PDF - Dental and Medical Problems

PRACE ORYGINALNE
Dent. Med. Probl. 2015, 52, 3, 324–329
ISSN 1644-387X
© Copyright by Wroclaw Medical University
and Polish Dental Society
Iwona Grzesiak-GasekA–D, Urszula KaczmarekA, C–F, Anna Skałecka-SądelA, D
Ocena potrzeby wprowadzenia edukacji
z zakresu pierwotnego zapobiegania próchnicy
do programu szkół rodzenia – doniesienie wstępne
Evaluation of the Need for Including Education
About Primary Caries Prevention in Childbirth Schools
– Preliminary Report
Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Stomatologii Dziecięcej Uniwersytetu Medycznego
we Wrocławiu, Wrocław, Polska
A – koncepcja i projekt badania, B – gromadzenie i/lub zestawianie danych, C – analiza i interpretacja danych,
D – napisanie artykułu, E – krytyczne zrecenzowanie artykułu, F – zatwierdzenie ostatecznej wersji artykułu
Streszczenie
Wprowadzenie. Rozwojowi próchnicy u dzieci należy zapobiegać w okresie perinatalnym i niemowlęcym poprzez
eliminację poziomu bakterii próchnicotwórczych w jamie ustnej przyszłej matki i jej edukację na temat dróg transmisji bakterii, prawidłowych zasad higieny jamy ustnej i kariostatycznego schematu żywienia dziecka.
Cel pracy. Ocena przydatności wprowadzenia do programu szkół rodzenia problematyki dotyczącej pierwotnego
zapobiegania próchnicy zębów.
Materiał i metody. Badaniem ankietowym objęto 53 ciężarne w wieku 24–40 lat i ich 13 partnerów w wieku
26–42 lat uczestniczących w zajęciach szkoły rodzenia. Ankieta zawierała pytania dotyczące wieku, wykształcenia,
miesiąca i kolejności ciąży jak również korzystania z opieki stomatologicznej podczas ciąży, uzyskania od stomatologa informacji odnośnie do pielęgnacji jamy ustnej małego dziecka i terminu jego pierwszej wizyty stomatologicznej, źródeł wiedzy na temat zapobiegania rozwojowi próchnicy zębów dziecka. Po wypełnieniu ankiety wszyscy
uczestnicy wzięli udział w prezentacji multimedialnej dotyczącej zapobiegania próchnicy wczesnego dzieciństwa
i wypowiedzieli się o przydatności zawartych w niej informacji.
Wyniki. Przeważająca większość (48/53, 90,6%) ankietowanych kobiet deklarowała korzystanie z opieki stomatologicznej w czasie ciąży. Ginekolog 16 ciężarnym (30,2%) zalecał wizytę u stomatologa. Podczas wizyty stomatologicznej tylko 7 (13,2%) badanym stomatolog udzielił porad dotyczących utrzymania stanu zdrowia jamy ustnej
dziecka i 6 (11,3%) poinformował o terminie pierwszej wizyty stomatologicznej dziecka (11,3%). Najczęstszym
źródłem wiedzy dla badanych z zakresu profilaktyki próchnicy u małego dziecka były media. Przedstawiona prezentacja edukacyjna w szkole rodzenia została uznana za potrzebną (65/66, 98,5%) i zawarte w niej informacje
stanowiły nowość (50/63, 75,7%).
Wnioski. Wprowadzenie do programu szkół rodzenia wiedzy na temat pierwotnego zapobiegania próchnicy
u dzieci jest celowym i uzasadnionym działaniem (Dent. Med. Probl. 2015, 52, 3, 324–329).
Słowa kluczowe: próchnica, zapobieganie, szkoła rodzenia.
Abstract
Background. The development of caries in children requires to be prevented in the perinatal and infant period
by eliminating cariogenic bacteria in oral cavities of mothers-to-be, as well as by educating them on transmission
routes of bacteria, proper oral hygiene and cariostatic pattern of child nutrition.
Objectives. The aim of this study was to evaluate the effects of introducing topics related to primary caries prevention in childbirth schools.
