92_DABROWSKI_prof_Za.. - Instytut Maszyn, Napędów i Pomiarów

Mirosław DĄBROWSKI*
SIEDEMDZIESIĘCIOLECIE
PROFESORA KAZIMIERZA ZAKRZEWSKIEGO
Cztery miesiące temu przypadł jubileusz siemdziesięciolecia wybitnego i jednego
z najbardziej aktywnych elektryków w Polsce – profesora Kazimierza Zakrzewskiego,
który urodził się w Łodzi 6 lutego 1938 r. w rodzinie Kazimierza i Ireny z Łosiewskich. Po wybuchu 1 września 1939 r. II wojny światowej dzieciństwo K. Zakrzewskiego upływało w atmosferze obawy o życie członków rodziny.
Naukę rozpoczął w domu jeszcze przed zakończeniem wojny. Dzięki temu
w 1945 r. szkołę powszechną rozpoczął od drugiego oddziału, a do Państwowego
Gimnazjum i Liceum Nr XV w Łodzi został przyjęty w 1950 r. Profesor Zakrzewski
jest przekonany, że ta szkoła, wraz z domem rodzinnym, zapewniły mu nie tylko gruntowne podstawy wykształcenia, ale także utrwaliły społeczne zachowania nacechowane wysokim morale. W roku 1954, mając szesnaście lat, z odznaczeniem zdał maturę i bez egzaminu został przyjęty na Wydział Elektryczny Politechniki Łódzkiej.
__________
* Politechnika Poznańska, ul. Piotrowo 3A, 60-965 Poznań; [email protected]
624
Wybór studiów wynikł zarówno z zainteresowań naukami ścisłymi jak i z chęci
uzyskania praktycznej wiedzy inżynierskiej. W latach pięćdziesiątych w Łodzi modernizowano i rozbudowywano m.in. zakłady „Elektrobudowa” produkujące transformatory i maszyny elektryczne oraz rozpoczęła się budowa wielkiej fabryki transformatorów i aparatury trakcyjnej ELTA. Te okoliczności skłoniły Zakrzewskiego do
wyboru specjalności maszyny elektryczne, którą w Katedrze Maszyn Elektrycznych
i Transformatorów kierował prof. E. Jezierski – wybitny specjalista w dziedzinie
transformatorów.
Jako student Zakrzewski odbył praktykę w fabryce transformatorów Compagnie
Electromecanique w Hawrze we Francji, podczas której zrodziło się, trwające do dziś,
jego zafascynowanie kulturą francuską. Po ukończeniu studiów mgr inż. K. Zakrzewski został w lutym 1960 roku przyjęty do pracy w Katedrze Maszyn Elektrycznych
i Transformatorów na stanowisko asystenta, z pominięciem stażu. Jeśli się zna zwyczaje panujące w tej Katedrze i staranność, z jaką prof. Jezierski dobierał współpracowników, to trzeba zauważyć, że było to duże wyróżnienie. Po dwóch latach
Zakrzewski awansował na stanowisko starszego asystenta. Jego zainteresowania naukowe koncentrowały się od początku wokół modelowania elektrycznych i magnetycznych pól potencjalnych. Rozprawę doktorską nt. „Wyznaczanie pola elektromagnetycznego i strat mocy w masywnym żelazie z uwzględnieniem nieliniowej
przenikalności magnetycznej” ukończył w 1968 r pod promotorstwem doc. dra hab.
J. Turowskiego. W rozprawie uwzględnił doświadczalnie wyznaczoną charakterystykę magnesowania ferromagnetyka. W związku z narastającym w transformatorach
zagadnieniem strat dodatkowych, badania te miały wówczas znaczenie podstawowe.
Praca doktorska w 1969 r. została wyróżniona nagrodą Ministra Nauki i Szkolnictwa
Wyższego III stopnia.
W następnych latach dr inż. Zakrzewski rozszerzył zainteresowania na zastosowanie metod informacyjnych w badaniach naukowych i na wspomaganie ich komputerem. Ważnym etapem w jego rozwoju była dysertacja habilitacyjna nt. ”Pole elektromagnetyczne w ciałach ferromagnetycznych przewodzących”, ukończona w 1972 r.
Znaczenie wyników tej pracy, w której uwzględnił pętle magnesowania materiałów
ferromagnetycznych i podał algorytmy obliczeń przebiegów wewnątrz środowiska
ferromagnetycznego, nie zmalało do dnia dzisiejszego. Dysertacja została w 1974 r.
wyróżniona Nagrodą Ministra.
