CYFRA 21-1 – ocena metod oznaczeń CYFRA 21-1

diagnostyka laboratoryjna Journal of Laboratory Diagnostics
2011 • Volume 47 • Number 3 • 275-284
Praca oryginalna • Original Article
CYFRA 21-1 – ocena metod oznaczeń
CYFRA 21-1 – comparison of determination methods
Ewa Wójcik, Krystyna Sobolewska, Jadwiga Tarapacz, Zofia Stasik, Urszula Rychlik,
Jan Kanty Kulpa
Zakład Analityki i Biochemii Klinicznej, Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Oddział w Krakowie
Streszczenie
Wprowadzenie: W diagnostyce biochemicznej chorób nowotworowych istotną pozycję zajmują markery pochodne cytokeratyn, zwłaszcza cytokeratyny 8, 18 i 19, których wzmożoną ekspresję wykazano w szeregu nowotworów. Jednym z tych
markerów jest CYFRA 21-1. Stosowane w zestawach odczynnikowych do oznaczeń tego markera przeciwciała monoklonalne
reagują swoiście z cytokeratyną 19. Wyniki badań CYFRA 21-1 cechują się dużą użytecznością w diagnostyce niedrobnokomórkowego raka płuca, ale są również przydatne w diagnostyce szeregu innych nowotworów, zwłaszcza rozwijających się
komórek płaskonabłonkowych.
Cel: Porównanie wyników oznaczeń CYFRA 21-1 wykonywanych przy użyciu zestawów odczynnikowych pochodzących od
dwóch różnych wytwórców.
Materiał i metody: Dokonano oceny parametrów analitycznych zestawu odczynnikowego będącego przedmiotem badań. Następnie w 150 próbkach surowic pochodzących od ludzi zdrowych, chorych z niezłośliwymi zmianami w płucach i od chorych
na raka płuca wykonano oznaczenia CYFRA 21-1 przy pomocy ocenianych zestawów odczynnikowych firmy Abbott oraz przy
użyciu odczynników firmy Roche stosowanych od szeregu lat w laboratorium jako układu odniesienia.
Wyniki: Obie metody cechuje wysoka precyzja i poprawność. Wyniki oznaczeń stężenia CYFRA 21-1 obu porównywanymi
metodami są bardzo zbliżone. Obserwowano, szczególnie w zakresie niskich stężeń markera tendencję do niższych wyników
uzyskiwanych ocenianą metodą Architect CYFRA 21-1 w porównaniu do metody odniesienia Cobas CYFRA 21-1. Stąd wartości odcinające wykorzystywane w interpretacji wyników uzyskiwanych obu metodami wynoszą odpowiednio: 2,11 ng/ml i 2,58
ng/ml (Abbott i Roche). Jednak analiza przebiegu krzywych ROC dla niedrobnokomórkowego raka płuca względem grupy
odniesienia wykazała brak istotnych różnic pomiędzy AUC dla obu metod.
Wniosek: Badania porównawcze potwierdziły podobną użyteczność diagnostyczną wyników oznaczeń CYFRA 21-1 wykonywanych zestawami odczynnikowymi ARCHITECT CYFRA 21-1 oraz ROCHE cobas CYFRA 21-1 u chorych na niedrobnokomórkowego raka płuca.
Summary
Introduction: In the biochemical diagnostics of neoplastic diseases, an important position is occupied by tumor marker derived
cytokeratins, especially cytokeratin 8, 18 and 19. One of these markers is CYFRA 21-1. The antibodies used in reagent kits for
determination of this marker react specifically with cytokeratin 19. The results of CYFRA 21-1 determination are highly useful
in the diagnostics of non-small cell lung cancer, but can be also applied in the diagnostics of other malignancies, particularly
originating from squamous cells.
Aim: The comparison of CYFRA 21-1 determinations performed by using reagent kits from two different manufacturers.
Material and methods: First, there was performed an evaluation of analytical characteristics of reagent kit under study. Next,
CYFRA 21-1 levels were determined in 156 serum samples from healthy persons, patients with benign lung disease and patients with lung cancer, using evaluated reagent kits and, as reference system, reagents routinely used in our laboratory.
Results: Both methods are characterized by high precision and accuracy. The results of determinations of CYFRA 21-1
concentrations compared by the two methods, are very similar. There was observed, especially in the low concentrations of
a marker, a tendency to lower results obtained by Architect CYFRA 21-1 in comparison to the reference method. Hence the
cut-off values used in the interpretation of the results obtained by both methods are as follows: 2,11 ng/mL i 2,58 ng/mL (Abbott i Roche). However, analysis of ROC curves for small cell lung cancer against the reference group, showed no significant
differences between the AUC for both methods.
Conclusion: Comparative studies have confirmed a similar diagnostic utility of CYFRA 21-1 determinations performed with
ARCHITECT CYFRA 21-1 and Roche cobas CYFRA 21-1 reagent kits in patients with non-small cell lung cancer.
275
CYFRA 21-1 – ocena metod oznaczeń
Słowa kluczowe:niedrobnokomórkowy i drobnokomórkowy rak płuca, CYFRA 21-1, porównanie metod
Key words:non-small cell and small cell lung cancer, CYFRA 21-1, methods comparison
Wstęp
Przedmiotem licznych badań jest weryfikacja możliwości
wykorzystania badań krążących markerów nowotworowych
pochodnych cytokeratyn w diagnostyce, kontroli chorych po
leczeniu podstawowym, monitorowaniu leczenia uzupełniającego a także w ocenie rokowania chorych na nowotwory złośliwe. Cytokeratyny stanowią podstawowy element
składowy filamentów pośrednich, który obok mikrofilamentów oraz mikrotubul, wchodzą w skład struktur włóknistych
cytoszkieletu komórek eukariotycznych. W zależności od
rodzaju komórek w których występują wyodrębniono 5 typów filamentów pośrednich: typ I i II to filamenty keratynowe
tworzące tonofibryle w komórkach nabłonkowych, typ III to
filamenty wimentynowe występujące głównie w komórkach
tkanki łącznej, desminowe występujące w tkance mięśniowej, glejowe występujące w komórkach glejowych, typ IV
to neurofilamenty występujące w neuronach, oraz typ V to
filamenty laminowe występujące prawie wyłącznie w jądrach
komórkowych. Cytokeratyny stanowiące podstawowe białko
strukturalne komórek nabłonkowych, to ok. 20 różnych polipeptydów o masie cząsteczkowej 40-67 kDa, wśród których
ze względu na ruchliwość w polu elektrycznym wyróżnia się
2 podgrupy: typ I (CK9-CK20) – cytokeratyny kwaśne,
o punktach izoelektrycznych (pI) 4,9 - 5,7 i ciężarze cząsteczkowym 40-56.5 kDA oraz typ II (CK1-CK8) – cytokeratyny obojętne lub zasadowe, o punktach izoelektrycznych
(pI): 6,0 - 7,8 i ciężarze cząsteczkowym 53-67 kDa. Podstawową jednostką strukturalną filamentu pośredniego są
tetramery zbudowane z cytokreatyn typu I i II połączonych
w stechiometrycznych ilościach.. Ekspresja cytokeratyn zależy od rodzaju komórek, stopnia ich dojrzałości oraz zróżnicowania histologicznego. W nabłonku gruczołowym, prostym
przeważają cytokeratyny 7, 8, 18, 19 natomiast w wielowarstwowych nabłonkach stwierdza się głównie obecność cytokeratyn 1 – 6 oraz 9 -17 [12,18]. Komórki nowotworowe
w przeważającej części zachowują ekspresję cytokeratyn
komórek macierzystych. Pomimo różnic w zależności od histologicznego typu w komórkach nowotworowych dominująca jest ekspresja cytokeretyn 8, 18 i 19.