Material and Methods. Fifty three pregnant females aged 24–40 and their 13 partners aged 26–42 who attended
childbirth classes were asked to fill in the questionnaires. The questionnaires included questions regarding age,
325
Zapobieganie próchnicy w programie szkół rodzenia
education, the current month and the number of pregnancy, as well as questions about received dental care during
pregnancy, if they were being advised by the dentist on the oral health care in young children, on the recommended
time for the first dental visit, and on the sources of knowledge on the early childhood caries prevention. Having
completed the questionnaires, the participants watched the multimedia presentation about early childhood caries
prevention and provided their feedback on usefulness of the information included in it.
Results. A vast majority of females participating in the study (48/53, 90.6%) reported that they were receiving
dental care during pregnancy. Sixteen pregnant females (30.2%) were referred to a dentist by their gynecologist.
During the dental visit, only 7 patients (13.2%) were advised on how to maintain good oral health in their children
and 6 of them (11.3%) were informed about the time when the child’s first dental visit should take place. For the
participants of the study, the most common source of knowledge of preventing early childhood caries was media.
The educational presentation made at the childbirth school was considered useful (65/66, 98.5%), and information
included in the presentation was reported as new (50/63, 75.7%).
Conclusions. Including the topic of primary caries prevention in children in childbirth schools seems to be a useful
and reasonable initiative (Dent. Med. Probl. 2015, 52, 3, 324–329).
Key words: caries, prevention, chilbirth school.
W indywidualnej prewencji choroby próchnicowej wyróżnia się trzy etapy działań: zapobieganie pierwotne (primary-primary prevention), wczesne (primary prevention) i tradycyjne
(traditional prevention). Zapobieganie pierwotne polega na określeniu ryzyka transmisji infekcji bakteryjnej do jamy ustnej dziecka i oznaczeniu poziomu bakterii kariogennych w jamie ustnej ciężarnej. Gdy ich stężenie jest duże, zaleca się
stosowanie preparatów chlorheksydynowych, gumy do żucia z ksylitolem, poucza się także przyszłą matkę na temat dróg przenoszenia zakażenia
oraz sanacji jamy ustnej. Zapobieganie wczesne
jest natomiast oparte na określeniu stężenia bakterii próchnicotwórczych w jamie ustnej dziecka
i ich ograniczeniu za pośrednictwem preparatów
chlorheksydynowych, a tradycyjne na stosowaniu
preparatów fluorkowych, preparatów chlorheksydynowych, laków szczelinowych, udzieleniu instruktażu higieny jamy ustnej i porad dietetycznych oraz zaleceniu stosowania gumy do żucia
z ksylitolem [1]. Czas, w którym powinny być wykonywane pierwotne działania zapobiegawcze jest
określany przez Amerykańską Akademię Stomatologii Dziecięcej (AAPD) perinatalnym zdrowiem jamy ustnej (perinatal oral health). Stanowi on łącznie z działaniami zapobiegawczymi
w okresie niemowlęcym podstawę, na której należy budować dalszą edukację i opiekę zdrowotną
w celu zwiększenia szans dziecka do pozostania
wolnym od próchnicy przez całe życie [2]. Okres
perinatalny jest definiowany jako okres okołourodzeniowy, rozpoczynający się między 20. a 28. tygodniem ciąży i kończący między 1–4 tygodniem
po urodzeniu. Dobry perinatalny stan zdrowotny
jamy ustnej odgrywa istotną rolę w ogólnym stanie zdrowia ciężarnej i jej dobrym samopoczuciu.
Wiele kobiet nie kontaktuje się ze stomatologiem
podczas ciąży i nie są one świadome wpływu niezadowalającego stanu jamy ustnej na własny organizm, ciążę i nienarodzone dziecko [3, 4]. Badania
wykazały negatywny wpływ choroby przyzębia
na przebieg ciąży prowadzący do przedwczesnego urodzenia i małej masy urodzeniowej dziecka oraz pojawienia się stanu rzucawkowego [5, 6].
