieŜ w latach 2001-2002, stwierdzono 10 gatunków płazów. Dodatkowo zaobserwowano tam Ŝabę śmieszkę i traszkę grzebieniastą (dane niepublikowane, Maria
Ogielska – inf. ustna).
Podsumowując, nasze badania wykazały występowanie 9 gatunków płazów na
terenie otaczającym miasto Słupsk. Gatunkami dominującymi były Ŝaba trawna, ropucha szara i Ŝaby zielone. Stosunkowo licznie występowała traszka zwyczajna oraz
Ŝaby zielone. Pozostałe gatunki, tj. Ŝaba moczarowa, ropucha paskówka, grzebiuszka ziemna i kumak nizinny, były bardzo nieliczne. Nie stwierdziliśmy większych
róŜnic w składzie gatunkowym płazów pomiędzy zbiornikami zlokalizowanymi na
terenie leśnym a otwartym. Wpływ środowiska zurbanizowanego był wyraźny, poniewaŜ rozmnaŜały się tam tylko gatunki pospolite, ale zawsze w niewielkich liczebnościach. Dał się zauwaŜyć takŜe wpływ przekształceń zbiorników wodnych,
poniewaŜ płazy unikały takich miejsc w okresie rozrodu.
12
LITERATURA
Andreone F., Luiselli L. 2000. The Italian batrachofauna and its conservation status: a statistical assessment. Biol. Conserv., 96: 197-208.
Beebee T.J.C. 1997. Changes in dewpond numbers and amphibian diversity over 20 years on
Chalk Downland in Sussex, England. Biol. Conserv., 81: 215-219.
Głowaciński Z., Rafiński J. 2003. Atlas płazów i gadów Polski. Status – rozmieszczenie –
ochrona. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Warszawa-Kraków.
Juszczyk W. 1989. Płazy i gady miasta Krakowa w latach 1922-1979. Przegl. Zool., 33: 373-381.
Kaźmierczakowa R., Dyduch-Falniowska A., Makomaska-Juchiewicz M., Perzanowska J.
1997. Autostrady a ochrona przyrody – źródła konfliktu i moŜliwości jego ograniczenia.
Chrońmy Przyr. Ojcz., 53: 26-45.
Kierzkowski P., Ogielska M. 2001. Płazy miasta Wrocławia. Chrońmy Przyr. Ojcz., 57: 65-77.
Kurek P. 2006. Charakterystyka miejsc rozrodu traszki grzebieniastej Triturus cristatus
w Parku Krajobrazowym Orlich Gniazd i jego otulinie. Chrońmy Przyr. Ojcz., 62: 47-55.
Mazgajska J. 1996. Distribution of amphibians in urban water bodies (Warsaw agglomeration, Poland). Ekol. Pol., 44: 245-257.
Najbar B., Najbar A., Maruchniak-Pasiuk M., Szuszkiewicz E. 2006. Śmiertelność płazów na
odcinku drogi w rejonie Zielonej Góry w latach 2003-2004. Chrońmy Przyr. Ojcz., 62:
64-71.
Poleszczuk G., Pilecka-Rapacz M., Bucior A., Jóźwik I. 2006. Badania godowych siedlisk
płazów z południowo-wschodniej części Szczecińskiego Parku Krajobrazowego. W: Człowiek i środowisko przyrodnicze Pomorza Zachodniego. I. Środowisko biotyczne – biologia środowiskowa, eksperymentalna i stosowana. J. Tarasiuk, J. Kępczyński (red.). Uniwersytet Szczeciński.
Rybacki M., Maciantowicz M. 2006. Ochrona Ŝółwia błotnego, traszki grzebieniastej i kumaka nizinnego. Wyd. Klubu Przyrodników. Świebodzin.
Schmidt B.R. 2003. Count data, detection probabilities, and the demography, dynamics, distribution, and decline of amphibians. Comptes Rendus Biologies, 326: 119-124.
Stopczyński M., Zieliński P., Wojciechowski Z. 2004. Płazy Lasu Łagiewnickiego w Łodzi.
Chrońmy Przyr. Ojcz., 60: 5-31.
Surmacki A. 1998. ZagroŜenia małych zbiorników śródpolnych na Pomorzu Zachodnim.
Chrońmy Przyr. Ojcz., 54: 61-69.
13