Cytokeratyny nie są zasadniczo rozpuszczalne w płynach
ustrojowych. Mechanizmy prowadzące do uwalniania rozpuszczalnych fragmentów cytokeratynowych do krążenia
są złożone i nie do końca poznane. Uważa się, że jedną
z przyczyn jest martwica komórek [2,27]. Wśród innych
przyczyn zwiększonej ilości fragmentów cytokeratynowych
w krążeniu, zwłaszcza w chorobach nowotworowych, wymienia się nieprawidłowe podziały komórkowe, możliwość przechodzenia monomerycznych polipeptdów cytokeratynowych
z proliferujących komórek, jak i potranslacyjne modyfikacje
N i C-końcowych regionów cytokeratyn [1,4]. Opracowanie
szeregu przeciwciał poliklonalnych i monoklonalnych umożliwiło potwierdzenie homologiczności niektórych markerów
276
nowotworowych z cytokeratynami 8, 18 i 19, a także przyczyniło się do opracowania nowych markerów nowotworowych z rodziny cytoketratyn. Do tej grupy zalicza się: TPA
- polipeptydowy antygen tkankowy (cytokeratyny 8, 18 i 19),
TPS - swoisty polipeptydowy antygen tkankowy (cytokeratyna 18), MonoTotal (cytokeratyny 8, 18 i 19) oraz antygen
CYFRA 21-1 rozpuszczalny w osoczu fragment cytokeratyny
19. Zwłaszcza ten ostatni marker budzi szczególne zainteresowanie w aspekcie wykorzystania wyników jego oznaczeń
u chorych na nowotwory, szczególnie niedrobnokomórkowego raka płuca. Ekspresję cytokeratyny 19 wykazano metodami immunohistochemicznymi w nabłonkach płaskich m.in.
przewodów żółciowych, trzustkowych, śliniankach, jelita
cienkiego i grubego, kanału szyjki macicy i endometrium,
a także w nabłonkach pseudowielowarstwowych, oskrzeli,
dróg moczowych jak również w komórkach nierogowaciejącego wielowarstwowego nabłonka płaskiego. Nasiloną ekspresję tej właśnie cytokeratyny wykazano w rozwijających
się z tych komórek nowotworach głowy i szyi, szyjki macicy
oraz płuca [11, 12, 29]. O ile w surowicy krwi ludzi zdrowych
stężenie CYFRA21-1 nie przekracza 2,5 ng/ml, to miernie
podwyższone stężenie markera,, nie przekraczając jednak
prawie nigdy 9,5 ng/ml, obserwuje się w stanach zapalnych
jak i niezłośliwych chorobach płuc, wątroby, trzustki, czy chorobach reumatycznych. Podwyższone stężenia CYFRA 21-1
są spotykane u 40 – 70% chorych na niedrobnokomorkowego raka płuca, przy czym ich częstość wykazuje wyraźną
zależność od histologicznego typu nowotworu, najwyższe
odsetki podwyższonych wyników spotykane są u chorych na
płaskonabłonkowego raka płuca, szczególnie niskozróżnicowanego [6, 8, 16]. Należy zwrócić uwagę, że CYFRA 21-1
nie jest markerem swoistym dla niedrobnokomórkowego
raka płuca, ale podwyższone stężenia tego markera spotyka
się również u szeregu chorych na drobnokomórkowego raka
płuca, a także w nowotworach o innej lokalizacji narządowej
[19, 21, 24].
O ile oznaczenia CYFRA 21-1 są rekomendowane, głównie
w aspekcie wartości prognostycznej wyników ich oznaczeń
u chorych na niedrobnokomórkowego raka płuca, przez National Academy of Clinical Biochemistry (NACB), European
Group on Tumor Markers (EGTM) oraz Societe de Pneumologie de Langue Francaise (SPL), to HealthCare Medicare Administration prezentuje odmienną opinię, w związku
z czym zestawy odczynnikowe do oznaczeń tego markera nie
były dostępne do niedawna na rynku amerykańskim [32].
Przez stosunkowo długi okres na rynku dostępne były dla
oznaczeń stężenia CYFRA 21-1 zestawy odczynnikowe produkcji CIS bio international i ROCHE Diagnostics. Obecnie
firma Abbott Laboratories we współpracy z Fujirebio Diagnostics Inc. wprowadziła zestawy do oznaczeń tego markera
metodą chemiluminiscencyjną na analizatorze ARCHITECT.
Celem prezentowanych badań była zgodna z protokołem
E. Wójcik i inni
badania poprawności ocena precyzji oznaczeń oraz porównanie wyników oznaczeń antygenu CYFRA 21-1 uzyskanych przy użyciu odczynników i analizatora firmy Abbott
z wynikami oznaczeń wykonywanymi rutynowo na analizatorze cobas e411 z wykorzystaniem odczynników firmy Roche
Diagnostics.
Materiał i metody
Przed rozpoczęciem ewaluacji przeprowadzono 6-punkową
kalibrację testu ARCHITECT CYFRA 21-1, wykorzystując kalibratory o stężeniach 0; 2,5; 10,0; 25,0; 50,0 i 100,0 ng/ml,
zawierające antygen wyizolowany z ludzkich linii komórkowych. Dostarczane kalibratory są rozpuszczone w sztucznej
matrycy (bufor fosforanowy, albumina bydlęca) z dodatkiem
środków konserwujących ProClin 300 i ProClin 900, zawierających zmodyfikowany glikol. Próbki kontrolne są monoparametryczne, zawierają pochodzący z ludzkich linii komórkowych antygen, w sztucznej matrycy z dodatkiem środków
konserwujących ProClin 300 i ProClin 900.
Badanie precyzji przeprowadzano zgodnie z wytycznymi
CLSI (Clinical and Laboratory Standards Institute): poziom
antygenu w 3 próbkach kontrolnych mierzono 2-krotnie,
w co najmniej w 2-godzinnych odstępach czasu przez 5 kolejnych dni. W ocenie poprawności wyników oznaczeń oceniono stopień zgodności pomiędzy wartością średnią z serii
wyników badań a przyjętą wartością odniesienia, tj. nominalnym stężeniem podanym przez wytwórcę.