Zły stan zdrowia jamy ustnej matki i duże stężenie bakterii kariogennych stanowią ponadto wysokie ryzyko wczesnego zakażenia jamy ustnej
dziecka i w dalszej konsekwencji rozwoju próchnicy zębów [7]. Rozwojowi próchnicy wczesnego
dzieciństwa można stosunkowo łatwo zapobiec,
eliminując lub zmniejszając najczęstsze źródło zakażenia poprzez ograniczenie bakterii próchnicotwórczych w jamie ustnej matki i wykluczając
drogę transmisji za pośrednictwem śliny. Wprowadzone (2012 r.) rozporządzenie w sprawie opieki nad kobietą w ciąży fizjologicznej zaleca konsultację stomatologiczną połączoną z badaniem
oraz uwzględnieniem oceny stanu zdrowia jamy
ustnej, określeniem potrzeb profilaktyczno-leczniczych i ustaleniem planu leczenia. Stanowi zatem podstawę do egzekwowania badania stomatologicznego rekomendowanego w 9–10 tygodniu
ciąży. Istotne jest, aby zarówno ginekolog położnik, jak i położna byli świadomi zakaźności choroby próchnicowej oraz czynników ryzyka jej rozwoju i udzielali stosownych porad na temat zdrowia jamy ustnej, gdyż kontaktują się oni częściej
niż stomatolog z ciężarną lub matką niemowlęcia.
Ponadto, ponieważ pewien odsetek kobiet w ciąży
uczestniczy w zajęciach prowadzonych w szkołach
rodzenia, to należałoby do ich programu wprowadzić tematykę związaną z utrzymaniem zdrowia
jamy ustnej przyszłej matki i małego dziecka.
Celem pracy jest ocena przydatności wprowadzenia do programu szkół rodzenia problematyki pierwotnego zapobiegania próchnicy u dziecka.
Materiał i metody
Do programu szkoły rodzenia włączono multi­
medialną, interaktywną prezentację przeprowadzoną przez stomatologa, która dotyczyła zna-
326
czenia stanu zdrowotnego jamy ustnej w ciąży
na ogólny stan zdrowia przyszłego dziecka i stan
zdrowia jego jamy ustnej, infekcyjności próchnicy, dróg przenoszenia bakterii próchnicotwórczych oraz kariostatycznego schematu żywienia
i zabiegów higienicznych wykonywanych w jamie
ustnej.
Badaniem ankietowym objęto 53 ciężarne
w wieku od 24 do 40 lat (średnia wieku 30,7 ± 5,7 lat).
Przed prezentacją badane wypełniły ankietę zawierającą pytania dotyczące wieku, wykształcenia, miesiąca i kolejności ciąży, korzystania z opieki stomatologicznej podczas ciąży, w tym częstości
i przyczyny wizyty stomatologicznej oraz uzyskania od stomatologa informacji odnośnie do pielęgnacji jamy ustnej małego dziecka i terminu jego pierwszej wizyty stomatologicznej, a ponadto
źródeł wiedzy na temat zapobiegania rozwojowi
próchnicy zębów dziecka. Po prezentacji wszystkie osoby w niej uczestniczące (n = 66) (tj. kobiety
ciężarne i ich partnerzy; n = 13, wiek: 26–42 lata)
oceniły dychotomicznie (tak/nie) przydatność takiej formy edukacji.
Uzyskane dane poddano analizie opisowej.
I. Grzesiak-Gasek, U. Kaczmarek, A. Skałecka-Sądel
Wyniki
Większość badanych kobiet (31/53, 58,5%) była w 7. miesiącu ciąży. Dla 49 z nich (92,4%) była to
pierwsza, a dla 4 (7,5%) druga ciąża. Wszystkie ciężarne pozostawały pod opieką lekarza ginekologa
położnika, z którym konsultowały się podczas comiesięcznych wizyt kontrolnych. W 16 przypadkach (30,2%) ginekolog położnik zalecał badanym
wizytę u stomatologa w pierwszym lub drugim albo
na początku trzeciego trymestru ciąży, natomiast
w 23 (43,4%) wskazywał na potrzebę profilaktyki próchnicy w trakcie ciąży, a w 3 przypadkach
(5,6%) informował o wpływie stanu jamy ustnej
ciężarnej na rozwój dziecka. Przeważająca większość ankietowanych kobiet (48/53, 90,6%) deklarowała korzystanie z opieki stomatologicznej w czasie ciąży, przy czym ponad połowa jako przyczynę podała badanie kontrolne (29/53, 54,7%), a ok.