Opublikowany dorobek naukowy profesora Zakrzewskiego jest obszerny i dobrze
ulokowany w czasopismach o najwyższej randze. Obejmuję on 183 pozycje, w tym:
3 książki; 26 artykułów w czasopismach PAN; 19 artykułów w czasopismach zagranicznych; 8 artykułów w czasopismach o zasięgu krajowym – głównie w Przeglądzie
Elektrotechnicznym; 12 artykułów w czasopismach lokalnych – np. w zeszytach naukowych wyższych uczelni; 42 referaty w materiałach konferencji zagranicznych
i międzynarodowych; 18 referatów zamieszczonych w materiałach konferencji krajowych. Dorobek uzupełnia sześć projektów badawczych dla KBN i Ministerstwa
625
Nauki i Szkolnictwa Wyższego, 15 opracowań dla instytutów i przedsiębiorstw oraz
dwa patenty.
Począwszy od pierwszej publikacji z roku 1968 nt. „Zastosowanie maszyny cyfrowej do analizy pola elektromagnetycznego w masywnym żelazie”, profesor K. Zakrzewski systematycznie powiększa dorobek z niesłabnącą intensywnością, nawet
w okresach szczególnie dla siebie trudnym, których los mu nie szczędził. Złożyły się
na nie długotrwała niesprawność małżonki, przewlekłe choroby i śmierci rodziców
oraz kłopoty z własnym zdrowiem.
Najbardziej wartościowe wyniki jego badań są zawarte m.in. w pracach opublikowanych w czasopismach PAN: Archiwum Elektrotechniki w 1969 i 1970 r. oraz Rozprawy Elektrotechniczne w latach 1970–1977, dotyczące analizy pola elektromagnetycznego w masywnym środowisku ferromagnetycznym. Duże znaczenie miał artykuł
„Method of calculating the electromagnetic field and power losses in ferromagnetic
materials taking into account magnetic hysteresis” z 1971 r. opublikowany
w czasopiśmie Proceedings of IEE. Na tę pracę zwrócił uwagę prof. T. Nakata z Uniwersytetu w Okayamie. W tym czasie ukazała się także praca w języku niemieckim
„Berechnung der Wirk- und Blindleistung in einem ferromagnetischen Blech
mit Berücksichtigung der komplexen magnetischen Permeabilität”, opublikowana w
Wissenschaftlicher Zeitschrift der TH Ilmenau.
Na przełomie lat 1969–1970 dr K. Zakrzewski odbył pięciomiesięczny staż naukowy w Technische Hochschule Ilmenau w katedrze prof. dr G. Müllera, który badał
turbogenerator z nadprzewodzącym uzwojeniem wzbudzenia. Ten kontakt skłonił
Zakrzewskiego do zainteresowania się zastosowaniem zjawiska nadprzewodnictwa
w elektrotechnice, czemu poświęca się także obecnie. Staże odbył także w fabryce
Transformatorennunion w Bad Cannstadt w RFN oraz w Fabryce i Wszechzwiązkowym Instytucie Budowy Transformatorów w Zaporożu na Ukrainie.
Po 1975 roku dr Zakrzewski, oprócz ujęć numerycznych, stosował także metody
analityczne oraz kryteria podobieństwa do modelowania fizycznego w elektrotechnice. Prace te zostały w 1979 r wyróżnione Nagrodą Wydziału IV Nauk Technicznych
PAN. Z szerokim zainteresowaniem za granicą spotkała się publikacja z 1985 r. nt.
„Physical modelling of leakage field and stray losses of electrotechnical devices”,
zamieszczona w czasopiśmie Archiv für Elektrotechnik.
Dzięki działalności badawczej i uzyskiwanym stopniom naukowym K. Zakrzewski
awansował w 1968 r. na adiunkta, w 1974 na docenta, w 1983 uzyskał tytuł profesora
nadzwyczajnego a w 1991 – zwyczajnego. W latach 1980–1990 brał udział
w realizacji Problemów Węzłowych i Centralnie Sterowanych kierowanych przez
Zakład Badań Podstawowych Elektrotechniki Ministerstwa Przemysłu i Handlu oraz
PAN. Zajmował się obliczeniami pól niestacjonarnych, a wyniki przedstawił
w publikacji z 1987 r. nt.: „Numerical calculations of transients in electrical circuits
containing elements with nonlinear eddy-current skin effect” w czasopiśmie IEE Proceedings. Za prace zespołowe uzyskał w 1986 r. Nagrodę Sekretarza Naukowego
626
PAN. Wyniki badań zostały opublikowane także we monografii ”Analiza i synteza pól
elektromagnetycznych” z 1990 r.