Badania porównawcze oznaczeń CYFRA 21-1 na analizatorach Architect oraz cobas e411 wykonano w 156 próbkach
surowicy, pochodzących od 30 zdrowych osób, 30 z zapaleniem płuc i 96 chorych na raka płuca, w tym u 59 chorych
na raka drobnokomórkowego (37 z ograniczoną do jednej
połowy klatki piersiowej postacią nowotworu i 22 z uogólnioną postacią nowotworu) oraz u 37 chorych na niedrobnokomórkowego raka płuca (17 w stopniu IIIB + IV przed
rozpoczęciem leczenia, 15 ze stwierdzoną wznową lub rozsiewem procesu nowotworowego oraz 5 chorych po zabiegu
chirurgicznym przed radioterapią). Użyte do badań porównawczych próbki surowic stanowiły materiał resztkowy po
wykonanych oznaczeniach usługowych. Próbki surowic do
momentu wykonania badań przechowywano zamrożone
w temp. – 70o C.
W badaniach na analizatorze Architect i1000 stosowano
metodę chemiluminescencyjną. Fazę stałą stanowiły zawieszone w buforze TRIS mikrocząsteczki paramagnetyczne
opłaszczone przeciwciałami monoklonalnymi skierowanymi przeciwko jednej determinancie antygenu CYFRA 21-1,
ich rola polega na wychwyceniu antygenu CYFRA 21-1
z badanej próby. W drugim etapie dodawano zawieszone
w buforze MES znakowane estrem akrydyny monoklonalne
przeciwciało detekcyjne, specyficzne dla determinanty antygenowej zlokalizowanej w innym regionie cytokeratyny 19.
Po separacji powstałych kompleksów: przeciwciało kompetycyjne – CYFRA 21-1- przeciwciało detekcyjne, za pomocą
elektromagnesu w kolejnym etapie, dodawany jest nadtlenek
wodoru utleniający ester akrydyny do ketonokwasu. W środowisku alkalicznym dochodzi do jego hydrolizy, a powstały
nietrwały związek N-metykoakrydonu ulega rozpadowi, co
prowadzi do emisji światła. System optyczny dokonuje pomiaru wyemitowanych fotonów światła przez ustalony okres
czasu, a uzyskane względne jednostki luminescencji (RLU)
służą do obliczeń stężenia antygenu CYFRA 21-1 w badanej
próbce. Do wykreślenia krzywej kalibracyjnej wykorzystywany był 4-parametrowy model logarytmiczno-logitowy.
Do oznaczeń antygenu CYFRA 21-1 na analizatorze cobas
e411 wykorzystywana była technika elektrochemiluminescencji. W pierwszym etapie zawarte w buforze fosforanowym (pH = 7,2) znakowane kompleksem rutenu biotynylowane monoklonalne przeciwciała przeciwko cytokeratynie
19 (KS 19.1) oraz swoiste dla epitopu BM 19.21 tej cytokeratyny, wiążą antygen obecny w badanej próbce. W kolejnym etapie dodawane są cząsteczki paramagnetyczne
(w postaci koloidów tlenku żelaza) sprzężone ze streptawidyną wykazującą duże powinowactwo do biotyny, dzięki
czemu powstałe kompleksy wiązane są na fazie stałej. Następnie mieszanina reakcyjna zawierająca w/w kompleksy
zostaje przetransportowana do cel pomiarowych, gdzie po
wypłukiwaniu nadmiaru nieprzereagowanych odczynników,
kompleksy immunologiczne zostają wyłapywane poprzez
magnes znajdujący się pod elektrodą platynową. Stymulacja elektryczna rozpoczyna reakcje utleniania i redukcji
kompleksów rutenu w obecności trijpropyloaminy. Kation
rutenu Ru+2 powracając ze stanu wzbudzonego do stanu
podstawowego emituje światło o długości fali 620 nm, które rejestrowane jest przez fotopowielacz. Poziom antygenu
CYFRA 21-1 w badanej próbce wyliczany jest w oparciu
o krzywą wzorcową zakodowaną w kodzie paskowym odczynnika oraz dwupunktową rekalibrację, wykonaną przez
użytkownika. Dostarczone przez firmę Roche Diagnostics
kalibratory zawierają cytokeratynę 19 pochodzącą z ludzkich hodowlanych linii komórkowych MCF-7 w środowisku
surowicy ludzkiej, a próbki kontrolne przygotowane na bazie
surowicy ludzkiej są wieloparametrowe.
W opracowaniu statystycznym wyników w celu obliczeń wartości średnich, odchyleń standardowych wartości bias, oceny istotności różnic testem t-Studenta dla par zależnych jak
i wykreślenia krzywych ROC korzystano z pakietu statystycznego StatSoft 9.0, podczas gdy do porównania zgodności
wyników pomiędzy metodami zastosowano analizę regresji
wg Passing and Bablocka, a do analizy charakteru różnic
pomiędzy wynikami graficzną analizę wg Bland i Altnman
oraz „Mountain plot”, wykorzystując program MedCalc 7.0.
Wyniki
Zgodnie z zaleceniami CLSI (Clinical and Laboratory Standards Institute) ocenę precyzji dokonano w oparciu o wyniki
oznaczeń próbek kontrolnych, wykonywane każdorazowo
w 2 seriach z dwukrotnym ich powtórzeniem każdego dnia
w 5 kolejnych dniach (n = 20). Dla obu porównywanych metod, niezależnie od zakresu mierzonych stężeń, uzyskano
277
CYFRA 21-1 – ocena metod oznaczeń
w pełni satysfakcjonujące rezultaty, współczynniki zmienności kształtowały się wyraźnie poniżej wartości 5%, powszechnie przyjmowanej jako dopuszczalna w badaniach
immunochemicznych. Wyliczana na podstawie porównania
średnich z wyników 20 oznaczeń w próbkach kontrolnych,
z podanymi przez wytwórców wartościami nominalnymi poprawność wyników była w pełni zadowalająca, zarówno dla
zestawów odczynnikowych ARCHITECT CYFRA 21-1 jak
i ROCHE cobas CYFRA 21-1, mieściła się w granicach błędu dopuszczalnego (tab. I). Wyniki precyzji i poprawności
oznaczeń CYFRA 21-1 na analizatorze Architect i1000 oraz
cobas e411 przedstawiono w tabeli I.
Wyniki równoczasowo wykonanych na obu analizatorach
oznaczeń stężenia antygenu CYFRA 21-1 w próbkach surowic nie różniły się istotnie i wynosiły odpowiednio 4,84 ± 12,07
ng/ml dla analizatora cobas e411 i 5,16 + 13,85 ng/ml dla
Architect i1000. Analiza regresji wg Passing i Bablock wykazała liniową zależność pomiędzy wynikami oznaczeń wykonanych na obu analizatorach, współczynnik nachyleniowy
wynosił 1,0236 i nie różnił się istotnie od jedności, natomiast
współczynnik odcinający był bliski zera i wynosił 0,16.