1/3 (19/53, 35,8%) zauważony symptom patologiczny (tabela 1). Przed ciążą większość badanych odbywała natomiast wizyty stomatologiczne co 6 miesięcy lub częściej (42/53, 79,2%), a pozostałe w razie
potrzeby (6/53, 11,3%) lub wcale (5/53, 9,5%) (ryc. 1).
Tabela 1. Odpowiedzi na pytania dotyczące udziału ginekologa i stomatologa w perinatalnym zdrowiu jamy ustnej, korzystania z opieki stomatologicznej podczas ciąży i źródeł wiedzy o zapobieganiu próchnicy u dziecka
Table 1. Answers to the questions regarding the participation of a gynecologist and a dentist in perinatal oral health, the
dental care utilization during pregnancy, and the sources of knowledge about caries prevention in children
Pytania
Questions
Odpowiedź twierdząca (N= 53)
Affirmative answer (N= 53)
n/N
%
Ginekolog zalecał wizytę u stomatologa w trakcie ciąży
The gynecologist recommended a visit to the dentist during pregnancy
16/53
(30,2)
Ginekolog wskazywał na potrzebę profilaktyki próchnicy w trakcie ciąży
The gynecologist pointed to the need for prevention of dental caries during pregnancy
23/53
(43,4)
Ginekolog informuje o wpływie zdrowia jamy ustnej ciężarnej na rozwój dziecka
The gynecologist informs about the impact of oral health of a pregnant woman on child
development
3/53
(5,6)
Korzystanie z opieki stomatologicznej w czasie ciąży
Using dental care during pregnancy
48/53
(90,6)
29/53
19/53
(54,7)
(35,8)
Stomatolog udzielił porad dotyczących utrzymania stanu zdrowia jamy ustnej dziecka
The dentist gave advice about oral health of the child
7/53
(13,2)
Stomatolog poinformował o terminie pierwszej wizyty stomatologicznej dziecka
The dentist informed about the date of the child’s first dental visit
6/53
(11,3)
10/53
4/53
2/53
3/53
1/53)
(18,9)
(4,5)
(3,8)
(5,6)
(1,9)
Przyczyna wizyty w czasie ciąży
The cause of dental visits during pregnancy
kontrola / control
symptomy chorobowe / symptoms of disease
Źródła wiedzy z zakresu profilaktyki próchnicy u małego dziecka
Sources of knowledge on the prevention of caries in small children
media / media
znajome / friends
ginekolog / the gynecologist
położna / the midwife
stomatolog / the dentist
327
Zapobieganie próchnicy w programie szkół rodzenia
Omówienie
9,5%
(n = 5)
11,3%
(n = 6)
79,2%
(n = 42)
≤ 6 miesięcy
w razie potrzeby
nie korzysta
Ryc. 1. Deklarowana częstość wizyt stomatologicznych
przed ciążą
Fig. 1. Reported frequency of dental visits before pregnancy
Podczas wizyty stomatologicznej tylko 7 badanym (tj. 13,2%) stomatolog udzielił porad dotyczących utrzymania stanu zdrowia jamy ustnej dziecka i 6 (11,3%) poinformował o terminie pierwszej
wizyty stomatologicznej dziecka (11,3%). Najczęstszym źródłem wiedzy na temat profilaktyki próchnicy u małego dziecka były media (prasa,
radio, telewizja i Internet) (10/53, 18.9%), a w dalszej kolejności: położna (3/53, 5,6%), znajome posiadające dzieci (4/53, 4,5%), ginekolog (2/53, 3,8%)
i stomatolog (1/53, 1,9%) (tabela 1).