Wprowadzenie w latach 1990–2000 komputerów osobistych do prac przyspieszyło
rozwój metod obliczeniowych wykorzystujących oprogramowanie własne. Profesor
Zakrzewski, we współpracy z Politechniką Opolską, opracował programy do obliczania pól rozproszenia i parametrów całkowych transformatorów oraz przekładników
prądowych. Na ich podstawie zostały w ujęciu trójwymiarowym oprogramowane
metody różnic skońzonych Transf3D i metody równań całkowych Tracal, przedstawione we publikacjach: „3-D reactance calculation of air-core coils with magnetic
screening”, Electromagnetic Fields in Electrical Engineering, Plenum Press 1988;
„Three dimensional model of three phase transformer for leakage field”, Archiv für
Elektrotechnik 1990; „Three-dimensional model of one- and three-phase transformer
for leakage field calculation”, IEEE Transaction on Magnetics, 1992 oraz „Magnetic
field analysis and leakage inductance calculation in current transformers by means of
3-D integral method”, IEEE Transactions on Magnetics, 1994.
Profesor K. Zakrzewski kierował projektami badawczymi KBN: ”Analiza zjawisk
elektromagnetycznych, elektromechanicznych i wibroakustycznych w silnikach indukcyjnych zasilanych za pomocą falowników”; „Numeryczne metody symulacji pól
w pracach projektowo-konstrukcyjnych oraz komputerowe wykonywanie dokumentacji technicznej” oraz „Analiza zjawisk elektromagnetycznych w dławikach stosowanych w energetycznych układach przekształtnikowych dla potrzeb komputerowego
wspomagania projektowania”.
W tym czasie opracował metodę projektowania hamulców wiroprądowych tarczowych przedstawioną w Archiwum Elektrotechniki: „Torque formula for initial design
of eddy current disc type dynamometer”, 1994 oraz „Practical calculations of electromagnetic torque of eddy current disc type dynamometer”, 1995. W 1995 r. ukazała
się w Wydawnictwie Chappman and Hall książka pt. „Computational Magnetics” pod
redakcją prof. J. Sykulskiego z Uniwersytetu Southampton, w której prof. K. Zakrzewski opracował wspólnie z dr R. Stollem rozdział pt.: „Finite Difference Method)
i samodzielnie rozdział „Experimental Methods”. W ostatnich latach analizował zjawiska dynamiczne w uzwojeniach transformatorów uwzględniając trójwymiarowy
rozkład pola magnetycznego. Wyniki przedstawił m.in. w publikacji „Simulation of
Forces and 3D Arising during Power Autotransformer Fault due to Electrica Arc in
HV Winding”, IEEE Transactions on Magnetics, 2002.
Profesor K. Zakrzewski skutecznie współpracuje z przemysłem wspomagając
wdrażanie innowacji w dziedzinie transformatorów oraz silników elektrycznych.
Uczestniczył np. w badaniach ekranowania transformatorów dla potrzeb Fabryki
Transformatorów i Aparatury Trakcyjnej ELTA w Łodzi. Współpracował z OBRME
KOMEL w Katowicach przy projektowaniu silników indukcyjnych liniowych, a także
z fabryką EMIT w Żychlinie, Hutą Łaziska, Zakładami Anilana w Łodzi, Kopalnią
627
Węgla Brunatnego Adamów. Współpracował też z Wyższą Szkołą Marynarki Wojennej w Gdyni nad ochroną przeciwminową okrętów.
Działalność dydaktyczna Zakrzewskiego jest związana z jego pracą badawczą.
Wypromował siedmiu doktorów, z których trzech jest profesorami: Jan Sykulski,
Sławomir Wiak i Marian Łukaniszyn. Na stanowisku profesora pracuje dr hab. Bronisław Tomczuk w Politechnice Opolskiej, dr inż. Jan Dobkowski pełni funkcję Dyrektora Naukowego Centrum Techniki Morskiej w Gdyni, dr inż. Grażyna Sobiczewska
jest starszym wykładowcą, a dr inż. Maciej Kacperski – adiunktem w Politechnice
Łódzkiej. Profesor, jako promotor „rite constitutus”, wypromował dwóch doktorów
„honoris causa” Politechniki Łódzkiej: członka rzeczywistego PAN prof. dr. Tadeusza
Śliwińskiego i prof. dr. hab. Michała Jabłońskiego, profesora Politechniki Łódzkiej.
Ponadto Opiniował ok. 200 artykułów naukowych i referatów konferencyjnych.
W Centralnej Komisji ds. stopni naukowych i tytułu naukowego był superrecenzentem ponad 60-ciu wniosków profesorskich i habilitacyjnych. W dorobku opiniodawczym ma 29 recenzji przewodów habilitacyjnych, 8 recenzji wydawniczych prac habilitacyjnych, 38 recenzji prac doktorskich. Profesor opiniował 11 wniosków
profesorskich do tytułu i 18 w sprawie zatrudnienia na stanowisku profesora.
Jego działalność dydaktyczna obejmowała wszystkie formy zajęć. Największy
wkład wniósł w opracowanie wykładów z maszyn elektrycznych oraz elektrycznych
maszynowych elementów automatyki. Od 2004 r. prowadzi wykład nt.: „Machines
electriques et controle” na kierunku Gestion et Technologie w Politechnice Łódzkiej.