Porównanie wyników w wyodrębnionych podgrupach: osoby zdrowe, pacjenci ze stanem zapalnym płuc, chorzy na
drobnokomórkowego i niedrobnokomórkowego raka płuca wykazało w odniesieniu do dwóch pierwszych podgrup
istotnie wyższe stężenia CYFRA 21-1 uzyskane przy użyciu
zestawów odczynnikowych i analizatora cobas e411 aniżeli
z Architect i1000, a zatem w zakresie niższych poziomów
markera, u badanych zaliczanych do grupy referencyjnej
Brak było natomiast takich różnic pomiędzy wynikami oznaczeń uzyskanymi obu porównywanymi metodami dla chorych na drobnokomórkowego i niedrobnokomórkowego raka
płuca (tabela II).
W grupie osób zdrowych obserwowano liniową zależność
pomiędzy wynikam oznaczeń CYFRA 21-1 uzyskanymi obu
metodami, jednak wykazała ona, że o ile współczynnik odcinający był nieznacznie różny od zera (– 0,0497), to współczynnik nachyleniowy równania regresji był niższy od jedności i wynosił tylko 0,857 (ryc.1a). Potwierdzenie tendencji do
istotnie niższych wyników uzyskiwanych zestawami odczyn-
Rycina 1a.
Ocena zgodności wyników oznaczeń CYFRA 21-1 porównywanymi
metodami w grupie osób zdrowych.
Tabela I.
Wyniki precyzji i poprawności oznaczeń CYFRA 21-1 na analizatorze Architect i1000 oraz cobas e411.
Próbka kontrolna
Wartość nominalna
C L1
5,00
C L2
C L3
Precyzja
średnia
min
max
Poprawność
SD
CV%
bias
bias%
0,21
4,20
ARCHITECT CYFRA 21-1
5,21
4,68
5,49
0,173
3,31
15,00
15,12
14,47
16,14
0,459
3,03
0,12
0,80
35,00
34, 50
32,40
36,78
1,247
3,61
- 0,50
-1,43
PCTM 1
3,18
3,08
2,92
3,21
0,076
2,46
- 0,10
-3,14
PCTM 2
28,10
26,26
24,55
26,99
0,70
2,69
-1,84
- 6,54
ROCHE cobas CYFRA 21-1
Tabela II.
Wyniki testu t dla par zależnych.
GRUPA
ZDROWI
N
Mediana
Zakres wahań
średnia
SD
p
Architect
30
0,895
0,32 – 2,25
0,998
0,484
0,0000
cobas
30
1,110
0,51 – 2,74
1,219
0,572
ZAPALENIE
PŁUC
Architect
30
1,835
0,52 – 7,55
2,262
1,782
cobas
30
2,115
0,63 – 7,08
2,439
1,774
GRUPA
REFEREN.
Architect
60
1,065
0,32 – 7,55
1,631
1,443
cobas
60
1,235
0,50 – 7,08
1,829
1,445
Architect
59
1,77
0,46 – 8,25
1,986
1,190
cobas
59
1,79
0,46 – 7,15
1,978
1,086
Architect
37
6,19
1,00 – 101,50
15,95
25,76
cobas
37
6,31
1,21 – 100,60
14,30
22,39
DRP
NDRP
278
analizator
0,0007
0,000
N.S
N.S
E. Wójcik i inni
nikowymi Architect CYFRA 21-1 w porównaniu do zestawów
Roche Diagnostics stanowi dokonana metodą graficzną wg
Bland i Altman’ ocena zależności pomiędzy wielkością różnic
w wynikach uzyskiwanych obu metodami a zakresem mierzonych stężeń różnic, współczynnik nachyleniowy wynosił
0,1672 i był istotnie różny od zera (ryc.1b). Niesymetryczność percentylowego rozkładu różnic pomiędzy wynikami
Rycina 1b.
Zależność różnic pomiędzy wynikami oznaczeń CYFRA 21-1 porównywanymi metodami od średnich stężeń markera w grupie osób
zdrowych - wykres wg Bland i Altman.
(ryc. 2b) Percentylowy rozkład różnic pomiędzy wynikami
uzyskanymi na analizatorze cobas e411 i Architect i1000
oceniany metodą „mountain plot” był prawie symetryczny,
95% zakres różnic wahał się w przedziale od -0,39 do 0,795
ng/ml, przy medianie wynoszącej 0,17 ng/ml (ryc. 2c).
W grupie chorych na drobnokomórkowego raka płuca stwier-
Rycina 2a.
Ocena zgodnosci wyników oznaczeń CYFRA 21-1 porównywanymi
metodami w grupie chorych z zapaleniem płuc.
uzyskanymi obu porównywanymi metodami znajduje swoje
odbicie również w wynikach analizy „mountain plot”, 95%
wartości różnic mieściło się w granicach od -0,0807 do 0,485
ng/ml, przy medianie różnic wynoszącej 0,201 (ryc.1c).
Rycina 2b.
Zależność różnic pomiędzy wynikami oznaczeń CYFRA 21-1 porównywanymi metodami od średnich stężeń markera w chorych
z zapaleniem płuc - wykres wg Bland i Altman.
Rycina 1c.
Skumulowany rozkład różnic pomiędzy wynikami oznaczeń CYFRA
21-1 wykonywanymi obu metodami w grupie osób zdrowych („mountain plot”).
W grupie chorych z zapaleniem płuc zakres wahań stężenia
antygenu CYFRA 21-1 był szerszy aniżeli u osób zdrowych.
Analiza regresji wg Passing i Bablock wykazała liniową zależność pomiędzy wynikami uzyskanymi obu metodami,
współczynnik nachyleniowy równania regresji wynosił 0,937
i nie różnił się istotnie od jedności, a współczynnik odcinający
(- 0,0461) był bliski zera (ryc. 2a). Analiza graficzna wg Bland
i Altman’ nie wykazywała istotnych różnic pomiędzy wynikami
oznaczeń CYFRA 21-1 w zależności od zakresu mierzonych
stężeń; współczynnik nachyleniowy (0,0043) był bliski zeru
Rycina 2c.
Grupa chorych z zapaleniem płuc - skumulowany rozkład różnic stężeń CYFRA 21-1 pomiędzy wynikami uzyskanymi porównywanymi
metodami (mountain plot).
279
CYFRA 21-1 – ocena metod oznaczeń
dzano liniową zależność pomiędzy wynikami uzyskanymi
z obu metod, współczynnik nachyleniowy równania regresji
wynosił 1,030 i nie różnił się istotnie od jedności, a współczynnik odcinający, który wynosił – 0,0398 był bliski zeru
(ryc.3.A). Analiza graficzna wg Bland i Altman wykazała brak
różnic pomiędzy wynikami oznaczeń CYFRA 21-1 w zależności od zakresu mierzonych stężeń; współczynnik nachyleniowy (– 0,0293) nie różnił się istotnie od zera (ryc. 3b).
Potwierdzenie tego stanu uzyskano metodą „mountain plot”,
Rycina 3a.
Ocena zgodności wyników oznaczeń CYFRA 21-1 porównywanymi
metodami w grupie chorych na drobnokomórkowego raka płuc.
95% percentylowy zakres różnic wahał się w przedziale od
-0,67 do 0,41 ng/ml, przy medianie różnic (-0,004 ng/ml) bliskiej zera (ryc. 3c).