Zarówno kobiety ciężarne, jak i partnerzy towarzyszący im podczas zajęć w szkole rodzenia
ocenili bardzo pozytywnie przedstawioną w prezentacji wiedzę dotyczącą pierwotnego zapobiegania próchnicy, uznając, iż była ona potrzebna
(65/66, 98,5%) i zawarte w niej informacje stanowiły dla nich nowość (50/63, 75,7%) (ryc. 2).
%
100
90
80
70
60
98,5
prezentacja
była potrzebna
75,7
wiedza zawarta
w prezentacji była
nowością
50
40
30
20
10
0
Ryc. 2. Ocena prezentacji przez kobiety ciężarne i ich
partnerów
Fig. 2. Rating presentation by pregnant women and
their partners
W kraju częstość i intensywność występowania próchnicy wczesnego dzieciństwa jest wysoka, wynosi 57,2% i obejmuje przeciętnie 2,7 zębów, a ponadto 46,6% dzieci wieku 3 lat nie było
jeszcze u stomatologa [8]. Z wcześniej przeprowadzonych badań wynikało podobnie duże występowanie próchnicy u młodszych dzieci w wieku
1,5–3 lat – 55,6% frekwencja i objęcie procesem
próchnicowym 13% niedawno wyrzniętych zębów
mlecznych [9]. Próchnica wczesnego dzieciństwa
ze względu na dużą frekwencję i konsekwencje dla
ogólnego stanu zdrowia i zdrowia jamy ustnej stanowi zatem ważny problem społeczny uzasadniający konieczność podjęcia zintegrowanych działań
z zakresu pierwotnego jej zapobiegania. W zapobieganiu tym istotna jest edukacja przyszłych matek na temat infekcyjności próchnicy, sposobów
transmisji bakterii, możliwości zmniejszenia kariogenności diety dziecka, konieczności wykonywania w jamie ustnej dziecka odpowiednich zabiegów higienicznych i zgłaszania się na pierwszą wizytę stomatologiczną z dzieckiem do 1. roku
życia. Posiadanie wiedzy na ten temat przez ginekologa położnika, położną lub pediatrę sprawi, iż z większym przekonaniem będą oni kierować lub przypominać ciężarnej lub matce małego
dziecka o konieczności wizyty u stomatologa. Jak
wynika z badań ginekolodzy położnicy i położne
nie mają jednak zadowalającej wiedzy o potencjalnym wpływie infekcji przyzębia u kobiety ciężarnej na ryzyko przedwczesnego porodu lub małą
masę urodzeniową dziecka [10, 11]. Dane własne
wskazują, iż tylko 30,2% ginekologów położników
przypominało kobiecie ciężarnej o konieczności
odbycia wizyty stomatologicznej w różnym okresie ciąży, mimo iż jest ona zalecana w 9–10 tygodniu ciąży.
Wiele kobiet podczas ciąży nie kontaktuje się
ze stomatologiem i nie jest świadomych niekorzystnego oddziaływania stanu swojej jamy ustnej
na własny organizm, przebieg ciąży i rozwijające
się dziecko oraz nie ma wystarczającej wiedzy o zapobieganiu próchnicy u małego dziecka. Z badań
Class et al. [12] wynika, iż tylko 32% kobiet korzystało z opieki stomatologicznej podczas ciąży, mimo iż u 60% z nich występowało zapalenie dziąseł.
Z innych obserwacji wynikał niski poziom wiedzy
kobiet ciężarnych i matek małych dzieci w zakresie zdrowia jamy ustnej mimo szerokiego dostępu
do informacji na ten temat w mediach. Wyniki badania kobiet ciężarnych z województwa łódzkiego wykazały brak prawidłowej wiedzy przyszłych
matek odnośnie do terminów wyrzynania pierwszych zębów mlecznych (58,04%), pierwszej wizyty stomatologicznej dziecka (20,28%), rozpoczęcia
328
I. Grzesiak-Gasek, U. Kaczmarek, A. Skałecka-Sądel
szczotkowania zębów dziecka (53,85%) oraz metod
przeprowadzania zabiegów higienicznych w jamie
ustnej niemowlęcia (70,63%) [13]. Podobnie na niską świadomość prozdrowotną wskazały badania
ankietowe kobiet ciężarnych z rejonu Poznania.