Zajmował się organizacją laboratoriów maszyn elektrycznych, brał udział
w uruchomieniu kierunku studiów Informatyka. W czasie jego kadencji dyrektorskiej
w Instytucie Maszyn Elektrycznych i Transformatorów Politechniki Łódzkiej powstało nowoczesne laboratorium „Systemy SIEMENSA”.
Profesor K. Zakrzewski w 1990 r. przez dwa miesiące pracował w Universite des
Sciences et Technologies w Lille. W latach 1989–1995 współpracował z Instytutem
Fizyko-Energetycznym Łotewskiej Akademii Nauk w Rydze. Utrzymuje kontakty
z Narodowym Instytutem Politechnicznym w Kijowie, Uniwersytetem w Pawii, Katolickim Uniwersytetem w Loeven, Uniwersytetem w Southampton. Miał kontakty
z Technische Hochschule w Ilmenau, Technische Universität w Dreźnie, z Uniwersytetem Strathclyde w Szkocji oraz z Instytutem Elektrodynamiki Ukraińskiej Akademii
Nauk w Kijowie.
W latach (1981–1987) był Prodziekanem Wydziału Elektrycznego Politechniki
Łódzkiej ds. Nauki. W latach 1976–1978 pełnił funkcję Seniora Budowy, a następnie
Zakładowego Społecznego Inspektora Pracy, W latach 1982–1984 i 1993–1996 był
delegatem Wydziału Elektrycznego do Senatu Politechniki Łódzkiej. W 1990 r. został
powołany na stanowisko Rzecznika Dyscyplinarnego dla Nauczycieli Akademickich
w Politechnice Łódzkiej, na którym działał przez 15 lat. W latach 1990–1992 pełnił
obowiązki Zastępcy Dyrektora Instytutu ds. Nauki, a w latach 1992–2007 przez pięć
kadencji Dyrektora Instytutu. W tym czasie w miejsce Instytutu Maszyn Elektrycz-
628
nych i Transformatorów powstał Instytut Mechatroniki i Systemów Informatycznych.
Dzięki współdziałaniu prof. K. Zakrzewskiego został opracowany pierwszy program
studiów na kierunku Informatyka na Wydziale Elektrotechniki i Elektroniki Politechniki Łódzkiej.
Prof. K. Zakrzewski jest ceniony w środowisku akademickim, o czym świadczy
m.in.: przewodnictwo Komitetu Elektrotechniki od 2003 r.; przewodnictwo Sekcji
Maszyn Elektrycznych i Transformatorów Komitetu Elektrotechniki PAN od 1997 r.;
członkostwo w CK do spraw Stopni i Tytułów od 2000 r.; przewodnictwo Rady Naukowej IEl w Warszawie od 1999 r.; członkostwo ZG PTETiS (1998–1992 i 1996–
2005); członkostwo Honorowe PTETiS od 1996 r.; członkostwo Łódzkiego Towarzystwa Naukowego od 1992 r. Jest także członkiem komitetów kilku konferencji międzynarodowych.
Za pracę został uhonorowany: Złotym Krzyżem Zasługi (1980); Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1989); Medalem Komisji Edukacji Narodowej
(2007); Odznaką Zasłużonego dla Politechniki Łódzkiej (1994); Odznaką Zasłużonego dla Politechniki Śląskiej (2007); Medalami 35-lecia, 50-lecia i 60-lecia Politechniki Łódzkiej, Srebrną Odznaką Honorową SEP (2007), Medalem 60-lecia Oddziału
Łódzkiego SEP (1979) oraz Medalem Allessandro Volta Uniwersytetu w Pawii
(1999) za współpracę z tą uczelnią. Był wielokrotnie nagradzany przez Rektora Politechniki Łódzkiej za osiągnięcia w działalności naukowej, dydaktycznej i organizacyjnej.
Żona prof. Zakrzewskiego, Teresa, jest lekarzem stomatologii, syn Krzysztof jest
neurochirurgiem, docentem w Instytucie Centrum Zdrowia Matki Polki w Łodzi. Profesor ma trzech wnuków: Stanisława (ur. w 1997 r.), Jakuba (ur. w 1999 r.) i Mikołaja
(ur. w 2003 r.).
Wieloletnia, bardzo aktywna działalność Profesora odbiła się niestety na Jego
zdrowiu. Już w 1991 r. nabawił się poważnej niedomogi serca, a w styczniu 2006 r.
przebył kolejną operację serca.
Wraz z organizatorami i uczestnikami XLIV Międzynarodowego Sympozjum Maszyn Elektrycznych SME 2008 życzę Drogiemu Jubilatowi zdrowia i wielu kolejnych
lat twórczej pracy.