W grupie chorych na niedrobnokomórkowego raka płuca
stwierdzano liniową zależność pomiędzy wynikami uzyskanymi dla obu metod, współczynnik nachyleniowy równania
regresji wg Passing’a i Bablock’a wynosił 1,1314, a współczynnik odcinający był ujemny i wynosił - 0,720 (ryc. 4a).
Można to wiązać ze znacznymi różnicami w wynikach uzyskanych obu metodami przy wysokich stężeniach markera
stwierdzanymi u pięciu chorych z rozpoznaniem raka płaskonabłonkowego. W 4 przypadkach stężenia CYFRA 21-1
były wyższe na analizatorze Architect i1000 aniżeli na cobas
e411, a różnice przekraczały 6 ng/ml. Analiza graficzna wg
Bland i Altmana potwierdziła występowanie istotnych różnic
pomiędzy wynikami oznaczeń CYFRA 21-1 w zależności od
zakresu mierzonych stężeń; współczynnik nachyleniowy wynosił 0,141 i istotnie różnił się od zera (ryc. 4b). 95% różnic
pomiędzy stężeniami CYFRA 21-1 uzyskanymi porównywanymi metodami zawartych było w przedziale od -26,16 do
6,16 ng/ml, przy medianie równej 0,13, a zatem percentylowy rozkład różnic pomiędzy wynikami uzyskanymi dla obu
testów był wyraźnie lewoskośny (ryc. 4c).
Analiza wyników uzyskanych przy użyciu zestawów odczyn-
Rycina 3b.
Zależność różnic pomiędzy wynikami oznaczeń CYFRA 21-1 porównywanymi metodami od średnich stężeń markera u chorych na
drobnokomórkowego raka płuca - wykres wg Bland i Altman.
Rycina 4a.
Ocena zgodności wyników oznaczeń CYFRA 21-1 porównywanymi
metodami w grupie chorych na niedrobnokomórkowego raka płuc.
Rycina 3c.
Drobnokomórkowy rak płuca - skumulowany rozkład różnic stężeń
CYFRA 21-1 pomiędzy wynikami uzyskanymi porównywanymi metodami (mountain plot).
Rycina 4b.
Zależność różnic pomiędzy wynikami oznaczeń CYFRA 21-1 porównywanymi metodami od średnich stężeń markera u chorych na
niedrobnokomórkowego raka płuca - wykres wg Bland i Altman.
280
E. Wójcik i inni
Rycina 4c.
Niedrobnokomórkowy rak płuca - skumulowany rozkład różnic stężeń CYFRA 21-1 pomiędzy wynikami uzyskanymi porównywanymi
metodami (mountain plot).
nikowych Roche Diagnostics i analizatora immunochemicznego cobas e411, a zatem w tym wypadku stanowiących
metodę odniesienia, wykazała u osób zdrowych stężenia
CYFRA 21-1 istotnie niższe aniżeli u chorych z zapaleniem
płuc (p = 0,0042), drobnokomórkowym jak i niedrobnokomórkowym rakiem płuca (w obu przypadkach p = 0,0001).
Nie obserwowano natomiast istotnych różnic w stężeniach
markera pomiędzy grupą z zapaleniem płuc i chorymi na
drobnokomórkowego raka płuca, podczas gdy u chorych na
raka niedrobnokomórkowego stężenia markera były istotnie
wyższe zarówno w porównaniu do chorych na zapalenie
płuc jak i chorych na raka dronokomórkowego (w obu przypadkach p = 0,0001). Wartość odcinająca wyznaczona jako
95 percentyl zakresu stężeń oznaczonych metodą odniesienia w grupie osób zdrowych wynosiła 2,58 ng/ml. Odsetki
podwyższonych wyników w grupie chorych z zapaleniem
płuc, na drobnokomórkowego i niedrobnokomórkowego raka
płuca kształtowały się odpowiednio: 36,7%, 18,6% i 81,1%.
Identyczny układ istotnych różnic pomiędzy badanymi grupami stwierdzano również dla stężenia CYFRA 21-1 oznaczanych przy użyciu zestawów odczynnikowych Architect
CYFRA 21-1 i analizatora Architect i1000. Wartość odcinająca wyznaczona jako 95 percentyl wahań stężenia markera
w grupie osób zdrowych dla tej metody pomiarowej wynosiła
2,11 ng/ml, a odsetki podwyższonych stężeń CYFRA 21-1
w grupie chorych z zapaleniem płuc, na drobnokomórkowego i niedrobnokomórkowego raka płuca kształtowały się odpowiednio: 36,7%, 27,1% i 83,8%.
Oceniając różnice w stężeniach CYFRA 21-1 pomiędzy
drobnokomórkowym i niedrobnokomórkowym rakiem płuca
a grupą referencyjną, obejmującą zarówno osoby zdrowe
jak i chorych z niezłośliwymi chorobami płuc, stwierdzano
istotnie wyższe stężenie antygenu CYFRA 21-1 zarówno
u chorych na raka drobnokomórkowego (p = 0,0226 i p =
0,0011 odpowiednio dla metody odniesienia i metody ocenianej) jak i niedrobnokomórkowego (p = 0,000 i p = 0,0001
odpowiednio Roche i Abbott). Wartości odcinające wyznaczone przy tak skonstruowanej grupie referencyjnej wynosiły
5,04 ng/ml i 4,84 ng/ml (odpowiednio CYFRA 21-1 cobas e 411
i Architect CYFRA 21-1) a odsetki podwyższonych wyników
u chorych na raka drobnokomórkowego wynosiły odpowiednio 1,7% i 1,7%, podczas gdy u chorych na raka niedrobnokomórkowego wynosiły 64,8% i 56,8%.
Ocena użyteczności diagnostycznej wyników oznaczeń stężenia CYFRA 21-1 w oparciu o analizę krzywych ROC, wykreślonych dla chorych na niedrobnokomórkowego raka płuca względem grupy referencyjnej, wykazała brak istotnych
różnic w powierzchni pól pod tymi krzywymi pomiędzy obu
porównywanymi metodami tj. CYFRA 21-1 cobas e411 i Architect i 1000 CYFRA 21-1 (ryc. 5). Wyznaczone w oparciu
o krzywe ROC dla obu metod oznaczeń punkty odcięcia naj-
Rycina 5.
Krzywe ROC dla niedrobnokomórkowego raka płuc względem grupy referencyjnej.
lepiej różnicujące chorych na raka niedrobnokomórkowego
od grupy referencyjnej wynosi odpowiednio 3,07 ng/ml i 2,73
ng/ml (Roche i Abbott), a wyliczone dla tych wartości odcinających optymalne wartości czułości i swoistości diagnostycznej wynosiły odpowiednio 81,1% i 78,4% oraz 88,1% i 90%.