Większość badanych (61,7%) nie wiedziała, w jaki sposób należy dbać o jamę ustną niemowlęcia
i uzębienie dziecka [14]. Badania przeprowadzone
we Francji wykazały, że 56% kobiet podczas ciąży
w ogóle nie było u stomatologa, 26% odbyło wizytę leczniczą, a tylko 18% kontrolną [15]. Podobnie
badania wykonane w Brazylii ujawniły, że tylko
12,6% kobiet przynajmniej jeden raz w czasie ciąży korzystało z konsultacji stomatologicznej, 4,6%
poddano profilaktyce fluorkowej i 4,6% kobiet objęto leczeniem próchnicy [16].
Dane własne wykazały, że chociaż większość
ciężarnych (90,6%) korzystała z leczenia stomatologicznego w trakcie ciąży, to jedynie niewiele
z nich uzyskało od stomatologa porady dotyczące utrzymania stanu zdrowia jamy ustnej dziecka (13,2%) i informację o terminie pierwszej wizyty stomatologicznej dziecka (11,3%). Z innych
badań [10] wynika, że 42,0% stomatologów ma
wiedzę o związku chorób przyzębia u ciężarnych
z ryzykiem przedwczesnego porodu i niską masą
urodzeniową dziecka. Zatem w ramach podyplomowego kształcenia stomatologów praktyków należy zwrócić uwagę na ważność pierwotnego zapobiegania chorobie próchnicowej oraz podkreślić
znaczenie roli stomatologa jako edukatora pacjenta z zakresu zdrowia jamy ustnej.
Badanie własne wykazało także zasadność
wprowadzenia do programu szkół rodzenia zagadnień dotyczących pierwotnego zapobiegania
chorobie próchnicowej u dzieci, gdyż przeważająca większość uczestniczących w prezentacji uznała je za potrzebne (98,5%) i dostarczające nową dla
nich wiedzę (75,7%). Wcześniej przeprowadzane
badania oceniające efektywność specjalnych programów edukacyjnych z zakresu zdrowia jamy
ustnej adresowanych do kobiet ciężarnych wykazały ich korzystny wpływ nie tylko na poszerzenie wiedzy prozdrowotnej, ale także realizację
prawidłowych zachowań prozdrowotnych u dzieci [14, 17, 18].
W podsumowaniu można stwierdzić, z uwzględ­
nieniem ograniczeń wynikających z przeprowadzonego badania, że wprowadzenie do programu zajęć w szkołach rodzenia zagadnień na temat
pierwotnego zapobiegania próchnicy u dzieci wydaje się celowe i uzasadnione.
Piśmiennictwo
  [1] Anderson M.H., Bratthall D., Einwag J., Elderton R.J., Ernst C.-P., Levin R.P., Tynelius-Bratthall G.,
Willershausem Zonnchen B.: Professional prevention in dentistry. Advances in dentistry. Williams & Wilkins
2004, 107.
 [2]American Academy of Pediatric Dentistry: Guideline on perinatal oral health care. www.aapd.org/media/Policies_
Guidelines/G_PerinatalOralHealthCare.pdf
 [3]Dimitrova M.M.: A study of pregnant women’s knowledge of children’s feeding practice as a risk factor for early
childhood caries. Folia Med. (Plovdiv) 2009, 51, 40–45.
  [4]Rothnie J.J., Walsh C.A., Wang M.J., Morgaine K.C., Drummond B.K.: An exploratory study of pregnant
women’s knowledge of child oral health care in New Zealand. N Z Dent. J. 2012 108, 129–133.
  [5] Kothiwale S.V., Desai B.R., Kothiwale V.A., Gandhid M., Konin S.: Periodontal disease as a potential risk
factor for low birth weight and reduced maternal haemomglobin levels. Oral Health Prev. Dent. 2014, 12, 83–90.