Natomiast dla wyników CYFRA 21-1 oznaczonych przy użyciu zestawów odczynnikowych i analizatora Architect i1000
powierzchnia pola pod krzywą ROC wykreśloną dla drobnokomórkowego raka płuca względem grupy referencyjnej
była istotnie większa aniżeli dla wyników uzyskanych metodą odniesienia (ryc. 6). Pole powierzchni pod krzywą ROC
wykreśloną dla niedrobnokomórkowego raka płuca względem raka drobnokomórkowego dla wyników uzyskanych na
analizatorze cobas e411 było istotnie wyższe aniżeli dla uzyskanych z analizatora Architect i1000 ( p = 0,0036) (ryc. 7).
Dyskusja
Diagnostyka chorób nowotworowych ma charakter kompleksowy, oprócz badania przedmiotowego i podmiotowego,
wykorzystywanych jest w niej wiele technik diagnostyki obrazowej, metody endoskopowe, ale także badań laboratoryjnych, a szczególnie różnych markerów nowotworowych.
281
CYFRA 21-1 – ocena metod oznaczeń
Rycina 6.
Krzywe ROC dla drobnokomórkowego raka płuca względem grupy
referencyjnej.
Rycina 7.
Krzywe ROC dla niedrobnokomórkowego raka płuc względem chorych na raka drobnokomórkowego.
Decydujące znaczenie odnośnie użyteczności tych ostatnich w tym zakresie ma czułość i swoistość diagnostyczna
wyników ich oznaczeń. Niestety dla większości dotychczas
poznanych markerów jest ona niezadowalająca, stąd badania markerów mają ograniczoną przydatność w diagnostyce nowotworów złośliwych, stanowią zazwyczaj informację
o charakterze dodatkowym. Jednak badania markerów mają
obecnie ustaloną już pozycję w kontroli chorych na nowotwory po leczeniu podstawowym dla wczesnego wykrycia
ewentualnego nawrotu choroby, w monitorowaniu leczenia
uzupełniającego i w ocenie reakcji chorych na to leczenie.
Coraz większe zainteresowanie budzą możliwości wykorzystania wyników oznaczeń markerów w ocenie rokowania
chorych, ich wartość prognostyczna i predykcyjna [5].
Szereg danych klinicznych wskazuje, że klasyczne czynniki
prognostyczne takie jak stopień zaawansowania, typ histologiczny, stopień złośliwości nowotworu czy stan sprawności
chorych mają ograniczoną użyteczność w ocenie prawdo282
podobieństwa przeżycia chorych na raka płuca. Sytuacja ta
wymusza poszukiwania innych wskaźników, które mogłyby
być pomocne w kwalifikacji chorych do określonych form terapii, przeżycia bezobjawowego i całkowitego chorych jak
również ryzyka reaktywizacji procesu chorobowego. W tym
względzie ocenie poddaje się wiele różnych wskaźników
m.in. z zakresu biologii molekularnej, genetyki, a także diagnostyki biochemicznej, w tym również krążących markerów
nowotworowych [17].
W znacznej mierze te ogólne uwagi odnośnie użyteczności
badań markerów nowotworowych na różnych etapach diagnozowania i leczenia chorych na nowotwory złośliwe dotyczą również wykorzystania wyników ich badań u chorych
na raka płuca, który należy do najczęstszych nowotworów
złośliwych na świecie. Liczba zachorowań na ten nowotwór
przekroczyła już milion osób rocznie. Nowotwór występuje
3-krotnie częściej u mężczyzn aniżeli u kobiet. W Polsce w
2008 r stwierdzono ok. 14160 nowych zachorowań na raka
płuca u mężczyzn i ok.5332 u kobiet. O ile współczynniki zachorowalności u mężczyzn w ostatnich 13 latach nieznacznie spadają (77,9 vs. 52,4/100 tys.), to u kobiet obserwuje
się tendencje wzrostową (13,2 vs. 15,4/100 tys.) [33]. Pomimo systematycznego doskonalenia metod terapeutycznych
w Polsce podobnie jak w wielu innych krajach Unii Europejskiej, wskaźniki przeżyć 5 –letnich są niskie i kształtują się
na poziomie ok. 14%.
Znaczna liczba typów histologicznych nowotworów płuc
i wynikające stąd w szeregu przypadków zróżnicowanie własności były przyczyną, że w diagnostyce biochemicznej raka
płuca poddano weryfikacji, w tym również w aspekcie przydatności wyników ich oznaczeń dla oceny rokowania chorych, szeroki panel markerów m.in. antygen karcynoembrionalny (CEA), antygen raka płaskonabłonkowego (SCC-Ag),
tkankowy polipeptydowy antygen (TPA), swoisty polipeptydowy antygen tkankowy (TPS), antygen pochodny cytokeratyny 19 (CYFRA 21-1), antygen nowotworowy 125 (CA 125),
dehydrogenazę pleczanowaą (LDH), chromograninę A, swoistą enolazę neuronową (NSE) oraz propeptyd uwalniający
gastrynę (ProGRP). Dane pochodzące z różnych ośrodków
wskazują na NSE i ProGRP jako markery pomocne w ocenie
przeżycia chorych na raka drobnokomorkowego [10,25,34],
a CEA, SCC-Ag, CYFRA 21-1 jako przydatne w ocenie przeżycia chorych na niedrobnokomórkowego raka płuca, nie tylko w zaawansowanym ale również we wczesnych stadiach
procesu nowotworowego [3,8,9,22].
W 1998 r. grupa badaczy z ISOBM dla cytokeratyny 19 zidentyfikowała 10 przeciwciał monoklonalnych, charakterystycznych dla dwóch determinant antygenowych znajdujących się
w odległych rejonach cząsteczki. Przeciwciała 179,195, 197
i 204 opisujące epitop zlokalizowany pomiędzy 311 a 335
aminokwasem rdzeniowej domeny filamentu cytokeratynowego znane są pod nazwą KS 19.1, natomiast przeciwciała
182, 183, 187, 194 i 201 opisujące epitop umiejscowiony
pomiędzy 346 a 367 aminokwasem i przeciwciało 231 wykazujące reaktywność w stosunku do epitopu znajdującego
E. Wójcik i inni
się pomiędzy 356 a 370 aminokwasem cytokeratyny 19 znane są pod nazwą BM 19.21 [26]. Przeciwciała te znalazły
zastosowanie w zestawach odczynnikowych do oznaczeń
antygenu CYFRA 21-1. Stężenie markera w surowicy krwi
ludzi zdrowych według danych pochodzących z różnych
ośrodków nie przekracza zasadniczo 2,5 ng/ml i nie wykazuje zależności od płci, wieku, i nałogu palenia tytoniu. Wyniki
uzyskane w prezentowanych badaniach pozostają w pełnej
zgodności z powyższymi ustaleniami [15, 27].
Podwyższone stężenia antygenu CYFRA 21-1 stwierdza się
w stanach zapalnych wątroby i trzustki, w chorobach reumatycznych oraz w śródmiąższowych chorobach płuc. Poziom
CYFRA 21-1 w surowicy krwi osób z idiopatycznym włóknieniem płuc, czy ze zwłóknieniem płuc towarzyszącym kolagenozom, a także u chorych z rozstrzeniem oskrzeli, na gruźlicę i zapalenie płuc zasadniczo nie przekracza 10 ng/ml, a 95
percentyl zakresu stężeń wynosi 6,2 ng/ml [15]. Nieznacznie
niższą wartość odcinającą (5,04 ng/ml) stwierdzono w badanej grupie chorych z zapaleniem płuc. Odsetek chorych
na zapalenie płuc ze stężeniem CYFRA 21-1 wyższym od
3,5 ng/ml w badaniach Nakayama M i wsp. wynosił 17,9%,
podczas gdy w badanej grupie dla optymalnej wartości odcinającej, wyznaczonej z krzywej ROC i równej 3,07 ng/ml
wynosił 23%.
Wysuwa się sugestie, że antygen CYFRA 2-1 może być specyficznym markerem uszkodzenia komórek nabłonka oskrzelowego, na co wskazywać mogłyby m.in. wyższe aniżeli
u zdrowych poziomy CYFRA 21-1 w popłuczynach oskrzelowo-pęcherzykowych (BAL) uzyskanych podczas bronchofiberoskopii u chorych z przewlekłym zapaleniem dróg oddechowych. Stężenie antygenu CYFRA 21-1 w płynie jest wysoce
skorelowane z liczbą neutrofili, stwierdza się w nich ponadto
wysoką aktywność elastazy neutrofili, jednej z proteaz indukującej m.in. syntezę cytokin w komórkach nabłonka oskrzelowego. Autorzy dowodzą, że elastaza neutrofili może pełnić
rolę ważnego stymulatora odpowiedzialnego za wzmożone
uwalnianie fragmentów cytokeratyny 19 z komórek nabłonka
oskrzelowego, zatem poziom antygenu CYFRA 21-1 w BAL
odzwierciedla w pewien sposób stopień jego uszkodzenia
[7, 14]. Sugeruje się ponadto, że istotny wpływ na stężenie
cytokeratyn w surowicy ma aktywność proteaz w komórkach
nowotworowych jak również dostępność do naczyń krwionośnych w obrębie guza nowotworowego [27].
Od 1999r Europejska Grupa do badań Markerów Nowotworowych (EGTM) zaleca wykonywanie oznaczeń CYFRA 21-1
przed leczeniem we wszystkich podtypach histologicznych
chorych na niedrobnokomórkowego raka płuca [23]. Czułość
diagnostyczna oznaczeń tego antygenu u chorych na niedrobnokomórkowego raka płuca kształtuje się w granicach
40% do 69%, wykazując znaczne zróżnicowanie w zależności od typu histologicznego nowotworu. W gruczolakoraku
wynosi tylko ok.30%, natomiast w raku płaskonabłonkowym
jest wysoka, waha się od 52 do 70 % [6,8,24,30], z tego
powodu CYFRA 21-1 uznawany jest za marker z wyboru
dla tego typu histologicznego raka płuca. Częstość podwyż-
szonych wyników CYFRA 21-1 wzrasta wyraźnie wraz ze
stopniem zaawansowania procesu chorobowego. Wyjściowo podwyższony poziom markera ma niekorzystny wpływ
na rokowanie, co udowodniono zarówno w grupie chorych
z zaawansowanym nowotworem jak i we wczesnych stadiach [13,20]. U chorych w I stopniu zaawansowania w sytuacji, gdy podwyższony przed operacją poziom markera
nie uległ po zabiegu obniżeniu do wartości prawidłowych w
czasie wynikającym z biologicznego półokresu zaniku rozważa się nawet celowość wdrożenia leczenia uzupełniającego [28]. W opinii niektórych badaczy CYFRA 21-1 może
być także czynnikiem predykcyjnym u chorych w zaawansowanym stadium nowotworu. Ponad 18,5% spadek poziomu
wyjściowego, w 6-8 tygodni po terapii, uznawany jest wykładnik dobrej reakcji na leczenie chemiczne [31]. Obserwowana w prezentowanych badaniach, identyczność pól
powierzchni pod krzywymi ROC dla oznaczeń CYFRA 21-1
u chorych na niedrobnokomórkowegpo raka płuca względem grupy referencyjnej oraz zbliżona względem chorych
na raka drobnokomórkowego, potwierdza wysoką użyteczność markera w diagnostyce różnicowej chorych na raka
płuca. Różnice w wartościach odcinających ustalonych na
podstawie badań stężenia CYFRA 21-1 u ludzi zdrowych,
jak i różnice w powierzchni pół pod krzywymi ROC dla raka
drobnokomórkowego względem grupy referencyjnej mogą
sugerować, że zależność pomiędzy obu porównywanymi
metodami w pewnej mierze zależą od zakresu mierzonych
stężeń markera. Ta sugestia znajduje swoje odzwierciedlenie w wartościach współczynników nachyleniowych równań
regresji opisujących zależności pomiędzy wynikami uzyskiwanymi obu porównywanymi metodami pomiędzy wyodrębnionymi podgrupami badanych.
Powszechnie wiadomo, że poziom zmierzonego metodami
immunochemicznymi analitu zależy nie tylko od właściwości
standardów wykorzystywanych do skonstruowania krzywej
kalibracyjnej, właściwości i rodzaju przeciwciał, które służą jako odczynniki, ale również od zastosowanej matrycy,
samej techniki pomiarowej, a nawet metod obliczeniowych
zastosowanych przy wyznaczaniu krzywej wzorcowej. W badaniu porównywano zgodność wyników oznaczeń antygenu
CYFRA 21-1 za pomocą zestawów odczynnikowych i analizatorów immunochemicznych dwóch wytwórców (Roche
Diagnostics i Abbott Diagnostics). W zestawach odczynnikowych użyto jako kompetycyjne i detekcyjne tych samych
przeciwciał monoklonalnych, ale zastosowane techniki pomiarowe były różne, różne były też zastosowane materiały
kontrolne. Nie miało jednak to znaczącego wpływu na uzyskiwane obu metodami wyniki, cechowała je w obu przypadkach wysoka precyzja i poprawność. Pomimo stwierdzanych
nieznacznie niższych stężeń markera przy użyciu odczynników i systemu pomiarowego firmy Abbott aniżeli Roche obserwowanych w grupie referencyjnej, badania porównawcze
potwierdziły podobną użyteczność diagnostyczną testów
ARCHITECT CYFRA 21-1 i ROCHE cobas CYFRA 21-1
u chorych na niedrobnokomórkowego raka płuca.
283
CYFRA 21-1 – ocena metod oznaczeń
Piśmiennictwo
1. Barak V, Goike H, Panaretakis KW i wsp. Clinical utility of cytokeratins as tumor markers. Clin Biochem 2004; 37: 529-540.
2. Bodenmuller H. The biochemistry of CYFRA 21-1 and other
cytokeratin-tests. Scand J Clin Lab Invest 1995; 55 Suppl 221:
60-66.
3. Buccheri G, Ferrigno.D. Lung tumor markers of cytokeratin origin: an overview. Lung Cancer 200;, 34: S65-S69.
4. Dohmoto K, Hojo S, Fujita J i wsp. Mechanisms of the release
of CUFRA 21-1 in human lung cancer cell lines. Lung Cancer
2000; 30: 55-63.