  [6] Ide M., Papapanou P.N.: Epidemiology of association between maternal periodontal disease and adverse pregnancy outcomes – systematic review. J. Periodontol. 2013, 84, 181–194.
  [7] Ramos-Gomez F.J., Weintraub J.A., Gansky S.A., Hoover C.I., Featherstone J.D.: Bacterial, behavioral and
environmental factors associated with early childhood caries. J. Clin. Pediatr. Dent. 2002, 26, 165–173.
 [8]Jodkowska E., Wierzbicka M., Szatko F., Strużycka I., Iwanicka-Grzegorek E., Ganowicz M.,
Zwadziński M.: Monotoring of oral health Poland 2009. Oral health condition and its determinations and preventive-treatment needs in children and adults at age 65–74. Warszawa, 2009 [in Polish].
  [9] Grzesiak I., Kaczmarek U.: Caries location in primary teeth in children aged 18–36 months living in Wrocław
city. Dent. Med. Probl. 2006, 43, 215–221 [in Polish].
[10] Zanata R.L., Fernandes K.B., Navarro P.S.: Prenatal dental care: evaluation of professional knowledge of obstetricians and dentists in the cities of Londrina/PR and Bauru/SP, Brazil, 2004. J. Appl. Oral Sci. 2008, 16, 194–200.
[11] Golkari A., Khosropanah H., Saadati F.: Evaluation of knowledge and practice behaviours of a group of Iranian obstetricians, general practitioners, and midwives, regarding periodontal disease and its effect on the pregnancy outcome. J. Public Health Res. 2013, 2, 15.
[12] Claas B.M., Ellison-Loschmann L., Jeffreys M.: Self-reported oral health care and access to oral health information among pregnant women in Wellington, New Zealand. N Z Med. J. 2011, 124, 37–50.
[13]Szczepańska J.: The influence of different aspects of oral hygiene on dental caries prevalence in children in postinfancy period. Nowa Stomatol. 2003, 8, 1, 4–9 [in Polish].
[14] Chłapowska J., Opydo-Szymaczek J.: Analysis of the effect of the prophylactic program on the dentition status
and health protecting habits in pregnant women – clinical examination and questionnaire. Dent. Med. Prob. 2006,
43, 59–64 [in Polish].
Zapobieganie próchnicy w programie szkół rodzenia
329
[15] Vergnes J.N., Pastor-Harper D., Constantin D., Bedos C., Kaminski M., Nabet C., Sixou M., Rouillon F.:
Perceived oral health and use of dental services during pregnancy: the Materni Dent study. Sante Publique, 2013,
25, 281–292.
[16]Martins R.F.M., Paiva de Azevedo J.A., Leite Dourado C.R., Costa Ribeiro C.C., Coelho Alves C.M.,
Fonseca Thomaz E.B.A.: Oral health behaviors and dental treatment during pregnancy: a cross-sectional study
nested in a cohort in northeast Brazil. Pesq. Bras. Odontoped. Clin. Integr. 2014, 14, 5–11.
[17] Ramazani N., Zareban I., Ahmadi R., ZadSirjan S., Daryaeian M.: Effect of anticipatory guidance presentation methods on the knowledge and attitude of pregnant women relative to maternal, infant and toddler’s oral
health care. J. Dent. 2014, 11, 22–30.
[18] Medeiros P.B., Otero S.A., Frencken J.E., Bronkhorst E.M., Leal S.C.: Effectiveness of an oral health program
for mothers and their infants. Int. J. Paediatr. Dent. 2015, 25, 29–34.
Adres do korespondencji:
Iwona Grzesiak-Gasek
Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej
Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu
ul. Krakowska 26
50-138 Wrocław
Polska
e-mail: [email protected]
Konflikt interesów: nie występuje
Praca wpłynęła do Redakcji: 17.03.2015 r.
Po recenzji: 14.04.2015 r.
Zaakceptowano do druku: 22.04.2015 r.
Received: 17.03.2015
Revised: 14.04.2015
Accepted: 22.04.2015