5. Duffy MJ. Clinical utility of tumor markers: what the guidelines
recommend. Diag Lab 2010; 46: 283- 291.
6. Ebert W, Dienemann H, Fateh-Moghadam A i wsp. Cytokeratin 19 fragment CYFRA 21-1 compared with carcinoembryonic
antigen, squamous cell carcinoma antigen and neuron-specific
enolase in lung cancer. Results of an international multicentre
study. Eur J Clin Chem Clin Biochem 1994; 32: 189-199.
7. Kanazawa H, Yoshikawa T, Yamada M i wsp. CYFRA 21-1, a
cytokeratin subnit 19 fragment, in bronchoalveolar lavage fluid
from patients with interstitial lung disease. Clin Sci 1998; 94 (5):
531-535.
8. Kulpa J, Wójcik E, Reinfuss M, i wsp. Carcinoembryonic Antygen, Squamous Cell Carcinoma Antygen, CYFRA 21-1 and
Neuron Specific Enolase in squamous cell lung cancer patients.
Clin Chem 2002; 48 (11), 1931-1937.
9. Lamy PJ, Grenier J, Kramar A i wsp. Pro-gastrin releasing peptide, neuron specific enolase and chromogranin A as serum
markers of small cell lung cancer. Lung Cancer 2000; 29: 197203.
10. Molina R, Auge JM, Bosch X i wsp: Usefulness of serum tumor markers, including Progastrin-releasing peptide, in patients
with lung cancer: correlation with histology. Tumor Biol 2009;
30: 121-129.
11. Moll R, Franke WW, Schiller DL: The katalog of human cytokeratins: patterns of expression in normal epithelia, tumors and
cultured cells. Cell, 1982, 31: 11-24
12. Moll R.: Cytokeratins in the histological diagnosis of malignant
tumors. Int. J. Biol Markers 1994; 9: 63-69.
13. Muley T, Dienemann H, Ebert W. Increased CYFRA 21-1 and
CEA levels are negative predictors of outcome in p-stage I
NSCLC. Anticancer Res 2003; 23: 4085-4094.
14. Nakamura H, Abe S, Shibata Y, i wsp. Elevated level of cytokeratin 19 in bronchoalveolar lavage fluid of patients with chronic
airway inflammatory diseases- a specific marker for bronchial
epithelial injury. Am J Respir Crit Care Med 1997; 155: 12171221.
15. Nakayama M, Satoh H, Ishikawa H, Fujiwara M et al Cytokeratin
fragment 19 in patients with nonmalignant respiratory diseases.
Chest 2003; 123: 2001-06.
16. Nisman B, Lafair J, Heching N, i wsp. Evaluation of tissue polypeptide specific antigen, CYFRA 21-1, and carcinoembryonic
antigen in nonsmall cell lung carcinoma. Does the combined
use of cytokeratin markers give any additional information?
Cancer 1998; 82: 1850-1859.
17. Paci M, Rapicetta C, Maramotti S:. New biomarkers in lung cancer. Expert Opin Med Diagn 2010; 4: 201-224.
18. Pendlenton N, Occleston NL, Walshaw MJ, i wsp.: Simple cytokeratines in the serum of patients with lung cancer: realationship
to cell death. Eur J Cancer 1994; 30A: 93-96.
19. Pujol J-L, Grenier J, Parrat E i wsp. Cytokeratins as serum
markers in lung cancer: a comparison of CYFRA 21-1 and TPS.
Am J Respir Crit Med 1996; 154: 725-733.
20. Pujol J-L, Molinier O, Ebert W i wsp. CYFRA 21-1 is a prognostic determinant in non-small-cell lung cancer: results of metaanalysis in 2063 patients. Br J Cancer 2004; 90: 2097-2105.
284
21. Rastel D, Ramaioli A, Cornillie F i wsp. CYFRA 21-1, a sensitive
and specific new tumour marker for squamous cell lung camcer.
Report of the first European Multicentre evaluation. Eur J Cancer 1994; 30A: 601-606.
22. Shibayama T, Ueoka H, Nishii K, i wsp. Complementary roles
of pro-gastrin-releasing peptide (ProGRP) and neuron specific
enolase (NSE) in diagnosis and prognosis of small cell lung cancer (SCLC). Lung Cancer 2001; 32: 61-69.
23. Stieber P, Aronsson A-C, Bialk P, i wsp. Tumor markers in lung
cancer: EGTM recommendation. Anticancer Res 1999; 19:
2785-2820.
24. Stieber P., Bodenmuller H., Banauch D i wsp. Cytokeratin 19
fragments: a new marker for non-small-cell lung cancer. Clin
Biochem 1993; 26, 301-304.
25. Stieber P, Dienemann H, Schalhorn A i wsp.: Pro-gastrin-releasing peptide (ProGRP) – a useful marker in small cell lung carcinomas. Anticancer Res 1999; 19: 2673-2678.
26. Stigbrand T, Andres C, Bellanger L i wsp. Epitope specificity
of 30 monoclonal antibodies against cytokeratin antigens: The
ISOBM TD-5-1 Workshop. Tumor Biol 1998, 19: 132-152.
27. Sugama Y, Kitamura S, Kawai T, i wsp. Clinical usefulness of
CYFRA assay in diagnosing lung cancer: Measurement of serum cytokeratin fragment. Jpn J Cancer Res, 1994; 85: 11781184.
28. Suzuki H, Ishikawa S, Satoh H i wsp. Preoperative CYFRA 21-1
levels as a prognostic factor in c-stage I non-small cell lung cancer. Eur J Cardio-Thorac Surg 2007; 32: 648-652.
29. Ueda Y, Fujita J, Bandoch S i wsp: Expression of cytokeratin
19 mRNA in human cancer cell lines. Int J Cancer 1999; 81:
939-943.
30. van der Gaast A, Schoenmarkers CHH, Kok TC i wsp. Evaluation of new tumour marker in patients with non-small-cell lung
cancer: CYFRA 21.1. Br J Cancer 1994; 69: 525-528.
31. Wang J, Zhang N, Li B, Wang Z i wsp. Decline of serum CYFRA
21-1 during chemotherapy of NSCLC: a probable predictive factor for tumor response. Tumor Biol 2011; 32: 689-95.
32. Watine J, Friedberg B, Nagy E, i wsp. Conflict between guidelines methodologic quality and recommendation validity: a potential problem for practitioners. Clin Chem 2006; 52: 65-72.
33. Wojciechowska U, Didkowska J, Zatoński W: Nowotwory złośliwe w Polsce w 2008r. biuletyn Centrum Onkologii, Warszawa
2010.
34. Wójcik E, Kulpa JK, Sas-Korczyńska B, i wsp. ProGRP and NSE
in therapy monitoring in patients with small cell lung cancer. Anticancer Res 2008; 28: 3027-34.
Adres do korespondencji:
Zakład Analityki i Biochemii Klinicznej
Centrum Onkologii, Oddział w Krakowie
31-115 Krakow, ul. Garncarska 11
[email protected]
Zaakceptowano do publikacji: 28.08.2011